Vyasatirtha: Tarkatandava
with Raghavendra's Nyayadipa (comm.),
Pariccheda 2


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!



THIS GRETIL TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Unicode (UTF-8).
(This file is to be used with a UTF-8 font and your browser's VIEW configuration
set to UTF-8.)

description:multibyte sequence:
long a ā
long A Ā
long i ī
long I Ī
long u ū
long U Ū
vocalic r ṛ
vocalic R Ṛ
long vocalic r ṝ
vocalic l ḷ
vocalic L Ḷ
long vocalic l ḹ
velar n ṅ
velar N Ṅ
palatal n ñ
palatal N Ñ
retroflex t ṭ
retroflex T Ṭ
retroflex d ḍ
retroflex D Ḍ
retroflex n ṇ
retroflex N Ṇ
palatal s ś
palatal S Ś
retroflex s ṣ
retroflex S Ṣ
anusvara ṃ
visarga ḥ
long e ē
long o ō
l underbar ḻ
r underbar ṟ
n underbar ṉ
k underbar ḵ
t underbar ṯ

Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of GRETIL encodings and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm






śrīvyāsatīrtharacitam


tarkatāṇḍavam


śrīrāghavendratīrthakṛtanyāyadīpākhyavyākhyāsamalaṅkṛtam


dvitīyaṃ sampuṭam


---------------





prakaraṇasūcīpatram


-----------------


pra. saṃkhyā prakaraṇanāma pu. saṃkhyā


1 ākāṅkṣā 1

2 āsattiḥ 24


3 yogyatā 33


śaktivādaḥ


4 līlāvatyādyuktaśaktyapalāpaprakārabhaṅgaḥ 47


5 śaktau śrutyādinirūpaṇam 52


6 śaktāvarthāpattipañcakam 57


7 pratibandhakābhāvasya hetutve prakāracaduṣṭayabhaṅgaḥ 71


8 tṛṇāraṇimaṇīnāmekaśaktimatvasādhanam 83


9 sahajaśaktiḥ 90


10 ādheyaśaktiḥ 97


11 tamaso dravyatvasamarthanam 108


12 parābhimatesuvarṇasya yogyānupalabdhibādhaḥ 126


13 suvarṇasyodayanādyaktārthāpatteḥ pañcadhānyathopa-


pattisamarthanam 132


14 suvarṇasya taijasatve maṇyādyuktaprakāradvayabhaṅgaḥ 146


15 suvarṇasya pārthivatvasamarthanam 156


16 anvitābhidhāne udayanādyuktabādhakadaśakoddhāraḥ 171


17 anvitābhidhāne yuktidaśakam 186


pra. saṃkhyā prakaraṇanāma pu. saṃkhyā


19 vyaktipratibandyā duṣpariharatvam 193


20 maṇyādyabhimatagubjaśaktibhaṅgaḥ 200


21 bhaṭṭābhimatābhihitānvayabhaṅgaḥ 206


22 anvayasya lakṣyatvabhaṅgaḥ 216


23 prabhākaroktapadaśaktabhaṅgaḥ 218


24 bhaṭṭoktavyaktilakṣaṇabhaṅgaḥ 229


25 bhaṭṭoktavyaktyāpekṣabhaṅgaḥ 233


26 naiyāyikoktapadaśktibhaṅgaḥ 238


27 svamate padaśaktinirṇayaḥ 247


28 saṃketasaṃbandhabhaṅgaḥ 255


jātivādaḥ


29 anugatajātyabhāvepi śaktivyāptyādigrahaṇasama-


rthanam 259


30 svarṇaghaṭatvādipratibandī 290


31 anugatajātau bādhakam 295


vidhivādaḥ


32 āptābhiprāyasya liṅgādyarthatve bādhakam 303


33 udayanoktavaktṛbhiprāyavidhitvabhaṅgaḥ 313


34 balavadaniṣṭānanubandhitvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatva-


sya vidhitvabhaṅgaḥ 323


35 kṛtisādhyatvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitva-


bhaṅgaḥ 339


36 kāryatājñānasya pravartakatvabhaṅgaḥ 350


37 svamate śyenāgnīṣomīyavaiṣamyam 376


38 naiyāyikoktaśyenāgnīṣomīyavaiṣamyabhaṅgaḥ 380


39 sāṃkhyādyuktaśyenāgnīṣomīyavaiṣamyabhaṅgaḥ 387


40 prābhākarabhaṭṭoktaśyenāgnīṣomīyavaiṣamyabhaṅgaḥ 389


vidhivādasamāptiḥ


tarkatāṇḍavam


--- 0 -----





dvitīyaḥ paricchedaḥ


------------------


// śrīmaddhanumadbhīmamadhvāntarargatarāṇakṛṣṇavedavyāsātmakalakṣmīhayagrīvāyanamaḥ//


// oṃ //


athākāṅkṣānirūpaṇam // 1 //


----------------------------


yaccedamucyate vedasyāpauruṣeyatve āptavākyatvādirūpasya pramāṇaśabdalakṣaṇasyābhāvāt prāmāṇyaṃ na syāditi /


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpākhyā vyākhyā


athākāṅkṣānirūpaṇam // 1 //


------------------------------


yasminvedasya sarvasyāpyākāṅkṣāyogyatādayaḥ /


taṃ vande paramānandamindirāmandirorasam //


nanu --- vedāpauruṣeyatvasamarthanaṃ pūrvapiracchede kṛtamayuktam / tathātve śabdapramāṇalakṣaṇābhāvena pramāṇaśabdatvānāpatteḥ / evaṃ ca"ādivarjitaiḥ, ādareṇākhyāta 1 ityukte harau śaktitātparye na yukte iti codyamanūdya nirāha -- yacceti // ādipadena āptipūrvakaśabdatvayathārthavākyārthajñānajanyatvavākyatvādigrahaḥ /


---------------------------------------------------------------------------

1. tānantakalyāguṇayukte - u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvitīyaparicchedaḥ pu - 2.


----------------------- ----------------- -----------


tanna / paddhatau nirdeṣaśabdatvaṃ nirdeṣavākyatvaṃ vā āgamalakṣaṇamityuktatvāt //


atrādyaṃ nirdeṣaḥ śabda āgama iti pramāṇalakṣaṇānusāri / niṣprayojanatvādidoṣanirāsārthamāvaśyakena nirdeṣatvaviśeṣaṇenaiva nirabhidheye ananvite cāpyativyāptinirāsena vākyagrahaṇasyānapekṣitatvāt //


---------------------------------------------------------------------------


pramāṇabhūtaśabdasya yallakṣaṇaṃ tasyetyarthaḥ / prāmāṇyamiti // prabhājanakatvamityarthaḥ / pūrvaṃ 1 dūre tasya svatastvasādhanamiti bhāvaḥ // paddhatāviti //"nirdeṣaḥ śabda āgama, nirdeṣaṃ vākyamatiti vā 2"paddhatāvityarthaḥ / dvayorapyuktiḥ taddyatātparyavyaktyārthā / tathā ca lakṣaṇāntarasambhavāt prāmāṇyaṃ vedasya yuktamiti bhāvaḥ / etena evamāgamalakṣaṇokterabhiprāyaḥ sphuṭīkṛto bhavati / dvayoktermūlambhāvaṃ ca vyanakti - atreti //


nanu -- kathaṃ tarhi abodhakaviparītabodhakarūpavākyābhāse 'tivyāptinirāsaḥ / paddhatāveva"ākāṅkṣāyogyatāsannidhimantipadāni vākyaṃ"ityuktvā"padatvenānabhidheyatvasya ākāṅkṣāsannidhibhyāmanvayābhāvasya nirāsa"ityādyukterityastaddvitīyalakṣaṇābhiprāyamityupetya"nirabhidheyatvenānvayābhāvena vā abodhakatva"mityādi nirdeṣapadakṛtyoktiparapaddhatyuktiṃ hṛdi kṛtvā tātparyamāha -- niṣprayojanatveti //


---------------------------------------------------------------------------


1.'dūre' iti nāsti - ū. 2. vetipa - u.

---------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam ) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 3.


---------------- ----------- ------


dvitīyaṃ tu"āgamo 'duṣṭavākyaṃ ca"iti brahmatarkānusāri / 1 atra vākyagrahaṇaṃ śiṣyāṇāṃ padavākyādisvarūpajñāpanārtham //


ata eva paddhatau"dvitīyapakṣe vibhaktyantā varṇāḥ padaṃ, ākāṅkṣāyogyayāsannidhimanti padāni vā vākya"mityādinā padādīnāṃ lakṣaṇamuktam/


---------------------------------------------------------------------------


brahmatarketi // tatvanirṇayoktabrahmatarketyarthaḥ / nanvevamuktadiśā śabda ityeva pūrtau vākyamiti vyarthamata āha -- atra vākyeti / asminpakṣe nirdeṣapadaṃ paddhatyuktavākyapadavyāvartyānyadoṣavyāvṛtyarthamiti bhāvaḥ //


vibhaktyantā iti // suptiṅopavibhaktyantā ityarthaḥ /"vibhaktaśca"iti sūtre suptiṅorubhayorapi vibhaktisaṃjñokteḥ /"suptiṅantaṃ padaṃ"iti pāṇinīya 2 sūtrāditi bhāvaḥ / atra bahutvaṃ prāyikatvābhuprāyam / vibhaktyanto varṇaḥ tādṛśau varṇau vā tādṛśā varṇā vetyarthaḥ / vibhaktyantavarṇatvaṃ padatvamiti yāvat / vibhaktyantatvasya varṇatvāvyabhicāre 'pi 3 varṇā ityā 4 dyuktiḥ spaṣṭārthā / rājapuruṣa ityādau anekapadasamudāyasya vibhaktyantasya padatvanivṛtyarthaḥ varṇā ityuktiḥ / tadarthastu vibhaktiḥ anta eva yeṣāṃ te vibhaktyantā iti / rājapuruṣa ityādau tu madhye 'pi vibhaktirluptāstītyeke / anye tu tasyāpi padatvalābhāyaiva muktiḥ / padadvayāvayavavibhaktidvayāt samudāya utpannavibhakteranyatvena padadvayastha varṇasamudāyasyāpi vibhaktyantavarṇatvādityāhuḥ / varṇānyasphoṭanirāsāya varṇoktirityapare 5 //


ākāṅkṣeti // prayujyamānapadeṣvevānyonyākāṅkṣāvanti padānītyarthaḥ /


---------------------------------------------------------------------------


1.tatra - ja-ka. 2.nisū -u. 3.varṇānyapadasphoṭanirāsāya - u. 4.tyuktiḥ / rāja - u. 5.varṇā ityādi nāsti -u.


---------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 4.


------------------------ -------------- -------


ata eva pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ"mūlasthaṃ śabdapadaṃ vākyapara"mityuktam //


nanu -- keyamākāṅkṣā ?


na tāvadavinābhāvaḥ / ghaṭamānayetyādāvabhāvāt / na hi ghaṭa ānayanāvinābhūtaḥ /


---------------------------------------------------------------------------


tena nirākāṅkṣapadāni vākyamiti bhāṣyaṭīkā na virodhaḥ / svasminneva pūrṇākāṅkṣāvatvenānyatra nirākāṅgakṣapadasaṃdarbho vākyamiti candrikāyāṃ tasyārthokteḥ/ padānīti bahutvaṃ prāyikābhiprāyam / atrāpi padaśabdaprayogakutyaṃ pūrvaṃ 1 varṇapadakṛtyavat padānyavākyasphoṭanirāsāyeti bodhyam / 2


prakṛtipratyayasamabhivyāhārapade 'tivyāptinirāsāya padānītyuktiḥ / padādīnāmityādipadena vākyasyākaṅkṣāsannidhyādergrahaḥ/ ata eveti // padādisvarūpavyutpādanārthatvādeveti 3 brahmatarkasaṃvādārthatvādeve 4 tyarthaḥ / mūleti //"nirdeṣaḥ śabda āgamaḥ"iti mūlasthamityarthaḥ/


tatra paddhatau 5 vākyalakṣaṇe prathamoddiṣṭākāṅkṣāsvarūpaṃ nirūpayituṃ pūrvapakṣamāha -- nanviti // padānāṃ yā ākaṅkṣā seyaṃ ketyarthaḥ / abhāvāditi 6 // kutaḥ parasparavyabhicārāditi bhāvenāha -- na hīti // ānayanaṃ vā ghaṭāvinābhūtamityapyupalakṣyate / etena kārakasya kriyāvinābhāvaḥ kriyāyāḥ kārakāvinābhāvostīti nirastam / kriyāviśeṣakārakaviśeṣayoḥ tadābhāvena ghaṭamānayetyanayoḥ nirākāṅkṣatāpatteriti / maṇau 7 nīlaṃ sarojamityādau vyabhicāroktistvayuktā / tatra tātparyaviṣayoḥ nīlasarojayoravinābhāvasatvāditi bhāvaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


r1.vatra -u. 2.iyaṃ-paṅktirnāsti-u. 3.'vā'-u. 4.ti vā-u. 5.lakṣaṇavākye-u. 6. pratīkavannāsti-ū. 7.sarojaṃ nīlaṃ -u.


---------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-rūpaṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 5.

----------------- -------------- --------


aho vimalaṃ jalaṃ nadyāḥ kacche mahiṣaścaratītyatra jale sākāṅkṣasya nadīpadasya nadyavinābhūte kacche sākāṅkṣatvaprasaṅgācca //


nāpyudayanādyuktarītyā śrotari taduccāraṇajanyasaṃsargāvagamaprāgabhāva ākaṅkṣā / ayameti putro rājñaḥ puruṣo 'pasāryatāmityatra putre 1 sākāṅkṣasya rājapadasya tātparyabhrameṇa puruṣānvayabodhe tataḥ prāktadanvayāvagamaprāgabhāvasya satvenātivyāptiḥ 2 //


---------------------------------------------------------------------------


nanu -- padārthatāvacchedakarūpeṇa kriyākārakabhāvena vivakṣito 'vinābhāvaḥ prakṛtepyastītyata āha -- aho vimalamiti // pūrvatroktātivyāpternirāsakaṃ pakṣamāśaṅkya nirāha-- nāpīti // śrotari vidyamāna uktarūpaprāgabhāva ākāṅkṣetyarthaḥ / atra ghaṭaḥ karmatvaṃ ānayanaṃ kṛtiriti vākyābhāse


ghaṭamānayetyetatsamānārthake 'tivyāptinīrāsāya taduccāraṇajanyetyavagamaviśeṣaṇam / 3 vaktrapekṣayāsaṃbhavavāraṇāya śrotarītyeke / svarūpakathanaṃ tadityanye //


aho vivalamiti pūrvoktavākye ca tātparyavaśāt kadācit 4 kacchanadyoḥ saṃsargāvakamena tatprāgabhāvasatve 'pi taduccāraṇe tātparyavaśāt jalānvitanadyāḥ kacchasaṃsargāvagamo neti na tatprāgabhāva iti nātivyāptiriti bhāvaḥ/ ityatretyupalakṣaṇam / pūrvavākye cetyapi jñeyam /


---------------------------------------------------------------------------


1.ṇa sā -ca. 2. prasaṅgādityadhikaṃ -ga. 3.pteḥ -ja-ka-gha. 3.'anyatra sākāṅkṣatvavāraṇāya' ityasti-u. 4. jalānvita nādyāḥ saṃ-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇvam ( dvi. paricchedaḥ pu - 6.


---------------------- --------------- ------


nāpi tātparyaviṣayībhūtasaṃsargāvagamaprāgabhāva ākāṅkṣā / prāgabhāvasya kāryamātrahetutvena 1 śābdāsādhāraṇyāyogāt / vakṣyate caitat //

yattu maṇāvuktam --"2 abhidhānaparyavasānamākāṅkṣā / yasya yena vinā 3 svārthānvayāna 4 nubhāvakatvaṃ tasya tadevāparyavasānam / anyānanubhāvakatvaṃ ca anvayānubhavaprāgabhāvaḥ / ata eva janitānvayabodhaṃ padama 5 nākāṅkṣaṃ tadā prāgabhāvābhāvāt /


---------------------------------------------------------------------------


kasya cit tātparyavaśāt jalānvayāvagamena nadyāḥ kacchānvayānavagame 'pi prayogāntare punarasya kacchānvayatātparyabhrameṇa tadanvayānavagamasaṃbhavāt //


tātparyaviṣayeti // puruṣānvayabodhastu na tātparyaviṣaya iti na pūrvoktadoṣa iti bhāvaḥ / śabdāsādhāraṇyāyogādityupalakṣaṇam / saṃsargāvagamāntaraprāgabhāvasya satvāt / janitānvayabodhasyāpari vākyasya sākāṅkṣātvāpattirityapi bodhyam 6 / vakṣyata iti // maṇyuktākāṅkṣā 7 svarūpakhaṇḍanaprastāve"kiñca prāgabhāvasya"ityādigranthe // yattu maṇāviti // śabdakhaṇḍe ākāṅkṣāvādasiddhānta ityarthaḥ //


nanu -- abhidhānamanvayānubhavaḥ tasyārthavasānaniṣpattiḥ ityarthaścet, karmatvamityādāvastyevetyato 'nyamevāparyavasānaśabdārthaṃ maṇyuktamāha -- yasyeti //


yasya padasyopasthitasya yadvyatirekaprayuktasvārthānvayānanubhāvakatvaṃ tasya padasya tadananubhāvakatvamevāparyavasānaṃ tena ca saha tadevākāṅkṣetyarthaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


1.śabdā-ga-ja-gha. 2.anvayetyadhikam-ga. 3.'na' ityadhikam-ga-ja-ka. 4.nubhā -ga-ja-ka. 5.masā-ca. 6.dhyeyam-u. 7.svarūpeti nāsti-ū.


---------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 7.


--------------- -------------- ------


ata eva svarūpayogyatāta iyaṃ bhinnā / sā hi janitaphavepyasti / iyaṃ tu phajananāt prāgeva / na cābhāve tāratamyābhāvena ākāṅkṣāyāmutkaṭatvānutkatkaṭatvarūpatāratamyāyogaḥ / sasaṃbandhikāsaṃbandhikapadatvādinaiva tadupapatteḥ / jñātā ceyaṃ hetuḥ / anyathā nirākāṅkṣe tadbhramādanvayadhīrna syāt / na tu samabhivyāhṛtapadārthajijñāsā ākāṅkṣā /

---------------------------------------------------------------------------


1.ca. iti nāsti-u. 2.sasaṃbandhiketi / ityadhikam -u. 3.ākāṅkṣā- bhra-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 8.


----------------------- ------------ ---------


jñāne iṣṭasādhanatvājñānena jñānecchārahitasyāpi puṃsaḥ śābdabodhadarśanāt / kiñca - asmin pakṣe ākāṅkṣājñānaṃ heturna syāt / jijñāsāyā ajñāne 'pi śābdabodha darśanāt"iti //


tadapi na / gauṇalākṣaṇikayoravyāpteḥ / na hi tvatpakṣe tayoritaravirahaprayuktamananubhāvakatvam / kintu svata eva / kiñca ghoṣapadameva gaṅgāpade 2 na sākāṅkṣaṃ, gaṅgā 3 padaṃ tu na ghoṣapade 4 neti saṃbhavati //


na cānanubhāvakapadasthāne 'jñāpaka 5 padaprakṣepe 'vyāptirneti yuktam /


---------------------------------------------------------------------------


jñānecchā hi jijñāsā / sā ca jñānaviṣayiṇī 6 jāyamānajñānasya iṣṭasādhanatve 7 sati bhavati nānyathā / tathā


ca kadācicchabdajñāne


tadiṣṭasādhanatāvabodhabahīnasyāpi śābdabodhadarśanena vyatirekavyabhicāt neyamākāṅkṣā śābdabodhaheturityarthaḥ //


gauṇeti // siṃhaścaitraḥ gaṅgāyāṃ ghoṣaḥ ityanayorityarthaḥ / tatra maṇukṛnmate siṃhagaṅgāpadayorananubhāvakatvaṃ 8 vyanakti -- nahi tvatpakṣa iti // yasya yenetyādinoktārthaniṣkarṣānuvāda itaravirahetyādi / svata eveti // svarūpeṇāyogyatvaprayuktatvādevetyarthaḥ / ghaṭaḥ karmatvamityādau yathā svarūpāyogyatvaprayuktamevānanubhāvakatvaṃ, na padāntaravirahaprayuktaṃ tatheti 9 bhāvaḥ / alakṣyatvānnāvyātpirdeṣāyetyāśaṅkya nirāha -- na ceti // anubhavavirodhāditi bhāvaḥ / ajñāpakapadeti vicchedaḥ //

---------------------------------------------------------------------------


1.dhat - ga. 2.desā-ga-ja. dasā-ka. 3.ditu-ja. 4.de iti-ga-ja-ga. 5.'pada' iti nāsti-ga. 6.jñā-ū. 7.tvajñāne sati - u. 8.tvopagamādyena vinā yasyānanubhāvakatvamityetadastyevetyato vyanakti ityasti - u. 9. tyarthaḥ - u.


---------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 9.


--------------- -------------- -------


itarapadavirahe 'pi padasya smārakatvenājñāpakatvasyetarapadavirahāprayuktatvāt / kiñca prāgabhāvasya sarvakāryahetutvena 1 śābdāsādhāraṇyaṃ na syāt /.


na ca śābdanubhave 'nvayānubhavaprāgabhāvasyottarapadavirahaprayuktatvena hetutvādaśādhāraṇyaṃ , ata eva yena vineti viśeṣitamiti vācyam / itarapadānāṃ sahakāritvena śābdabodhaprāgabhāvasya tadvirahaprayuktatve 'pi ghaṭādāvivi śābdānubhave 'pi prāgabhāvatvenaiva hetutvāt / anyathā ghaṭaprāgabhāvo 'pa ghaṭe daṇḍādivirahaprayuktatvena hetuḥ syāt /


---------------------------------------------------------------------------


na ca padasya padārthasmārakatve 'pyanvayājñāpakatvamastyeva / tasyaiva lakṣaṇe 'bhimatatvāditi yuktam / vakṣyamāṇadiśānvitābhidhānavāde 'nvitasvārthasmārakatvasyāpi satvāt / paramate 'pi 2 jātyākṛtyanvitavyaktereva padārthatvena jātyādyanvayasmārakatvācceti tātparyāt /

nanu - yadupasthāpitasyārthasya yatpadavyatirekeṇa nānubhavaviṣayatvaṃ tasya


tatsākāṅkṣatvamiti lakṣaṇārthaḥ / evaṃ ca tīrāderanubhaviṣayatvaṃ na ghoṣādipadaṃ vineti lākṣaṇikaderapi sākāṅkṣatvamiti pakṣadhādyukternāvyāptirityato doṣāntaramāha -- kiñceti // taṭṭīkākārairuktamāśaṅkya nirāha -- na ca 3 śabdetyādinā // sahakārikatveneti // śābdabodhasahakāritvenetyarthaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


1.śa-ga-ja. 2.api iti na -u. 3.śā - u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 10.


----------------------- ------------ -----


na ca śābdajñāne prāgabhāvajñānaṃ kāraṇamitya 1 sādhāraṇyam / tajjñānasya kāraṇatve


mānābhāvāt / na hi śābdabodhāt prāk mamātrānvaye jñānaṃ neti jñānamanubhavasiddham / anyathā ghaṭe 'pi prāgabhāvo jñāto hetuḥ syāt //


atha prāgabhāvaḥ prāgabhāvatvena nākāṅkṣā, kintu prāgabhāvātyantābhāvasādhāraṇyenetaravirahaprayuktānvayānubhavābhāvatveneti asādhāraṇyam / ghaṭādau prāgabhāvatvenaiva hetutvāt /


---------------------------------------------------------------------------


prakārāntareṇa śabdāsādhāraṇyaṃ saṃsargāvagamaprāgabhāvasya śaṅkate -- atheti // prāgabhāvātyantābhāvetyupalakṣaṇam / dhvaṃsetyapi dhyeyam / ata evetaravirahaprayuktānvayānubhavatveneti hetutāvacchedoktiḥ /


anyathānvayānubhavānādyabhāvatvenetyeva hetutāvacchedakamuktvā itaravirahaprayuktet na brūyāt / tasya dhvaṃsadaśāyāmativyāptivārakatvāt / anvayānubhavasaṃsargābhāvatvena hetutvavivakṣāyāmevetaravirahaprayukteti 2 sārthakyāt / dhvaṃsasyāhetutvānna 3 tatsādhāraṇyaṃ 4 cedatyantābhāvasādhāraṇyamapi na syāt / ata eva nāpyanvayabodhadhvaṃsadaśāyāmityādi vakṣyatīti dhyeyam /.


yadvoktobhayasādhāraṇa 5 mevāstu anvayānubhavābhāvatvenaiva hetutā dhvaṃsetiprasakteti tadvāraṇāyaivetaretyādiviśeṣaṇoktiḥ / ghaṭādau tu naivamityāha -- ghaṭādāviti // tatprāgabhāvasyeti yojyam / ata evetyuktaṃ vyanakti-- tadeti //


---------------------------------------------------------------------------


1.syāsā- ja. 2.'pada' ityadhikam -u. 3.tvena ta - u. 4.'na' ityadhikam

-u. 5.ṇya- u.


---------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 11.


---------------- --------------- ----------


ata evānyayabodhadaśāyāṃ nātivyāptiḥ / tadā prāgabhāvātyantābhāvayorabhāvāt / nāpyanvayabodhadhvaṃsadaśāyām / tadā dhvaṃsasya satve 'pi tasyetaravirahāprayuktatvāditi cenna /


atyantābhāvasādhāraṇena rūpema hetutve svātyantābhāvasya svaṃ pratyahetutvāt / śābdānubhavāntarābhāvaḥ śābdānubhāvaṃ prati, tvanmate 'numityantarābhāvo 'numitiṃ pratīva pratibandhakābhāvatayā hetuḥ syāt / pratibandhakābhāvaścājñāna eva hetuḥ kāryamātrasādhāraṇaśceti tvadaṅgīkṛtamākāṅkṣājñānasya hetutvamasādhāraṇyaṃ ca na syāt /


---------------------------------------------------------------------------


dhvaṃsadaśāyāmiti // ativyāptirityanuṣaṅgaḥ / atyantābhāvasādhāraṇyena hetutvaṃ kiṃ svātyantābhāvasādhāraṇyena vivakṣitaṃ, uta śābdā 1 nubhavāntarātyantābhāvasādhāraṇyeneti / ādye āha -- svātyantābhāvasyeti // antya āha -- śābdāntarānubhaveti //


pratibandhakābhāvatayeti // siddhasādhanatā anumāne doṣa iti siddheranumitipratibandhakatvātsiddhyantarābhāvo 'numitau yathā pratibandhakābhāvatayā hetuḥ śābdānubhavasyānapekṣitatvenānudayādanubhāvāntaramanvayānubhave pratibandhakamiti tadabhāvo 'pi pratibandhakābhāvatvenaiva hetuḥ syādityarthaḥ / tataśca kimityata āha -- pratibandhakābhāvaśceti // pūrvamiti // saṅketasmaraṇapadārthopasthitidaśāyāṃ padānāmupasthityantaramityarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1. anubhavapadaṃ na - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 12.

------------------------ ------------- -------


kiñca sakalapadopasthitidaśāyāṃ śābdabodhātpūrvaṃ prāgabhāvasyetaravirahāprayuktatvādavyāptiḥ / tasmādākāṅkṣā durnirūpeti /


ucyete ---


yasya padasya yadanvayānanubhāvakatvaṃ samabhivyāhṛtayatpadagatayadrūpavirahaprayuktaṃ tasya padasya tasminnanvaye tena padena saha tadrūpamākāṅkṣā /


----------------------------------------------------------------------------


paddhatau"ākāṅkṣā jijñāsā cetanadharmaḥ / tadviṣayatvātpadārthāḥ sākāṅkṣāḥ 1 / tatpratipādakatvātpadānyapi"iti granthena jijñāsāviṣayayībhūtapadārthaviṣayapratipattijanakatvaṃ padānāṃ sākāṅkṣatvamiti yaduktaṃ tatra janakatvaṃ na phalopadhānaṃ, kintu svarūpayogyataivābhimateti bhāvena tatroktaṃ niṣkṛṣyāgre svābhimatākāṅkṣālakṣaṇaṃ vivakṣurādau tāvatpauḍhyā paddhatyuktalakṣaṇāvinābhūtaṃ lakṣaṇāntaramāha -- yasya padasyetyādinā //


paddhatau padānītyuktatvātpadasyeti bāhulyābhiprāyeṇoktam / yasya śabdasyetyarthaḥ / tena prātipadikapratyayormahāvākyāvāntaravākyasya ca grahaḥ / tadapi tadupasthitiparam / yatpadetyatrāpi yacchabdetyarthaḥ / yadrūpetyatra yadrūpopasthitītyagre vyaktam / tathāca ca yasya śabdasyopasthitasya yadanvayānanubhavākatvaṃ yaścāsāvanvayaśceti vigrahaḥ / tasminnanvaye ityagre kathanāt / tādṛśānvayānabhāvakatvābhāvaḥ / sa ca prāgabhāvaḥ uccāraṇato vā abhiprāyato vā sahasthitayatpadasthitayadrūpopasthitivirahaprayukto vā bhavati tadrūpaṃ kriyāpadatvakārakapadatvaikavibhaktikatvādi 2 kaṃ tadvatvamityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1. kṣā ityucyante - u. 2.ādipadaṃ na - u.


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 13.


--------------- --------------- ---------

upasthitaraśabdasyābhimatānvayānanubhāvakatvaprayojakavirahapratiyogi 1 jñānaviṣayībhūtarūpa 2 vatpadāntarasamabhivyāhṛtatvaṃ sākāṅkṣatvamiti yāvat / upasthitiśabdasyābhimatānvayānubhāvakatvaprayojakatvaprayojakarūpava 3 dupasthitaśābdāntarasamabhivyāhṛtatvaṃ tena sākāṅkṣamityanvayārthaḥ / tadyathā ghaṭamānayetyatra yasya ghaṭaśabdasya yadanvalayānanubhāvakatvaṃ samabhivyāhṛtānayeti padagatakriyāpadatvavirahaprayuktaṃ ghaṭa 4 mānayanamityādau tathā darśanāt, tathā ca tasya ghaṭapadasya tasminnānayānānvaye tenānayanapadena saha tadrūpaṃ kriyāpadatvarūpamākāṅkṣā / tathā'nayeti padasya ghaṭānvayānanubhāvakatvaṃ ghaṭapadagatakarmakārakatvavirahaprayuktam / ghaṭaḥ āna 5 yetyādau darśanāt / evaṃ ca tasyānayanapadasya ghaṭānvaye tena ghaṭapadena saha karmakārakapadatvamevākāṅkṣeti 6 dhyeyam / atra yasya śabdasya samabhivyāhṛtayacchabdavirahaprayuktamananubhāvakatvamityevoktau 7 asaṃbhavaḥ syāt / ghaṭamānayanamityādau satyapi padāntare tvayānanubhāvakatvasatvena tasya padāntaravirahāprayuktatvat / yatpadagatayadrūpetyuktam / ghaṭo bhavatītyatrānuccāritenāpi samānavibhaktikena rakta iti padena ghaṭapadasya nirākāṅkṣataiveti pakṣe ghaṭe rāgānvayānanubhāvakatāprayojakavirahapratiyogitāvacchedakarūpasya samānavibhaktikatvasya satvādativyāptinirāsāya samabhivyāhṛtetyuktiḥ / sākāṅ7tā tayorapyastīti mate tu yatpadagatetyādyeva / samabhivyāhṛtapadamanādeyamityagre vyaktam / yadanvaya ityuktistu ghaṭaḥ karmatvaṃ ānayanaṃ kṛtiriti vākye kriyākarmabhāvānvaye nirākāṅkṣe bhedānvaye ca sākāṅkṣe 'tivyāptyavyāptyornirāsāyetyagre vyaktam //


----------------------------------------------------------------------------


1.tāvacchedakānvayaviṣayībhūta (kānvayaviṣayībhūta) rūpa - u. 2.dupasthita śabdāntara -u. 3.upasthiteti nāsti-u. 4.ṭāna-u. 5.neya-u. 6.tyādi -u. 7.'kiñcetyādinā maṇyabhihitapakṣoktadoṣaprasarāt' iti, tataḥ 'yatpada' ityādi cāsti -u-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


-


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 14.


------------------------ ------------ --------


tacca rūpaṃ kriyākārabhāvānvaye kriyāpadatvādikam / saṃbandharūpānvaye ṣaṣṭhyantatvādikam / abhedānvaye samānavibhaktikatvam / prakṛtipratyayārthayoranvaye prakṛtitvādikam //


ata eva ghaṭasamānayetyatrānayeti kriyāpadaṃ vinā ghaṭamiti dvitīyāntaṃ kārakapadaṃ kriyākarmabhāvānvayānanubhāvakamiti kratiyākārakabhāvānvaye tena sākāṅkṣam /

----------------------------------------------------------------------------


kutra kiṃrūpamityataḥ taddarśayati -- tacceti // ādipadena kārakapadatvagrahaḥ / rājñaḥ puruṣa ityādāvāha --


saṃbandheti // prathamāntatvamādipadārthaḥ / rakto ghaṭa ityādāvāha -- abhedeti // lakṣaṇavākye tadagrahaṇaṃ śabdaparamityupetyāha - prakṛtīti // ghaṭamityādau ghaṭarūpaprātipadikārthadvitīyāvibhaktyarthayoranvaya ityarthaḥ / ādipadena dvitīyatvādigrahaḥ / kriyāpadatvādikaṃ tadrūpamityuktaṃ tatkthamityataḥ kvacidvyanakti -- ata eveti // kriyāpadatvāderitarapada 1 virahaprayuktānvayānanubhāvakatāprayojakatvādevetyarthaḥ / kriyāpadaṃ vineti // kriyāpadatvāśrayaśabdaṃ vinā ānayanamityādipadaprayogepītyarthaḥ / kriyākārakapabhāveti // abhedānvaye tu nirākāṅkṣatvāttadanubhāvakatāprayojakasamānavibhaktitvābhāve 'pi nāvyāptiśaṅkā / ata eva lakṣaṇe yadanvayetyuktamiti bhāvaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1. viraheti nāsti -- u.


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 15.


---------------- --------------- ---------


1 ghaṭaḥ karmatvamānayanaṃ kṛtiriṣṭasādhanatvamityādau 2 ghaṭasamānayetyanena


sahaikārthye satyapi kriyākārakapadatvābhāvānna tadanvaye ghaṭa ityādipadaṃ sākāṅkṣam / abhedānvaye tu samānavibhaktikatvātsākāṅkṣam / girirbhuktamagnimān devadattenetyatra 3 bhuktamityasya kriyāpadasyāsannenāpyakāraka 4 giripadena nākāṅkṣā / kintvānāsannenāpi kāra 5 keṇa devadatteneti padenaivākāṅkṣā //


----------------------------------------------------------------------------


nanvathāpyuktavākyasamānārthakavākyāntare 'vyāptireva / tatroktānvayānubhavaprayojakakriyāpadatvāderabhāvādityata āha -- ghaṭa iti // ānayetyatra luptavidhipratyayasyākhyātatvena vācyārthoktiḥ kṛtiriti vidhitvena vācyārthoktiri 6ṣṭasādhanatvamitīṣṭasādhanatvameva vidhyartha iti vidhivāde lakṣyamāṇatvāt / na tadanvaya iti // tathā ca 7 lakṣyatvānna doṣa iti bhāvaḥ //


yadvā kriyāpadatvādikamabhimatānvayā 8 nubhāvakatāprayojakamityanvayayenopapādya vyatirekamukhenopapādayati -- ghaṭa iti // anvayāntare tu lakṣyatve 'pi prayojakamapyastīti nāvyāptirityāha -- abhedeti // etena yadanvaya ityukteḥ kṛtyaṃ vivṛtaṃ dhyeyam / vākyāntarepyativyāptyavyāptī āśaṅkya yatroktarūpaprayojakaṃ tatrākāṅkṣāsatvena lakṣyatvam, yatra tannāsti tatrākāṅkṣāpi netyalakṣyatvamato na doṣa ityāha -- giririti // kriyāpadasyeti // kriyāvācisubantapadasyetyarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1. ayaṃ grantho nāsti - ga. 2.'tu' ityadhikam-ka. 3.'tu' ityadhikam-ga-ja-ka. 4.ṇena giri-ga. keṇa -ja-ka. 5.ṇena-ga. 6. 'iṣṭasādhanatvamiti' iti nāsti -u. 7.cā- u. 8. nanu - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 16.


------------------------ ------------- -------


atra ca padaśabdena śabdamātraṃ vipakṣatam / tena prakṛtipratyayoranyonyaṃ vākyayoścānyonyamākāṅkṣāyāṃ nāvyāptiḥ / evaṃ padaśabdena tadupasthitireva


vivakṣitā / tena padamātrasya svata evānvayānanubhāvakatve 1 nānubhāvakatvasyetaravirahaprayuktatvādasaṃbhava iti śaṅkānavākāśaḥ / dvāramityatra dvāraśabdasya pidhehiśabdena saha, viśvajitā yajetetyatra yajetetyasya svargakāmaśabdena soccāraṇanibandhanasamabhivyāhārābhāve 'pi mauniślokādāvivābhiprāyikaḥ samabhivyāhāro 'stīti nāvyāptiḥ / ghaṭo bhavatītyatra tu ghaṭapadena saha rakta iti padasya samāna vibhaktikatve 'pi ābhiprāyako 'pi samabhivyāhāro nāstīti nā 2 tivyāptiḥ //


----------------------------------------------------------------------------


atra ceti / lakṣaṇavākya ityarthaḥ / anyonyaṃ vākyayoriti // mahāvākyasthayorityarthaḥ / etena yatpadeti padaśabdo 'pi śabdaparaḥ / yadrūpetyapi yadrūpopāsthitiparamiti sūcitam //


laukikavaidikavākyāntareṣu padāntarasamabhivyāhārarahiteṣu sākāṅkṣeṣvavyaptimāśaṅkya nirāha -- dvāramityatreti // svargakāmeti // saḥ svargaḥ sarvānpratyaviśiṣṭatvāditi caturthādhyāyatṛtīyapādīyasaptamādhikaraṇe viśvajitetyādau svargakāmapadādhyāhārasya siddhatvāditi bhāvaḥ / evaṃ hyativyāptityāśaṅkya nirāha -- ghaṭa iti // samāneti // abhedānvayānubhāvakatāprayojakarūpavatve 'pītyarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.tvasyetara -ga. 2.nāvyāptiḥ -- ga.


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-nu-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 17.


--------------- -------------- ---------


yadvā tatra raktapade 1 nākāṅkṣāstyeva / nahi samabhivyāhārādākāṅkṣā / kiṃ tu sākāṅkṣāṇāṃ samabhivyāhāraḥ / tatrānākāṅkṣatvavyavahārastu raktānvaye tātparyābhāvāt / bhavanakriyānvayena ghaṭapada2 sya raktapade 3 itthitākāṅkṣā 4


'bhāvācca / ghaṭasya raktābhedāpratītistu raktapadānupasthiteḥ / asmiṃśca pakṣe ākāṅkṣālakṣaṇe samabhivyāhṛtaviśeṣaṇamanapekṣitameva //


nanvevamitarapadavirahaprayuktānanubhāvakatāprayojakarūpavatvātmikā svarūpayogyatā ākāṅkṣeti paryavasitam /


----------------------------------------------------------------------------


etena samabhivyāhṛteti padakṛtyaṃ vivṛtaṃ dhyeyam / samabhivyāhārābhāve kathamākāṅkṣetyata āha -- na hīti // tathātve dvāramityādāvākāṅkṣābhāvaprasaṅgāditi bhāvaḥ / sākāṅkṣāṇāmiti // ata eva dvāramityādāvadhyāhāra iti bhāvaḥ / tatreti // raktapada ityarthaḥ / anvayena anvitatvena / utthiteti // svārasiketyarthaḥ / ākāṅkṣārūpahetau sati kuto nānvayadhīratyata āha -- paṭasyeti // asmiṃśca pakṣa iti // raktapade 'styākāṅkṣeti pakṣa ityarthaḥ / tasyāpi lakṣyatvenātivyāpterabhāvāt / evaṃ dvāramityādāvavyāptiśaṅkā nāstīti bhāvaḥ //


itarapadavirahaprayuktānubhavaprāgabhāva ākāṅkṣeti maṇyuktalakṣaṇābhimānī śaṅkate // nanvevamiti // padāntarasya padāntaravirahaprayuktānanubhāvakatāyāḥ padāntare kriyāpadatvādilakṣaṇaprayojakarūpaṃ yattadvatvātmiketyarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.de ā -ga. 2.depyā-ja-ka. 3.dasya -ja. 4.yā abhā - ga-ja-ka.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 18.


------------------------ ------------- -------


sā ca janitaphale 'pyastīti tatrātivyāptiḥ syāt / prāgabhāvapakṣe tu nāyaṃ doṣa iti cenna / iṣṭāpatteḥ / janitaphale 'nākāṅkṣatvavyavahārastu viraktaṃ prati vāṇijyopadeśa iva śroturanvayabodhāntarasyānapekṣikatatvāt / na tu padasya nirākāṅkṣatvāt / na ca lākṣaṇikādāvavyāptiḥ / manmate lākṣaṇikagauṇayorapyanubhāvakatvāt //


nanvathāpi svarūpayogyatā kāraṇataiva, na tu kāraṇam / tathācākāṅkṣāyāḥ śābdabodhahetutvaṃ na syāditi cenna / uktākāṅkṣājñānasyaiva hetutveneṣṭāpatteḥ / ata evoktayogyatājñānasya śābdabodha eva hetutvādevāsādharaṇyam / na hi ghaṭādau kāraṇatājñānaṃ hetuḥ /


----------------------------------------------------------------------------


janitānvayānubhave 'pi vākye 'stikriyāpadatvādestadāpyanapāyāditi bhāvaḥ / anapekṣitatvāditi // etena janitānvayabodhenāpi dvitīyānvayabodhajananāpatteriti rucidattādyuktaṃ nirastam / anapekṣāyā eva pratibandhakatvāt,


apekṣāyāṃ tviṣṭāpattariti //


maṇikṛnmate 'bhihitadoṣo nātrāstītyāha -- naceti // manmata iti // tatroktadoṣastu gauṇalakṣaṇavṛttivicāro nirasiṣyata iti bhāvaḥ / nanvathāpīti // janitaphaletivyāpteradoṣatvepītyarthaḥ / ata evetyetavdyanakti-- uktayogyatetyādi // nahīti // yenāsādhāraṇyaṃ na syāditi bhāvaḥ //


yatvākāṅkṣājñānasya hetutve janitaphale 'pi vākye pareṇetaravirahaprayuktānanubhāvakatāprayojakarūpavaditi śabda udbhāvite 'nvayabodhāpattiriti / tanna / prācīnānvayabodhasyaiva pratibandhakatvācchroturanapekṣitatvācceti //


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 19.


--------------- -------------- --------


na ca śābdabodhepi 1 tajjñānasya hetutve mānābhāvaḥ / padaśaktigraharūpapavyutpattau satyāmapi kriyāpadaṃ vinā kārakapadaṃ nānvayabodhakamiti sānānyajñānarūpavākyavyutpattiṃ vinā vākyārtha 2 bodhābhāvāt / anyathā vākyaṃ vākyavyutpannasyāpyanvayabodhakaṃ syāt //


nanvevaṃ cedayameti putro rājñaḥ puruṣo 'pasāryatāmityatra rājapade putrapuruṣapadagatarupavirahaprayuktatattanvayayānanubhāvakatvarūpākāṅkṣāyāḥ satvādubhayānvadhīḥ syāditi cenna /


----------------------------------------------------------------------------


mānābhāva iti // śaktismaraṇe sati tajjñānābhāvenānvayabodhavilambābhāvāditi śaṅkiturbhāvaḥ / tadabhāve 'syānvayabodhavilamba ityāha --- padaśaktīti // uktaṃ ca jayadevenāpi"ākāṅkṣāhetutvemānābhāvena tajjñānaṃ kāraṇa"miti // etena"na hi tasyāpi jñānaṃ heturiti śakyate vaktum / tatra mānābhāvāditi"rucidattoktaṃ nirastaṃ dhyeyam / vākyāvyutpannasyeti // uktarūpavākyavyutpattihīnasyāpītyarthaḥ//


uktavakṣaṇasya vākyāntare 'tivyāptimāśaṅkyate -- nanvevamiti // itarapadavirahaprayuktānanubhāvakatāprayojakarūpavatvamākāṅkṣā cedityarthaḥ/ putrapuruṣapadagateti // prathamāvibhaktyantatvalakṣaṇadharmetyarthaḥ / rūpaśabdo dharmaparyāyaḥ / ubhayeti // nāsti ca puruṣapadenākāṅkṣā / atastatroktalakṣaṇamativyāptamaniti bhāvaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1. tasya -ja. 2.jñānā -ja.


----------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 20.


------------------------- ------------- -----


ubhayatrakāṅkṣāyāḥ satve 'pi putrānvaya eva tātparyagrahe 1 puruṣānvayabodhābhāvasaṃbhavāt / ubhayatra tātparyagrahe ceṣṭāpatteḥ /


ata eva tatrāvṛttiḥ kalpyate / aho vimalaṃ jalaṃ nadyāḥ kacche mahiṣāścarantītyatra yena puṃsā nadyā ityādikameva śrutaṃ taṃ prati nadīpadaṃ jalapadāśravaṇena kaccha eva sākāṅkṣam //


nanvevamudayanādimate tvaduktarūpagrahavirahaprayuktaḥ śābdānubhavaprāgabhāva ākāṅkṣā / 2 tanmate tu prāgabhāvaprayojakaviracahapratiyogigrahaviṣayībhūtaṃ rūpamākāṅkṣā /


----------------------------------------------------------------------------


lakṣyatvamupetya samādhimāha -- ubhayatreti // tātparyagrahasya śābdabodhe hetutvādanyatra tadabhāvādevānvayabodhābhāvo na tvākāṅkṣāvirahāt / yenātivyāptiḥ syāditi bhāvaḥ / āvṛttiriti // rājapadasyetyarthaḥ / kaccha eveti // evaṃ ca jalasyāśrayaṇenānupasthitestatra ṣaṣṭhyantānvayaprayojakopasthitiviṣayarūpavatvābhāvāt / prathamāntenāpi jalapadena nirākāṅkṣataiveti na tatrāvyāptirdeṣāya / upasthitau tu tatrākāṅkṣāsatve 'pi tātparyāgrahādanvayabodhābhāvaḥ / tatrāpi tātparyagrahe tūbhaya 3 trānvayabodho nadīpadāvṛttiśca pūrvavadiṣṭaiveti bhāvaḥ //


evaṃ sarvatra lakṣye 'lakṣye ca svoktākāṅkṣālakṣaṇasya bhāvābhāvānupapadyedānīṃ paroktalakṣaṇātsvoktalakṣaṇasyātiśayaṃ śaṅkāpūrvaṃ vyanakti -- nanviti // prāgabhāveti // anvayānubhavaprāgabhāve prayojakūbhūto yo virahaḥ tatpratiyogī yo grahaḥ jñānaṃ tadviṣayībhūtaṃ rūpamityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.heṇa -ga-ja-ka. 2.tva -ga-ja-ka. 3.yānva -u.


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 21.


--------------- ------------- --------

tataḥ kotra viśeṣa iti cediyāneva viśeṣaḥ / tvanmate ākāṅkṣā kṣotṛgatā syāt, prāgabhāvajñānaṃ śābdabodhajanakamityasyoktarītyādurghacatvācchābdabodhaṃ pratyākāṅkṣājñānasya hetutvaṃ na syāt, janitaphalavākyasthapade viraktaṃ vāṇijyopadeśa iva sākāṅkṣatve satyapi puruṣasyānapekṣāmātreṇa śabdasyākāṅkṣāpalāpaśca syāditi doṣatrayam / manmate tu ākāṅkṣā āsattivacchabdagataiva, idaṃ cākāṅkṣālakṣaṇaṃ ṭīkoktajijñāsāviṣayapratipādakatvarūpalakṣaṇāvinābhūtam //


----------------------------------------------------------------------------


yadrūpaviraheti lakṣaṇavākye yadrūpavirahaśabdena yadrūpopasthitivirahasyābhimatatvāditi


bhāvaḥ / śrotragateti // ata evodayanalakṣaṇe śrotrarītyuktiriti bhāvaḥ / uktarītyeti // tajjñānasya kāraṇatve mānābhāvādityādinoktarītyetyarthaḥ / ākāṅkṣeti // śabdagataivetyanvayaḥ / sughaṭamiti // prāguktavākyavyutpattirūpapramāṇābhāvāditi bhāvaḥ //


nanvidaṃ mūlagranthe nopalabhyata ityata āha -- idaṃ ceti // ṭīkokteti // ṭīkākṛtā paddhatāvuktetyarthaḥ / pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmukteti vārthaḥ / tadukterapi paddhatyuktyai 1 kārthatvāt //


----------------------------------------------------------------------------


1. ktaikārthyāt - naṃ.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 22.


------------------------- ------------ -------


vastutastu yatpadaprayojyajijñāsāviṣayatvayogyajñānajanakatvāvacchedakarūpavatvaṃ yasya saha tasya tadrūpame 1 vākāṅkṣā / bhavati hi ghaṭamānayetyatra ghaṭamiti kārakapadaprayojyā yā jijñāsā tasya viṣayatvayogyaṃ yatkriyājñānaṃ tajjanakaṃ yadānayeti 2 kriyāpadaṃ tanniṣṭhajanakatāvacchedakaṃ kriyāpadatvamākāṅkṣā 3 / iyaṃ ca jijñānāyogyatājijñāsitepyastīti nāvyāptiḥ //


----------------------------------------------------------------------------


nanu 4 lakṣaṇe yasyānanubhāvakatvaṃ yadrūpavirahaprayuktamiti nañdvayapraveśādgauravam / yasyānubhāvakatvaṃ yatpadakayadrūpaprayuktamityevoktau lāghavam / kiñcānvayānubhavaprāgabhāvasya virahaprayuktatvaṃ ca durvacam / anāderjanyatvāyogāt / tadvyāpyatvasyāpi bhinnādhikaramatayā daiśikasyāyogāt / kālikasya ca saṃketāsmṛtidaśāyāṃ satyapītarapade 'nubhavaprāgabhāvasaṃbhavena vyabhicārāt / kiñcaivaṃ sati ṭīkākṛduktalakṣaṇamasamañjasamityapi dhīrmandānāṃ prāpnotītyata āha -- vastutastviti / yatpadaprayojyeti // yacchabdopasthitijanyetyarthaḥ / padeti śabdaparaṃ sattadupasthitiparamiti prāgevoktatvāt / anyathā 5 pūrvoktadoṣāpattiḥ /


jijñāsājñānaviṣayakecchā / tadviṣayatvayogyaṃ jñānaṃ tajjanakatāvacchedaṃ rūpaṃ kriyāpadatvādikaṃ pūrvoktameva dhyeyam //


lakṣaṇārthaṃ vivṛṇvanneva lakṣyaniṣṭhatayā darśayati -- bhavati hīti // iyaṃ ceti // iyaṃ ca jijñāsāṃ prati yogyatā ajijñāsite janitaphale jijñāsāpūrvabhāvinyapi vākya ityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.evakāro nāsti-rā. 2.ādi ityadhikam -rā. 3. prasaṅgāt ityadhikam - ga. 4.ukta ityadhikam - u. 5. prāgukta - u.


----------------------------------------------------------------------------


ākāṃ-ni-paṇam) ākāṅkṣāvādaḥ pu - 23.


---------------- ------------- --------


tasmātsvarūpayogyataivākāṅkṣā / ata eva paddhatā"vākāṅkṣā jijñāsā cetanadharmaḥ / tadviṣayatvātpadārthaḥ sākāṅkṣāḥ / tatpratipādakatvātpadānītyapītyatra pratipādakaśabdena jijñānāviṣaya 1 jñānajanakatāvacchedakarūpavatvātmikā jijñāsitārthapratipādanayogyataivākāṅkṣe"tyuktam / na tu phalopādhānam / anvayabodhātprāgākāṅkṣābhāvaprasaṅgāt //


pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmapi pūrvapadajanitākāṅkṣāpūraka 2 tvamityatra pūrakaśabdenāsmaduktā 3 jijñāsāviṣayatvayogyajñānajanakatāvacchedakarūpavatvātmikā jijñāsā 4 pūrakataivākāṅkṣetyuktam / bhavati hi 5 jijñāsāviṣaya 6 jñānajanako jijñāsāpūrakaḥ / icchāviṣasādhakasyaiva loke icchāpūrakatvena vyavahārāt //


yattu ṭīkāyāṃ viraktaṃ prati vāṇijyopadeśe nairākāṅkṣyamuktaṃ,

----------------------------------------------------------------------------


tasmā 7 davyāptiśūnyatvādityarthaḥ / na ca svarūpayogyatāyā 8 ākāṅkṣātve śābdabodhasādhāraṇyaṃ na syāditi śaṅkyam / uktarūpākāṅkṣājñānasyaiva hetutvādityupapāditatvāditi bhāvaḥ / ata eveti // uktarūpasvarūpayogyatāyā


ākāṅkṣātvādevetyarthaḥ -- jijñāsāviṣayajñāneti // icchāviṣajñānetyarthaḥ / icchāviṣayeti // icchāviṣayotpādakasyaivetyarthaḥ / ṭīkāyāmiti //


----------------------------------------------------------------------------


1.tvayogyajñā-rā. 2.kami-naṃ. 3.ktaji -rā.na. 4.pūrakapadaṃ na -rā. 5.hi iti nāsti -naṃ. 6.tvajñā -rā. 7.tasmāditi/ vyāptiśū -naṃ. 8.yāḥ nākāṃ - naṃ.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 24.


----------------------- ------------ -------


tadanvayabodhopayogi 1 sākāṅkṣatve satyapi śrotṛranapekṣitatvamātreṇa //


ata eva ṭīkāyāmanvayabodhopayogyākāṅkṣābhāve gauraśvaḥ puruṣo hastītyādikamevodāhṛtam //


ityākāṅkṣāni 2 rūpaṇam //


----------------------------------------------------------------------------


pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmityarthaḥ //


ityākāṅkṣānirūpaṇam //


----------------------------------------------------------------------------

athāsattinirūpaṇam // 2. //


-------------------------


nanu -- sannidhānāparaparyāyāsattirna tāvanmaṇyuktarītyāvyavadhānena padārthasmṛtiḥ /


----------------------------------------------------------------------------


athāsattinirūpaṇam // 2. //


-----------------------------


pramāṇapaddhatā"vākāṅkṣāyogyatāsannidhimanti padāni vākya"mityukteḥ


sannidhinirūpaṇamaṃ vināsattinirūpaṇamayuktamityata āha -- sannidhānāpararyāyeti // yadyapi 3 sākṣādākāṅkṣāyogyateti nirdeśakrameṇa yogyataivākāṅkṣoktyantaraṃ nirūpaṇīyā / tathāpyāsattinirūpaṇasyālpatvātsūcīkatāhanyāyenāsatteḥ pūrvamuktirityeke //


vastutastu śābdapramāyā 4 mākāṅkṣāsattī eva hetū na punaryogyatāpīti tayoreva pūrvamuktiryuktā / ata eva paddhatāvāsatti svarūpoktyanantarameva yogyatā 5 /


----------------------------------------------------------------------------


1.gini sā -ca.ka. 2.nirūpaṇapadaṃ na -naṃ-ja-ga. 3.sākṣāditi nāsti -u. 4.ṇaṃ- naṃ. 5.toktiḥ -u.


----------------------------------------------------------------------------


āsa-ni-paṇam) āsattivādaḥ pu - 25.


-------------- ----------- --------


vākye padārthasmṛtireva neti vakṣyamāṇatvāt / anāsanne āsattibhrameṇānvayabodhasthale tvatpakṣe padārthopasthiterviśeṣaṇajñānatvena śābdabodhahetutvāt hetoścāvyavahitatvaniyamenāsattereva satvenāsattibhramānupapatteśca /

----------------------------------------------------------------------------


atastatkramamanusṛtyātra nirūpaṇamiti / kvacidā 2 kāṅkṣāsannidhiyogyatāvatāṃ padānāṃ samūho vākyamiti paddhatyanurodhe pūrvanirdeśāttathaivāstviti yathānyasa eva kramaḥ//


āsattiścāvyavadhānenānvayapratiyogyupasthitiḥ / sā ca smṛtirnānubhava iti maṇyuktaṃ niṣkṛṣyānuvadati -- avyavadhānena padārthasmṛtiriti // anvayavirodhivyavadhānābhāvenetyarthaḥ / padārtheti // saṃketasmaraṇavākyārthabodhayormadhye padārthasmṛtireva nāsti, kuto 'vyavādhānatvaṃ tasyā ityarthaḥ / vakṣyamāṇatvāt // anvitābhidhā 3 noktivāda ityarthaḥ //


pakṣadharādyūhitadoṣamāha -- anāsanneti // saptamyantānāmāsattereva satvenetyanvayaḥ / āsattibhrameṇeti // anvayavirodhivyavadhānepi tadabhāvabhramameṇetyarthaḥ /


girirbhuktamagnimāndevadattenetyādau vyavahitapadopetatayā āsattihīnavākye padānāmavyavahitatvabhrāntyā padārthānāmupasthitau giriragnimāndevadattena bhuktamityanvavayabodhadarśanāttatra sthale padārthe smṛtervyavahitatvasyāvaśyakatvāttatrātivyāptiriti bhāvaḥ //


viśeṣaṇajñānatvenetyupalakṣaṇam / padārthasmṛtitvena hetutvepyeṣa doṣaḥ sama eva /


----------------------------------------------------------------------------


1.toktiḥ -u. 2.ttu ā -u. 3.vādoktavāda - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 26.


------------------------- ------------- --------


padārthasmṛtau satyāṃ smṛti 1 viṣayakajñānavilambena śābdabodhavilambādarśanenāsattijñānasya hetutvānupapatteśca / na ceyaṃ svarūpasatyeva hetuḥ / tadbhrameṇa śābdabhramāyogāt //


kiṃ ca nānāviśeṣaṇakaikaviśeṣyakabodhasthale viśeṣaṇānāmanyonyamanvayāyogyatayā 2 nvitānvayāsaṃbhavena samūhālambanā ekaiva padārthasmṛtirvaktavyā / tathāca tatra vākye kiñcitkenacidāsannamanāsannaṃ ca kenaciditi kathaṃ vibhāgaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


asaṃbhavaṃ cāsya (sti) 3 lakṣaṇasyāha -- padārthasmṛtāviti // na ce 4 yamiti // āsattirityarthaḥ / apasiddhānte satyapi doṣāntaramāha -- tadbhrameṇeti //


yatvanvayapratiyogyupasthitirāsattiranvayabodhāṅgaṃ, sā ca svarūpasartā 5 bhānābhāvāt / anumitau


pakṣasādhyapratyavattadbhrameṇa śābdabhramo 'siddha eva / tātparyabhrameṇa yogyatābhrameṇa vā tadupapatteriti tanna / viśeṣaṇajñānatvena hetutvoktau śābda 6 sādhāraṇyābhāvātpadārthasmṛtitvena hetutve ca vākye padārthasmṛtireva netyasaṃbhavadoṣāt ativyāptyasaṃbhavāvuktvāvyāptiṃ cāha -- kiñceti // nānāviśeṣaṇaketi // daṇḍī kuṇḍalī caitra ityādau caitrapadena kuṇḍalī 7 padamāsanna 8 daṇḍīpadamanāsannamiti vibhāgosti / sa na syāt /


padārthasmṛterevāsattitve tāvatpadārthagocaraikasmṛtereva tatra vācyatvātkrameṇopasthitau


hi pūrvasmṛtiviśeṣeṇānvayānantaraṃ --


----------------------------------------------------------------------------


1.terjñā -rā. 2.anvitapadaṃ na -rā. 3.satti-u. 4.caiva -u. 5. na tu jñātā -u. 6.bdāsā -u. 7.lipa -u. 8. nnamiti vibhāgosti -u.


----------------------------------------------------------------------------


āsa-ni-paṇam) āsattivādaḥ pu - 27.


-------------- ---------- --------


kiñca padye kulakādau cātivyavahitatvātkathamāsattiḥ / nāpyavyavahitapadopasthitirāsattiḥ / vyavahitapadopasthitikapadyādāvavyāpteḥ / uktarītyāsattijñānasya hetutvānupapatteśca //


nāpi padāvyavadhānamāsattiḥ / avyavadhānaṃ hi pade lipyuccāraṇādinibandhanameva vācyam /


----------------------------------------------------------------------------


-- caramaṃ 1 smṛtiviśeṣaṇānvayaḥ syāt / na caivaṃ yuktam / viśeṣaṇaviśiṣṭe viśeṣaṇāntarānvaye viśeṣaṇayorapyanvayāpatyā tadasaṃbhavāt / viśeṣyeṇāsannaṃ svāsannena viśeṣaṇena svayamanvitaṃ satpaścādviśeṣe 2 ṇānvetītyasyāpi viśeṣaṇayora 3 pyanvayāyogenāsaṃbhavādityarthaḥ //


sthalāntarepyavyāptimāha -- kiñca padya iti --


"śriyaḥ patiḥ śrīmati śāsituṃ jagajjagannivāso vasudevasadmani/


vasandadarśā 4 vatarantamambarāt"................. //


ityādiśloke kriyākārakapadānāmativyavahitatvāttatra tvaduktāvyavahitapadārthasmṛterayogāt //


"tataḥ sapatnāpanayasmaraṇānuśaya(nudaya)spharā /"


ityādi māghastheṣvaṣṭasu ślokeṣvativyāvahitatvāttatrā 5 vyāptiriti bhāvaḥ --


pakṣāntarāṇyapi nirāha -- nāpyavyavahiteti // avyavahitapadānāmupasthitirityarthaḥ / sā kiṃ svarūpasatī heturuta jñātā / ādya āha -- vyavahiteti // antya āha -- uktarītyeta // padārthasmṛtāvityādinoktarītyetyarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.masmṛ- u. 2.ṣyeṇānve -u. 3.nyonyānvaya -ur. 4.śetyādiśleke -u. 5.trātivyā - naṃ.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 28.


------------------------ ------------- -------

tathāca vyavahitoccārite likhite yojanayāpyanvayabodho na syāt / vyavadhānasya dṛṣṭatvena yojanayāpyavyavadhānabodhānābhāvācca //


nāpyavyavahitatvena padatātparyamāsattiḥ / atātparyakaśukādivākyāvyāpteḥ / avyavahita 2 tātparyakaṃ vyavahitamuccārayato vādino 'nāsannābhidhānarūpārthakanigrahānupapattecca/


----------------------------------------------------------------------------


padārthasmṛtipadasthāne padopasthitau satyāmiti jñeyam / lipyuccāraṇādītyādipadena virodhipadānuccāraṇagrahaḥ / vyavahiteti // girirbhuktamagnimāndevadattenetyādipadāvatyarthaḥ -- lipyanumiteti // yatra lipigadṛṣṭyā padasyānumānaṃ tādṛśasthala ityarthaḥ / tathāca tatrā 3 vyāptiriti bhāvaḥ //


vastuto 'vyavahitatvena padatātparyamāsattiriti paryavasiteti pakṣadharanirdhānitapakṣaṃ nirāha -- nāpyavyavahitatveneti // vyavahitapadye kulakādau ca padānāṃ vyavadhānenoccāraṇe lakhanepi cāvyavahitatvena vaktṛtātparyagocaratvātteṣāṃ tatra nāti 4 vyāptiriti bhāvaḥ/ śukādīti // na ca tatrāpyastīśvaratātparyamiti vācyam / tathāsatyāsattibhramasthale tadādāyāsattisatvasaṃbhave tadbhramānupapatteḥ / doṣāntaraṃ cāha -- avyavahiteti // apārthaka 5 miti //


anānvitavācakapadādiprayogo 'pārthakamityapārthakanigrahasthānalakṣaṇāditi bhāvaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.tatreti nāsti -rā. agre abhāvapadaṃ na - ga. 2.padetyadhikam -rā. 3.trātivyā -naṃ. 4.nāvyā -u. 5. keti -u.


----------------------------------------------------------------------------


āsa-ni-paṇam) āsattivādaḥ pu- 29.


-------------- ----------- ------


girirbhuktamagnimāndevadattenetyanāsannodāharaṇe 'tivyāpteśca / tatrāpyavyavahitatātparyakatvasaṃbhavāt / tasmādāsattirdurnirūpeti //


ucyate --

padopasthityanukūlavaktṛvyāpāre niṣphalasyānvayabodhavirodhivyavadhānasyābhāva āsattiḥ /


----------------------------------------------------------------------------


nanu - sarvathaivānanvitā 1 vācaka 2 padaprayogo 'pārthakam / kuṇḍamajājinaṃ daśadāḍimāni ṣaḍapūpā ityādau yojanayāpyanvayahinasthale eva tat / na tu yojanayāpyanvayasthalepīti cet / tatrāpyastītyādipadāntaratātparyakatvasaṃbhavāt / doṣāntaraṃ cāha -- giririti //


yadapyavyavahitapadārthopasthityanukūlo vyāpāra āsattiḥ, sa caikapadānantaramapara 3 pade tātparyamuccāraṇaṃ veti pakṣadhanābhimataṃ pakṣāntaraṃ tadapyanenaiva nirastam / śukādivākyādāvavyapteḥ / girirityādivākye 'tivyāpteḥ / vākye padārthopasthiterevābhāvasya vakṣyamāṇatvāditi bhāvenopasaṃharati -- tasmāditi //


sannidhiravilambenoccāritamiti paddhatyādyuktaṃ hṛdi kṛtvāha -- padeti // padagrahaṇaṃ śabdamātraparam / tena prakṛtipratyayayoravāntaravākyayoścāsattau nāvyāptiḥ / padayoḥ padānāṃ 4 copasthiteranukūlo yo vyāpāraḥ lipiḥ uccāraṇaṃ tātparyaṃ vā tasminnityarthaḥ / niṣphalānvayabodhavirodhavyāvadhānaśūnyaḥ śabdopasthityanukūlavaktṛvyāpāraviṣayatāsattirityarthaḥ/ uccāraṇamātraṃ


vaktṛvyāpāraścenmauniślokādāvavyāptirityata āha - vaktṛti //


----------------------------------------------------------------------------


tavāka -u. 2.padeti nāsti- u. 3. aparapadaṃ na -naṃ. 4. vopa -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 30.


------------------------ ------------ -------


vaktṛvyāpāratvaṃ ca lipyuccāraṇābhiprāyasādhāraṇamiti na mauniślokādāvyāptiḥ //


na ca girirbhukta 1 mityanayormadhye virodhyupasthityabhāvāde 2 tayorāsattiḥ syāditi vācyam / iṣṭāpatteḥ / anvayabodhastvākāṅkṣāvirahāt //

nāpi padyakulakādāvavyāptiḥ / tatrāpi mayā chandonurodhāyālaṅkārarasaviśeṣayorādhānāya ca vyavadhāne kṛtepi śrotraivaṃ yojayiṣyatītyabhiprāyasya satvāt / apauruṣeyepi vede 'smākamukta 3 īśvarābhiprāyostyeva /


----------------------------------------------------------------------------


lipisane 4 viśiṣṭasyāpi lakṣaṇasyātivyāptimāśaṅkya lakṣyatvopagamena samādhimāha -- na ca giririti // tathātve syādanvayabodha ityata āha -- anvayābodhastviti // niṣphalasyeti viśeṣaṇamapyāptinirāsāyeti bhāvenāha


-- nāpi padyeti // chanda iti // vāgarthāmiva saṃpṛktau pārvatīparameśvarau vanda ityukte 5 nuṣṭapsasaṃjñakachandobha 6 jyetāto vyavadhānam / evamanyatrāpi // alaṅkāreti // kulakālaṅkāretyarthaḥ / raseti // śruṅgāravirakaruṇādiraseṣu madhye śruṅgārādirasaviśeṣalābhāyetyarthaḥ / tathāca tatra niṣphalavyavadhānābhāvā 7 nnāvyāptiriti bhāvaḥ //


vedavākye 'vyāptistarhi syāditi āha -- apauruṣeyeti // ukta iti // śrotaivaṃ yojayiṣyatītyevaṃrūpābhiprāyo 'smākaṃ mate astyevetyarthaḥ / seśvaravāditvāditi bhāvaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


-


1.agnimanityadhikam -rā. 2.vata- rā. 3.rītyetyadhikam -ja. 4.navi -u. 5.napuṃsakachaṃ -naṃ. 6.ṅgenā -naṃ. 7. vasatvānnā -u.


----------------------------------------------------------------------------


āsa-ni-paṇam) āsattivādaḥ pu - 31.


-------------------- ---------------- -----------


mīmāṃsakānāmapyanādau saṃsārer'thābhijñādhyāpakasyoktā 1 bhiprāyostveva / vyavadhānasya tvadṛṣṭaviśeṣaḥ phalam //


nāpyanāsannodāharaṇe 'tivyāptiḥ / tatra vyavadhānasya niṣphalatvāt / ata evā 2 vyavahitatātparyake vādivākye nātivyāptiḥ / śrutasya vyavahitatvāt / ābhiprāyakasya ca vādino 'nāptatvenābhiprāyakalpanāvirahādevānupasthiteḥ //


kecittu -- ślokakulakādāvāsatyabhāvānna ślokādikaṃ bodhakam / kintu tadunnītaṃ vākyā 3 dikamevetyāhuḥ //


----------------------------------------------------------------------------


nanu vede 'laṅkāraviśeṣasaviśeṣayorā 4 dhānābhāvāt --


"saptārghagarbhābhuvanasya reto viṣṇostiṣṭhanti pradiśā vidharmaṇi"/


ityādau niṣphalameva vyavadhānami 5 ti tatrāvyāptirityata āha -- vyavadhānasya tviti // anādito vyavadhānenaiva sanniviśitapā 6 dāvalyā tathaivādhyāpanajapādyanuṣṭhāne 'dṛṣṭamanyathā nārtha iti śubhāśubhaprāptiparihārarūpādṛṣṭameva phalamityarthaḥ / niṣphalasyetyuktyā girirbhuktamagnimāndevadattenetyādāvativyāptiśca nirastetyata āha -- nāpyanāsanneti // avyavahitatātparyakamityādinoktadoṣaḥ svapakṣe netyāha -- ata eveti // tameva hetuṃ vyanakti -- śrutasyeti // kecitviti // kalpanāgauravamamasminpakṣe 7 asvārasya bījaṃ dhyeyam /


----------------------------------------------------------------------------


1.ktobhi -ga. 2.vavya -rā-ka. 3.ntarameve -rā.ja-ka. 4.rābhā-naṃ. 5.


mastī-u. 6. padā -u. 7. kṣe bījaṃ bodhyam -naṃ.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 32.


------------------------ ------------- -------


iyaṃ cāsattirjñātaiva śābdadhīhetuḥ / āsattibhrameṇa śābda 1 bhramāt / nīlo ghaṭostītyādau nīlaghaṭapadayormadhye 'nuṣaṅgapadāntaroccāraṇāvṛtyadhyāhārādisaṃdehe niścaye vā vākyārthābodhācca //

paddhatau pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāṃ ca sannidhiravilambenoccāritatvamityatrāvilambaśabdenāsmaduktavyavadhānābhāvaḥ uccāraṇaśabdena ca vaktṛvyāpāramātraṃ vivakṣitamiti jñeyam //


ityāsatti 2 nirūpaṇam .


---------------------


----------------------------------------------------------------------------


āsattibhrameṇa 3 śabdabhrame vipratipannaṃ pratyāha -- nīla iti // anuṣaṅgaśca padāntaroccāraṇaṃ


cāvṛttiścādhyāhāraścetyevamādisandehe nīlaghaṭapadārthānvayabodhābhāvena svarūpasadāsatyā na hetutvaṃ kintu jñātāyā eva / anyathā tādṛśasthalepyanvayabodhaḥ syādeva / svarūpasatyāstasyāstatra satvādityarthaḥ//


etenāsattiḥ svarūpasatī hetuḥ / na tu jñātā / mānābhāvāditi rucidatte 4 noktaṃ nirastam / āvṛttirastipadasya / nīlosti ghaṭostīti nīlo bhavati ghaṭostī 5 ti kriyāntarādhyāhāra ityādi dhyeyam //


uktalakṣaṇaṃ mūlarūḍhaṃ darśayati -- paddhatāviti // asmadukteti // niṣphalasyetyādināsmaduktetyarthaḥ -- vaktṛvyāpāramātramiti // lipyuccāraṇābhiprāyasādhāraṇamityarthaḥ //


iti āsattinirūpaṇam.


----------------------


---------------------------------------------------------------------------


-


1. dhī ityadhikam -naṃ. 2.nirūpaṇamiti nāsti - ca.ja-kā.rā. 3.śā -u. 4.ttoktam -u. 5.bhavatī -u.


----------------------------------------------------------------------------


yogya-ni-paṇam ) yogyatāvādaḥ pu - 33.


---------------- ---------- -------


atha yogyatānirūṇam // 3 //


-----------------------------


atha kā yogyatā --


na tāvatsajātīye 'nvayadarśanaṃ 1 yogyatā / payasā siñcatītyanāptavākye 'tivyāptiḥ / kiñca yathākathañcitsājātyamayogyasādhāraṇam / padārthatāvacchedakadharmeṇa vā tātparyaviṣayībhūtānvayapratiyogitāvacchedakadharmeṇa vā sājātyaṃ tu adya jātaḥ payaḥ pibatītyādāvavyāptam //


nāpi samabhivyāhṛtapadārthasaṃsargābhāvavyāpyadharmaśūnyatvaṃ yogyatā /


----------------------------------------------------------------------------


atha yogyatānirūpaṇam // 3 //


---------------------------


"pratiyogānvayasya pramāṇavirodhābhāvo yogyate"ti pramāṇapaddhatyuktiṃ samarthayamānaḥ prasaktapakṣānpūrvavādimukhena pratyākhyāti -- athetyādinā // sajātīya iti // dṛṣṭānvayasajātīyatvaṃ yogyatetyarthaḥ / maṇyuktamapi doṣamāha -- kiñceti // ayogyateti // agninā siñcedityādāvapi śabdārthatvādinā sājātya 2 sya satvāditi bhāvaḥ / maṇivyākhyātṛbhiruktamāha -- tātparyaviṣayeti // adya jāta iti // adya jātatvena rūpeṇa tadanvayasyetaḥ pūrvaṃ kvāpyadarśanāditi bhāvaḥ / samabhivyāhṛteti // samabhivyāhṛteti // samabhivyāhṛtaṃ yatpadaṃ tadarthanirūpitasaṃsargasya yo 'bhāvastavdyāpyadharmaśūnyatvam / yathā jalena siñcatītyādau samabhivyāhṛsekarūpapapadārthasaṃsargābhāvavyāpyo dharmo 'gnitvādiḥ, --


---------------------------------------------------------------------------


-1.yogyatāpadaṃ na -rā.ga. 2.tyasa - u.

----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 34.


------------------------ ----------- -----


prameyamabhidheyamityādau saṃsargābhāvasyāprasiddhya nyāya 1 mate tatrāvyāpteḥ / samabhivyāhṛtapadārthasaṃsargo yogyatetyetāvataiva pūrṇatvena śeṣavaiyarthyācca / anāptavākye 'tivyāpteśca //


etenaiva samabhivyāhṛtapadārthasaṃsargavyāpyadharmavatvaṃ vā, anvayapratiyogitāvacchedaka 2 dharmavatvaṃ vā yogyateti 3 nirastam / uktarītyā śeṣavaiyarthyāt / anāptavākye 'tivyāpteśca //


----------------------------------------------------------------------------


tathā samabhivyāhṛtajalapadārthasaṃsargābhāvavyāpyo dāhṛtvādistādṛśadharmaśūnyatvamasti / agninā siñcatīti jalena dahatītyādau tu tādṛśadharmavatvādayogyatetyarthaḥ //


siddhānte dharmamātrasya vyatirekitvādghaṭaniṣṭhaprameyatvādeḥ / paṭe tanniṣṭhaprameyatvāderghaṭe 'satvena prameyatvādisaṃsargābhāvasyāpi prasiddhatvā 4 dāha -- nyāyamata iti // tanmate tasya kevalānvayayitvāditi bhāvaḥ / siddhānte tu kathamityato doṣāntaramāha -- samabhivyāhṛteti // anāpteti // payasā siñcatītyādyanāptavākya ityarthaḥ / krameṇa pakṣadvaye doṣamāha -- uktarītyeti // samabhivyāhṛtapadārthasaṃsarga ityeva pūrteriti bhāvaḥ //


eketi padasya vā padārthasya vā viśeṣaṇam / aparetyapyevaṃ bodhyam / tannirūpitasaṃsarge 'parapadārthaniṣṭhātyāntābhāvaṃ prati yatpratiyogitvaṃ tatprakārikā yā pramā tadviśeṣyatvābhāva ityarthaḥ / agninā siñcatītyādāvagnikaraṇā 5 nvayaḥ seke nāstīti vā, agnikaraṇā 6 nvayaḥ sekaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogīti vānubhavena tadvākyaṃ tvayogyam /


----------------------------------------------------------------------------


1.naye -ja-ka. 2. rūpavatvaṃ vā -rā-ga. 3. api ityadhikam -rā. 4. dityata


-naṃ. 5 ṇakā -u. 6.ṇakā -u.


----------------------------------------------------------------------------

yogya-ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 35.


--------------- ------------ ---------


nāpi maṇyuktarītyā ekapadārthasaṃsarge 'parapadārthaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogitvupramāviśeṣyatvābhāvo vā, --


----------------------------------------------------------------------------


payasā siñcatītyādau tu payaḥkaraṇatvaṃ seke nāstītyādipratīteḥ kadāpyabhāvena tatra payaḥpadārthasaṃsarge sekaniṣṭhābhāvapratiyogi 1 tvaprakārapramāviśeṣyatvaṃ neti tadyogyamityucyate / atra śabdatvavadākāśasya śabdaniṣṭhātyantābhāvapratiyogitvāttatrāvyāptinirāsāya saṃsargeti // tādṛśapramāviṣayakatvābhāva ityevoktau ghaṭasaṃsargatvaṃ gehaniṣṭhātyantābhāvapratiyogīti pramāviṣayo ghaṭasaṃsargopi bhavatīti tatrāvyāptiḥ syāt / tannirāsāya tādṛśapramāviśeṣyatvābhāva ityuktiriti pakṣadharaḥ //


rucidattastu yatpadārthasaṃsargo bodhyaḥ tadaṃśe tādṛśapramāvi 2 śeṣyatvābhāvo vivakṣitaḥ / tena sekasaṃsarga ākāśaśca jalaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogīti samūhālambanakṛtapramaviśeṣyatvakṛtadoṣo 'pāstaḥ / evaṃ cāṃśabhedapraptaye viśeṣyatoktiḥ 3 / viṣayamātre tātparyamityavocat //


yanmate tādṛśapramātvaparigrahaḥ pratibandhakastanmatenaitallakṣaṇakaraṇāttādṛśābhāvapratiyogitābhāva ityevānuktvā tādṛśapramāviśeṣyatvābhāva ityuktamiti rucidattaḥ //


naraharistu prametyādyanuktvā tādṛśapratiyogitvābhāvo yogyatetyevoktau yogyatāyā vākyārthamātraparyavasannatayā tadvīrvākyārthabodhātpūrvaṃ na 4 bhavatīti śābdabodhe yogyatājñānasyāhetutvāpatteḥ tādṛśapramāviśeṣyatvābhāva ityuktamityāha //


----------------------------------------------------------------------------


1.katva- u. 2.ṣayatvā -u. 3.kterviṣa- ur. 4.vaṃ saṃbhavatīti - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 36.

------------------------ ------------- ---------


ekapadārthasaṃsarge 'parapadārthaniṣṭhātyantābhāvapratiyogitāvacchedakadharmaśūnyatvaṃ vā yogyatā / ekatvāparatvayoḥ padārthaviśeṣaṇatve 1 prameyatve prameyatvamityādāvavyāpteḥ / tatra padārthabhedābhāvāt / padaviśeṣaṇatve ca pratyayārthānvitasvārthabodhakaṃ gāmityādikamayogyaṃ syāt / tatra padaryaikatvāt / 2 padaśabdasya śabdamātraparatvepi 3 svārthībhūtavartamānatvānvitakṛtyādibodhako --


----------------------------------------------------------------------------


yanmate 'pramāṇyaśaṅkāśūnyaviparītaniścayasya pratibandhakatvaṃ tanmatenoktaṃ lakṣaṇāntaraṃ cānuvadati -- ekapadārtheti // tādṛśaṃ hi agninā siñcatītyatrāgnisaṃsargatvamatastadayogyam / jalena siñcatītyādau jalasaṃsargā 4 dikaṃ tathā na bhavatīti tadyogyamityucyata ityetadapi netyarthaḥ //


lakṣaṇadvayepyekapadārthāparapadārthetyatraikatvāparatve padārthaviśeṣaṇe ? 5 padaviśeṣaṇe 6 vā ? iti vikalpo hṛdi kṛtvā krameṇa pakṣadharādyuktadoṣānevāha -- ekatveti // padaviśeṣaṇapakṣoktadoṣo nāsti tasya śabdamātraparatvādityata āha -- padaśabdasyeti // gacchati caitra ityatrākhyātasya kṛtirvartamānatvaṃ ca dvayamarthaḥ /"vartamāne laṭ"ityukteḥ /"laḥ karmaṇi ca bhāve cākarmakebhya"ityatra cakāreṇa kartari lakāravidhāne 'pi nyāyamate lāghavena kṛtireva lakārārtha iti svīkṛtya tayoranyonyānvayasya ca svīkārāt / tathāca laḍarthabhūtavartamānatvānvitakṛtyādibodhako laḍādipratyayo yogyo na syādityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.prameyatve iti nāsti -rā-ga. 2.padaśabdasyeti nāsti -naṃ. 3.api iti nāsti -rār. 4.gatvā -u. 5.atha ityadhikam -u. 6.vā iti nāsti -u.


----------------------------------------------------------------------------


yogya-ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 37.


---------------- ---------- --------


-- laḍādipratyayo yogyo na syāt / tatra śabda 1 bhedasyāpyabhāvāt / tatrāpi 2 tiṅgatvalaṭtvādinā bhedakalpane 'pi dravyaṃ saṃyogīti vākyamayogyaṃ syāt / saṃyogasya dravyaniṣṭhātyantābhāvapratiyogitvāt //


----------------------------------------------------------------------------


kṛtyādītyādipadena rato gacchatītyādi 3 jaḍasādhāraṇavyāpāragrahaḥ / cirantanamate vyāpāramātrasyākhyātārthatvāt / tiṅgatveti // tiṅgatvena kṛtirartho laṭtvena vartamānatvamartha ityākārabhedādbheda ityarthaḥ / yadyapi lakāratvenaiva kṛtirarthaḥ / tathāpi tiṅgo lakārādeśatvāttiṅgatvenetyuktam / saṃyogasyeti // dravyaṃ saṃyogīti viśiṣṭavaiśiṣṭyaṃ hi vākyārthaḥ/ tathāca saṃyogarūpaikapadārthanirūpitasaṃsarge 'parapadārthadravyaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogitvasyaiva satvena tatpramāviśeṣyatvasya tatpratiyogitāvacchedakadharmasya ca satvenoktalakṣaṇābhāvādavyāptiriti bhāvaḥ / saṃyogasaṃsargaśca 4 nirūpitatvaviśiṣṭasamavāyo vā, viśeṣamatārūpasvarūpasabandho vā dhyeyaḥ / tatroktalakṣaṇa 5 satvepi saṃyogasyāvyāpyavṛttitvamiti saṃyogasyetyevoktam //


----------------------------------------------------------------------------


yattūktaṃ rucidattena -- ekatvāparatve padārthaviśeṣaṇe eva / na caivaṃ prameyatve prameyatvamityatrāvyāptiḥ / ekapadārthasaṃsarge svāśrayaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogitvapramāviśeṣyatvābhāvasya tadarthatvaditi / tadete 6 naiva nirastam / dravyaṃ saṃyogītyatra tathāpyavyāpterapirahārāt /.


----------------------------------------------------------------------------


1.bdebhe - ja. 2.ṅlaṭtvā -ja. - ṅlaḍā -ga-ka. 3.jaḍapada na -u. 4.saṃyogetyādhikam - u. 5.ṇatvaṃ saṃyo-u. 6.nenai -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 38.


------------------------- ----------- -------


atyantābhāvasya pratiyogivirodhitvena vyāpyavṛttitvena vā viśeṣaṇe 'pi gandhaprāgabhāvasamānakālīno ghaṭo gandhavāniti vākyamapi yogyaṃ syāt / gandhavati gandhaprāgabhāvasya satve 'pi gandhātyantābhāvasyāsatvāt //


ekapadārthasaṃsarge 'parapadārthaniṣṭasaṃsargānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakatva 1 pramāviśeṣyatvābhāvarūpāyāmanyonyābhāvagarbhāyāṃ yogyatāyāmavyāpteśca /


----------------------------------------------------------------------------

uktāvyāptiparihāraviśeṣaṇadāne 'tivyāptirāyātītyāha -- atyantābhāvasyeti// yogyaṃ syādityetavdyanakti -- gandhavatīti // ghaṭo hi gandhavāngandhaprāgabhāvavāṃśca bhavati / utpannaṃ dravyaṃ kṣaṇamaguṇaṃ tiṣṭhatīti tairaṅgīkārāt / kālabhedena gandhatatprāgabhāvasatvepi tadatyantābhāvo neti gandharūpaikapadārthanirūpitasaṃsarge ghaṭarūpāparapadārthaniṣṭhātyantābhāvapratiyogitvābhāvasya satvenoktapramāviśeṣyatvābhāvasyoktarūpapratiyogitāvacchadekadharmaśūnyatvāsyāpi satvādativyāptirityarthaḥ //


yatvatyantābhāvapadaṃ virodhyabhāvaparam / evaṃ coktasthale gandhavāniti niśiṣṭavaiśiṣṭyasaṃsarge prāgabhāvo 'pi virodhīti tatpratiyogatvasyaiva satvānnāvyāptiriti tvagre nanvityādinā śaṅkitapakṣadharamatanirāsena nirasiṣyate//


yadvaitadanuśayādāha -- 2 padārtheti // apareti // aparapadārthaniṣṭho yaḥ padārthāntaranirūpitasaṃsargavadanyonyābhāvastatatpratiyogitāvacchedako 3 vetyarthaḥ / jalena siñcatītyatra seko vahnisaṃsargavānneti dhīvat, jalasaṃsarganānneti --


----------------------------------------------------------------------------


1.kapra- rā. 2.'eka' ityadhikam - u. 3.katvetyarthaḥ - u.


----------------------------------------------------------------------------


yogya-ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 39.


-------------- ----------- -------


na ca sā na yogyatā / tvayai 1 va lāghavena vyāpteriva yogyatāyā api anyonyābhāvagarbhāyā eva grāhyatvāt //


na cai 2 vamanyonyābhāvagarbhaiva yogatāstu / na tvatyantābhāgarbheti vācyam / ekapadārthasaṃsargo 3 'parapadārthaniṣṭhātyantābhāvapratiyogī 4 tyatyantābhāvagarbhāyogyatvajñāne 'pi śābdaprasaṅgāt /.


----------------------------------------------------------------------------


-- buddherabhāvātsekaniṣṭhānyonyābhāvapratiyogī vahnisaṃsargāddā 5 hādireva na tu 6 saṃsargīti sahnisaṃyogasyaiva sekaniṣṭhānyonyābhāvagarbhapratiyogitāvacchedakatvaṃ na tu jasaṃsargasyeti vahninā siñcatīti vākyamayogyaṃ jaleneti yogyamityetādṛśayogyatāyāmatyantābhāvagarbhayogyatālakṣamasyābhāvādavyāptiri 7 tyarthaḥ //


rucidattastu ekapadārthasaṃsargatve aparapadārthasaṃsarganiṣṭhānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakatvapramāviśeṣyatvābhāva ityavadat //


vyāpteriveti 8 // pratiyogyasamānādhikaraṇayatsamānādhikaraṇātyantābhāvapratiyogi yanna bhavati tena samaṃ tasya sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptirityatyāntābhāvagarbhavyāptyapekṣaṇā yatsamānādhikaraṇānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakaṃ yanna bhavati tena samaṃ tasya sāmānādhikaraṇyaṃ vyāptiriti tvayā vyāptivāde 'nyonyābhāvasya vyāpyavṛttitvena pratiyogyasamānādhikaraṇeti viśeṣaṇanairapekṣyāt lāghavenānyonyābhāvagarabhaiva vyāptiraṅgamiti 9 yathaivānyonyābhāvagarbhayogyatāyāṃ pratiyogivyadhikaraṇeti viśeṣaṇanairapekṣyeṇa lāghavāttasyā eva śābdabodhāṅgatvāditi bhāvaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.evakārā nāsti -rā-ja. tvayaiveti nāsti -naṃ - ja. 2.'eva' miti nāsti -narṃ. 3.ge -naṃ-ja. 4.gitvātyantā -narṃ. 5.gīdā -u. 6.jaletyadhikam -u. 7.pterityarthaḥ - u. 8. iveti nāsti -u. 9. yathocyate tathaivā -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 40.


------------------------ ------------ ---------


nanu tarhyubhayadhīrna pratyekaṃ śābda 1 bodhahetuḥ / na cānanugamaḥ / grāhyasaṃsargavirodhiviṣayakapramāvirahajñānatvenānugamāt / tathāca na kopi doṣaḥ / saṃsargya 2 nyonyābhāvasyāpi saṃsargavirodhitvāt / dravye saṃyogātyāntābhāvasya saṃyogāvirodhitvāt /


----------------------------------------------------------------------------


pakṣadhareṇātra brūma ityādinā siddhāntamāśaṅkate -- nanviti // dvirūpayogyatājñānasyāpyanugatadharmānāha -- grāhyeti // grāhyo yaḥ saṃsargaḥ jalasekasaṃsargaḥ, tadvirodhi yadaparapadārthaniṣṭhātyānbhāvapratiyogitvaṃ, aparapadārthaniṣṭhānyonyābhāvapratiyogitāvacchedakatvam, virodhitvasya tajjñānapratibandhakajñānaviṣayakatvarūpatvasyātrābhimatatvāt, tadviṣayakapramāvirahajñānatvaṃ dvirūpasyāpi yogyatājñānasyāstītyānugāmādityarthaḥ //

na kopi doṣa ityuktaṃ vyañjayannatyāntābhāvasya saṃsargavirodhitvaṃ vyaktamiti tatrāvyaptyabhāvamapradarśya anyonyābhāvagarbhayogyatāyāmavyāptidoṣastāvannetyāha -- saṃsargeti 3 / vahnisaṃsargānyonyābhāvavati vahnisaṃsargasyādarśanāditi bhāvaḥ / dravyaṃ saṃyogītyatrāvyāptidoṣo netyāha -- dravya iti // saṃyogāvirodhitvāditi // saṃyogasaṃsargāvirodhitvādityarthaḥ / evaṃ ca tatra saṃyogasyāvyāpyavṛttitayā svādhikaraṇadravyaniṣṭhātyāntābhāvapratiyogitve 'pi tasya grāhyasaṃyogasaṃsargāvirodhitvena virodhyabhāvapratiyogitvapramāviśeṣyatvābhāvādeḥ satvānnāvyāptirityarthaḥ //


yadapi gandhaprāgabhāvasamānakālīna ityādinātivyāptikathanaṃ tadapi netyāha -- gandheti //


----------------------------------------------------------------------------


1.dhīhe - rā-naṃ-jar. 2.gānyo -naṃ-ga. saṃyogena -kar. 3.gīti -u.


----------------------------------------------------------------------------


yogya-ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 41.


-------------- ----------- -------


gandhaprāgabhāvasyāpi bhinnakālīnagandhena sahāvirodhepi tātparyaviṣayeṇa samānakālī 1 na gandhena virodhāditi


cen maivam 2 //


atra hyādyapakṣe tātparyaviṣayībhūtānvayavirodhipramāviraho yogyatā / dvitīye tātparyaviṣayabhūtānvayavirodhidharmaśūnyatvaṃ yogyateti phalitorthaḥ / tathāca samabhivyāhṛtaśabdatātparyaviṣasyānvayasya satvaṃ vā tadininābhūta 3 pramāṇavirodho vā yogyatetye 4 vāstu / kimanayā kusṛṣṭyā / tāvataiva 5 niścitāprāmāṇyake 'gninā si 6 ñcedityādāvaniścitāpramāṇyake jalena siñcatītyādau cā---


----------------------------------------------------------------------------


virodhitvāditi // tathāca tatra gandhasya grāhyasaṃsargavirodhyabhāvapratiyogitvameveti nātivyāptirityarthaḥ / atra hīti // ekapadārthotyādi maṇyuktalakṣaṇadvaya ityarthaḥ / phalitārtha iti // tvaduktavivakṣārītyeti bhāvaḥ // taditi // uktarūpānvayasatvāvinābhūta ityarthaḥ / ityevāstviti // anyathānyonyābhāvagarbhayogyatāsatve 'tyantābhāvagarbhāyogyatājñānādanvayabodhāpatteḥ / kāraṇatāvacchedakāvacchinna yatkiñcitkāraṇasatve eva kāryotpatteḥ / na ceṣṭāpattiḥ / grāhyasaṃsargavirodhyavagāhitvenāvaśyaṃ tasya tatpratibandhakatvāditi bhāvaḥ / aniściteti // tatra vi 7 vādasyāniścayādaniścitetyuktam /


----------------------------------------------------------------------------


1.lena -ga. agrepyevamasti. 2.cenna -rā. 3.taḥpra-rā-ga. 4.evakāraḥ nāsti -rā. 5.evakāro nāsti -rā. 6.ñcaye -naṃ. 7.visaṃvā -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyādīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 42.


----------------------- ------------- --------


--nāptavākye 1 'nativyāpteḥ / tvadīyalakṣaṇasya jalena siñcatītyanāptavākye 'tivyāpteśca /.


iyaṃ hi viṣayasatvarūpā yogyatā svarūpasatyevānāptavākye lakṣaṇasyānativyāptyarthamuktā / na tu sattayā jñātatayā vā śābdapramākāraṇatvenoktā / śābdapramāyāṃ tasyā vā 2 tadviṣayajñānasya vā hetutvāyogāt //


uktaṃ caitatpramāṇyasvatastve / bhramasādhāraṇe 3 ---


----------------------------------------------------------------------------


anativyāpteriti // anāptoktatvādeva tadvākye 'nvayasyāsa 4 tyatvāditi bhāvaḥ / tvadīyeti // tvadīyetyādinokte ityarthaḥ / jalenetyādau sekānvayavirodhivahnitvarūpadharmaśūnyatvasatvāditi bhāvaḥ //


nanvevaṃ śābdapramāhetoryogyatāyā viṣaya 5 satvarūpatve śābdapramāyā guṇajanyatvena 6 pramāyāḥ paratastvāpattirityata āha -- iyaṃ hīti // svarūpasatyevetyuktaivakāravyāvartya 7 vyanakti -- na tviti // tasyā veti // yogyatāyā vetyarthaḥ / kathaṃ na hetutvamityata āha -- uktaṃ caitaditi // śābdapramāyāṃ 8 yogyatā tajjñānaṃ vā na heturityetatpratyakṣapramādāvanugadaguṇabhaṅge śābdapramānugagaguṇakhaṇḍanaprastāve upapāditaṃ cetyarthaḥ //


nanvevaṃ śābdajñānamātre 'pi yogyatā na hetuḥ syāt / tathāca niścitāyogyatākavākyādapi dhīprasaṅgaḥ / na cāyogyatāniścayaviraho hetuḥ / gu 9 rutvena yogyatāyāṃ eva hetutvaucityādityata āha -- bhrametyādi //

----------------------------------------------------------------------------


1.nātivyāptyā -rā. pyanati -ja. 2.'vā' iti nāsti -rā. 3.ṇaśā -rā-naṃ-ka. 4.satvā-u. 5.yatvarū -u. 6.pramāyāṃ iti nāsti -u. 7.vṛtyarthaṃ vya -u. 8.yā yo -u. 9. ṇatve -u.


----------------------------------------------------------------------------


yogya-ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 43.


---------------- ----------- ---------


śābdajñāne tvākāṅkṣāsattau ayogyatāniścayavirahaśca hetava 1 ityasti / na tu yogyatā / na vā tajjñānam //


yadyapi yogyatājñānādayogyatāniścayaviraho guruḥ / tathāpya 2 sāvasaṃsargāgraharūpatvātpratyakṣādiviśiṣṭajñāne kḷpta āvaśyakaśca /.


kiñca yogyatāyāḥ saṃsargātmakatvena tajjñānasya śābda 3 saṃsargajñānahetutva ātmāśrayaḥ syāt //


vastutastu ayogyatāniścayaviraho 4 pi na śābdadhīhetuḥ / kiṃ tvākāṅkṣāsattī eva / tathātve hi --


----------------------------------------------------------------------------


asāvati // ayogyatāniścayaviraha ityarthaḥ // kḷpta iti // hetutveneti yojyam / āvaśyaka iti // tadabhāve śābdajñānānudayāditi bhāvaḥ //


yogyatājñānahetutve vipakṣe bādhakaṃ cāha -- kiñceti // nanu asaṃsargāgraharūpatayā yadyayogyatāniścavirahaḥ śābdadhīhetuḥ syāttarhi yatsāmānyaviśeṣanyāyenāvidyamānāsaṃsargāgrahaḥ, pramāmātre 'vidyamānāyogyatā 5 niścayavirahaśca śābdapramāyāmanugato guṇo hetuḥ prāpnotīti prāmāṇyasya parapastvāpattiḥ / śābdasādhāraṇyā 6 nāpattiḥ / prativādyādivākyāditor'thajñānābhāvāpattiścetyata āha -- vastutastviti //


kuta ityato vipakṣe bādhakamāha -- tathātve hīti // ayogyatāniścayavirahasya śābdadhīhetutva ityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------

1.'ityastu' iti nāsta -rā. naṃ-ga. 2.'asau' iti nāsti -rā.naṃ. 3.bdadhīhe -naṃ. saṃsargadhī -ja. 4.'api' iti nāsti-rā. 5.niścayapadaṃ na -u. 6.ṇyāpa-u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 44.


----------------------- ------------ -------


ayogyatvena niścatasya prativādivākyasyābodhakatayā kathābadhirakalahaḥ syāt / agninā siñcatītyadi 1 vākyādapi sāmagrīsatvādapramātvena niścitaṃ pravṛttyajanakaṃ jñānaṃ jāyata eva / kathamanyathā tannirākaṇam / uktaṃ ca sudhāyām"meruḥ sarṣapa ityā 2 divākyānmero 3 rapi sarṣapatvena pratibhāsā"diti //


etena saṃśayasādhāraṇaṃ yogyatājñānaṃ śābdadhīheturiti, yogyatābhramaḥ śābdabhramaheturiti ca nirastam /


----------------------------------------------------------------------------


kathetyanuvādaḥ / badhirakalaha iti vidhiḥ / prativādivākyātpadārthopasthitau 3 mānasaḥ saṃsargabodha iti tu śābdakaraṇatakatvānubhavaviruddham / anyathā āptavākyasthalepyevaṃ suvacatvena śabdaprāmāṇyaṃ dattajalāñjali syāditi bhāvaḥ / tarhi agninetyādivākyādapyarthadhīḥ syāttataśca pravartetāpi puruṣa ityata āha -- agnineti // sāmagrīti // ākāṅkṣāsattirūpasāmagrīsatvājjñānaṃ jāyata ityanvayaḥ / aprāmāṇyā 4 niścayakabādhāvatārarūpasāmagrīsatvānniścitā / prāmāṇyamiti nānvayaḥ / ata eva pravṛtyajanakamityarthaḥ / uktaṃ ceti // 5 jijñāsādhiraṇe --


"vijñātasyānyathā samyagvijñānaṃ hyeva tanmatam /"


ityetavdyākhyāyāmakhyātipakṣakhaṇḍanāvasare uktamityarthaḥ /


yogyatājñānasya śābdajñānavyatirekavyabhicāramāha -- ayogyatveti //


----------------------------------------------------------------------------


1.dāvapi -ja. 2.ādipadaṃ na - rā-ga. 3.tau nasaṃsa-u. 4.ṇyani -u. 5.jijñāsādhirakaṇa iti nāsti -u.

----------------------------------------------------------------------------


yogya -ni-paṇam) yogyatāvādaḥ pu - 45.


---------------- ------------ --------


ayogyatvaniścaye 'pi śābdadhīdarśanāt / dṛśyate ca paroktayogyatāsaṃderābhāvepi gehe ghaṭa iti vākyājjhaḍiti 1 saṃsargadhīḥ / paroktayogyatā vā tatpramā vā śābdapramāyāṃ heturiti tu prāmāṇyasvatastve nirastam //


nanu -- prakṛtapramāṇavirodharūpapratiyogino 'pramāṇikatvāttadabhāvaḥ kathaṃ prāmāṇikaḥ syāditi cetkātra 2 kathaṃ tā/ pratiyogyapramāṇikatvasyābhāvaprāmāṇikatvaṃ pratyeva prayojakatāyāḥ śuktirūpyatādātmyādau darśanāt //


----------------------------------------------------------------------------


yogyatāsaṃdehasyāpi vyatirekavyābhicāramāha -- dṛśyate ceti // parokteti // ekapadārthasaṃsarga ityādinā paroktetyarthaḥ //


yadvā bhavaduktānvayasatvādirūpayogyatājñānasyā 3 hetutve 'pi paroktayogyatājñānasya tatpramāyāśca śābdabhramajñāne 4 tatpramayoḥ syādityata āha -- dṛśyate cetyādinā // pramāṇasvatastva iti // pratyakṣādipramā 5 svanugatahetutvabhaṅga ityarthaḥ //


nanvastvevamanvayasatvaṃ yogyateti pakṣaḥ / pramāṇāvirodho yogyateti pakṣo na yuktaḥ / yatkiñcitpramāṇāvirodhasyātiprasaṅgitayā prakṛtagrāhyasaṃsargābhāvāvagāhitapramāṇavirodha eva yogyateti vācyam / sa ca na yokta ityāśaṅkya samādhatte -- nanvityādinā // jalena siñcatītyādau prakṛtajalasaṃsargābhāvāvagāhi pramāṇetyarthaḥ / tādātmyasyāsata eva saduparāgeṇa bhrāntau bhānasya svīkārāt śuktirūpyatādātmyādāvityuktam //


----------------------------------------------------------------------------


1.'jhaḍati' iti nāsti -naṃ-ja sahajetyadhikam -ka. 2.tatra -naṃ. 3.syahe -u. 4.natatprama -u. 5.ṇasyā -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 46.


------------------------ ------------- -------


prapañcitaṃ caitannyāyāmṛte / etadevābhipretyoktaṃ paddhatau"pratītārthasya pramāṇavirodhābhāvo yogyatā / tatpratipādakatvātpadānyapi yogyatāvantī"ti //


yattu -- pramāṇalakṣaṇaṭīkāyāmanyonyābhāvayayogyatāvadarthābhidhāyakatvaṃ yogyatvamityuktam / tanniścitāprāmāṇyakādagninā siñcatītyādivākyāvdyāvṛttayogyatānirūpaṇaparam / na tu jalena siñcatītya 1 -


----------------------------------------------------------------------------


nanu kathamasayo niḥsvarūpasyātyantābhāvapratiyogitvaṃ nāma dharma upapadyatāmityata āha -- prapañcitaṃ caitaditi / dharmisattānarapekṣadharmatvādinā prapañcitamādyaparicchede 'satotyantābhāvapratiyogitvasamarthanavāda ityarthaḥ /


granthāntaroktayogyatālakṣaṇasyāsadarthake jalena siñcatītyādyanāptavākye 'tivyāptimāśaṅkya tatsādhāraṇyamevābhipretamato na doṣa ityāha -- yatvityādinā // evaṃ tarhi tadvākyasyāpi pramāṇaśabdatvāpattirityato"nirdeṣavākya 2 māgama"iti nirdeṣatvaviśeṣaṇenaiva tannivāraṇādanyathā nirdeṣeti vyarthamāpadyata iti bhāvaḥ / evaṃ vedasyāporuṣeyatve āptavākyatvarūpalakṣaṇābhāve 3 'prāmāṇyamiti śaṅkite nirdeṣavākyarūpalakṣaṇenaiva prāmāṇyam / vākyatvaṃ cākāṅkṣāyogyatā'sattimatpadakadambatvamityabhipretyākāṅkṣādisvarūpaṃ copapādyottaraprasaṅgamupakṣitannusaṃharati -- tasmāditi /.


----------------------------------------------------------------------------


1.tyādyanu -ga. 2.'kyamāha āgamaiti' ityasti-u. 3.vādaprā - u.


----------------------------------------------------------------------------


līlā-vakta-śaktyapa-bhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 47.


-------------------------- --------- -------


nāptavākyavṛttayogyatānirūpaṇam / tavdyāvṛtternidoṣatvaviśeṣaṇenaiva siddheriti jñeyam // tasmādvedasyāpauruṣeyatvepi prāmāṇyasaṃbhavāttasya viṣṇāveva śaktitātparye yukte iti //


iti yogyatā 1 // 3 //


----------------------------------------------------------------------------


uktarītyā nirdeṣavākyatvādirūpalakṣaṇāsaṃbhavādityarthaḥ / śaktīti // padānāṃ śaktireva tatsamudāyavedasyāpi śaktiriti bhāvaḥ / tātparyaṃ tatpramitiśeṣatvaṃ prāgvedāpauruṣeyatvavāde vyaktam //


evaṃ cādivarjitairāmnāyairā 2 khyātetyuktaṃ yuktamiti bhāvaḥ //


iti yogyatāvādaḥ 3 // 3 //


----------------------------------------------------------------------------


atha śaktivādaḥ // 4 //


------------------------


nanu -- svarūpasahakāryātiriktau mānaṃ neti cenna /


----------------------------------------------------------------------------


4 atha śaktivādaḥ // 4 //


------------------------


viṣṇāvevi śaktitātparye ityu 5 ktam / atīndriyaśaktāveva mānābhāvāditi bhāvena liṅgapāde"attācarācaragrahaṇā' dityadhikaraṇasudhāyāṃ"svarūpasahakārisamavadhānātiriktaśaktareva nāstīti kecidi"tyādinā"āstāṃ prapañca"ityantena saṃkṣepeṇa śaktisamarthanaṃ kṛtaṃ, taspaṣṭaṃ vivṛṇvānaḥ śaktimākṣipya samādhatte -- svarūpetyādinā // śabdādisvarūpatatsahakāribhyāmanyaśaktāvityarthaḥ//

----------------------------------------------------------------------------


1.nirūpaṇamityadhikam-rā. 'vāda' ityadhikam -naṃ 2.rādareṇākhyā -u. 3. 35. ityasti -u. 4.idaṃ nāsti- u. 5. ityayuktam - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 48.


------------------------ ------------ --------


yādṛśātkāratalānalasaṃyogāddaho jāyate tādṛśādeva maṇyādisamavadhāne na jāyata


iti maṇyādivighaṭanīyaśaktisiddheḥ / tatra dṛṣṭasāmagryāḥ satvena tadvilambena vā tatsaṃpādakādṛṣṭavilambena vā dāhavipambāyogāt //


----------------------------------------------------------------------------


kvicide 1 va śaktisiddhau śabde 2 sā setsyatīti bhāvenopapādanasaukaryāya prasiddhavahnau tāvatsādhayati -- yādṛśeti // dāhābhāvasya kāraṇavaikalyanimittakatvaśaṅkāvyudāsāyoktaṃ yādṛśāttādṛśādeveti // na jāyata iti // dāha ityanuṣaṅgaḥ / etena maṇyāderdāhādipratibandhakatvaṃ prāptaṃ, tataḥ / kimityata āha -- iti maṇyādīti // itiśabdo hetvarthaḥ / maṇyādeḥ pratibandhakatvānyathānupapattireva vahnyādigatātīndriya śaktau mānam / kāryānukūlakiñciddharmavighaṭakatvarūpatvātpratibandhakatvasya kāryānukūlakiñciddharmaśca śakteranyo na yukta iti bhāvaḥ/ etaccopalakṣaṇam / vakṣyamāṇārtha 3 pañcatenāpītyapi dhyeyam //


nanu -- maṇyādeḥ pratibandhakatvamevāsiddham / maṇyādisannidhisthale dāhābhāvasya dāhasāmagryabhāvena vā dāha 4 sāmagrīsampādakādṛṣṭābhāvena vopapatterityātastatādṛśādevetyuktikṛtyaṃ vyañcayanpratibandhakakatvaṃ tāvaddṛḍhayati -- tatreti // maṇyādisannidhisthala ityarthaḥ //


nanvastvevaṃ maṇyādeḥ pratibandhakatvaṃ tathāpi sākṣāddāhajanakādṛṣṭanāśakatvena vā dāhapratikūladuraddṛṣṭajanakatvena vā svābhāvarūpadāhakāraṇavighaṭakatvena vā --


----------------------------------------------------------------------------


1.datīndrayaśaktiḥ - u. 2.tatse-ur. 3.thāpattipaṃ -u. 4.sāmagrīpadaṃ na -u.


----------------------------------------------------------------------------


līlā-vakta-śaktyapa-bhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 49.


--------------------------- ---------- -------


na ca dṛṣṭasāmagryāḥ satvepi maṇireva sākṣāddāhajanakamadṛṣṭaṃ nāśayatīti vācyam / tādṛśādṛṣṭe mānābhāvāt / anyathā 1 ntyatantusaṃyogādau satyapi


kadācitpaṭānutpattiḥ syāt / vandhyapuṃsaṃ 2 prayogādāvapi sākṣājjanakādṛṣṭavilambānna vilambaḥ / kiṃ tu nāputrasya lokostīti śrutyāputrasya narakoktyā tajjanakasya durutasyāvaśyakatvena dāhaṃ prati maṇeriva durutasyaiva putrotpatti 3 pratibandhakatvāt //


na caivamadṛṣṭasya kutracidapi sākṣājjanakatvābhāve paraṃparayā janakatvamapi na syāditi vācyam /


----------------------------------------------------------------------------


-- maṇyādeḥ pratibandhakatvopapattau na tadanyathānupapattyāstīndriyaśaktisiddhirityataḥ ādyaṃ tāvadaśaṅkya nirāha -- na ca dṛṣṭeti // tādṛśeti //sākṣājjanaka 4 pratibandhakanāśyādṛṣṭa ityarthaḥ / padādīti //


tatrāpi 5 kadācitvaduktādṛṣṭābhāvasaṃbhavāditi bhāvaḥ / etaccopalakṣaṇam / maṇikṛduktadiśā maṇyapasaraṇānantaraṃ dāhā 6 bhāvaprasaṅgādanvayavyatirekābhyāṃ kḷptatvena maṇyādyabhāvarūpapadāhakāraṇābhāvenaiva dāhābhāvopapatteścetyāpi dhyeyam//


nanu bandhyāsaṃprayogādau dṛṣṭāvyabhicārādadṛṣṭa 7 vilambo vācya ityata āha -- vandhyeti // nanvadṛṣṭaṃ kvacitsākṣājjanakam / anyathā dṛṣṭasāmagrīrahitasthale sākṣādahetutve dṛṣṭasāmagryāmapyahetutvāpattyā paraṃparayā heturapi na syādataḥ kathaṃ tādṛśādṛṣṭaṃ netyucyata ityata āha -- na caivamiti //


----------------------------------------------------------------------------


1.antyapadaṃ na -naṃ.ja. 2.saṃ yo -rā.ka. 3.ttiṃ prati pratibandhakatvāt- rā.naṃ.ga. 4.ke-u. 5.kadāciditi nāsti -u. 6.haprabha -u. 7.vilambādevetyadhikam-u.

----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 50.


------------------------ ------------- -------


dṛṣṭasāmagrarahite sargādyakālīne kārye 'dṛṣṭasya sākṣājjanakatvasvīkārāt //


astu vā dāhādāvapi sākṣājjanakamadṛṣṭaṃ, tathāpi na tanmaṇyādi 1 vināśyam /


adṛṣṭaśṭasyādṛṣṭanāśakatvena vihitetaraphalamātranāśyatvāt / anyathā maṇyādinādṛṣṭanāśaśaṅkyā vaidike karmaṇi niṣkampapravṛttirna syāt //


nāpi -- maṇinā dāhapratipakṣādṛṣṭajananāddāhavilambaḥ, pratipakṣādṛṣṭajanane śaucādyanapekṣāditi vācyam /


----------------------------------------------------------------------------


na tanmaṇyā 2 vināśyamiti / yena maṇyādeḥ pratibandhakatve śaktiṃ vināpyupapannaṃ syāditi doṣaḥ kuto netyata āha -- adṛṣṭasyeti // prabaladuritādṛṣṭasya puṇyādṛṣṭanāśakatvena prabalapuṇyādṛṣṭasya duritādṛṣṭanāśakatvena maṇyāderanāśakatvādityarthaḥ / adṛṣṭasya vihitādijanyatvādvihite 3 taranāśyatvepi phalamātranāśyatvena maṇyādirūpeṇa viritetareṇānāśyatvādityarthaḥ / kīrtanāderapyupalakṣaṇam /"dharmaḥ kṣarati kīrtanāt"ityādeḥ / yadvādṛṣṭasya nāśyatvādityanvayaḥ / adṛṣṭanāśakatvena yadvihitaṃ prāyaścittādi taditareṇa phalamātreṇa nāśyatvādityarthaḥ / maṇyādi tvadṛṣṭanāśakatayā vihitetaradapi na phalarūpamiti na tannāśakamiti bhāvaḥ //


dvitīyaṃ nirāha -- nāpīti // pratipakṣeti // pratikūletyarthaḥ // śaucācamanāderabhāve kathamadṛṣṭajanmetyata āha -- pratipakṣeti //


----------------------------------------------------------------------------


1.dinā dṛṣṭiṃ vināśyaṃ ityasti -rā. 2.ṇyādivi -u. 3.taira -u.


----------------------------------------------------------------------------

lālā-vakta-śaktyapa-bhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 51.


------------------------- ---------- ---------


1 pratipakṣādṛṣṭasyāpi maṇitulyatayā tadvidhaṭanīyatvenaiva śaktisiddheḥ //


nāpi -- maṇyādyabhāvarūpadṛṣṭakāraṇābhāvādeva dāhavilambaḥ ; abhāvasyāpi 2 bhāvavadgrāhakataulyena kāraṇatvāt ; tvayāpi viśeṣadarśanena bhramasya, vihitākaraṇena pratyavāyasya, nirdeṣatvādinā vedaprāmāṇyādeśca svīkṛtatvāditi vācyam / uttejakasamaye maṇisatvepi dāhadarśanena maṇyādyabhāvasyāhetutvāt //


tasmānmaṇyādinā pratibanadhadaśāyāṃ dāhajanakādṛṣṭasya --


----------------------------------------------------------------------------


nanu -- pratikūvalādṛṣṭasya maṇyādijanyasya na śaktivighaṭakatvena dāhapratibandhakatā, kiṃ tu pratikūlādṛṣṭāntarajanakatveneti cettarhyanavasthāpattiḥ / evaṃ tarhi svābhāvarūpadāhakāraṇavighaṭanarūpatvena pratipakṣādṛṣṭasya dāhapratibandhakatāstviti cenna / evaṃ hi maṇyādereva tathātvopapattau kiṃ pratipakṣādṛṣṭajanmakalpanayā //


nanvastu tarhi tathaivetyatastṛtīyaṃ pakṣaṃ sayuktikamāśaṅkya nirāha -- nāpīti // vācyamityanvayaḥ / bhāvavat bhāvasya kāraṇatvavat / abhāvasya hetutā na kevalaṃ yuktisiddhā prativādisiddhā cetyāha -- tvayāpīti // adarśanākaraṇanirdeṣapadairabhāvasyaiva pratīteriti bhāvaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.pratipakṣetyārabhya nāsti -rā. 2.syābhā - rā.


----------------------------------------------------------------------------


līlā-vakta-śaktyapa-bhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 52.


-------------------------- ---------- --------


-- maṇyādinā nāśādvā maṇyādinā dāhapratikūlādṛṣṭajananādvā maṇyādyabhāvarūpadṛṣṭakāraṇavirahādvā dāhānutpattiriti līlāvalatyādyuktaṃ vakṣatrayamapyayuktam //


līlāvatyā 1 dyuktaśaktyapalāpaprakārabhaṅgaḥ// 4 //


----------------------------------------------------------------------------


ādipadena kuḍyasaṃyogābhāvasya gatāvanupalabdheścābhāvajñāne hetutvadṛṣṭeti gṛhyate / tasmādityuktameva hetutrayaṃ


vyanakti -- maṇyādineti //


līlāvatyu 5 ktaśaktyapalāpabhaṅgaḥ // 4 //


---------------------------------------------------------------------------


-


atha śaktau śrutyādinirūpaṇam // 5 //


-------------------------------------


atra naiyāyikāḥ 2 --


uttejakābhāvaviśiṣṭamaṇyādya 3 bhāvarūpadṛṣṭakāraṇa 4 virahādeva dāhānutpatyupapatterna śaktisiddhiḥ //


----------------------------------------------------------------------------


atha śaktau śrutyādinirūpaṇam // 5 //


-----------------------------------


yatvanumānakhaṇḍe maṇāvīśvaravādānantaraṃ līlāvatyādyabhimataśaktyapalāpaprakāraṃ nirasya svayaṃ prakārāntareṇāpalāpapradarśanaṃ kṛtaṃ tadapyucyata ityādinā na yuktamiti vaktumanuvadati --"atra naiyyāyikā"ityādinā --"tasmānna śakti"rityantena / uttejakaṃ pratibandhakapratibandhakaṃ, --


----------------------------------------------------------------------------


1.ādipadaṃ na -naṃ. 2.kaḥ -ja. 3.etādṛśasthale ādipadaṃ na -rā. 4.ṇābhāvāde -naṃ-ja-ga. 5.tyādyu -u. 3 6 - u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktau-śrudi-nirūpaṇam) śaktivādaḥ pu - 53.


--------------------- ---------- -------


nanu maṇyādyabhāvānāṃ na tāvanmaṇyādyabhāvatvena kāraṇatvam / ananugamāt / nāpi pratibandhakatvā 1 bhāvatvena anyonyāśrayāt / kāraṇībhūtābhāvapratiyogina eva pratibandhakatvāt / mantrasatvepi maṇya 2 bhāvamātreṇa dāhāpatteśca / tasyāpi pratibandhakābhāvatvāt / na hi yāvatkāraṇa 3 samavadhāna eva kāryam / ekadaṇḍasamavadhānepi ghaṭotpatteriti cenmaivam / daṇḍacakrādikūṭavatsakalānāṃ maṇyādī 4 nāṃ saṃsargābhāvakūṭasya dāhajanakatvenānanugamānyonyāśrayayorabhāvāt//


etena -- dāhakāle sakalānāṃ maṇyādisaṃsargābhāvānāṃ kūṭo 'sambha 5 vī, 6


maṇidhvaṃsakāle tatprāgabhāvasyāsambhavāditi nirastam /


----------------------------------------------------------------------------


-- tadabhāvaviśiṣṭo yo maṇyādistadabhāvetyarthaḥ / maṇyādyuktaṃ maṇimantrauṣadhādyabhāvānāṃ kūṭastha 7 kāraṇatvaṃ śaṅkottarābhyāṃ vyanakti -- nanvityādinā //


----------------------------------------------------------------------------


anyonyābhāvavyāvṛtyarthaṃ prāgabhāvādisādhāraṇābhāvalābhaṃ 8 cāha -- saṃsargābhāvakūṭasyeti // sakalapadasya maṇyāderviśeṣaṇatvenoktau kṛtyaṃ vyanakti -- eteneti // etacchabdārthaṃ sphuṭīkaroti -- sākalyasyeti // abhāvaviśiṣeṇatve hi syāt tvaduktadoṣaḥ / na caivamityarthaḥ / pratibandhakābhāvenoktau kṛtyaṃ vyanakti -- eteneti // 9 pratibandhakābhāvatvena kāraṇatvepi na pāguktadoṣa iti bhāvena"yadvā pa3tibandhakatvāvacchinnapratiyogiko 'bhāvaḥ kāraṇa"mityādinā maṇyuktamevāha--kiñceti //


----------------------------------------------------------------------------


1.kābhā- naṃ-ja-ga-ka. 2.'ṇyādya' rā-naṃ. 3.'jātīya' ityadhikam- rā-naṃ-ja-ga. 4.dinā saṃ -rā. 5.bhāvī -naṃ. 6.maṇipadaṃ na -rā. 7.ṭasya -u. 8.bhāyāha -- u. 9.pratibandhaketyādi nāsti - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 54.


------------------------ ------------ -------


sākalyasya pratiyogiviśeṣaṇatvenoktatayā sarveṣāṃ maṇyādīnāmekaikasya saṃsargābhāvasya dāhakāle satvena tādṛśābhāvekūṭasyāpi tatkāle satvāt //


kiṃ ca kāryānutpattivyāpyatvaṃ pratibandhakatvamiti pakṣe pratibandhakatvāvacchinnābhāvaḥ kāraṇam / sa ca yatkiñcitpratibandhakatvasatvadaśāyāṃ nāstīti na tadā dāhaprasaṅgaḥ / nāpyanyonyāśrayānanugamau / prahaṃ mā daheti sāvadhimantrapāṭhe


mantrasya jhaḍiti nāśepi mantraprayoktṛpuruṣābhiprāyaviṣayaḥ kālaviśeṣa eva pratibandhaka iti na kopi doṣaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


kāryānutpattiḥ kāyā 1 prāgabhāvo vyāptiśca kālikīti bhāvaḥ / pratibandhakatvepi // maṇimantrādyanugatapratibandhakatvāvacchinnapratiyogitākābhāvatvena 2 na maṇyādyabhāvasya kāraṇatvamityarthaḥ //


mantrasatvepi maṇyādyabhāvamātreṇa dāhāpattirūpaprāguktadoṣo netyāha -- na ceti // mantrasatvasthale maṇitvādyavacchannābhāvasatvepi ekapratibandhakasatve pratibandhakatvāvacchinnābhāvo neti na dāhaprasaṅgadoṣa iti bhāvaḥ // nāpyanyonyāśrayeti // kāraṇībhūtābhāvapratiyogitvapakṣa evāsya doṣasyokteriti bhāvaḥ //


nanu -- vyabhicārātkathaṃ mantrādyabhāvaḥ kāraṇamityato vyabhicāraṃ nirāha -- praharamiti // niṣedhākchatamāśabdoyam / na māṅ / tena"māṅi luḍiti"luṅā bhāvyamiti na śaṅkyam /


----------------------------------------------------------------------------


r1.yaprāga- u. 2.'na' iti nāsti -u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktau-śrudi-nipaṇam) śaktivādaḥ pu - 55.


------------------- --------- --------


tasmānna śakti 1 siddhiriti / ucyate --


"parāsya śaktirvividhaiva śrūyate / svābhāvikī"2


"vicitraśaktiḥ puruṣaḥ purāṇo,"


"na cānyeṣāṃ śaktayastādṛśāḥ syuḥ"


"sarvairyuktā śaktibhirdevatā sā"


----------------------------------------------------------------------------


maṇyādeḥ pratibandhakatvānyathānupapattirūpārthāpatternaiyāyikoktānyathopapattimagre nirasiṣyan, ekatra śaktisiddhau 3 anyatra śabdādāvapi tadanumānamiti bhāvena, parameśvare śaktisatve tāvat --


"jñānaṃ nityaṃ kriyā nityā balaṃ śaktiḥ parātmanaḥ /


nityānandovyayaḥ pūrṇo bhagavānviṣṇurucyate //


iti paiṅgiśrutiścāha śaktisadbhāva eva tu"

itya 4 trādhikaraṇānuvyākhyānādyuktadiśā śrutyādirūpamanoktyā śaktau mānaṃ netye 5 tāvattāvannirākaroti -- parasyeti // asya bhagavata ityarthaḥ / jñānabalābhyāṃ sahitā kriyā jñānabalakriyā ceti vigrahaḥ / vicitreti vākyāntaram / tādṛśāstādṛśyaḥ / sarvairyukteti vākyāntaram / sarvaiḥ sarvābhiḥ / liṅgavyatyayāt//


"pareti yāṃ prāhurajasraśaktim"/


iti vākyadoṣaḥ /"etā ātmani caivaṃ vicitrāśca hi"ityādi sūtrabhāṣyoktāḥ / tāvatā na sarvavastuṣu śaktilābha ityato rāmānujabhāṣyoktaviṣṇupurāṇasmṛtimāha -- śaktaya iti //


----------------------------------------------------------------------------


1.siddhipadaṃ na -rā-naṃ. 2.'jñānabalakriyā ca' ityadhikam -rā.naṃ-ja-ga-ka. 3.dvāvapi tadanu-u. 4.ttṛtvādhika


-u. 5.tattāvannirāha --u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 56.


------------------------ ------------- -------


"pareti yāṃ prāhu"ityādi śrutyā


"śaktyaḥ sarvabhāvānāmacintya 1 jñānagocarāḥ /


yato 'tau brāhmaṇastāstu sargādyā bhāvaśaktayaḥ"//


ityādismṛtyā ca śaktisiddheḥ 2 //


na ceyaṃ svarūpamātraparā / asyetiṣaṣṭhyā vicitraśaktiriti bahuvrīhiṇā śaktibhiryukteti yuktaśabdena sambandhatvena vividhaiveti vicitreti cabuhuvidhatvena

śaktibhiḥ śaktaya iti bahutvena cokteḥ //


nāpyagantukasahakāriparā /.


nāpi pratibandhakābhāvaparā / bhāvatvokteḥ /"atintya 4 jñānagocarā"iti bījādiniṣṭhaśakterapyatīndriyatvokteśca //


----------------------------------------------------------------------------

sargādyāḥ sṛṣṭyādiviṣayā bhāvaśaktayaḥ bhāvarūpa 5 śaktaya iti vā svabhāvaśaktaya iti vār'thaḥ / śrutyāderanyathopapattiṃ nirāha -- na ceya 6 mityādinā // vākyadoṣa iti // parāsya śaktirityasya pūrvavākye na tasya kāryaṃ 7 kāraṇajanyakāraṇaṃ na vidyata ityukterityarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.ntyā -rā. 2.dviḥ -naṃ-ja-ga-ka. 3.ubhayatra 'tva' iti nāsti-rā. naṃ. ādo nāsti -naṃ. ante nāsti - ga. 4.ntyā - rā. 5. pāḥ śa-u. 6.caiva -u. 7.kāraṇaṃ ca - u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-yatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 57.


----------------- --------- ---------


"anyonyānantarabalāḥ kramādeva 1 prakīrtitāḥ"//


ityādasmṛtyā idamaha śaktaṃ, idaṃ śaktataraṃ, idaṃ tu śaktatamamiti lokavyavahāreṇa gurutvādāviva śaktau tāratamyapratīteśca //


iti śaktau śrutyādinirūpaṇam 2 // 5 //


----------------------------------------------------------------------------


ityādi 5 smṛtyeti /.

"bhīmaśca balabhadraśca madrarājaśca vīryavān //


caturthaḥ kīcaka 6 stasmātpañcamaṃ nānuśuśruma"iti //


anyonyānantareti // virāṭaparvagatasmṛtyetyarthaḥ / tāratamyapratīteśceyaṃ nābhāvaparetyanvayaḥ / abhāve tāratamyābhāvāditi bhāvaḥ //


iti śaktau śrutyādinirūpaṇam // 5 //


----------------------------------------------------------------------------


atha śaktāvarthāpattipañcakam // 6 //


------------------------------------


kiñca daṇḍāderanvayavyātirekābhyāṃ 3 ghaṭādikāraṇatvaṃ tāvadanumīyate / tatra na tāvatpūrva 4 vṛttitvamātraṃ liṅgam / rāsabhādāvapi satvāt //


----------------------------------------------------------------------------


atha śaktāvarthāpattipañcakam // 6 //


-----------------------------------


śrutyādyanugrāhakārthāpattirapi śaktau mānatvena vivakṣurādau kāraṇatvasyānvayavyatirekagamyatvā 7 nyathānupapattirūpārthāpattiṃ sudhoktāṃ tāvavdyanakti -- kiñca daṇḍāderiti // anumīyata iti // tasya pratyakṣatve ghaṭādipratyasyevānvayādyapekṣā na syāt /


----------------------------------------------------------------------------


1.vaṃ-rā. 2.nātra prakaraṇavibhāgaḥ - naṃ.ja.ka. 3.ghaṭapadaṃ na -rā. 4.vartitva-naṃ-ja -ga. 5.śrutye-u. 6.steṣāṃ ṣaṃ- u. 3 7 -u. 7.nupapatti-u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 58.


------------------------ ------------- --------


nāpi niyamaviśeṣitam / anyathāsiddhe 'pi satvāt / tasmātpratyakṣasiddhaṃ kāraṇatā 1 tvena tvadabhimatamananyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvameva liṅgaṃ vācyam / na ca tadeva 2 tenānumeyamiti tadanumeyātīndriyaśaktisiddhiḥ / na ca tatra svarūpayogyatārūpaṃ daṇḍatvamanumeyam / tasya pratyakṣatvāt //


----------------------------------------------------------------------------


kāraṇatvameva śaktipadārtha iti kāraṇatā 3 vāde maṇi kṛduktyātīndriyatvāvagateśceti bhāvaḥ / anvayavyatirekau 4 nāma ananyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvarūpo yasmin sati yanniyataṃ yadabhāve ca yadabhāvo niyata ityevaṃrūpatvādanvayavyatirekayoḥ / evaṃ ca tatra kāraṇatvānumāpakaṃ kiṃ viśeṣyamātraṃ niyamiviśeṣitaṃ viśeṣyaṃ vā kṛtsraṃ viśiṣṭaṃ vā / ādyayoḥ sādhyāviśiṣṭatvadoṣābhāvepi vyabhicārānna liṅgatvamityāha -- tatra na tāvaditi // anyathāsiddhepīti // ghaṭākāraṇe tadgatarūpakāraṇe mṛtpiṇḍarūpa ityarthaḥ / kāraṇa 5 tveneti // kāraṇatvarūpatvenetyarthaḥ //


kāraṇatvasyoktarūpaviṅgānumeyānyathānupapattirūpārthāpatteranyathopapattiṃ tredhā'śaṅkya nirāha -- na cetyādinā // kāraṇatāvacchedakasyaiva svarūpayogyatārūpatvāddaṇḍatvamityuktam / tasyeti // uktarūpāvacchadekatvasyetyarthaḥ /---------------------------------------------------------------------------


1.ṇatvena-rā. naṃ.ja.ka. 2.tatrā-naṃ-ka-ja. 3.ṇavā-u. 4.konā-u. 5.tātve-u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 59.


----------------- --------- ----------


nāpi -- sahakārisamavadhānarūpaṃ phalopadhānamanumeyam / daṇḍe sahakāryasamavadhāne 'pi 1 tavdyavahārāt / śilādau tatsamavadhāne 'pi 2 kāraṇatvāvyavahārācca //


nāpi -- daṇḍatvasyānanyathāsiddhiviśiṣṭaniyamāvicchedakatvamanumeyam / tasya hetuśarīra eva praveśāt / etadevābhipretyoktaṃ sudhāyām --"tatonvayavyatirekasamadhigamyamatīndriyameva kiñcinmṛdātīnāṃ ghaṭādikāraṇatvamabhyupagamanīyam / tadeva ca śakti"riti //


vyāptigrāhakapratyakṣeṇa tu niyamarūpā rasarūpādisādhāraṇī vyāptireva gṛhyate / na tu śaktirūpākāraṇatā / tasyā nityātīndriyatvāt //


----------------------------------------------------------------------------


ananyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvānyūnānadhikavṛttitvasya hetutvena vācyatvāttasyaivoktarūpāvacchedakatvāditi bhāvaḥ / sudhāyāmiti //"attācarācaragrahaṇā"dityadhikaraṇe --


"iti paiṅgiśrutiścāha śaktisadbhāva eva tu"/


ityādiślokavyākhyānāvasara iti dhyeyam //


nanu -- vahnyādau sati dāhādistadabhāve tadabhāva iti dāhādervahnyādinā vyāptigrāhakapratyakṣeṇāva dāhakāraṇatvaṃ vahnyādergṛhyate / yadvā yatra dhūmastatrāgnirityādivyāptigrāhakapratyakṣeṇa 3 kāraṇatā gṛhyata iti kathamanumeyatoktiḥ / 4 etadanyathānupapatyā śaktisiddhirityata āha -- vyāptīti //--------------------------------------------------------------------------


1.kāraṇatvavya -rā. naṃ.ja.ga. 2.tadavya -rā. - tadavyavadhānepi tadavya -ga. 3. 'kāraṇatvaṃ' -ityārabhya nāsti- u. 4.yena ta -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 60.


------------------------- ---------- --------


na ca 1 vyabhicāritaṃ sahacāradarśanaṃ niyamarūpavyāpterapi kathaṃ grāhakam, grāhakakoṭau niyamapraveśe cātmāśraya iti vācyam / tasyāñjanādivadvyāptigrāhakapratyakṣasahakāritvenāvyabhicārānapekṣa 2 ṇāt //


kiñca jalasya jalatvena pipāsopaśāmakatvaṃ tāvadanumīyate / tatra ca na tāvatphalopadhānamanumeyam / bādhādvyabhicārācca / kiṃ tu pipāsopaśamanakāṇatvamātram / tacca na tāvadanyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvarūpam / tasya pūrvamevajñātatvāt / kathamanyathā jalatvasya vyāptigrahaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


-


nanu vyāptireva gṛhyata ityayuktam / sahacāradarśanasya vā 3 niyatasahacāradarśanasya vā tadanirṇāyakatvādityāśaṅkya samādhatte -- na ceti // tasya sahacāradarśanasyetyarthaḥ //


jalasya pipāsopaśākatvānumityanyathānupapattiśca śaktau mānamiti bhāvenāha -- kiñceti // arthāpatteranyathopapattiṃ nirāha -- tatra ceti // kiṃ tvityādinā vakṣyamāṇapakṣāpekṣayā tāvacchabdaḥ / bādhāditi // tatrānumityantaraṃ pravṛttasya jalapānānāntaramevodanyānivṛttirūpaphalopalambhātkvacidapravṛttipānābhāvayorapi saṃbhavācceti bhāvaḥ / vyabhicārāditi // jalatvopetasya sarvasyāpyuktaphalopadhāne mānābhāvātpratyagrotpannavinaṣṭajale phalopadhānābhāvācca vyabhicāra iti bhāvaḥ//


----------------------------------------------------------------------------


1.cāvya -rā. 2.kṣatvā-naṃ. 3.niyatetyādi vā ityantaṃ nāsti - u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā -vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 61.


------------------ ----------- ---------


nāpi sahakārivirahaprayuktakāryābhāvavatvarūpam / sahakāriśabdena svetarakāraṇasyaiva vivakṣaṇīyatvenātmāśrayāt 1 / bhāvisahakārivirahaśaṅkyā phalārthino niṣkampapravṛtyayogāt / tāvatā 2 tvaduktanirvacanasya sahakārivirahaḥ 3 kāryaprāgabhāvasyottarakālasaṃbandha 4 kāraṇamityetadarthakatayā kāraṇatvamajñātvā kāryābhāvasya sahakārivirahaprayuktatvasya jñātumaśakyatayā 6 lyasamavadhānadaśāyāṃ daṇḍāderahetutvāpātācca 7 / tasmādatīndriyaṃ śaktirūpaṃ kāraṇatva--


----------------------------------------------------------------------------


8 prakārāntareṇa pipāsopaśamakāraṇatvasyarūpamāśaṅkya nirāha -- nāpīti // sahakārivirahaprayuktaḥ sahakāriviraheṇottarasamayasaṃbandhaviśiṣṭatayā janyo yastṛptirūpakāryasya prāgabhāvastadvatvaṃ pipāsopaśamanakāraṇatyamityarthaḥ / tāvatā tvaduktanirvacana 9 / bhūtaprāgabhāvasya prāgabhāvāntarabhāvāttatra


sahakārivirahaprayuktaghaṭaprāgabhāvarūpakāryābhāvavatvarūpatvaduktakāraṇatvābhāvādghaṭādiprāgabhāve 'tivyāptirityarthaḥ / daṇḍāderahetutveti // tadā prāgabhāvasatvepi tasya sahakārivirahaprayuktatvābhāvāt / na ceṣṭāpattiḥ / sarvadai tatra


hetutva 10 vyavahārāditi bhāvaḥ / tasmāditi // pipāsopaśamanakāraṇatvasya śaktito 'nyasyāyogādityarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.sahakāriśabdenetyādi nāsti-naṃ.ga. 2.'tāvatā' iti nāsti-naṃ.ja.ka. 3.haprayuktakā -naṃ. 4.ndhaḥkāraṇamityajñātvā -naṃ. ndhakāramamityajñātvā -ja.ka. 5.kāraṇatvamajñātvetyādi nāsti-ga. 6.lyetarasa -rā. itarasamava -ja. samavadhāneti nāsti-ga. 7.prāgabhāvetyādi nāsti- naṃ. 8.ākā-u. 9.'syeti' / ityetadarthakatayetyanvayaḥ / ātmāśrayeti / kāraṇatvarūpanirvacane kāraṇapadapraveśādityarthaḥ / prāgabhāva iti / ghaṭādikāraṇī' ityadhikam- u. 10.tulya - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 62.


------------------------ ------------ -------


--me 1 vānumeyamiti śaktisiddhiḥ//


kiñcānanyathāsiddhaniyatapūrvavṛttitvameva kāraṇatvaṃ cedrāsabhādau tadabhāvo na tāvadanyathāsiddhyā / niyatapadavaiyarthyāt //


nāpi -- pūrvavṛttitvasyāniyatatvena / vyaktyapekṣayā niyamasya daṇḍādāvapyabhāvāt / jātyapekṣayāniyamasya ca rāsabhe 'pi prasaṅgāt / saṃbhavati 2 hyanādau saṃsāre ghaṭājātīyādrāsabhajātīyasya 3 kadācidapi vyavahitapūrvavṛttitvāniyamaḥ //


nāpyavyavahitapūrvavṛttitvasyāniyatatvena /

----------------------------------------------------------------------------

rāsabhāderakāraṇatvānyathānupapatyā ca śaktisiddhiriti bhāvenāha -- kiñcāna 4 nyatheti // cedityanantaraṃ rāśabhāderghaṭādikaṃ prati kāraṇatvābhāvo na syādi 5 ti śeṣaḥ / kuto na vyādityata āha -- rāsabhādāvityādi //


pūrvavṛttitvasyāniyatatveneti // rāsabhādau tadabhāva ityanuṣaṅgaḥ / kiṃ vyāvahitapūrvavṛttitvasyānaiyatyena rāsabhādau kāraṇatvābhāvo 'na 6 bhimata utāvyavahitapūrvavṛttitvasyānaiyatveneti // ādye rāsabhādāvatiprasaṅgaṃ vyānakti -- saṃbhavati hīti // antyaṃ nirāha -- nāpīti // aniyatatvenetyanantaraṃ pūrvavadanuṣaṅgaḥ /


----------------------------------------------------------------------------


1.'eva' iti nāsti -rā. ṇatvenānu -ja. 2.'nahyanaudau' ityasti -naṃ.ja. 3.kadācidapi' nāsti- rā. 4.cānyathā-u. 5.tyarthaḥ-u. 6.vo 'bhi -u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 63.


---------------- -------- -------


vyavahita 1 niyapūrvavartino yāgādeḥ svargādyahetutvāpātāt / sāpūrvasya yāgasyāvyavahitatvamastīti cenna / pūrvaṃ pratītena yāgasya svargahetutvena paścādapūrvasya kalpanīyatayā tadavyavahitatvasya kāraṇatvaśarīte praveśāyogāt / anyathāpūrvaṃ vācyaṃ syāt //

tasyādatīndriyaśaktireva kāraṇatvam / tāṃ ca prati svāśrayajātīyasya phalāvyavadhānaṃ vyāpakam / yāgasya ca bhojanādestṛptiṃ pratīva svargaṃ prati svarūpeṇāvyavadhānaṃ na sambhavatī 2 tyanubhavasya smṛtiṃ pratīva vyāpāra 3 dvārāvyavadhānaṃ vaktavyamityapūrvakalpanā yuktā //


----------------------------------------------------------------------------


sāpūrvasyeti // apūrvasahitasyetyarthaḥ / taditi // apūrvavyavahita 4 syetyarthaḥ / vācyaṃ 5 syāditi // tvanmata iṣṭasādhanatvasyaiva liṅgādivācyātayā gurumata ivāpūrvasya liṅgādivācyatvābhāvāt / sāpūrvasya svargāvyāvahitapūrvavṛttitvarūpakāraṇa 6 tvasya yāganiṣṭhasya vidhyarthatve 'pūrvamapi liṅgādivācyam syāt na tvarthāpattikalpyamityapasiddhānta iti bhāvaḥ / śaktireveti // tathā ca rāsabhādau tadabhāvādeva kāraṇatvābhāva iti

nātiprasaṅga


iti bhāvaḥ / nāpi yāgādāvavyāptiprasaṅgādityata āha -- tāṃ ceti // śaktiṃ cetyarthaḥ/ svāśraya--


----------------------------------------------------------------------------


1.niyatapadaṃ na -naṃ. ja. 2.ti / ato- rā. 3.dvārapadaṃ na -naṃ. 4.tatvasye -u. 5.cyatvaṃ syā -u. 6.ṇasya -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 64.


------------------------ ------------ ---------


etadapyuktaṃ sūdhāyām-- atīndriyamevetyādinā //


nanvevaṃ śaktiḥ kāraṇatvaṃ cetsā kāraṇaṃ na syāt / tathāca śaktirdāhānukūlā na syāditi cenna 1 / kāraṇatvasyāpi kāraṇatvasyeva kāryaprāgabhāvavyāpyaprāgabhāvapratiyogitvarūpānukūlatvāśrayatvāt //


kecittu -- pratibandhakābhāvatvena kāraṇatve 'nyonyāśrayānmaṇyādyabhāvakūṭasya kāraṇatā tvayoktā / tathācānanugatānāṃ tāvadabhāvānāṃ kāraṇatā --


----------------------------------------------------------------------------


--syetyevoktā 2 varaṇyasthadaṇḍe vyabhicāraḥ syādataḥ svāśrayajātīyasyetyuktuḥ / etadapīti // rāsabhādeścā 3 kāraṇatvānyathānupapatyāpyatīndriyaśakti 4 siddhirityetadapītyarthaḥ //


śakteḥ kāraṇatvarūpatve bādhakamāśaṅkya nirāha -- nanvevamapi // vyāpye 5 ti // vyāptiḥ kālikī dhyeyā / daṇḍādeḥ kāraṇasyeva tacchakterapi tādṛśaprāgabhāvapratiyogitvāditi bhāvaḥ / prakārāntareṇa śaktisiddhimanyāpadeśenāha -- 6 kecitviti // anyonyeti // maṇyādyabhāvānāṃ pratibandhakābhāvatve 7 jñāte tadabhāvānāṃ kāraṇatvajñānaṃ kāraṇatvajñāne ca sati kāraṇībhūtābhāvapratiyogitvarūpapratibandhakatvajñānaṃ sati ca tasmin pratibandhakābhāvatvena tadabhāvānāṃ kāraṇatvajñānamityanyonyāśrayāddhetorabhāvakūṭasya kāraṇatā tvayoktetyarthaḥ //


tataśca kimityataḥ svābhimatasādhyamāha -- tathāceti //


----------------------------------------------------------------------------


1.'na' iti nāsti-rā. 2.ktau vanastha -u. 3.ścakā -u. 4.ktiri -u. 5.ptyeti -u. 6.'kecittviti' iti nāsti -u. 7.tvajñānaṃ kāra -u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 65.


----------------- -------- ----------


tattadanantaniṣṭhāna 1 ntadharmāṇāṃ kāraṇatāvacchedakatvamiti kalpanādvāraṃ śaktikalpanam / anyathā tavāpi samavāyo na sidhyeti/ kḷptairanantaiḥ svarūpasambanthaireva viśiṣṭapratītyupapatterityāhuḥ //


kiñcaivamuttejakābhāvaviśiṣṭa 2 maṇyabhāvasya hetutvaṃ svīkṛtya śaktyapalāpe prāyaścittābhāvasahakṛtasandhyāvandanādyakaraṇasya narakahetutvasaṃbhavātta 3 nnivatyemapi dūritāpūrvaṃ na sidhyet //


evaṃ jyotiṣṭomādi 4 janyamapūrvamapi na sidhyet / anvayavyatirekābhyāṃ sāṅgayāgapragabhāva 5 viśiṣṭātmābhāvasyaiva svargādiphalahetutvopapatteḥ /


----------------------------------------------------------------------------


abhāvakūṭasya kāraṇatve satītyarthaḥ / anyathā kalpanāgauravānādara ityarthaḥ / tavāpīti // jātiguṇakriyāviśiṣṭapratīyatayo viśeṣaṇa 6 saṃbandhanimittakā ityādirūpeṇa samavāyamanumimānasya tavetyarthaḥ / atra pakṣe 'rucibījaṃ tu pratibandhakābhāvānāṃ vakṣyamāṇadiśā viśiṣṭavidhitvādinānugatipakṣe 'sya doṣasyābhāvāt anyathānupapatyā śaktikalpanānavakāśa iti bodhyam / tathāpi tatpararītyā parasyāpādanasaṃbhavādetatpakṣāvatāra ityadoṣaḥ //


apūrvapratibandyāpi śaktiṃ sādhayati -- kiñcaivamiti // pūrvatra śrutyādinirūpaṇavāde atra naiyāyikā ityādinoktarītye 7 vaśabdārthaḥ / apūrvamapīti // yāgajanyāpūrvamapītyarthaḥ / kathaṃ tarhi cira 8 dhvastayāgādeḥ svargādihetutetyata āha -- anvayeti // upapatterityetadvyanakti-- ātmana


iti//

----------------------------------------------------------------------------


1.nāṃ taddharma- rā. 2.pratibandhakābhāvahe -rā. naṃ. vasya he-ja. ga. 3.t prāyaścittena niva -rā. prāyaścittanivartya -ja. ga. 4. sādhyama -ga. 5.itaḥ / saṃbhavāt' paryantaṃ nāsti -ga. 6.ṣaṇa -u. 7.tyetyevaṃ -u. 8. ntanayā -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 66.


----------------------- ------------ -------


ātmanaḥ sthāyitvena viśeṣyābhāvābhāvepi prāgabhāvarūpaviśeṣaṇābhāvena viśiṣṭābhāvasaṃbhavāt //


nacāsya 1 viśiṣṭābhāsyānantatvena phalānantyaṃ 2 syāditi śaṅkyam / sāvadhikaphalabodhakaśrutibalādapūrvasyevoktasya viśiṣṭābhāvasyāpi sāvadhikaphalajanakatvasvabhāvakalpanāt //


api ca yatra devadattādiśarīraṃ pratyakṣeṇa gṛhītaṃ pratyakṣāntareṇānumānādinā vā punarnānubhūtaṃ tatrāpi taccharīrasmṛtistāvadutpadyate /


----------------------------------------------------------------------------iṣṭāpūrtādikāriṇo yajamānātmanaḥ sthāyitve 'pi tasya kṛtayāgāditvena tatra tatprāgabhāvādviśeṣaṇābhāvaprayukto viśiṣṭabhāvaḥ sulabha eva, maṇyādisatvadaśāyāmuttejake satyuttejakābhāvaviśiṣṭamaṇyādyabhāvasatvavaditi bhāvaḥ//


nanu yāgasyaiva prāgabhā 3 vavirodhitayā'śutaravināśiyāganāśe prāgabhāvonmajjanātra viśeṣaṇābhāvasaṃbhava iti cenna / yāgasyeva taddhvaṃsasyāpi tatprāgabhāvavirodhitvāt //


pratibandhakābhāvavaiṣamyamāśaṅkya nirāha -- na ceti // sāvadhiketi //"amṛto vā va somapo bhavati yāvadindro yāvanmanuryāvadāditya"ityādiśrutītyarthaḥ / yathā phalānantyaśaṅkā nāsti tathā pratibandyantaramāha -- api ceti // anubhava 4 prasaṅgābhāvarūpaviśeṣaṇasyābhāvopapādanāyoktaṃ pratyakṣāntareṇānumānādinā vā


punarnānubhūtamiti /


----------------------------------------------------------------------------


1.syāpi -naṃ. 2.'syāditi' iti nāsti- rā. 3.vābhāvatāya - u. 4.prāgabhā-u.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 67.


---------------- ------- ---------


tāṃ ca smṛtiṃ pratyanvayavyatirekābhyāṃ tadanubhavaprāgabhāvaviśiṣṭātma 1 virahaḥ smṛtiparyantasthāyī kāraṇamastu / kṛtamanubhavasya smṛtihetutvamaṅgīkṛtya tannirvāhāya saṃskārakalpanayā //


na cātra smṛtirūpaphalasā 2 tatyaśaṅkāvakāśopyasti // saṃskārakalpanāpakṣa iva sadṛśādṛṣṭacintāsahakārivaikalpyādeva phalobhāvopapatteḥ //


yadi ca 3 tatra svargasmaraṇādo kalpṛptakāraṇabhāvasya yāgānubhavādereva laghavena bhāvarūpāpūrvasaṃskāra 4 dvārā kāraṇatvaṃ vyavasthāpya tadabhāvātkāryābhāvopapādanaṃ ; tarhihāpi 5 dāhe kḷptakāraṇā 6 bhāvasya vahnereva lāghavādbhāvarūpaśaktyā kāraṇatvaṃ nirvāhya tadabhāvātkāryābhāva upapādyatām / kutamutta 7 mbhakābhāvaviśiṣṭapratibandhakābhāvasya hetutvakalpanayā //


tasmātpratibandhakābhāvo na heturiti pratibandhakasamaye śaktyabhāvādeva dāhābhāvo vaktavya iti śakti siddhiḥ //


----------------------------------------------------------------------------


kutamiti // avamityarthaḥ / prāguktadoṣo 'tra netyāha -- na cātreti // pratibandīdvaye paramukhenaiva samādhiṃ vācayitvātrāpi tathetyāha -- yadi ceti //


----------------------------------------------------------------------------


1.tmābhāvaḥ- rā. 2.sāṃta -rā.ga. 3.tatreti nāsti -rā. 4.rādi -rā.naṃ.ga. 5.dāha iti nāsti -rā. 6.ṇabhā -rā, ṇasyā bhā -naṃ. 7. ttejakā -rā.


---------------------------------------------------------------------------


-


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 68.


------------------------ ------------- -------


nanu -- śaktipakṣe pūrvasyāḥ śakternāśātpratibandhakāpanaye vottejakasamavadhāne vā kathaṃ punardāhaḥ / yadi ca tābhyāṃ śaktyantarotpādastatānanugatasyāpi pratibandhakābhāvasya hetutvaṃ tavāpisamānamiti cenna // satye 2 va kuṭhāre 3 kadācitkuṇṭhatvavatsāmagryāṃ saṃśayottarapratyakṣasthale 'numityabhāvavatsasatyevāpūrve kadācitavipākavacca satyameva śaktau tasyāḥ 4 kadācitkaṇṭhībhāvavalakṣaṇāvasthāviśeṣasya kalpanāt //


uktaṃ hi sudhāyāṃ"vyaktiśabdena śakterevāvasthāviśeṣasya vivakṣitatvā"diti //


kiñcāstu tvayā vakṣyamāṇe 5 pakṣacatuṣṭaye tvadanabhimate --


----------------------------------------------------------------------------


śaktipakṣe bādhakamāśaṅkyānekadṛṣṭāntapūrvaṃ nirāha -- nanvityādinā // uktaṃ hīti // attā carācaretyādhikaraṇasudhāyām śakteravasthā viśeṣa eva na tu śaktyantarityetaduktamityarthaḥ / śaktirvavyaktyātmanāstītyuktau kānāmavyaktiriti pṛṣṭasyottaraṃ vakti -- śabdenetyādinā //


maṇyādeḥ pratibandhakatvānyathānupapatyā ca śaktisiddhirityāha -- kiñceti // vakṣyamāṇa iti // viśeṣaṇaviśeṣyatatsaṃbandhānāmabhāvatrayaṃ vā --


----------------------------------------------------------------------------


1.kṣepi -rā.na.ja.ka. 2.ta eva -rā. ja. 3.svata eva -naṃ. ka. ata e-ga. 3.rasya -rā.na.ja.ga.ka. 4.syāṃ -ga. 5.ṇapa -ja.


----------------------------------------------------------------------------


śaktā-vatti-pakam) śaktivādaḥ pu - 69.

----------------- -------- --------


-viśiṣṭaṃ padārthāntaramiti pakṣe ca kathañcidviśiṣṭābhāvasyānugamaḥ kāraṇatā ca / tathāpi maṇyāder lokasiddhaṃ kāryānukūlakiñciddharmavighaṭakatvarūpaṃ pratibandhakatvaṃ


na syāditi maṇyādeḥ pratibandhakatvānyathānupapatyā śaktisiddhiḥ //


na ca maṇiḥ kāryānukūlavighaṭanarūpaḥ pratibandha eva, na tu pratibandhakaḥ, tatprayoktā puruṣa eva tu pratibandhakaḥ, maṇau pratibandhakavyavahārastu upacārādvā syārthe kapratyayāśrayaṇādveti vācyam / mukhye bādhakābhāvāt / maṇinā pratibaddha iti vyavahārānusāreṇa pratibandhaka ityatrāpi kartarthā 2 ka pratyasyaivaucityācca /


----------------------------------------------------------------------------


vidyamānasyāpi pratibandhakarūpaviśeṣyasyaiva pratiyogitāvacchedakabhedenābhāvo vā deśāntarasthānumuttambhakābhāvaviśiṣṭānāṃ maṇyādīnāmatratyābhāvo vā viśeṣaṇaviśeṣyayoryaḥ saṃbandhastadabhāvo vā kāraṇamityuttarabhaṅgeḥ vakṣyamāṇa ityarthaḥ / kartrerthakapratyayasyeti //"ṇvaltṛcāviti"kartari vihitaṇvulpratyayasyetyarthaḥ //


nanu -- kāraṇībhūtasvābhāvapratiyogitvarūpapratibandhakatvameva maṇyāderiti mate śaktisiddhirnetyataḥ śaktiṃ vinā tadevāyuktamityāha --kiñceti //


----------------------------------------------------------------------------


1.punaḥ 'maṇyāde' rityantaṃ nāsti - rār. 2.thaka - narṃ-the 'ka -ja.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 70.


------------------------ ------------- -------


kiñca maṇyādyabhāvasya kāraṇatve maṇeḥ pratibandhakatvamapi na syāt / loke kāraṇābhāvarūpe daṇḍābhāvādau pratyavāyakāraṇībhūtavihitakāraṇasyābhāvarūpe vihitakaraṇe ca pratibandhakavyavahārābhāvāt //

tasmāddu 1 ṣṭānvayavyatirekābhyāṃ kāraṇatvānumityanyathānupapatyā rāsabhāderakāraṇatvānyathānupapatyāpūrvādipratibandyā maṇyāderlokasiddhapratibandhakatvānyathānupapatyā tvadabhimatapratibandhakatvānyathānupapatyā 2 ca śaktisiddhiḥ //

iti śaktāvarthāpattipañcakam // 6 //


---------------------------------------------------------------------------


-


tathā ca kāraṇībhūtaśaktivighaṭanarūpatvādinaiva pratibandhakatvaṃ tvayāpi vācya 3 m/ prāguktaṃ sarvaṃ niṣkṛṣyānuvadannupasaṃharati -- tasmāditi // apūrvādītyādipadena saṃ 4 grahaḥ / kecitityānoktakalpanālāghavasyārucigrastatvānna tasya saṃgrahaḥ kṛtaḥ//


śaktāvarthāpattipañcakam ///6 //


----------------------------------------------------------------------------


1.smādanvaya -rā.naṃ.ga. 2.tvadabhimatetyādi nāsti - ja. 3.'iti bhāva' ityadhikam - u. 4.skāragra-u./'3 8 ' -u.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya-hetve-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 71.


-------------------- ---------- --------


atha pratibandhakābhāvasya hetutve prakāracatuṣṭayabhaṅgaḥ // 7 //


kiñca -- tvanmate viśiṣṭaṃ viśeṣaṇaviśeṣyatatsambandhātiriktaṃ nāstītyuttambhakābhāvaviśiṣṭapratibandhakābhāvo 'pi kvacidviśeṣaṇābhāvarūpaḥ kvacidviśeṣyābhāvarūpaḥ 1 kvacitsambandhābhāvarūpa ityananugamānna hetuḥ / abhāvatrayasyaikaśaktimatvenānugame ca śaktisiddhiḥ //

----------------------------------------------------------------------------


atha pratibandhakābhāvasya hetutvabhaṅgaḥ // 7 //


evamuttejakābhāvaviśiṣṭamaṇyādyabhāvarūpadṛṣṭakāraṇābhāvādeva dāhānutpatyupapatterna śaktisiddhirityādinā kṛtacodyasya śrutyādivirodhārthāpattipañcakavirodhābhyāṃ dūṣaṇamuktvādhunā tādṛśābhāvasya kāraṇatvameva na yuktaṃ yena śaktyapalāpo dhaṭeteti bhāvenāha -- kiṃ ceti // maṇau hi uttejakābhāvasahakṛtasyābhāvo heturiti prāñca ityuktvā viśiṣṭaṃ 2 nārthāntaraṃ 3 etadabhāvo 'nugataḥ syādityādinā taddūṣayitvā svayaṃ tatsarvaṃ niṣkṛṣya vadan dūṣaṇamāha -- tvanmata ityādinā // ekaśaktimatveneti // ekakāryānukūlaśaktimatvenetyarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1. ubhayatra rūpapadaṃ na -rā. 2. vārthā -u. 3.yena tada - u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 72.


------------------------ ------------- ---------


na ca viśeṣaṇaviśeṣyatatsabandhābhāvāḥ viśiṣṭavirodhitvenānugatāḥ, tatra viśeṣaṇaṃ vā viśeṣyaṃ vā tatsasambandho vā


nāsti tatra viśiṣṭaṃ nāstīti pratīteriti vācyam / viśiṣṭavirodhitvaṃ hi viśiṣṭavirahātmakatvaṃ vā tavdyāpyatvaṃ vā vācyam / tadubhayamapi pratiyogino viśiṣṭasyānanugame tadabhāvasyāpyananugamādananugatameva / viśiṣṭasyevānugame tu tadabhāvo 'pi svata evānugata iti kimanayā kṛsṛṣṭyā //


nanu - tarhi svarūpeṇa vidyamānasyaiva maṇeruttejakasamaye uttejakābhāvāvacchinnatvenābhāvo 'sti / pratiyogibhedeneva pratiyogitāvacchedakabhedenāpyabhāvabhedāt /


----------------------------------------------------------------------------


śaśadhoktamevānugamakamāśaṅkya nirāha -- na ceti // trayāṇāṃ viśiṣṭavirodhitvaṃ vyanakti -- yatreti // anugata iti // viśeṣaṇaviśeṣyatatsambandharūpatritayātmakatve tadabhāvasyāpi tritvāpatyānanugamāt / tadvirahātmakatvaṃ vā tadvirahavyā 1 pyatvaṃ vānanugatetyarthaḥ / anugame tviti // viśeṣaṇāditritayānugataṃ viśiṣṭaṃ padārthāntaramityupagame tvityarthaḥ / kṛsṛṣṭyeti // viśiṣṭavirodhitvenānugamaḥ virodhitvaṃ virahātmatvā 2 diti kalpanayetyarthaḥ //


evaṃ śaśadharābhimatamabhāvatrayapakṣaṃ maṇyādyuktadiśā nirasyedānīmudayanādyabhimatamatiriktābhāvapakṣamāśaṅkate -- nanu tarhiti // pratiyogibhede 3 naiveti // yadyapi pratiyogibhedasthale pratiyogitāvacchedakabhedasyāvaśyakatvāttadbhedādeva bhedastathāpi yathā pratiyogibhedo 'bhāvabhedavyāptastathā pratiyogitāvacchedakabhedo 'pītyarthaḥ /


---------------------------------------------------------------------------


-


1.ptatvaṃ -u. 2.tvādiri -u. 3.na ve - u.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya-hetve-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 73.


--------------------- ------ --------


kathamanyathā daṇḍini puruṣe satyeva kevala 1 puruṣo nāstīti kaivalyāvacchinnatvena puruṣābhāvapramā / tathācotta 2 mbhake satyasati ca maṇyabhāvakāle uttambhakayuktamaṇikāle cānugato maṇyabhāva eva heturiti cenna / manmate padārthāntarasya viśiṣṭasyaivāvacchinnābhāvapratiyogitvena maṇestadapratiyogitvāt / tvanmate ca viśiṣye sati viśiṣṭābhāvabuddheḥ saviśeṣaṇe hīti nyāyena viśeṣaṇābhāvaviṣa 3 tvenānanugatamatādavasthyāt /


----------------------------------------------------------------------------


sa ca pratiyogini satyapi vartamāno 'bhāvaḥ prāgabhāvāditritayānya eva dhvaṃsa eva vā kḷptātyantābhāva eva vā maṇyuktadiśā 4 dhyeya iti bhāvaḥ //


astvevaṃ tataśca kimatyata āha -- tathā ceti // uttambhakadaśāyāṃ maṇirna ce 5 ttadottambhakābhāvarūpāvacchedakasya tadavacchedyaviśeṣyasya cobhayasyābhāvāttatprayukto maṇyabhāvaḥ, uttambhake sati maṇirna cettadā tu viśeṣyābhāva uttambhakayuktamaṇidaśāyāṃ cottambhakābhāvarūpāvacchedakābhāvaprayukto viśeṣyābhāvo 'nugata ityarthaḥ/ maṇestadapratiyogitvāditi // tathā ca tvadabhimatābhāva evālīka iti kasya kāraṇatayā śaktyapalāpaḥ syāditi bhāvaḥ/ maṇyuktameva doṣamāha -- tvanmate 6 ceti //


----------------------------------------------------------------------------


1.laḥ-rā.ga. 2.ttejake - rā. 3.tvenanu -rā. 4.jñe -u. 5.'nacetyantaṃ nāsti -u. 6. veti -- u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 74.


------------------------ ------------- ----------


kathamanyathā 1 śikhaiva naṣṭā na 2 tu puruṣa ityavādhitadhīḥ / kathaṃ ca viśeṣyasatvāvirodhinastadabhāvatvam / viśeṣaṇasatvamātravirodhinastadabhāvatvābhāvaśca//


kiñcāsyaiva maṇeruttejakātpūrvamuttejakakābhāvaviśiṣṭatayā tadavacchedenāpyabhāvo 'sambhavī / na ca maṇyādeḥ pūrvamuttejakābhāvaviśiṣṭatvepīdānīmuttejakā 3 bhāvābhāvenedānīmuttejatakābhāvaviśiṣṭatvenābhāvostīti vācyam / evaṃ


hī 4 dānīntanottambhakābhāvavaiśiṣṭyaṃ pratiyogitāvacchedakaṃ vācyam / taccāyuktam / tasyottejakasamavahitamaṇau kadācidapyabhāvena --


----------------------------------------------------------------------------


udayanamata ityarthaḥ / kathamanyatheti // viśiṣṭābhāvavabuddherviśeṣyābhāvaparatva ityarthaḥ / viśeṣaṇābhāvaviṣayatvaṃ viśiṣṭābhāvavabuddhervyanakti -- kathaṃ ceti // viśeṣaṇasattveti // kathaṃ cetyanuṣaṅgaḥ //


etādṛśābhāvavakalpanaṃ nyāyasiddhāntaviruddhaṃ cetyāha -- kiñcāsyaiveti // yasyābhāva ucyate tasyaiva maṇerityarthaḥ / kumuttejakātpūrvaṃ tadabhāvaḥ pratiyogitāvacchedako 'thottejakadaśāyām / ādya āha -- uttejakāditi // dvitīyamāśaṅkya nirāha -- na ceti /. idānīmiti // uttejakadaśāyāmityarthaḥ / idānīntaneti // uttejakālīnetyarthaḥ /


----------------------------------------------------------------------------

1.thā viśiṣṭasyaiva naṣṭā - ka. 2.tu śabdo nāsti -naṃ 3.kabhāvene -naṃ. kābhāveno -ga. 4.hyuttejakābhāva -naṃ.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya-hetve-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 75.


--------------------- ---------- --------


--vyadhikaraṇadharmāvacchannābhāvāpatyāpasiddhāntāt / tasya kevalānvayitayottejakātpūrvamapi satvena tadāpi dāhāpatteśca //


kiñca vidyamānasyāpyavidyamānadharmāvacchedenābhāve vyāsajyapratiyogi 1 kopyabhāvaḥ syāt / sa ca neṣṭaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


vyadhikaraṇeti // pratiyogitā 2 vyadhikaraṇetyarthaḥ / apasiddhāntāditi // yathā śruṅge śaśīyatvasya kadāpyabhāvena śaśīyatvāvacchinnaśruṅgābhāvo nopeyate tathātve paṭatvāvacchinne bhūtale ghaṭo neti pratītyā vyadhikaraṇadharmāvacchinnādhikaraṇatākābhāvasyātiriktasyāṅgīkartavyatāprasaṅgabhayāt vyaktametadanumitilakṣaṇe taṭṭīkāsu ; tathehāpyuttejakasahakṛtamaṇāvabhāvapratiyogitāvatīdānīntanotteja 3 kābhāvarūpāvacchedakasyānyatraiva satveneha tadā kadāpyabhāvena pratiyogitāvyadhikaraṇatvāvacchinnābhāvāṅgīkāre 'prasiddhāntādityarthaḥ //


yadi kaścitbrūyādastu tādṛśopyabhāva iti tadāpi doṣamāha -- tasyeti // uttejakakalīnottejakābhāvarūpavyadhikaraṇadharmāvacchinnapratiyogitākābhāvarūpe 4 tyarthaḥ //


atiprasaṅgaṃ cāha -- kiñceti // vyāvajyeti /. ghaṭasatvasthale ghaṭapaṭau na sta itidhībalāddvitvāvacchinnapratiyogitāko vidyamānaghaṭhapaṭobhayapratiyogiko 5 ktātiriktābhāvo 'pi syāt / anyatarābhāvasyaiva pratītyupapattāvaprāmāṇiko 'bhāvo na tatra naiyāyikaiḥ svīkṛta ityarthaḥ //


astu tādṛśo 'pyabhāva iti vadantaṃ prati doṣāntaramāha --api caivamiti //


----------------------------------------------------------------------------


1.tāko -ka.ga.ja. 2.nā vya-u. 3.ttambhakā-u. 4.rūpapadaṃ na-u. 5.atirikto 'bhāvopi -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam śaktivādaḥ pu - 76.


----------------------- --------- -------


api caivaṃ raktatādaśāyāṃ ghaṭasya śyāmarūpāvacchinnatvenābhāvā 1 patyā pratyabhijñāvirodhaḥ syāt /.


na ca ghaṭasya śyāmatvenāsa 2 tve 'pi ghaṭatvena satvānna tadvirodha iti vācyam / tathātve 3 pratyabhijñāyā ghaṭatvāvacchinnābhedaviṣatvenopapatyā śyāma 4 tvāvacchinnatvena bhedāpatyā tva 5 danabhimatabhedābhedaprasaṅgāt //


evaṃ tattakṣaṇāvacchedenāpi bhedāpatyā kṣaṇabhaṅgaḥ 6 syāt/ evamekasminnapi kṣaṇe saṃyogatadabhāvāvacchedena bhedābhedau syātām //


----------------------------------------------------------------------------


api caivamiti // vidyamānasyaiva vastuno 'vacchedakābhā 7 vanimittābhāvasvīkāra ityarthaḥ // pratyabhijñeti // yaḥ śyāmaḥ sa evāyaṃ rakta iti pratyabhijñetyarthaḥ / bhedābhedeti // ghaṭatvenābhedaḥ śyāmatvena bheda iti bhedābhedetyarthaḥ / tatkṣaṇeti // etatkṣaṇāvacchanno neti pratītyā pratikṣaṇamavidyamānapūrvottarakṣaṇāvacchede 8 na bhedasaṃbhavāt kṣaṇikatā syādityarthaḥ / bhedābhedāviti // vṛkṣe śākhāyāṃ 9 kapisaṃyogasya mūle tu tadabhāvasya satvena vṛkṣo mūle kapisaṃyogavānna bhavati agre kapisaṃyogābhāvavānneti vā pratītyā saṃyogavadabhedaḥ saṃyogābhāvavadbhedaśca vṛkṣe saṃyoga 10 tadabhāvāvacchedena syātām / tathā saṃyogābhāvasthale saṃyogābhāvavadabhedaḥ saṃyogavadbhedaśca syādityarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.vatvāpa- naṃ.ga. 2.ttvāpa tadvi-naṃ. 3.pratyabhijñā iti nāsti -rā. 4.māva -naṃ.ka.ja. 5.tvana-rā. 6.ṅga prasaṅgāt -rā. 7.bhāvasvī -u. 8.dabhedasaṃbhavena -u. 9.sarvatra 'pika' ityasti -u. 10. gāvacchedena -u.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya-hetve-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 77.

--------------------- -------- --------


kiñca pratiyogisatvakāle '1 pi sannayamabhāvo na tāvaddhvaṃsaḥ prāgabhāvo vā / tayoḥ


pratiyogyasamānakālīnatvāt / dhvaṃsasyānantatvenottejakāpana 2 yanakāle 'pi satvena maṇisatvepi dāhāpatteśca / ata eva nātyantābhāvaḥ / tasyānādyanantatvena pratibandhakakāle 'pi satvena tadāpi dāhāpatteḥ //


nanu - viśiṣṭātyantābhāvaṃ prati viśeṣaṇasya viśeṣyasya vā prāgabhāvo 3 dhvaṃso vā pratyāsattiḥ / tathāca viśeṣaṇādidaśāyāmatyantābhāsyāpratyasannatvānna dāhotpādakatvaṃ na vā pratītirita cenna / teṣu pratyāsattitvāvacchedakaikarūpa 4 syābhāvāt / ananugatānā 5 mapi pratyāsattitve 6 vāpaśyakānāṃ teṣāmeva dāhahetutāstu / kiṃ viśiṣṭā 7 bhāvakalpanayā //


----------------------------------------------------------------------------


nanu viśeṣyasatvasthale 'vacchedakabhedenāṅgīkriyamāṇo 'bhāvaḥ saṃsargābhāva eva na tvanyonyābhāvaḥ / yenoktadoṣaḥ syādityata āha -- kiñceti // dāhāpatterityupakṣaṇam / tadāpyabhāvadhīprasaṅgāccetyapi dhyeyam //


atyantābhāvapakṣamupetya tatroktadoṣodvāramāśaṅkate -- nanviti // teṣviti // yadyapi dhvaṃsaprāgabhāvau dvāveva śaṅkitau / tathāpi viśeṣaṇaviśeṣyarūpapratiyogibhedāccatuṣṭvamupetya teṣvityuktam /


----------------------------------------------------------------------------


1.'api' iti nāsti-naṃ.rā. 2.yanayana-naṃ. 3.pradhvaṃ-rā.ga. 4.pābhā-naṃ.ga. 5.nāṃ teṣāṃ pra- rā. nāmapi teṣāṃ -ga. 6.cāva -rā. tvenāva -ka.ga. 7.ṣṭātyantābhā-naṃ.rā.ga.ja.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 78.


------------------------ ----------- --------


etena kālaviśeṣa eva pratyāsattiriti nirastam / ananugamāt / sarvatrāpi tattatkāvalaviśeṣasyaiva hetutvāpatyā kāraṇāntarāpalāpāpatteśca //


nāpyayamutpādavināśaśīlasturīyo 'bhāvaḥ / 3 uttambhakopanaye uttambhakābhāvaviśiṣṭamaṇyabhāvasyotpatterapanaye ca vināśāditi vācyam / uktarītyāvaśyakena viśeṣaṇābhāvanaiva tavdyavahāropapattau turīyābhāvakalpakābhāvāt


// na cāyaṃ kālaviśeṣāvacchedenātyantābhāva 2 eveti vācyam / tathātve prāgabhāvāderapi tathātvāpātāt / 3 iha 4 ghaṭo netyatrāpi ghaṭabhūtalasaṃbandha eva pratiyogī na tu ghaṭaḥ / vakṣyate caitadabhāvaprastāve //


----------------------------------------------------------------------------


yadvā dhvaṃsādivyaktibāhulyāpekṣayā teṣvityuktiḥ / evaṃ cānanugama eva kvacitkasyacideva pratyāsattitvasvīkārāditi bhāvaḥ/ ananugamāditi // kvacitprāgabhāvakālaḥ kvacitpradhvaṃsakāla ityananugamādityarthaḥ / turīya iti // prāgabhāvapradhvaṃsātyantābhāvarūpe 5 saṃsargābhāvamadhye sāmayikopi 6 kvacidatyantābhāvostvityarthaḥ / kālaviśeṣeti //


uttambhaka7 kālaviśeṣetyarthaḥ//


nanvevaṃ -- viśeṣaṇābhāvādinā viśiṣṭābhāvāpalāpe ghaṭā 8 dyabhāvo 'pi na sidhyet / iha bhūtale ghaṭo netyatrāpi ghaṭabhūtalasaṃbandhābhāvānaiva tavdyavahāropapatterityata iṣṭāpattimāha -- iha ghaṭeti // vyaktame 9 tannyāyamṛte asato 'bhāvapratiyogitvavāde prathamaparicchede // vakṣyate iti// abhāvasya svarūpādanyatra pratyāsattirityetadāśrayāsiddherdeṣatvabhaṅge vakṣyata ityarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.ubhayatra 'uttejaka' ityasti-rā. ādāvasti-ga. 2.vostviti -naṃ. 3.na cetyādi nāsti -ja. 4.'bhūtala' ityadhikam -naṃ. 5.pasaṃ-u. 6.kaścida-u. 7.'satva' ityadhikam -u. 8.ṭābhā-u. 9.vanyā-u.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya-hetve-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 78.


--------------------- --------- -------


nanu-- tarhi maṇyuttambhakobhayasatvakāle tadānīmuttambhakābhāvaviśiṣṭānāṃ deśāntarasthānāmanyeṣāṃ maṇyādīnāmatratyā 1 bhāvaḥ kāraṇaṃ ; na tvatra vidyamānasyaiva maṇyāderabhāvaḥ / ata evodayano"na 2 hi daṇḍini satyadaṇḍānāmanyeṣāṃ nābhāva"ityāha / anyathānyeṣāmiti vyarthaṃ syāditi cenna / evaṃ hi uttambhakakālīnaṃ dāhaṃ prati vidyamāna 3 maṇerabhāvaḥ kāraṇaṃ na syāt / tathā cottejakāgamanāt


prāk maṇikāle 'pi dāhaḥ syāt / etanmaṇyabhāvasya tadānīmasatve 'pi tasyāhetutvena tadvilambena dāhavilambānupapatteḥ / hetubhūtasya ca tatrāvidyamānānāmanyeṣāṃ maṇīnāmabhāvasyottejakāgamanātprāgapi satvāt //


----------------------------------------------------------------------------


udayanoktaṃ pakṣāntaramāśaṅkya nirāha -- nanu tarhityādinā // abhāvasya vidyamānamaṇyādipratiyogikatvāsaṃbhava ityarthaḥ / ada 4 ṇḍināmapi na bahuvrīhiḥ kintu daṇḍināmeveti yojyam //


----------------------------------------------------------------------------


1.tyobhā -rā.ga. 2.tarhi -ga. 3. naṃ ma -ka. 4.ṇḍānāmiti na ba -u.


----------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 80.


------------------------ ------------- --------


athaṃ mataṃ -- viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ sambandha eva viśiṣṭaṃ, tathāca maṇyuttambhakābhāvarūpobhayasaṃbandhābhāvo viśeṣaṇādyabhāvavyāpako 'nugato 1 heturiti cet / maivam / ayamapyabhāvo hi maṇyuttambhakābhāvārūbapasaṃbandhyā 2 tmakaviśeṣaṇadvayaviśiṣṭa 3 saṃbandharūpaviśeṣyasyābhāvaḥ / na tu saṃbandhamātrasyābhāvo 'tiprasaṅgāt / tathā cāyaṃ viśiṣṭābhāvo 'hi yadi saṃbandhajhirūpiviśeṣaṇadvayena saha saṃbandharūpaviśeṣyasya yatsaṃbandhāntaraṃ tadabhāvātmakaḥ tadānavasthā / yadi tu tatparihārāya viśeṣaṇābhāvādyātmakastadā pūrvavadanagamatādavasthyam //


----------------------------------------------------------------------------


"atrocyate"ityādinā ma 4 ṇyuktaṃ pakṣamāśaṅkate -- atha matamitita // atiprasaṅgāditi // ghaṭhapaṭasambandhābhāvasyāpi dāhahetutvaprasaṅgādityarthaḥ / ayamiti // viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ saṃbandharūpaviśiṣṭasyābhāvo 'pītyarthaḥ / viśeṣaṇadvayeneti // viśeṣaṇaviśeṣyarūpaviśeṣaṇadvayenetyarthaḥ / daṇḍītyatra


daṇḍacaitrasaṃbandhasya viśiṣṭaśabdārthatve sati tulyanyāyatayā saṃbandhasya tatsaṃ 5 bandhībhūtaviśeṣaṇābhyāṃ daṇḍacaitrābhyāṃ saha kaścana sambandha eva viśiṣṭaśabdārtho vācyaḥ / tatrāpi sambandhasya tatsaṃbandhibhūtasaṃbandhatatsaṃbdhibhyāmanya eva saṃbandho viśiṣṭapadārtha iti viśiṣṭābhāvavapakṣe 6 prācīnasaṃbandhasya saṃbandhāntārābhāva eva viśiṣṭābhāvo vācyaḥ / 7 tatrāpyevaṃ tatrāpyevamityanavasthetyarthaḥ / tatparihārāyeti// anavasthāparihārāya viśeṣyatatsambandhābhāvātmaka ityarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.'api' ityadhikam -rā. 2.ndhātma-naṃ. 3.ṣṭasya saṃ- naṃ.ga.ja. 4.ṇikṛdu -u. 5.bandibhyāmanya eva sambandho viśi-u. 6.kṣepi -u. 7.ekaṃ 'tatrāpyeva' miti nāsti -u.


----------------------------------------------------------------------------


prabhāsya -hetva-pracaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 81.


--------------------- ---------- --------


nanu - bhavedidaṃ yadyuttambhakasahitamaṇyādikāle maṇyādirūpaviśeṣyasya satve 'pyanuttambhakābhāva 1 viśeṣaṇābhāvavatsambandharūpaviśeṣyasya satve 'pi kadācitsambandhirūpaviśeṇābhāvaḥ syāt / na caivaṃ prakṛte/ sambandhinorabhāve sambandhābhāvasyāvaśyakatvāt / tathā ca sambandharūviśeṣyābhāva evānugata iti cet / maivam . anugamāya tadanapekṣāyāmapi sambandhābhāvamātrasya hetutve 'tiprasaṅgenānatiprasaktasya kāraṇatvāya tadapekṣaṇāt / maṇyuttambhakābhāvasambandhasya tadubhayamātravartitvena dāhye karatale dāhake vahnau ca tatsambandhābhāvasya sadā satvena kevalamaṇikāle 'pi dāhaprasaṅgācca //


----------------------------------------------------------------------------uktānavasthādidoṣa 2 nirāsāya vai 3 ṣamyāmāśaṅkate -- nanviti // idamiti // sambandhāntaramādāyānavasthodbhavanamityarthaḥ / prakṛta iti // sambandhasambandhinoḥ sambandhī viṣaya ityarthaḥ / sambandhābhāvasyeti // viśeṣyabhūtasambandhābhāvasyetyarthaḥ // tadanapekṣāyāmiti // sambandhibhūtaviśeṣaṇānapekṣāyāmityarthaḥ / tadupekṣaṇāditi // tathā ca


viśeṣyasambandhābhāvātmakatve 'nanugamatā 4 syādeveti bhāvaḥ //

nanu tadapekṣāyāmapi paricāyakatvenaiva tadapekṣāstu tāvatātiprasaṅgābhāvādityato doṣāntaramāha -- maṇīti // maṇeruttambhakakābhāvena yaḥ sambandhastasyetyarthaḥ //


----------------------------------------------------------------------------


1.rūpetyadhikam -ka. rā.ga.ja. 2.parihārāya -u. 3.śeṣya -u. 4.davasthya -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 82.


----------------------- ------------- --------


kecuttu -- saṃśayottarapratyakṣaṃ viśeṣadarśanamiva pratibandhakakālīnadāhaṃ pratyuttejakaṃ heturiti kalpanenaiva sarvasamāmañjasye kiṃ viśiṣṭābhāvasya hetutvakalpane 1 netyāhuḥ //


tasmācchuśadhararītyā viśeṣaṇaviśeṣyatatsambandhābhāvatrayaṃ vodayanādirītyā vidyamānasyapi pratibandhakarūpaviśeṣyasyaiva pratiyogitāvacchedakabhedenābhāvo vā deśāntarasthānāmupattambhakābhāvaviśiṣṭānāṃ maṇyādīnāma 2 tyāntābhāvo vā maṇikṛdrītyā viśeṣaṇaviśeṣyayoryaḥ sambandhastadabhāvo vā kāraṇamiti vidyamānamaṇeḥ kāraṇībhūtābhāvapratiyogitvarūpaṃ pratibandhatvamayuktamiti kāryānukūlavighaṭakatvarūpaṃ pratibandhatvameva vācyamiti maṇyādivighaṭanīyaśaktisiddhiḥ //


iti pratibandhakābhāvasya hetutve 3 prakāracatuṣṭayabhaṅgaḥ // 7 //


---------------------------------------------------------------------------


keci 4 tviti // asmin pakṣe śaktisiddherabhāvo 'rūcibījaṃ dhyeyam // deśāntarasthānāmiti // udayanādirītyetyanukarṣaḥ //


pratibandhakābhāvasya hetutvabhaṅgaḥ ///7 //


1.nayetyā- rā.ga.ja. 2. tratyābhā - rā.ga. 3.tvapra-ka.ga. 4.diti -u. 5.ndhābha-u. 3 9 -u.


---------------------------------------------------------------------------


tṛṇir-ṇānā-meśa-tvasā-nam) śaktivādaḥ pu - 83.


------------------------- --------- --------


atha tṛṇāraṇimaṇīnāmekaśaktimatvasādhanam // 8 //


kiñca -śaktyabhāve tṛṇāraṇimaṇīnāṃ vahnijātīya rūpakārye 'nanugamena 1 hetutvaṃ na yuktamiti teṣāmekaśaktimatvenānugamār 2 thaṃ śaktiḥ svīkāryā //


--------------------------------------------------------------------------


atha tṛṇāraṇimaṇīnāmekaśaktimatvasādhanam // 8 //


yadyapyanumānakhaṇḍe maṇau tṛṇāraṇimaṇīnāṃ vahnau kāraṇatvenaikaśaktimatvamupeyamityādinā śaktisiddhiṃ pūrvapakṣayitvā tannirākaraṇaṃ siddhāntitam / tadapi nirākṛtya śaktiṃ sādhayati -- kiṃ ceti // evaṃ 3 kcicchaktisiddhau pade 'pi tadanumānaṃ bhaviṣyatīti pūrvavadabhiprāya ūhyaḥ // ekaśaktimatveneti // ekajātīyakāryānukūlaśaktimatvenetyarthaḥ / anyasyābhāvādanukūlatvaṃ ca kāryābhāvaprayojakābhāvapratiyogitvaṃ kāraṇatadavacchedakobhavasādhāraṇ / tena śakteravacchedakatve 'pi nānukūlatvahāniḥ / evaṃ ca śaktīnāṃ prativyakti nānātvena tanniṣṭhānugatajātyaivaikajātīyaśaktimatvenānugatetāravaśyakatvācchaktau jāteśca tavdyañcakasaṃsthānaviśoṣāderabhāvenāyoga ityādidūṣaṇānavakāśaḥ/ siddhānte jāterabhāvācca //


yadvā saṃsargānugataikaivai'stu 4 / na caivamekatṛṇavyaktināśe 5 āśrayanāśaprayuktaśaktināśātṛṇāntarāditaḥ kāryābhāvadoṣa iti vācyam / ādheyaśaktivāde vakṣyamāṇadiśā samādhānasambhavādityāśayādityāhuḥ //


--------------------------------------------------------------------------


1.'tṛṇāraṇimaṇīṇā' mityadhikam -ga. 2.māya-naṃ.rā.ga. 3.'ca' ityadhikam -u. 4.śaktirityadhikam -u. 5.pyāśra.


--------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 94.

------------------------ ------------ -----------


na cācākṣuṣadravyatvamupādhiḥ / taijase 1 tryaṇake cākṣuṣe 2 dāhānukū 3 lātīndriyoṣṇasparśavati sādhyāvyāpakatvāt / pakṣamātravyāvartakaviśeṣamavatvena


sādhyavyāpakatāgrāhakatarkābhāvena pratibandhakasatve aindriyakasyāpi tādṛśadharmaṃ vinā kāryajanakatva---


---------------------------------------------------------------------------


na cācākṣuṣeti // ātmani tādṛśādṛṣṭādimatvamādāya sādhyavyāpakatvātpakṣe sādhanāvyāpakatvāditi bhāvaḥ / tryaṇukagatoṣṇasparśe 'tīndiyatvavivādinaṃ pratyāha -- pakṣeti // tṛtīyāntānāmupādherevetyādisādhye 4 nānvayaḥ / anukūlatarkasadhrīcīnasya tādṛśasyāpyupādhitve doṣābhāvādāha-- sādhyavyāpakatāgrāhaketi // nirupādhisahacāra eva tādṛśatarka ityato nirūpādhitvamasiddhamiti bhāvenāha -- pratibandhaketyādi // prakṛtahetorevoktatarkānugṛhītatvena ceti 5 dāhasyaitādṛśadharmānyaindriyikatvaprayojyatvaṃ 6 pratibandhakāle 'pi dāhaḥ syāt / na caivamataḥ pratandhakadaśāyāṃ tādṛśātīndriyadharmavatvaśūnyatvavādvahnerdāharūpakāryājanakatvaṃ dṛṣṭam / aindriyakatve tu satyapi dāhajanakatvaṃ na dṛṣṭamityapratibandhadaśāyāmapi tādṛśadharmavatvābhāve cākṣuṣadravyādapi vahnito dāhakāryānudayaḥ syāt / tathā ca hetūcchittirūpavipakṣabādhakatarkasahitatvāddhetoḥ --


"anukūleti tarkeṇa sanāthe sati bādhane /


sādhyavyāpakatābhaṅgātpakṣe nopādhisaṃgrahaḥ/ 7 //


---------------------------------------------------------------------------


1.satrya -na.rā.ga. 2.tādṛśādīndriyayoṣṇasya sādhyavyāpakatvāt. ityasti-- rā. tādṛśātīndriyoṣṇa-gā. 3. lasthū -naṃ. 4.dhyenva-u. 5.pāṭhasyai -u. 6.tve pra-u. 7.bhavaḥ-u.


---------------------------------------------------------------------------


tṛṇi-ṇīnā-meśa-tvasā-nam ) śaktivādaḥ pu - 95.


--------------------------- ---------- --------


lakṣaṇavipakṣabādhakenoktaśrutyādibādhakaprasaṅgena 1 2 pratyuta hetore 3 voktatarkānugṛhītatvena copādhereva sādhyāvyāpakatvāt / ava eva nāprayojakatvam//


na ca tṛtīye ātmatvaṃ dravyatvaṃ 4 copādhiḥ / adṛṣṭādau sādhyāvyāpakatvāt / na ca ghaṭādau vyabhicāraḥ / pakṣasamatvāt //


---------------------------------------------------------------------------


iti nyāyenopādhereva sādhyāvyāpakatvādityarthaḥ / 5 kecittu pratyuta hetorevoktatarkānugrahaḥ// ukteti /"parāsya śakti"rityādiśrutismṛtibādhitatvaprasaṅgenetyarthaḥ / ata eveti // vipakṣe bādhakādyupetatvādevetyarthaḥ / tathā ca maṇikṛduktamaprayojakatvadūṣaṇamajñānamūlamiti bhāvaḥ / adṛṣṭādāvityādipadena tādṛśadaṇḍatvādidharmavaddaṇḍādiparigrahaḥ / adṛṣṭasyāpi pūrvoktarītyā kāryānulūlādṛṣṭadharmavatvāditi bhāvaḥ //


ghaṭādāviti // tasyāpi svagatarūpādikaṃ 6 prati paramate kāraṇatvājjñeyatvācca hetoḥ satve 'pi sādhyābhāvāditi bhāvaḥ / pakṣeti // śaktayaḥ sarvabhāvānā"miti smṛtyā sarvavastuṣvapi śakteraṅgīkārāditi bhāvaḥ //


maṇyuktamanavasthārūpapratikūlatarkaparāhatilakṣaṇabādhakamāśaṅkya nirāha--nanvityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.'sādhyavyāpakatāgrāha' ityādeḥsthāne. 'upādheranugrāhakatarkābhāvena' ityasti-naṃ.ja. 2.pratyutetyapi nāsti- ja.ka. 'upādheranugrāhakatarkābhāve' netyadhikam -ka. itaḥ copādherityatra ' upādhe' riti paryantaṃ nāsti - rā. 3.evakāro nāsti -ga. 4.vopā -ga.ja. 5.kvaci -u. dipra -u.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 96.


------------------------ ----------- ---------


1 nanu - tathā/ḍapi bījādāvaṅkurānukūlaśaktivacchaktyanukūlā śaktirapi svīkāryā / bījaniṣṭhāmaṅkurajananaśaktiṃ prati bījasya samāvāyikāraṇatvāt / evaṃ tadanakūlā tatpūrvakālīnā bājādāvanādiśaktiparaṃparāṅgīrakāryeti bījāderanāditvaṃ syāditi cenna / manmate 'ṅkure śaktiyuktasya 2 bījasya 3 bīje śaktātsvakāraṇādevopapatyā bījagataśaktiparaṃparānapekṣaṇāt /.

kiñca -- yathā pratabandhake satyaṅkurānutpattiḥ prāmāṇikī tathā pratibandhābhimatakiñcitsatve yadi śaktyanutpattiḥ prāmāṇikī syāttadā śaktyanukūlāpi śaktirbī 4 jādau svīkāryā syāt / na ca tadasti/


--------------------------------------------------------------------------


svīkāryeti // anyathā prāguktahetostatra vyabhicārāpatteriti bhāvenāha -- bījaniṣṭhāmiti // tadanukūleti // aṅkurajananaśaktijananaśaktyanukūletyarthaḥ//


anavasthā'pādanamevāyuktaṃ vaiṣamyamiti bhāvenāha -- kiñceti //


nanvevamapi -- yathākāraṇaṃ bījādikaṃ svakāryajanane śaktimapekṣate / tathā śaktarapi svakāryajanane śaktyantaramapekṣeta / sāpi tathetyanavasthādi --


---------------------------------------------------------------------------


1. itaḥ ' nirvāhakatvāditi ' ityantobhāgaḥ, 'tasmāt' ityādeḥ 'pramāṇāni ityantasyānantaramasti -naṃ.rā.ka.ja. 2. ktabī -naṃ. 3.bījaśakteḥ sva -naṃ.ja. 4.'bījādau iti nāsti- rā.


---------------------------------------------------------------------------


ādheyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 97.


------------ --------- ---------


nāpi śaktāvapi 1 svākāryānuguṇaśaktiḥ svīkāryetyanavasthā / samavāyaviśeṣādivatsvanirvāhakatvāditi //


2 tasmāduktarītyā 3 śrutyismṛtī arthāpattipañcakaṃ paroktasya viśiṣṭābhāvakāraṇatvasyānupapattistṛṇādervāhnijātīyakāraṇatvānupapattiranumānānāni ca pramāṇāni //


iti sahajaśaktiḥ4 // 9 //


--------------------------------------------------------------------------

syādityata āha-- 5 nāpīti // viśeṣeti // nityadravyeṣu vyāvartakatayā tārkikābhyupagataviśeṣasyevetyarthaḥ //


sahajaśaktivādaḥ // 9///


---------------------------------------------------------------------------


athādheyaśaktiḥ // 10 //


evamādheyaśaktarapi svīkāryā / anyathā --


---------------------------------------------------------------------------


athādheyaśaktiḥ // 10 //


evamādheyeti // sahajaśaktivatkāraṇaviśeṣo 6 tpādyāpyupeyetyarthaḥ / yadyapi sahajaśakterabhāve viṣṇāveva vedasya śaktitātparyarūpasamanvayāyogavadādheyaśaktyabhāve


kācidapi hānirnāsti;


---------------------------------------------------------------------------


1.sva-naṃ.ga.ja. 2.' tasmāt' ityādigrantho nāsti - ga. 3.'śaktau' ityadhikam -naṃ. 4.vāda ityadhikam -rā. 5.sāpī -u. 4 1 -u. 6.ktyādyāpyu -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 98.


------------------------ ----------- ---------


vrīhīn prokṣatītyādau prokṣaṇajanyasya vrīhīniṣṭhasyātīndriyasye 1 psitasyātiśayasyābhāvena vrīhinitīpsitakarmaṇi dvitīyā na syāt //

---------------------------------------------------------------------------


-- padāni padāntarasannidhānāhitaśaktyantarāṇi viśeṣato 'pyanvitān svārthānabhidadhatīti paddhativākyasyānvatābhidhānavāde 'gre gatervakṣyamāṇatvena viśeṣānvayato 'pyādheyaśakteranapekṣitatvāt / tathāpi kāraṇānāṃ pramājananasvabhāvānāmapi doṣeṇāhitaśaktikānāmapramājanakatvasvīkārāttathā prāmāṇyagrahaṇasvabhāvasyāpi sākṣiṇo visaṃvādādirūpaparīkṣā 2 hitaśaktikasyāprāmāṇyagrāhakatvasvākārātsaṃskārāhitaśaktikasya cakṣurādeḥ pratyabhijñā 3 janakatvasvīkārāttadupayogitayā 4 tatsādhanamityavadheyam //


vrīhīniti // yadi hi"caturo muṣṭīrnirvapati"iti puroḍāśārthatayā niruptānāṃ vrīhīnāṃ prokṣaṇaṃ vidhīyate"vrīhīn prokṣati"iti / ādipadena"apaḥ praṇayati"ityādigrahaḥ// īpsitasyeti // āptumiṣṭasyetyarthaḥ / āpaḷvyāptavityasya(?) sanpratyaye"āpjñapyṛdhāmīt"itīkārā 5 deśe sati niṣṭhāyāmīpsitamiti rūpasaṃpatteḥ //


īpsitakarmaṇīti // karmakārakaṃ tāvadvividham / īpsitamanīpsitaṃ ca /"karturīpsitatamaṃ karma, tathāyuktaṃ cānīpsitam"iti pāṇinyukteḥ / tatrādyaṃ grāmaṃ gacchati vrīhīn prokṣatītyādi / dvītīyaṃ tu viṣaṃ bhūṅkta ityādi/ atastadvyāvṛtyarthamīpsatakarmaṇītyuktam / dvitīyeti //"karmaṇi dvitīyā"iti sūtroktā dvitīyāvibhaktirityarthaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


1.īpsitapadaṃ nāsti- ga. sya tasya- ja. 2.kṣāsahi- u. nādija-u. 4. yā


eva -u. 5. dīpsiteti saṃ-u.


---------------------------------------------------------------------------


ādhoyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 99.


------------- ------ -------


na ca prokṣaṇajanyalasaṃyoga eva vrīhiniṣṭho 'tiśayaḥ/ kṣaṇikasya tasya bhāvikāraṇotpā 1 dyāpūrvānupayogitvenānīpsitatvāt / saṃyogāvacchinnakriyāyāḥ prokṣaṇapadārthatvena svasyaiva 2 svajanyatvavirodhācca //


na ca dhātvarthe saṃyogādirūpalakṣaṇamātramiti vācyam / tyajātigacchatyoḥ paryāyatvāpatteḥ / grāmasaṃyogavibhāgayordhātvarthāpraveśāt / kriyā 3 tvamātrasya cobhayatra sāmyāt //

---------------------------------------------------------------------------


śaśadhare maṇau coktamāśaṅkya nirāha -- na ceti // bhāvikaraṇeti// karaṇaṃ yāgaḥ ca tatkāraṇotpatyapūrvaṃ ca tadanupayogitvenetyarthaḥ / prokṣitavrīhayoḥ hi avaghatādidvārā puroḍāśaṃ nirvartya tatsādhakayāgakriyājanyotpatyapūrve upayujyante / sannipātyaṅgatvāttacca vyavahito 4 tatkālabhavīti kathaṃ tadupayogaḥ/ tadupayogābhāve īpsitaṃ na syāditi bhāvaḥ / dhātvartha iti // prokṣaṇādirūpadhātvartha ityarthaḥ / saṃyogādireveti // vibhāga ādipadārthaḥ / grāmaṃ tyajatītyatra grāmavibhāgastyajadhātvarthe upalakṣaṇamityarthaḥ / tyajatīti// tyaja visarge gaṃgatāviti dhātvorityarthaḥ / avacchedakībhūtasaṃyogavibhāgayorupalakṣaṇatve kriyā 5 mātrasyobhayatra dhātvarthe satvāditi bhāvenāha -- grāmeti// evamityasya vyākhyā vrīhīṇāmityādi/ grāmasya yathā tatheti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.tpatya -naṃ.rā.ka.ga.ja. 2.svapadaṃ na -ja. 3. yāmā-naṃ.rā.ka.ga.ja. 4.ttarakāla-u. 5.tvamā-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 100.


------------------------- ------------- -----------


kiñcaivaṃ vrīhiṇāmapi prāpyakarmatve saṃskāryakarmatvābhāvena--


"utpādyaṃ ca vikāryaṃ ca prāpyaṃ saṃskāryameva ce"


ti loka 1 siddhaṃ karmaṇaścāturvidhyaṃ na syāt //


yadi ca sthāyī 2 saṃyogadhvaṃso 'pūrvopayaugī tarhi yāgadhvaṃsa eva svargopayogī syāt/


---------------------------------------------------------------------------


utpādyamiti // kulālā ghaṭamutpādayatītyādāvutpādyakarma, kāṣṭhaṃ 3 takṣyā karoti suvarṇaṃ kuṇḍalaṃ karotītyādau vikāryakarma, grāmaṃ gacchatītyādau 4 vrīhīn prokṣatītyādau saṃskāryaṃ karmeti cāturvidhyaṃ na syādityarthaḥ/ yadyapi prathame karturīpsitatamaṃ karmetyatra mañjāryām ---

"nivartyaṃ na vikāryaṃ na prāpyaṃ ceti tridhā matam /"


ityuktvā --


yadasaṃjāyate yadvā janmanā yatprakāśyate/


tannivartyaṃ vikāryaṃ tu karma dvedhā vyavasthitam /


prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ kiñcitkāṣṭhādi bhasmavat/


kiñcidguṇāntarotpatyā suvarṇakaṭakādivat/


ityādinā tatsvarūpaṃ coktam / tathāpi 5 prabhākarairāghārāgnihotrādyadhikaraṇeṣu tatra cāturvidhyasyoktatvāt / piṣṭaṃ saṃ 6 yauti, ājyaṃ vilāpayati gāṃ gogdhi, vrīhīn prokṣatītyāderudāhṛtatvāccaivamuktamiti bodhyam //


nanu prokṣitā vrīhayo 'vaghatāya kalpyata iti vākyabalenottaropayogitvenāvagataprokṣaṇasyopakṣaṇatayā saṃyogadhvaṃsadvārottaropayogo 'stvityata āha -- yadi ceti // apūrveti // yogotpatyapūrvetyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. prasi-rā.ga. 2.'san' ityadhikam-naṃ. yisa -rā. 3.bhasmaka -u. 4.prāpyaṃ vrīhīn -u. 5.tathāpi iti nāsti -u. 6.saṃyojayati -u.


---------------------------------------------------------------------------


ādheyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 101.


------------ ---------- ----------


kiñcaivaṃ paramate 'pi prokṣaṇajanyamātmaniṣṭhamapūrvaṃ 1 kalpyaṃ syāt / na cātmaniṣṭhamevādṛṣṭaṃ vrīhisaṃyuktātmadvārā vrīhisaṃbaddha 2 matiśayaḥ/


sākṣātsaṃbandhasyautsargikatvāt / prokṣaṇajanyādṛṣṭavadātmasaṃyogasyāprokṣitavrīhīṣvapi satvācca //


na cātmaniṣṭhadṛṣṭaṃ svarūpasaṃndhena sākṣādvrīhisaṃbaddhamiti vācyam / adṛṣṭasyātmanā samavāyo vrīhibhiḥ svarūpasaṃbandha iti saṃbandhadvaya kalpane gauravāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanvevaṃ yāgadhvaṃsasyānantatvā 3 tkālānantyaṃ syādityato doṣāntaramāha-- kiñcaivamiti//


nanvastvevaṃ vrīhīṇāṃ dvitīyāntānāmīpsitakarmatvānyathānupapatyā vihitakriyārūpaprokṣaṇajanyātiśayavatvaṃ 4 paraṃparaivānyagatena sākṣātsvarūpasaṃbandhena vopapannamiti kimarthamaprāmāṇikānekāpūrvaṃ vrīhiṣu kalpanīyamityāśaṅkyāha-- na ceti// 5 taccātmanīti ca svarūpasaṃbandhena / sākṣāditi// ātmaniṣṭhajñānāderbāhyaghaṭādineveti bhāvaḥ// gauravāditi// jñānādestvananyagatā 6 tmaniṣṭhatvānubhavabalena ca saṃbandhadvayakalpanam / na caivaṃ prakṛte/ vrīhigatatvenaiva kalpane bādhakābhāvāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


r1.vamaka-narṃ. vaṃsyā -rār. vaṃ ka -ga. 2.ddhoti- naṃ.ka.ja. 3.tphalā-u. 4.tacca ityadhikam -u. 5.nacātmanī-u. 6.tyā ātma -u. 7.lpyeta- u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 102.


------------------------ ------------- -----------


na ca -- grāmaṃ gacchāmi, ghaṭaṃ jānāmi, atītaṃ jānāmītyādau vyabhicāraḥ, grāmaṃ saṃyogāderanīpsitatvāt anyasye 1 psitasyābhāvāt, ghaṭādau 2 ca tvanmate jñānatāyā abhāvāditi vācyam / grāmādau śayanāsanāderghaṭādau ca vyavasāyajanyānuvyavasāyasmaraṇādiviṣayatvasya vyavahārayogya 3 tvasya ca kriyājanyopsitasya satvatvāt //


na ca śatruvadhamuddiśca vihite śyonādau devatoddeśena vihite yāgādau ca vyabhicāraḥ/ tatrāpi śutruniṣṭhasya jvarasphoṭāderdevatāpratīteśca satvāt //


tasmāt prokṣaṇādikaṃ vrīhiniṣṭhepsitajanakaṃ taduddeśena vihitatvāt/ pitrādyuddeśena


kriyamāṇagayāśrāddhādivat //


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ dvitīyāvagatepsitakarmatvānyathānupapatyā vrīhiṣvevātiśayaḥ kalpyo 7 na tvātmani paraṃparāsaṃbandhādinā gauravaprasaṅgādityuktam / tadayuktam / grāmaṃ gacchatītyādau kā gatirityādinā maṇāveva vyabhicārokterityatastadāśaṅkya nirāha -- nacetyādinā / vyabhicāra iti // dvitīyāvagatepsitakarmatvabalena karmakāraka evātiśayaḥ kalpya ityasya vyabhicāra ityarthaḥ/ sarvatrāpyuktakarmakārake 'tiśayarūpasādhya 4 satvāttatra vyabhicāramuddharati-- grāmādāviti // ṣaṅgvādyadhikāribhadāpekṣayoktaṃ śayanāsanāderiti //


vakṣyamāṇaprayoge vyabhicāramuddharati -- na ca śatruvadhamiti // tasmāditi// anyathopapattivyabhicārayorabhāvādityarthaḥ/ taduddeśena vrīhyādyuddeśenetyarthaḥ


---------------------------------------------------------------------------


1.sya ye -naṃ.rā.ka.ja. 2.ṭe ca -naṃ. 3.gyasya -naṃ. 4.vatvoktyā vyabhi-u.


---------------------------------------------------------------------------


ādheyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 103.


------------ -------- ---------


na ca saṃskārāṇāṃ prativrīhi nānātve gauravam/ prokṣitasarvavrīhiṣvekatve tadaśrayatricaturādi 1 vrīhināśanāmananugatatvena saṃskāranāśaṃ pratya 2 nāśyatvenaiva prayojakatve ekavrīhināśe 'pi saṃskāranāśādbhāvikāryaṃ na syāditi vācyam/ uktarītyā saṃskārasya vrīhyāśritatvena pramite 'nantaraṃ pratisandhīyamānasya nānātvasya phalamukhatvenādoṣatvāt/ tvanmate 'pyanekayajamānakasatrayāgādāvapūrvanānātvasyāvaśyakatvācca//


---------------------------------------------------------------------------


vihitatvamātrasya vyabhicārādviśeṣaṇoktiḥ/ na ca viśeṣaṇāsiddhiḥ śaṅkyā/ dvitīyāvagatakarmatvenaiva tatsiddheruktatvāditi bhāvaḥ//

uktānumānasya maṇyādyuktatarkaparāhatimāśaṅkya nirāha -- na ca saṃskārāṇāmiti// sarvavrīhiṣvekatvamityāpādakasyaikavrīhināśe 'pītyādinā'pādye 'nvayaḥ/ nanvekavrīhināśānna sarvavrīhyanugataikasaṃskāranāśaḥ/ kiṃ tu dvayostrayāṇāṃ caturṇāṃ


pañcādīnāṃ vā nāśa evetyata uktaṃ tadāśrayetyādi// prayojaka 3 iti // vaktavye satīti śeṣaḥ//


ātmaniṣṭhāpūrvakalpane 'pi kvacidgauravamastyevetyāha ----tvanmata iti// ye yajamānasta ṛtvija iti yajāmānānāmeva satrayāge ṛtviktvena --


---------------------------------------------------------------------------


1. ādipadaṃ na -naṃ.ja. 2. tyāśrayanāśakatve -naṃ.ga.ja. 3.tva i -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 104.


----------------------- ------------ ---------


yadvā ekaiva śaktirastu prativyakti vṛkṣāṇāṃ sihyanāśrayatve 'pi vanatvāvacchinnasya tadāśrayatvavatpratyekaṃ vrīhīṇāṃ tadanāśrayatve 'pi kāryopayogitvarūpadharmāvacchinnasya tadāśrayatvopapatyaikavrīhināśe tadavacchinnānāśena saṃskārānāśāt //


yadvā yatkiñcidāśrāyanāśe 'pi kṣipyamāṇavālupiṇḍādau vegākhyasaṃskārānāśavādihāpyanāśo 'stu //


yattu -- prokṣaṇamapūrvajanakaṃ dṛṣṭadvārābhāve sati --


---------------------------------------------------------------------------


-- sarveṣāmapi yāga 1 bhāktvāditi bhāvaḥ //


eka 2 pakṣe 'pyadhikaraṇatāvacchedakadvitranāśe 'pyadhikaraṇatāvacchedakāvacchinnasatvana 3 vāśritasaṃskārānāśa iti bhāvena dṛṣṭānta pūrvamāha -- prativyaktīti //

vrīhitvāderadhikaraṇatāvacchedakatve 'pi na doṣa ityāha -- yadveti// nanu prokṣitavrīhiṣvavaghātādinaikaikāvayavāgame siti pīlupākaprakriyayā dravyāntarotpatyā tatra saṃskārābhāvasyābhāvenottarakāryānupayogāpatyā'tmaniṣṭhataivāpūrvasya vācyetyato vāha -- yadveti //


idaṃ ca rītitrayaṃ tṛṇāraṇimaṇīnāmekaśaktimatvamityatrā 4 nusandheyamiti vadanti// apūrvajanakamiti // dharmajanakamityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.phaletyadhikam -u. 2.śaktītyadhikam -u. 3.nāśri -u. 4.'api' ityadhikam -u.


---------------------------------------------------------------------------


ādheyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 105.


------------ --------- ---------


kālāntarabhāviphalajanaketvana vihitatvāt yāgavaditi maṇyuktamanumānaṃ, tatra sādhye 'pūrvapadaṃ mānāntarā 1 gamyātiśayamātraparaṃ cedvrīhiniṣṭhasyāpi tathātvena siddhasādhanam / ātmaniṣṭhatvena viśeṣita 2 paraṃ ceduktahetorviśeṣyamātreṇopapatyā viśiṣṭaṃ pratyaprayojakatvam 3 //


kiñca tvanmate jīvanmuktāvanuṣṭhitaprokṣaṇādinādṛṣṭājananātkathaṃ tasya bhāvyupayogaḥ//


api ca --dvitīyāśrutyā kiñcitkālagarbhite 4 na śeṣitvena śrute hyādau na kiñcitkāraḥ śeṣitvenāśrute ātmani ca kiñcitkāra iti śrutahā 5 nyaśrutakalpane syātām /


---------------------------------------------------------------------------


tathā ca niṣiddhakarmaṇyavyabhicārāya hetau vihitatvādityuktam/ prāyaścitte vyabhicarānirāsāya kālāntaretyādi//


"kṛṣivāṇijyagorakṣā vaiśyamyaiva vidhīyate"//


ityadipratyekaṃ varṇopāyavidhivihitakṛṣyādāvavyabhicārāya dṛṣṭetyādisatyantam //

hetorvyabhicāra cāha -- kiñceti // ātmaniṣṭhatvenāpūrvasya viśeṣitatvapakṣe tarkaparāhatiṃ cāha -- api ceti // dvitīyaśrutyetyasya śruta ityanenānvayaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.raga-naṃ-rā. 2.mātretyadhikam-naṃ. 3.hetau ca dvārapadaṃ adṛṣṭetaradvāraparam/ alaukikātiśayetaradvāraparaṃ vā / ādye śaktivādinaṃ pratyasiddhiḥ/ manmate śakterevādṛṣṭabhinnatvāt / nāntyaḥ/ aprayojakatvāt / apūrvābhāvāve 'pi śaktyākhyālaukikavyāpāreṇaiva hetorupapatteḥ-- ga. 4.tatvena-naṃ.ka. 5.nāśru-rā.ga.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 106.


----------------------- ------------ ----------


anyathā saktūn juhotītyādāviva vibhaktivipariṇāmaḥ syāt //


kiñcaivaṃ yāgādijanyasaṃskārāṇāmeva harirādyārambhakaparamāṇuniṣṭhatvaṃ kiṃ na syāt//


kiñca -- prokṣaṇāderapūrvajanakatve darśādivatpradhānakarmatvaṃ vā


prayājādivadārādupakārakatvaṃ vā syānna tu sannipatyopakārakatvam //


---------------------------------------------------------------------------


kiñcitkāro nāmopakāryatva 1 viśeṣaḥ/ anyatheti // vrīhiṣu kasyacidāśayasyābhāvaḥ kintvātmanyeveti pakṣaḥ ityarthaḥ/ ityādāvivetyupalakṣaṇam /"vrīhibhairyajete"tyādau dvitīyā ca syāt / prokṣatītyādāviva tatrāpyadṛṣṭavadātmasaṃbandhādestvaduktaditīyāvibhaktihetoḥ suvacatvādityapi dhyeyam//


sādhyavikalo dṛṣṭānta iti bhāvenāha -- kiñcai 2 vamiti// dvitīyāvagatasya vrīhigatakiñcitkārasyātmagatatve sati yāgadānahomādijanyāpūrvaśabditasaṃskārāṇāmeva paramāṇugatatvaṃ syāt, ātmanastajjanyasukhabhogaścādṛṣṭa 8 vatparajanyasaṃskārasyāvagamādityapi suvacatvācca //

prāguktānumānasya tarkaparāhatyantarāṇyāha -- kiñca prokṣaṇāderirityādinā // phalāpūrve vyāpriyamāṇamātārādupakārakaṃ yāgasvarūpaniṣpattāvupayujyamānaṃ sannipatyopakārakamiti jñeyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.tveti -u. 2.ceti--u. 3.ṣṭapara. 4.dyatām/ nanu yajetetyātmānepadabalātsaṃskāraḥ kartṛniṣṭha upagamyata iti cenna/ tajjanyasukhabhogarūpaphalābhiprāyeṇātmapadopapatteḥ/ śeṣitvabodhaka -u.


---------------------------------------------------------------------------


ādheyaśaktiḥ) śaktivādaḥ pu - 107.


------------ -------- ---------


api cātiśayasyātmaniṣṭhatve vrīhīṇāṃ caṇḍālā 1 disparśena tannāśe na syāt vyadhikaraṇatvāt/ putrānṛtabhāṣaṇādinā pitrādernarakādikaṃ tu --


"sa viṣṭhāyāṃ kṛmimāmle 2 na śudhyatītyādismṛtivirodhaḥ/ tayā 3 śuddhirūpasya tannivartyā 4 śuddhirūpasya cātīndriyātiśayasya tāmrādigatatvokteḥ/ evaṃ devatāpratimādāvapi pratiṣṭhādi 5 janyādheya 6 śaktiḥ svīkāryā //


7 ādheyaśaktiḥ // 10 //


---------------------------------------------------------------------------


putrānṛtavacanena pituḥ kathaṃ doṣa ityata āha -- putreti // atiśayasya


vastuniṣṭhatvānaṅgīkāre bādhakāntaraṃ cāha -- kiñceti --


rajasā śu 8ndhate nārī vegena śudhyati/


bhasmanā śadhyate kāṃsyaṃ tāmramāmreṇa śudhyati//


iti smṛtivirodhaṃ spaṣṭayati 9 -- evamiti // evaṃ ca maṇyādyuktadiśā pratimāgatapratiṣṭhādhvaṃsādirvā pratiṣṭhājanyadṛṣṭavadātmasaṃyogādirvā pūjyatvaprayojakaḥ pratimāgata ityādyaprāmāṇākiṃ na kalpanīyamiti bhāvaḥ //


ādheyaśaktiḥ // 10 //


---------------------------------------------------------------------------


1.ādipadaṃ na -naṃ. rā.ka.ga. 2.mraṇa-naṃ.rā. 3.tathāśu -ja. 4.syātīndriyāti-rā. 5.ādipadaṃ na -naṃ.ka.ja. 6.yā śa -naṃ. 7.ityādheyaśaktivādaḥ -rā. ityādheyaśaktisthānam -ka. 8.dhyate -u. 9.'tatheti' ityadhikam - u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 107.


----------------------- ------------ ----------


atha tamaso dravyatvasādhanam // 11 //


yathā śuktiḥ padārthāntaramevaṃ tamo dravyāntaram / tamo dravyaṃ rūpi 1 tvāt kriyā'śrayatvāt parimāṇā 2 diyuktatvācca ghaṭavaditya 3 numānāt//


---------------------------------------------------------------------------


atha tamaso dravyatvasādhanam // 11 //


prasaṅgādāha -- yatheti // padārthāntaramiti // 4 dravyaguṇakarmasāmānyasamavāyarūpapadārthādanyaḥ padārthastathā 5 tadanyo 'pi pṛthivyādidravyanavakādanyaddavyamityarthaḥ//


etena tamaso dravyatve pṛthivyādinavakāntarbhāvo vācyaḥ/ na ca na yuktaḥ/ gandharasabhāsvararūpasparśaśabdahīnatvena bhūtapañcakāntarbhāvāyogāt / anityatvena nityavastvantarbhāvāyogāditi nirastam / atiriktadravyatvopapatteḥ//


antarbhāvaḥ śakyaścedityādyagretanavākyaṃ tvanāstheyamiti dhyeyam / ityanuvādamahimnaiva śakterapi ṣaṭpadā 6 ntarbhāvānupapatti 7 bādhakaṃ pratyuktaṃ dhyeyam/ maṇau tamaso dravyatvābhāvasyācintyatve 'pi śaśadharādau cintitvāt / tatkhaṇḍanena


navilaśraṇatvādhikaraṇe 8 prākṛtendriyamanobhedādityetavdyākhyānasudhāyāṃ mano nityaṃ sparśarahitadravyatvādityatra tamasāsmākamanaikāntyādityuktahetusamarthanārthoyaṃ prayatnaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1. pavatvāt -rā.ga. 2.ṇavatvācca-naṃ. 3.tyādya-naṃ.ka.ja.ga. 4.yathā iti pūritam -u. 5.tamopi -u. 6.dārthā-u. 7.ttiḥ bādhakaṃ-ca ityasti-u. 8.pañcendriya -u.


---------------------------------------------------------------------------


taso dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 109.


----------------- ----------- ---------


na cāsiddhiḥ/ nīlaṃ tamaḥ chāyā gacchatītya 1 bādhitapratyayāt/ rāmāyaṇe"hanūmacchāyā 2 yāṃ vāyuputrānugāminī"tyanena kriyāyāḥ,"daśayojanavistīrṇe"tyādinā parimāṇasya"chāyāyāṃ saṃgṛhītāyāṃ"ityādinā grahaṇasya cokteśca//


---------------------------------------------------------------------------


kriyāśrayatvādi 8 tyayaṃ ca hetudravyatvasādhakaḥ pararītyaiva bodhyaḥ/ tena mithyātvānumānaṭīkābhāvaprakāśikāyāṃ


"guṇādvā lokavat"ityatra candrikāyāṃ ca guṇādāvapi kriyāvatvasādhanānna vyabhicāraḥ śaṅkyaḥ/ 4 pūtyādītyādipadena gṛhyamāṇatvapaṅkabhūtatvapāṭhyamānatvādigrahaḥ//


chāyeti // tasyāstamastvasya sarvasaṃmateḥ tatra kriyā pratyakṣasiddhā/ chāyāhastacatuṣṭaparimitetyādiparimāṇapratītirādipadārthaḥ -- abādhiteti// kadāpi na nīlaṃ tama ityādiviparītapratyābhāvādyauktikabādhasya 5 pratyakṣapratītito durbalatvānnirasiṣyamāṇatvācceti bhāvaḥ//


vacanenāpi kriyāvatvādikaṃ vyanakti-- rāmāyaṇa iti // vāyuputrapadena bhīmabhrāntinirāsāyoktaṃ hanumacchāyāmiti/ sundarakāṇḍe prathamasarge --


śvetābhraghanarājīva vāyuputrānugāminī /


tasya sā śuśubhe chāyā vitatālavaṇāmbhasi// iti //


tathā --


chāyāyāṃ saṃgṛhītāyāṃ cintayāmāsa mārutiḥ/


iti vālmīkyukteścetyarthaḥ/ saṃgṛhītāyāṃ chāyāgraheṇeti yojyam /.


---------------------------------------------------------------------------


1.tyādya -rā.ka.ja.ga. 2.yaiṣā -ka. 3.pratīkavadidaṃ dhṛtam-u. 4.parimāṇādītyādi -u. 5.'cā' ityadhikam -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 110.


------------------------ --------------- ----------


tvanmate ālokābhāvatvameva tamastvamiti tamastvena pratīte 1 nailyā 2 ropāyogācca/ doṣābhāvenāropāyogācca //


kiñcāndhakāro nālokābhāvaḥ/ nātrālokaḥ kintu tama 3 iti pṛthagvyavarahārāt/ āpnoktena tajo 'bhāvenāndhakārānumānācca / pratiyogitvenābhimatālokāpratītāvapi pratīteśca/ viralanibiḍanibiḍataratvādinotkarṣāpākarṣādipratīte 4 rabādhācca//


tamaḥsughoraṃ gaganacchade mahadvidārayadbharitareṇa rociṣā /


---------------------------------------------------------------------------

na kevalaṃ nailyādidhiyo 5 'bādhādeva pramātvaṃ viśeṣadarśanena kāraṇābhāvena ca bhramatvāyogāccetyāśayenāha -- tvanmata iti // na hi śuktitvena jñāne rajatāropo yukta iti bhāvaḥ//


nanu tamasa ālokābhāvā 6 nyathānupapatyā bhramatvādikaṃ kathaṃ citkalpanīyamityatastadevāsiddhamityāha -- kiñceti // anumānācceti // liṅgaliṅgibhāvasya 7 bhedābhāve 'sambhavāditi bhāvaḥ//


pratiyogitveti // na ca doṣavaśāt pratiyogino 8 bhānābhāve 'pi tamaso bhānaṃ yuktamiti vācyam / tādṛśakḷptadoṣasya kasyacidābhāvāt / tamasaḥ svarūpameva doṣa iti kalpanaṃ 9 tasyābhāvatvasidhyuttarakālīnatvenānyośrayāditi bhāvaḥ-- viraleti // abhāve ca notkarṣādidhīrita bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ternai-naṃ. taunai-ka.ja. 2.lyādyā-rā.ka.ga. 3.'eva' ityadhikam-rā. 4.teśca-naṃ. 5.dhiyā-u. 6.vatvānya-u. 7.vāsambha-u. 8.nobhānepi-u. 9.'tu' ityadhikam-u.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam)śaktivādaḥpu - 111.


manojavaṃ nirviviśe sudarśanaṃ guṇacyuto rāmaśaro yathācamūm //


iti bhāgavate,


tataḥ kadācidduḥkhena rathamūhustaraṅgamāḥ/


paṅkabhūtaṃ hi timira 1 maśvānāṃ jāyate 'nadha//


atha parvatabhūtaṃ 2 tattimiraṃ samājāyata/


tadāsādya 3 hayā rājan niṣprayatnāstataḥ tattamaḥ//


tataścakreṇa govindaḥ pāṭayāmāsa tattamaḥ //

iti harivaṃśe ca tamasaścakravidāryatvapaṅkatvaparvatatvādyuktyā kāṭhiṇyādipratīteśca/ tajo 'bhāva 4 bahutvādinotkarṣādidhīścetsukhādāvapi duḥkhābhāvādibāhulyādinotkarṣādidhīḥ syāditi duḥkhābhāva 5 eva sukhaṃ 6 saṃyogābhāva eva vibhāgo 'ndhakārābhāva eva cā 7 loka iti syāt //


---------------------------------------------------------------------------


nirviviśe praviveśa-- bhāgavata iti // daśamaskandhe 'śvamedhaprakaraṇe -- kāṭhiṇyā 8


dipratīteśceti // andhakāro nālokābhāva ityanvayaḥ //


prāguktotkarṣādipratītirūpahetoranyathā 9 'nupapatyāprayojakatvamāśaṅkya nirāha -- teja iti // etenetyuktaṃ vyanakti -- āloka iti //


---------------------------------------------------------------------------


1.saṃsparśena jñāya -ja. 2.tu timiraṃ samapadyata -ja. 3.māhārāca niṣprayatnā hayāḥ sthitāḥ - ja. 4.bāhulyādino -naṃ.rā.ka.ja.ga. 5.eva iti nāsti-- naṃ. evālo -ka. 6 syāt ityadhikam -rā. 7. ca sati nāsti -rā. naṃ. 8.ṇyapra - u. 9. thopapatyā -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 112.


------------------------ ----------- ---------


etena tamo dravyāntaramiti mate 'pyālokābhāvasyāvaśyakatvātsa eva tama iti nirastam / āloko dravyāntaramiti mate 'pyandhakārābhāvasyāvaśyakatvāt//


nanu -- tamaso 1 rūpitve ālokanirapekṣacakṣurgāhyatvaṃ na syāt / tasmāt prauḍhaprakāśakayāvattejaḥsaṃsargābhāvo vā, udbhūtarūpayogyayāvattejaḥ saṃsargābhāvo vā,


---------------------------------------------------------------------------


na cāvalokasya dravyatvamananyathāsiddha 2 tvarūpavatvādipramāṇasiddhamiti vācyam/ tamodravyatvasyāpi prāguktarūpavatvādipramāṇasiddhatvāditi bhāvaḥ//

nanu tāni pramāṇāni tarkaparāhatāni na dravyatvasādhakānīti bhāvena śaśadharādyuktaṃ tarkavirodharūpavatvaṃ hetau tāvadāśaṅkya nirāha -- nanvityādinā navacchāyāyāṃ gaterityetatparyantena granthena //


tasmāditi // ālokanirapekṣacakṣurgrāhyatvena dravyatvāyogādityarthaḥ/ tārāditejasi satyapi tamo vyavaharādyu 4 ktaṃ prauḍheti / rūpitvādinā vivicya prakāśanasāmarthyaṃ prauḍhatvam / vidyamāne 'pi prauḍhatejasi tejonyatarābhāvamādāya tamovyavahārāpatteruktaṃ saṃsargeti / saṃsargāropapūrvako 'bhāva ityarthaḥ/ tena saṃsargānyonyābhāvavati na tamovyavahārāpattastatra saṃsargatādātmyasyaivāyogāt / udbhūteti 5 // udbhūta 6 rūpayogyaṃ yāvattejaḥ tatsasarṅgābhāva ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.so nirū -ka. 2.dvarū- u. 3.cacchā -u. 4. duktaṃ-u. 5.atra pratīko na dhṛtaḥ - u. 6.'taṃ rūpaṃ yāvadyattejaḥ' ityādyasti-u.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 113.


----------------- -------- -----------


tamastejovirodhi dravyamiti mate yattejaḥsaṃsargā 1 virodhi 2 tadabhavo vā, tama iti cenna 3 / rātriñcarāṇāmulūkādīnāṃ jñātṛṇāmivāndhakārasya jñeyasyāpyālokanirapekṣacākṣusākṣātkārasaṃbhavāt/ āloke


vyabhicārācca/


---------------------------------------------------------------------------


yāvadādipadakṛtyaṃ pūrvavat/ paramāṇvāditejasi satyapi tamovyāvahārā 4 dyogyamityuktam / grīṣmoṣmādau satyapi tamo vyāvaharādudbhūtetyuktam // virodhīti// tamo virodhītyarthaḥ//


jñātṛṇāmiti // rātrau rūpavatpadārthadraṣṭṛbhirālokanirapekṣayaiva ghaṭādipadārthā upalambhanta vā cakṣū 6 rahitā 7 iti kalpyate / kintūlūkāgiprāṇicakṣuṣāmeva tādṛśasvabhāva ityucyate / evaṃ keṃṣācidrūpavadvastūnāmālokasamāpakṣacakṣurgrāhyatve 'pi tamorūpavastuno 'pi tannirapekṣacargrāhyatvamastvityarthaḥ//

yattu rātriñcarādīnāmapi 8 bāhyālokanirapekṣa 9 cakṣurgrāhakamityasiddhameva/ tatrāpi


tejontarasya satvāditi śaśadharoktam / tanna/ tādṛśatejontarasatve mānābhāvāt / tathaiva tamaso 'pi tādṛśatejaḥsāpekṣargrāhyatvasaṃbhavācceti bhāvaḥ//


prāguktatarkasyāprayojakatvamuktvā vyabhicāraṃ cāha - āloka iti // ālokānyatve satītyāpādakaviśeṣaṇe ca tamonyatve satītyapi viśeṣyatām/ adyāpyāloka eva dravyaṃ tamastu netyasyāsiddheriti bhāvaḥ/ āpādyābhiprāyavyaktīkaraṇena vyabhicāraṃ vyanakti--tatreti // ālokasākṣātkāra ityarthaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


r1.gavi-narṃ. govi-vā.ka.ga.ja. 2.dhī- rā.ga.ja. 3.na iti nāsti-naṃ. 4.udbhūtarūpetyuktam -u. 5.te -u. 6.rādira -u. 7.'na' ityadhikam-u. 8.pecakādīnāmapi -- u. 9.kṣaṃ ca -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 114.


------------------------ ------------- ---------


tatra viṣayībhūtasyālokasya satve ' 1 pi viṣasaṃskārakasyālokāntarasyābhāvāt//


nanu tatrābhyāṃ 2 lokāvayavagrahe mahata ālokāvayavinastadgrahe tu saurāloka evāstīti cet 4 / na tāvadālokasaṃbandhasya sākṣātparamparāsādhāraṇasaṃbandhatvena hetutvam / atiprasaṅgāt //


nāpi saṃyogasamavāyasādhāraṇasākṣātsaṃbdhatvenā / tadapekṣayā saṃyogatvajāterlaghutvāt/ avayavāvayavinośca saṃyogābhāvāt //


---------------------------------------------------------------------------


kiṃ mahāloke vyabhicārastryaṇukarūpāloke vā/ ādyepyavayavinyuta avayava iti vikalpa 5 krameṇa vyabhicāroddhāramāśaṅkya nirāha -- nanvityādinā/ tryasareṇvavayavasyāpratyakṣādāha -- saurāloka eveti //


ālokasya viṣayasaṃskārakatvaṃ saṃyogasaṃbandhenaiva vācyam / evaṃ ca rūpitve saṃyogasaṃbandhena viṣayasaṃskārakālokanirapekṣacakṣurgrāhyatvaṃ na syādityāpādyārthaḥ syāt/ tathā ca tryasareṇau vyabhicārābhāve 'pi mahāloke vyabhācārastadavastha eveti bhāvena prasaktapakṣapratiṣedhapūrvamāha -- na tāvadityādinā // atiprasaṅgāditi// ālokasaṃbandhakuḍyasaṃbandha 6 ndhakārasya


sākṣātkārodayaprasaṅgādityarthaḥ//


saṃyogābhāvāditi // tathā ca tatrāvyabhicārālokānyatve sati --


---------------------------------------------------------------------------


1.'api' iti nāsti-naṃ. 2.ālokapadaṃ na- rā. 3.taijasatryasare -ityasti-naṃ.ka. jālasya tejastryasa-rā.ga. jalasthapadaṃ na -ja. 4.nna na -ja.. 5.plya krameṇa vyabhicā - u. 6.dve andhakārasthe -u.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 115.


---------------- ---------- --------


kiñca - tamasa ālokābhāvatve 'pi nīlaṃ tama iti dhīrna syāditi bādhakaṃ samameva / rūpasākṣātkārasyāloka 1


sāpekṣacakṣurnajanyatvaniyamāt / na ca pramārūpaviśeṣa evāyaṃ niyamaḥ/ sāmānye bādhakābhāvāt / śukla 2 paṭādau cākṣuṣasya nīla iti bhramasyāpyālokaṃ vinānutpatteśca//


yattu -- 3 vardhamānoktaṃ vastuto rūpavato viśeṣyasya cākṣuṣatve ālokāpekṣā, --


---------------------------------------------------------------------------


-- rūpitvameva tādṛśālokasāpekṣacakṣurgrāhyatve prayojakamityetyoktāpādakasyāloke 'bhāvānnoktakarkastatra vyabhicārīti vācyam / evaṃ sati tamonyatve sati rūpitvamevālokāpekṣacakṣurgrāhyatve prayojakamityupeyatām/ evaṃ 4 tamaso rūpitve 'pi noktatarkābhāvaḥ/ ālokasyeva tamasopyanyananyathāsiddhoktapramāṇasiddhadravyatvavatvāditi bhāvaḥ//


astvevaṃ kathaṃ ciduktanyāyenāloke vyabhicārābhāvastathāpi tamonyarūpitvamevālokasāpekṣacukṣurgrāhyatvaprayojakamiti tvayāpi vācyam / anyathā tava mate tamasi rūpadhīrna syāditi bhāvena parapakṣe 'pi bādhakhamupapādayati -- kiñcetyādinaivaṃ na tvayāpītyantena granthena // niyamāditi // ālokarūpasākṣātkāre 5 tvaduktadiśā vyabhicārā 6 ditibhāvaḥ//


rūpabhrame 'pi rūpapramāyāmiva na sarvatrālokāpekṣā, yena śuklapaṭādau nīlarūpabhrame tadapekṣāyāṃ tamasi rūpabhrame 'pi tadapekṣā syāt / dharmiṇo rūpitvārūpitvābhyāṃ tanniyamopapatteriti bhāvenoktamanūdya nirācaṣṭe -- yatvityādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.kāpekṣeta śodhitam -naṃ. 2.klepa -na.ka.ja. 2.klegha-rā.ga. 3.baddhamā no-rā. dharmamāno-ga. 4.'ca' ityadhikam-u. 5.ra iva-u. 6.rābhāvāditi -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 116.


------------------------ ------------- ---------


bhramādhiṣṭhānabhūtaḥ paṭādiśca vastuto rūpīti ta 1 tra viśeṣya 2 sya grahārthamevālokāpekṣā na tu rūpagrahaṇārthaṃ, manmate cālokābhāvarūpaṃ tamo vastuto 3 nīrūpamiti nīlaṃ tama iti sākṣātkāre nālokāpekṣā, tvanmate 4 tu tamo vastuto rūpīti tatrālokāpekṣā syādeveti/ tanna / dadhi dhavalamākāśaṃ nīla 5 mākāśamityādau nī 6 rūpākāśaviśeṣyakabhrame, ākāśe 7 dhavalimā ākāśe nīlimetyādau rūpaviśeṣyakabhrame cālokāpekṣādarśanāt //


nanvākāśe dhāvalyādi 8 dhīrgṛhyamāṇāroparūpā, grahaṇātmakaṃ cāropyajñānaṃ rūpavaddavyaviṣayakamityaropakāraṇasya rūpavaddravyajñānasyaivālokāpekṣā,


---------------------------------------------------------------------------


nīrūpe vastuni rūpabhrame ālokāpekṣā neti kiṃ 9 nirūpavastuviśeṣyakarūpaviṣeṣaṇakabhrame vā rūpaviśeṣyavastuviśeṣaṇakabhrame vā / 10 ubhayamapyayuktam vyabhicārādityāha -- dadhi dhavalamiti // śubhrābhāvadaśāpanno 'yaṃ bhramaḥ/ darśanāditi // tathā ca tamasyāpi rūpabhrame tadapekṣā syādeveti bhāvaḥ//


ākāśarūpabhrama 11 tamorūpabhramasya gṛhyamāṇatvasmaryamāṇatvakṛtavaiṣamyamāśaṅkya nirāha -- nanviti //


---------------------------------------------------------------------------


1.tadvi-rā. 2.ṣyagra-na. 3.na rūpīti -naṃ.rā.ga.ka.ja. 4.'tu tamo' iti nāsti-na. 5.ākāśapadaṃ na -ja. 6.nīla -- rā. 7.dhāvalya-rā. 8.ādi iti nāsti-rā. 9.nī-u. 10. nobhayamapi yuktam -u. 11.māttamo-u.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam ) śaktivādaḥ pu -- 117.


------------------ --------- ------------


na tu sākṣā 1 dāropasyeti cenna / tatrānubhūyamānāropo 'ndhakāre tu smaryamāṇāropa ityatra niyāmakābhāvāt //


kiñca gṛhyamāṇarūpasya saṃsargāpārthameva rūpagrahasyāpekṣitatvāt rūpagrahe ālokāpekṣeti madiṣṭasiddhiḥ/ na ca tatra rūpavadabhedasyaivāropaḥ na tu rūpasaṃsargasyetyatra mānamasti //


na ca rūpagraho tadāśrayagrahaṃ vinetyāśrayagrahārthamevālokāpekṣeti /


---------------------------------------------------------------------------


yadvā nīrūpe rūpabhrame nālokāpekṣetyatrākāśarūpārope vyabhicāroktirayuktā, tatrāpyālokāpekṣāyāṃ rūpāropakāraṇaṃ yadrūpavaddravyāntarajñānaṃ tatropayogāditi bhāvenāśaṅkya tamorūpāropoṣa'pi tathaiva tadapekṣā durvāretyāha -- nanvityādinā// na tu sākṣāditi // dravyaṃ vinā kṛtakevakarūpāropalakṣaṇe smaryamāṇāropetyarthaḥ/ tamo rūpāropaśca smaryamāṇāropa iti bhāvaḥ//


aṅgīkṛtyāpi smaryamāṇāropatvamālokasāpekṣatvamāvaśyakamityāha -- kiñceti// madiṣṭeti // tamorūpāropepyālokāpekṣayā syādityāpādanasiddhirityarthaḥ/ iṣṭāsiddhimāśaṅkya 2 pariharati -- na ca tatre 8 ti // gṛhyamāṇāropasthala ityarthaḥ/ abhyupetyāpi rūpasarṅgāropamālokāpekṣayā anyathāsiddhimāśaṅkya nirāha -- na ca rūpeti //


---------------------------------------------------------------------------

1. drūpesyeti -rā. 2.nirāha -u. 3.itaḥ 'nirāha' iti paryantaṃ nāsti -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpuyatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 118.


---------------------- ------------- -----------


tvanmate nayanagatapittapītimādāśrayagrahaṃ vināpi grahāt / tasmāddrūpajñānasya rūvadviśeṣyakatve 1 rūpaviśeṣyakatve bhramatve pramātve 2 ca rūpa 3 bhānaprayuktaivālokāpekṣeti tamaso 'bhāvatve 'pi nīlaṃ tama iti tamasi nailyamiti vā jñāne ālokāpekṣā duṣpariharā //


evaṃ ca tvayāpi tamoniṣṭhatvena rūpasākṣātkārabhinnarūpasākṣākatkāre tejopekṣeti vācyam / tato varaṃ tamobhinnarūpavatsākṣātkāre tadapekṣeti tamo dravyamevāstu //


kiñca rūpiṇo ghaṭāderiva rūpighaṭādyabhāvasya graho 'pyālokasāpekṣo draṣṭa ityabhāvavatpakṣe ' 4 pi tadapekṣā'vaśyakī //


nanu -- tajo 'bhāvagrahe na tejo 'pekṣā / anyathā ghaṭābhāvagrahe 'pi ghaṭāpekṣā


syāditi cet /


---------------------------------------------------------------------------


tamo 'nyarūpitvamevālokasāpekṣacakṣurgrāhyatvaprayojakamityupapādya tamaso dravyatve prāguktatarkabādho 5 nirastaḥ/ adhunā tejovirodhipratyakṣatvamevālokanirapekṣatve prayojakaṃ, taccāsti tamaḥpratyakṣatvepītyupapādayaṃstarkabādhaṃ prakārantareṇoddharati--kiñcetyādinā // etenetyantena // abhāvatve 6 ti // tama 7 stejobhāvavatvapakṣe 'pītyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.rūpaviśeṣyakatve iti nāsti -- rā. 2.tvevā-naṃ 3.pabhrama -ka. pābhāva-ga. 4.'api' iti nāsti -rā. 5.dhe niraste-u. 6.pīti -u. 7.saste-u.


---------------------------------------------------------------------------

taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 119.


---------------- ---------- ----------


tejo 'napekṣā hi na tejo 'bhāvapratyakṣatvena / tajo 'bhāvavyāpakabhāsvararūpavirahapratyakṣasyāpi tejo 'napekṣatvadarśanāt / nāpi tejovirodhyabhāvapratyakṣatvena / gauravāt / kiṃ tu tejovirodhipratyakṣatvenaiva/ tathā ca tamastejovirodhi dravyamevāstu / tejo ' 1 pekṣāprasaṅgasya virodhenaiva sāmādhānāt / evaṃ ca rūpitvādipratītirapyanukūlitā bhavati//


etena -- tamogrāhakaṃ tejo 'napekṣaṃ cakṣurbhinnamindriyāntaramevāstu, adhiṣṭhānaṃ tu tasyāpi nayanagolakameva, sarpāṇāṃ cakṣuḥśrotrayorivaikādhiṣṭhānatvasaṃbhavāditi nirastam / uktarītyā cakṣurgrāhyatvenaivopapattāvindriyāntaralpakābhāvāt / dharmigrāhakamānena cakṣuṣa eva rūpagrāhakatvena siddheśca//


---------------------------------------------------------------------------


eteneti // tamobhinnarūpavatsākṣātkāra evālokāpekṣeti kathanena/ tathā tejovirodhipratyakṣatvenaiva tejonapekṣeti kathanenetyarthaḥ/ tadeva vyanakti -- uktarītyeti// rūpagrahaṇānyathānupapattireva kalpiketyata āha-- dharmīti // rūpajñānaṃ karaṇasādhyaṃ kāryatvāditi mānenetyarthaḥ//


evaṃ tarkaparāhatyādidoṣanirāsena rūpavatvādityuktahetuṃ samarthyedānīṃ kriyāśrayatvādityuktahetumapi śaśadharādyuktabādhakoktimukhenāsiddhimāśaṅkya


sādhayati --- na ca chāyāmiti //


---------------------------------------------------------------------------


1.nape - naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 120.


------------------------ --------------- ----------

na ca chāyā 1 yāṃ gateḥ svabhāvāvakatve āvarakachatrādidravyānuvidhānānupapattiḥ/ sthāṇāvacale 'pi 2 tacchāyāyāṃ gatidarśanāt / maṇyādyanuvidhāyimaṇyādiprabhāvadupapatteśca/ rūpādidhīsti prabhāyāmiva tamasyapyabādhitā //


na ca tamasaḥ kriyāvatve kriyāvataḥ pratyakṣasya sparśavatvaniyamātsparśavatvaṃ syāditi vācyam / vipakṣe bādhakābhāvena sparśavato 'pi vāyornīrūpatvavatkriyāvato ' 4 pyasya niḥsparśatvopapatteḥ / ālokādāviva sparśasyānudbhūtatvenānupalambhasambhaveneṣṭāpatteśca//


---------------------------------------------------------------------------


gatidarśanāditi // sūryādigatyanurodheneti bhāvaḥ/ 5 prāmāṇyādibhāvāditi // prabhāva 6 ttanmate dravyameveti bhāvaḥ//


nanu śaśadharādau kuḍyādyapasaraṇāvaśādanyatrāpi prabhācalanopalambhāttadanuvidhāyitvaṃ tatrāsiddhamutyuktamiti cenna / chāyāyāmapi tadanuvidhānābhāvasyoktatvāditi bhāvaḥ//


nanu -- prabhāyāmanyānuvidhāyigatitve 'pi tatra rūpatvādyanyathāsiddhamānāvagagataṃ dravyatvamityata āha -- rūpāditi // abādhiteti // na nīlaṃ 7 tama iti kadāpyapratīteryauktibādhakasya ca nirasya 8 tvāditi bhāvaḥ/ bādhakāntaragamāśaṅkya dvedhā nirāha -- na ca tama 9 ityādinā//


---------------------------------------------------------------------------


1.yāga -- naṃ. vāyā ga -ka. 2.tat iti nāsti-naṃ. 3.kṣasparśa-naṃ.ka.ja. 4.pyasparśavatvo ka. pyasyāsparśa-ja. 5.'maṇyādiprabhāvaditi' ityasti -u. 6.ca tvanma -u. 7.'nanu' ityārabhya etāvannāsti-u. 8.statvā-u. 9.masa-i-u.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 121.


----------------- ------------ -----------


na ca sparśasamānādhikaraṇadravyatvasākṣādvayyāpyajāterudbhūdasparśasāmānādhikaraṇyaniyamānnaivam iti vācyam / vipakṣe bādhakābhāvāt //


bhogaviśeṣasaṃpādanārthaṃ hi sparśodbhavaḥ, na cāsmadādibhiḥ prakṛte bhogāviśeṣasaṃpādana 1 prayojanakatvaṃ nirṇītuṃ śakyayam / purāṇeṣu tamasaḥ kāṭhinyoktyodbhūtasparśasyāpīṣṭatvācca//


yattu chāyāyāḥ tejovirodhidravyatve prabhā'śraye ratnaviśeṣe 2 chāyā nopalabhyeteti codyaṃ, tadālokābhāvatve 'pi samam / tatrāloka 3 sya viralatvādvā'varaṇīyatejo 'nyatarābhāvasya chāyātvādvā chāyā 4 tvopapattiriti samādhānaṃ ca bhāvavatve 'pi samam//


---------------------------------------------------------------------------


iṣṭāpatteścetyayuktamityāśaṅkya dvedhā samādhimāha -- na ca sparśetyādinā // niyamāditi //


pṛthivītvajalatvādijātestathādarśanāttamaso dravyatvapakṣe tamastvasya pṛthivītvāderiva dravyatvasākṣāvdyāpyajātitvāpatyodbhūtasparśasāmānādhikaraṇyaṃ syādevetyarthaḥ/ prabhādāvavyabhicārāya sākṣāvdyāpyāpyajāterityuktam / prabhātvāderdratvavyāpyatejastvavyāpyatvāt / vipakṣa iti // uktarūpajāterapi tādṛśasparśasāmānādhikaraṇyābhāva ityarthaḥ//


tameva vyanakti -- bhogeti // sparśodbhavaḥ sparśasyodbhūtatvamityarthaḥ/ prayojakatvamiti // tamaḥsparśasyetyarthaḥ/ purāṣeṣviti // tamassughoramityādiprāguktavacaneṣvityarthaḥ//


tamaḥ tejovirodhidravyamevāstu iti pakṣe bādhakamāśaṅkya nirāha-- yatviti //

---------------------------------------------------------------------------


1. nena prayojanavatvaṃ -rā. 2.ṣacchāyā-naṃ. 3.syāvi-naṃ. 4.yopa-rā.ka.ga.ja.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 122.


------------------------ ------------ ----------


yattu - 1 vardhamānādibhiruktaṃ prauḍhālokamadhye sarvato ghanatarāvaraṇe chāyā na syāt,


tejovirodhena tatra tamo 'vayavānāṃ pūrvamanavasthānāt / sarvata 2 stejaḥsaṃkule 'nyato 'pi tadāgamanā 3 saṃbhavāditi / tanna/ pihita 4 pradīpapāgamanāntaraṃ prāsādavyāpyālokamaṇḍaladāraṇānantaraṃ chāyā dīpanāśānantaramandhakārasya cārambhasaṃbhavāt //


nanu -- tama ālokābhāvo na cedālokābhāvāviṣayabuddhyaviṣayo na syāditi cenna/ ālokābhāvagrahe pratiyogismaraṇāderadhikasyāpekṣititveneṣṭāpatteḥ//


etena -- tamo dravyaṃ cettadavayavānāṃ tamo 'vayavyārambhakatvaṃ vācyam / na ca tadyuktam/ ārambhakatve sparśavatvasya prayojakatvena niḥsparśasya tamaso 'nārambhakatvāt/ na ca mūrtatvamevārambhakatvetantram/ manaso 'pyārambhakatvā 5 pātāditi śaśadharādyuktaṃ nirastam / niḥsparśatvamasiddhamityuktatvāt //


---------------------------------------------------------------------------


yatviti// tamasastejovirodhidravyatve bādhakāntaramanūdya nirāha-- yattu vardhamānādibhiriti//


śaśadharādyuktabādhakamāśaṅkya nirāha -- nanvityādinā // apekṣitatveneti // tamaso grahe tadanapekṣitatvenetyapi jñeyam //


bādhakāntaraṃ ca nirāha -- eteneti // sparśakathanenetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.baddhamāna-rā. vardhamāna--ga. ityastir 2.vatejaḥ-naṃ. 3.bhāvāditi -naṃ. 4.'pra' iti nāsti-naṃ. 5.tvaprasaṅgāt -- rā.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 123.


---------------- -------- ---------


tama ārambhakaṃ antyāvayavibhinnatve sati rūpavatvādityanena satpratipakṣatvācca/ asparśatvarūpasādhanāvacchinnasādhyavyāpakasya nīrūpa 1 tvasyopādhitvācca / asparśasyāpi puruṣārthasādha 2 katve nārambhakatvasaṃbhavenāprayojakatvācca //

mānastu nārambhakaṃ prayojanābhāvāt / anārambha 3 eva ca prayojanābhāve pramāṇam/ anyathā'rambhakatve rūpavatvameva tantram,


---------------------------------------------------------------------------


tadeva vyanakti-- niḥsparśatvamiti // satpratipakṣatvācceti // avayavākhyaṃ


tamo 'vayavarūpatamonārambhakaṃ niḥsparśatvāditi paroktasyānumānasyeti bhāvaḥ/ antyāvayavini ghaṭādāvavyabhicārāya


hetau satyantam //


na ca tasyāpi svagataguṇakarmārambhakatvānna vyabhicāra iti śaṅkyam / ārambhakā 4 nānekapadābhyāṃ dravyopādānatvatadabhāvayorabhimatatvāt / ata eva paṭādāvantyāvayavini sādhya 5 vyāpakatvavāraṇāyā sādhanāvacchinne sādhyavyāpakasya nīrūpatvasyopādhitvāccetyujyate / asparśatvāt tamorūpadravyāntarānārambhakaṃ tama ityasya doṣāntaramāha -- asparśasyāpīti // puruṣārtheti // chāyāyāḥ sukhahetutvena puruṣārthasādhanatvaṃ dhyeyam //


manaso dravyārambhakatvama syādityata āha -- manastviti // hetorasiddhimāśaṅkyāha -- anārambha iti // kuta eṣā kalpanetyata āha -- anyatheti // 6 sparśavatvādimānasiddhā 7 ntato rūpavatvamātraṃ na ----


--------------------------------------------------------------------------


1.parasyo-rā. 2.natvenārambhakatvāsaṃbhavena -na. 3.mbhaka-na. 4.nārambhaka-u. 5.dhyāvyā -u. 6.'sparśavatvasyaivārambhakatve prayojakatvamupetya tamaso 'nārambhakatvasya dravyatvābhāvasya vā āpādāna ityarthaḥ/ vāyoḥ pṛthigdravyatvādikam ityadhikam -u. 7.ddham tato-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 124.


------------------------ ------------- ------------


vāyustvanudbhūta 1 rūpā pṛthivī vā syādanārambhako vā syāt, adravyaṃ vā syāt//


etenāloka 2 jñānābhāva eva tamaḥ/ tatkāle taddeśe ālokasākṣātkārābhāvasya sarvasammatatvāt / ālokavadgarbhagṛhaṃ praviśataḥ prathamamālokājñāne tamaḥpratyayācca/ ālokavirodhidravyāntarasyālokabhāvasya vā tamastve 3 tadānīṃ dvayorapyabhāvāttamaḥ pratyayo bhramaḥ syādityapāstam / nīlaṃ 4 tama ityabādhitapratītivirodhāt / tamaḥ 5 sākṣātkārasya cakṣuranvayavyatirekānuvidhāna 6 virodhācca / na hi jñānābhāvo nīlaḥ / na vā cākṣuṣaḥ / pradīpādimatyapi garbhagṛhe tamodhīrbhrāntirbādhitatvāt //


kiñca -- rūpājñānā 7 dgauṇaṃ vyavahāramātraṃ vā/


---------------------------------------------------------------------------


-- prayojakaṃ cettamaso 'pi tathātvaṃ siddhamiti na sparśavatvamārambhakatve prayojakaṃ kintu prayojanavatvameveti samamiti bhāvaḥ//


kasya cinmatamapākaroti -- eteneti // ālokasmṛtimataḥ tamaḥ pratyayadarśanātkathametadityato jñānaṃ sākṣātkāra iti bhāvenāha -- tatkāla iti // asiddhaṃ nirasya yuktiṃ cāha -- ālokavaditi // sūkṣmapradīpālokayuktetyarthaḥ/ pakṣāntare bādhakaṃ cāha-- āloketi // virodhadvayaṃ vyanakti-- na hīti // paroktayuktiṃ nirāha -- pradīpeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.rūpapadaṃ na-naṃ. 2.kājñā-naṃ. 3.idā-rā. 4.līnaṃ-rā. 5.sāsā-rā. 6.punaḥ 'vidhāne' tyadhikam -rā. 7.navadgau -naṃ.rā.ja.


---------------------------------------------------------------------------


taso-dratva-sānam) śaktivādaḥ pu - 125.


----------------- ------- ---------


etenaivāropitaṃ nīlarūpameva tama iti nirastam / nīlaṃ 1 rūpaṃ tama ityananubhavāt/ 2 nīlarūpavadityevānubhavācca / ālokamadhyasthe śrukle vastuni nailyārope tamovyavahārāpātācca //


kiñcāropasyopalakṣaṇatve 'nāropadaśāyāmapi tamovyavahāraḥsyāt / viśeṣa 3 ṇatve āropasyāpi tamaḥśarīrapraviṣṭānā 4 cākṣuṣatvaṃ 5 syāt //


tasmāttama ālokābhāva iti, 6 ālokājñānamātramiti, āropitaṃ nīlarūpameveti ca pakṣatrayamapyayuktam //


evaṃ ca tamaso dravyatve siddhe prasiddhadravyāntarbhāvaśśakyaścettathaivāstu na ceddravyāntaramastu / na tatrāsmākamāgraha iti //


iti tamaso dravyatva 7 sādhanam // 11 //


---------------------------------------------------------------------------


etenaivetyetavdyanakti -- nīlarūpamiti// anubhavavivādinaṃ pratyāha-- āloketi//


tādṛśabhrame 'pi vipratipannaṃ pratyāha -- kiñceti// evaṃ tarhi navaiva dravyāṇīti niyamāt kkāntarbhāva ityata āha-- evaṃ ceti // na tatreti // 8 na caivaṃ bhānābhāvāditi bhāvaḥ//


iti tamaso dravyatvasamarthanam // 11 //


---------------------------------------------------------------------------


1.larū-rā.ka.ja. 2.ayaṃ heturnāsti-ga. 3.ṣatve-rā. 4.na-rā. 5.'na' ityadhikam-rā. 6.'rūpajñāna' ityasti-naṃ. 'rūpājñā' -rā.ka.ga.ja. 7.samarthanam-rā.ga.ja. 8.'iti' ityadhikamapi -ka. 8.navaivetyatra mānābhā-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 126.


----------------------- ------------- -----------


ata paramate suvarṇasya yogyānupalabdhibādhaḥ // 12 //


suvarṇasya tu na dravyāntaraṃ, nāpi taijasaṃ, kintu pārthivameva / pītatvāt/ ajalatve 1 sati gurutvāt / naimittikadravatvādhikaraṇatvācca/ 2 ghṛtādivadityā 3 dyunumānāt/ 'divyaṃ pārthivaṃ vastvi 4' ityādi 5 śruteśca//


jambūnadīrodhaso 6 mṛttikā jambūpharasānu--

---------------------------------------------------------------------------


atha paramate suvarṇasya yogyānupalabdhibādhaḥ// 12 //


tamovatsuvarṇamapi navabhyo dravyāntaraṃ kimityata āha -- suvarṇaṃ tviti// nyāyamata iva tejasyantarbhāvaḥ kinnetyāha -- nāpīti// 7 taijasamiti// payasyavyabhicārāyaiva jalānyatve satīti naimittiketi coktiḥ/ anumānānugrāhakaśrutyādyāha -- divyamiti//


yatsomacitramukthyaṃ divyaṃ pārthivaṃ vasu/


tannaḥ punāna ābhareti--


bahuśākhāyāṃ śravaṇādityarthaḥ //


pañjamaskandhavākyānyāha -- jāmbūnadīti // merusamīpasthā kācinnadī 8 tīrayormṛtiketyarthaḥ/ pūrvavākyoktasyā 6 nuvādo jāmbūnadīti/


---------------------------------------------------------------------------


1.jalānyatve-rā.ga. 2.ghaṭādi-na.rā.ka. 3.tyanu-naṃ.ga. 4.vasvi-naṃ.ka.ga.ja. 5.deśca-naṃ. 6.soryā-naṃ. sormya-ga. 7.taijasamiti iti nāsti-u. 8.tattī -u. 9.sthānu-u.


---------------------------------------------------------------------------


pate-su-yonubghi-bādhaḥ) śaktivādaḥ pu - 127.


--------------------- --------- ------------


1 vidhyamānā vāyvarkasaṃyogavipākena jāmbūnadaṃ nāma suvarṇaṃ bhavatīti, tāvatī bhūmiḥ kāñcanyādarśanalopametyādibhāgavatādivacanācca //


"agneḥ 2 prajātaṃ prathamaṃ 3 hiraṇyaṃ"miti śrutistvagnerāpa ityādiśrutivadagnerhiraṇyamittatvamāha/ na tu hiraṇyasyāgnyātmakatām//

nanu -- pītarūpagurutvāśrayā 4 vinirbhāgavarti taijasaṃ 5 bhāgāntarameva suvarṇam/ tatraca pītatvādikamasiddhami 6 ti cenna / tādṛśabhāgāntarasyānanubhavāt/ tatkalpakasya cābhāvāt /


---------------------------------------------------------------------------


anya7 samaṃ dyāvanmānasottaramevervorantaraṃ tāvatīti ṣaṇṇavatilakṣayojanaparimitā kāñcanī suvarṇamayī darpaṇatalavadatiślakṣṇatameti svādūdakasamudrātparato lokālokaparvatādarvāgbhāgabhūmirityarthaḥ/ paroktaśrutigatimāha -- agneriti//


suvarṇa 9 dvibhāgam/ tatra pārthivabhāgapakṣūkāre siddhasādhanam / bhāgāntarapakṣīkāre hetūnāmasiddhiriti bhāvena śaṅkyate --nanviti//naimittikadravyatvāśrayetyapi jñeyam/ avani 10 bhāgavartīti // saṃśliṣṭatayā vartamānetyarthaḥ//


śuklabhāsvareṣṇasparśavaddravyānanubhave 'pyanumīyata ityata āha-- tatkalpa 11 kasyeti // tathācaika eva bhāga iti tasyaiva ca pakṣatvānnāsiddhiḥ/ anyathā ghaṭādāvapi bhāgāntarakalpanena taijasatvādikalpanaṃ tatrāpi syāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣicyamānā-naṃ. 2.rapatyañjātaṃ -ga. 3.'pariyat' ityadhikam-ja. 4.vanibhāga-naṃ.ga. vanibhāvagarbhita -rā. 5.sabhā-rā. 6.itthaṃ' ityadhikam-rā. 7.nyatsa -u. 8.yā-ur. ṇaṃ dvi-u. r10.bhāgavatīti-u. 11.nasya-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 128.

------------------------ ------------- --------


na cānudbhūta 1 sparśa 2 vatvānnānubhavaḥ/ tvanmate suvarṇarūpasyodbhūtatvenāpasiddhāntāt //


na ca -- sopi bhāgaśruṣā suvarṇatvenānubhūyate, tasya śuklabhāsvarūpaṃ


tūpaṣṭambhakapītarūpābhibhūtatvānnānubhūyata iti vācyam / pārthivarūpeṇa tejorūpābhive ghaṭādirūpeṇa tatprakāśakālokarūpābhibhavāpātāt//

na ca -- pārthivaṃ rūpaṃ svāśrayā 3 vinirbhāgavartina eva tejaso rūpābhibhāvakamiti vācyam / maṇyādimadhyavṛttitejorūpasya maṇirūpeṇābhibhavāt / tathā ca suvarṇamupaṣṭambhakapītadravyasaṃyuktamapyanābhi--


---------------------------------------------------------------------------


ananubhavasyānyathāsiddhimāśaṅkya nirāha-- naceti // kiṃ rūpānubhavo netyucyate atha dravyānubhavaḥ/ ādya āha-- tvanmata iti// rūpaṃ 4 suvarṇasyodbhūtameveti maṇyuktateriti bhāvaḥ/ dvitīyamāśaṅkyate -- na ceti //


maṇyādimadhya iti // tatrāpi tejobhāgasya tava saṃmatatvāttatrāpyabhibhave 5 parapra kāśakatvābhāvaprasaṅgāditi bhāvaḥ/ saṃyuktamapītyapipadenābhyugamaṃ sūcayati//


---------------------------------------------------------------------------


1.'rūpa' ityadhikam-rā.ga. apica 'sparśa' iti nāsti-ka.rūpa-sparśa-jar. 2.śatvā-rā.naṃ. 3.vanibhāga-naṃ. yāvibhāga-rā. vanirbhā- ga. 4.tutasyedbhū -u. 5.'sva' ityadhikam -u.


---------------------------------------------------------------------------


pata-su-yonubdhi-bādhaḥ) śaktivādaḥ pu - 129.


--------------------- ---------- -----------


--bhūtodbhūtarūpavattejastvādaṅgāravahnirivāndhakāre svaparaprakāśakaṃ syāt/ na cāṅgārādāvanabhibhūtarūpaṃ prabhāntaramanubhūyate yena tadeva prakāśakaṃ na tvaṅgāravahniravahniriti syāt//


atroktaṃ maṇau-- maṇiprabhāyāmaṅgāravahnau ca rūpagata 1 śuklatvamevābhibhūtaṃ, na tu rūpaṃ, na vā tadgataṃ bhāsvaratvaṃ, ata evāṅgāravahnyādikaṃ nīlāruṇādirūpava 2 tvenaiva bhāsate, evaṃ ca svaparaprakāśa 3 katvopayuktabhāsvaratvasyānabhibhavādaṅgāravahniḥ svaparaprakāśakaḥ, suvarṇe tu rūpamudbhūtaṃ, tadgate śuklabhāsvaratve cābhūbhūte iti na tatsvaparaprakāśakamiti /tanna / ratnātprabhāyā iva kāṣṭhādvahnerivi suvarṇasya kadāpyananubhavena kalpakābhāvāt / anyathā -- abhibhavakalpanenānupalabdhivirodhe parihṛte tejobhāgāsiddhiḥ ---


sarvasyāpi pārthivatvasyaivābhimatatvādatroktamiti ca tathācetyādinoktaprameye samādhānaṃ pratyakṣakhaṇḍe suvarṇataijasatva 5 vāde uktamityarthaḥ/ anyatheti// kalpakābhāvepyevaṃ kalpana ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.taṃ śu-naṃ.rā.ka.ja. 2.patve-naṃ.ga. 3.'śayuktabhāsvarasyānabhi' ityasti-naṃ. 4.nnatvasya-naṃ. 5.sa vā -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 130.


------------------------ ------------- ---------


- siddhe ca tasmin phalabalādabhibhavakalpanamityanyonyāśrayaḥ syāt //


kiṃ cāstu suvarṇarūpamabhibhūtaṃ tathāpi mahatve satyudbhūtarūpa 1 vattejastvasyaiva vyañjakatve tantratvena suvarṇamapi vyañjakaṃ syāt/ yadi hyudbhūtarūpamapyabhibhūtarūpatvenānabhivyañjakaṃ kiñcitteja ubhayasiddhaṃ syāt / tadā tatrānatiprasaṅgāyānabhibhūtatvaviśeṣaṇamarthavadbhavet/ na ca tadasti/ anabhivyañjakānāṃ grīṣmoṣmādīnāmanudbhūtarūpavatvāt//


kiñcaiva suvarṇa(anu)uṣṇasparśopyudbhūta evābhibhūtaḥ kalpyatām/


---------------------------------------------------------------------------


tasminniti// tejaubhāga ityarthaḥ/ phaleti// anupalabdhirūpakārya balenetyarthaḥ//


astu vā rūpamabhi 2 mataṃ tathāpi dīpādivatparaprakāśakaṃ syādeva prayojakasya 3 samatvāditi bhāvenāha -- kiñceti// nanu mahatve satyanabhibhūtodbhūtarūpavattejastvameva prayojakamataḥ suvarṇe tādṛśatejastvābhāvānna doṣa ityata āha-- yadi hīti// grīṣma ūṣmādyeva tādṛśaṃ teja ityata āha-- anabhivyañjakānāmiti//


astu vānabhibhūtodbhūtarūpavattejastvameva vyañjakatve prayojakaṃ, athāpi suvarṇaṃ tejaścedupeyate tarhi syādeva tatparaprakāśakaṃ tadrūpābhibhabhyāyuktādita bhāvena sparśapratibandīmāha- kiñceti// yadvā tejaḥ sparśavattejorūpasyāpyabhibhavāyogātprāguktaprayojakenābhibhūtatvā 4 viśeṣaṇamasaṃbhavaduktikam/


---------------------------------------------------------------------------


1.pate-naṃ.rā.ga.ja. 2.bhūta--u. 3.satvādi-u. 4.tvavi-u.


---------------------------------------------------------------------------


pata-su-yonulabdhi-bādhaḥ) śaktivādaḥ pu - 131.


--------------------- -------- ---------


na caivaṃ sparśodbhave suvarṇamandhakāre tvacā gṛhyeta, tathā ca suvarṇaṃ na veti saṃśayo na syāditi vācyam / tava 1 suvarṇatvajāterupaṣṭambhakā 2 bhimatarūpaviśeṣagrahavyaṅgyatvena brāhmaṇavyaktigrahe 'pi brāhmaṇatvajātisaṃdehavadupapatteriti 3 suvacatvāt / tejaḥsparśonabhibhāvya iti tu rūpe 'pi tulyam/ tasmātvacā cakṣuṣā vā pītagurudravyādiriktasya 4 bhāgāntarasyāgrahe 5 ṇa dharmiṇa eva buddhyanārohānna tadrūpe 'bhibhavādikalpanaṃ yuktam//


parābhi 6 suvarṇasya yogyānupalabdhibādhaḥ// 12 //


---------------------------------------------------------------------------


saṃbhavavyabhicārābhyāmeva viśeṣaṇasyārthavatvāditi bhāvenāha-- kiñceti// naiva kalpanā yuktetyāśaṅkya nirāha-- nacaivamiti// taveti// upaṣṭambhakamastīti vadata ityarthaḥ/ tejaḥsparśa eva sarvābhibhāvako na svayamanyenābhibhavituṃ śakya ityata āha -- teja iti// tasmādityasya vivaraṇaṃ tvacetyādipañcamyantaparyantam//


parābhipretasuvarṇasyānupalabdhibādhaḥ// 12//


---------------------------------------------------------------------------


1.naveti nāsti-naṃ.rā.ga.ja. 2.katvābhi-rā.ga. 3.'tava' ityadhikam-ga. 4.bhāgantarasyeti nāsti-rā. 5.hṛṇe-naṃ.ka.ja. haṇāt-rā. 6.pretasuvarṇasyānupalabdhi -rā.ga.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 132.


------------------------- ---------- ---------


atha suvarṇasyodayanādyuktārthāpatteḥ pañcadhānyathopapattisamarthanam // 13 //


atra maṇāvudayanoktaṃ tamamuktaṃ--


avaśyaṃ bhāgāntaraṃ svīkāryam / atyantānalasaṃyogi 1 rūpādhikaraṇaṃ pārthivaṃ


pūrvarūpavijātīyarūpapratibandhaka 2 dravadravyasaṃyuktaṃ atyantānalasaṃyuktatve sati pūrvarūvijātīyarūpānadhikaraṇapārthivatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


atha suvarṇasyodayanādyuktārthāpatteḥ pañcadhānyathopapattisamarthanam // 13//


evaṃ suvarṇasya pārthivatve prayuktahetūnāmasiddhisiddhasādhanatayornirāsāya tatra parābhimatabhāgāntare 'nupalabdhibādhamuktvā tatsādhakatayā parābhimatānumānamapyanūdya nirāha-- atretyādinā// maṇāvudayanoktamatamuktamiti// pratyakṣakhaṇḍe suvarṇataijasavāde etatprayogoktyanantaramityācāryo 3 kteriti maṇāvukteriti bhāvaḥ/ bhāgāntaramiti// suvarṇaṃ 4 pārthivabhāgasaṃpṛktaṃ bhāgāntaramityarthaḥ/ tathā ca tatra prāguktahetavo 'siddhā iti bhāvaḥ/ atyanteti// pārthivamityantaṃ 5 pakṣaḥ/ pārthivamityevokte ghaṭādau bādhaḥ/ tannirāsāyātyantetyādiviśeṣaṇam/ tādṛśā 6 ghaṭādau bādhāsiddhyornirāsāya pītarūpādhikaraṇamiti/


---------------------------------------------------------------------------


1.ge pī-rā.su. gipārthivaṃ-ga. 2.dravapadaṃ nāsti-kā.ga.ja.narṃ. 3.yā iti māṇā-ur. 4.ṇepā -u. 5.ntaḥ pa-u. 6. śasyā- u.


---------------------------------------------------------------------------


susyo-dadyu-ktāteḥ-padhā-thotti-sanam) śaktivādaḥ pu - 133.

--------------------------------- ------- -------


1 kvāthyamānajalamadhya 2 sthapaṭavadityanumānāt / na cāprayojakam/ dravadravyasaṃbandhaṃ vinā pārthive 'tyantānalasaṃyogasya pūrvarūpavijātīyarūpajanakatvaniyamāt/ tacca dravadravyaṃ na jalam naimittikadravatvavatvāt snehaśūnyatvācca, snehavatve tadadhīnasaṅgrahaprasaṅgāt, nāpi pārthivam dāhavirodhitvāt,


---------------------------------------------------------------------------


āpādakadaśāyāmabādhāyātyantālasaṃyogīti/ pārthivamiti svarūpoktiḥ/ jalaparamāṇvādisaṃyuktatvenārthāntaranirāsāya sādhye pratibandhakāntaroktiḥ/ svāvayavāvayava eva pūrvarūpaparāvṛttipratibandhakostu / tathā ca tatsaṃyuktatvenārthāntaravāraṇāya dravadravyetyuktiḥ/ svāvayavāvayavsatu na dravadravyamityāhuḥ/ staṃbhādāvavyabhicārāya hetau satyantam /


pacyamānaghaṭādāvavyabhicārāya pūrvarūpavijātīyarūpānadhikaraṇeti viśeṣaṇam/ jale vyabhicāravāraṇāya pārthivatvādityuktiḥ/ dṛṣṭānte 'tyantanaletyādihetvaṃśopapādanāya kathyamānetyuktiḥ/ sādhyopapādanāya jalamadhyasthetyuktiḥ/ jalamadhyasthetyuktyaiva pūrvarūpavijātīyarūpānadhikaraṇasya sphaṭatvātpārthivatvalābhāyā ghaṭavadityuktiḥ/ aprayojakamiti // anumānamityanvayaḥ//


nanvetāvatā 3 dravadravyaṃ taijasamiti kuta ityataḥ pariśeṣāditi bhāvenāha- tacceti// saṅgraheti// yathā jalaṃ pārthivarajāṃsi piṇḍībhūtatayā saṅgrahṇāti, evaṃ dravībhūtaṃ suvarṇaṃ na saṃgṛhṇāti kiñciditi 4 na sneharūpacikkaṇatālakṣaṇajalāsādhāraṇadharmābhāvānna jalamityarthaḥ/ nāpīti// tacca drava 5 dravyaṃ pārthivaṃ na bhavati/


---------------------------------------------------------------------------


1.kvasya-rā.ka.ga.ja.naṃ.su. 2.'stha' iti nāsti-su. 3.taddrava-u. 4.na iti nāsti-u. 5.prāyaḥ 'vaddṛ' ityevāsti- u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (śaktivādaḥ pu - 134.


------------------------- ----------- -----------


taddravyaṃ rūpavacca dravatvavatvādeva, taijasaṃ ca pṛthivījanānyatve sati rūpavatvāditi dharmigrahakamānasiddhaṃ 1


tejastvamiti //


tanna / tvaduktaṃ rūpāparāvṛttirūpaṃ liṅgaṃ hi 2 rūpapāravṛtti pratibandhakakiñcidvatvenaivopapannaṃ 3 sanna pratibandhakasya dravatvaparyantaṃ dhāvati/ yena dravatvavatorūpitvamityāditvaduktarītyā dejastvaṃ sidhyet/ saṃbhavati ceha kḷptaṃ pratibandhakāntaram /


---------------------------------------------------------------------------


pārthivasya svasaṃyuktopaṣṭambhakabhāge yo bhasmībhāvalakṣaṇo dāhastadavirodhitvādasya ca dravadravyasya tadvirodhitvādityarthaḥ//


tarhi taddravyaṃ vāyvādirūpaṃ kuto netyata āha -- rūpavacceti// tatra hetumāha-- dravatvavatvāditi// jalavaditi bhāvaḥ/ taijasaṃ ceti// dravyamityanuṣaṅgaḥ//


nanu -- tejontare naimittikadravatvavijātīyarūpe 4 pratibandhakatvayoradṛṣṭeratra kathaṃ tadadhikaraṇasya taijasatvakalpanamityata āha-- iti dharmigrāhaketi//


dāhavirodhitvanaimittikadravatvarūpatvahetubhiḥ sahakṛtaprācīnena dravadravyasaṃyuktatvasādhakenānumānena siddhamityarthaḥ//


ādyānumāne hetoruktasādhyena vinānyathopapatyāprayojakatvena dharmigrāhakamānaṃ nirāha-- tvaduktamityādinā // nanu-- dravatvahīnamanyattādṛśapratibandhakaṃ vastu nāstyevetyata āha-- saṃbhavati ceti// kiṃ tadadṛṣṭaṃ cetakthaṃ ca pratibandhakatā kvāpyadṛṣṭerityato dṛṣṭāntapūrvaṃ vyanakti-- karaketi//


---------------------------------------------------------------------------


1.tasyetyadhikam -rā.ga.naṃ.su. tatte-ka.ja. 2.hi śabdo nāsti-rā.su. 3.nnaprati-rā.su. 4.papra -u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-dadyu-ktātteḥ-padhā-thotti-sanam ) śaktivādaḥ pu - 135.


---------------------------------- ---------- --------


karakādau sāṃsiddhikadravatvasyevātyantānalasaṃyukte pārthive vajre pūrvarūpavijātīyarūpasyeva 1 suvarṇe 'pi vijātīyarūpasya bhojakādṛṣṭaviśeṣādeva pratibandhopapatteḥ//


anyathā karakādau dravatvapratibandhakaṃ kaṭhinaṃ bhāgāntaraṃ vajre 'pi rūpapaparāvṛttipratibandhakaṃ drutaṃ bhāgāntaraṃ kalpyaṃ syāt/ tatra vajrādyatiriktaṃ bhāgantaramanupalabdhibādhitaṃ cedihāpi pītimāśrayātiriktaṃ drutamanupalabdhibādhitaṃ cedihāpi pītimāśrayātiriktaṃ drutamanupalabdhibādhitamiti samam/ svīkṛtaṃ ca tvayāpi tejo 'ntare 'dṛṣṭamapyagnisaṃyogāddravatvamadṛṣṭaviśeṣopabandhāttejorūpe suvarṇe//


kiṃ cāstu dravatvameva pratibandhakam/ tattu dravatvaṃ pītapārthivadravāstu/ kḷptatvāt/ samānādhikaraṇatvācca/

---------------------------------------------------------------------------


nanvadṛṣṭaṃ dṛṣṭasāmagrīsaṃpattāvevopayuktamupalabdham na tu kiñcitkaramityata āha-- svīkṛtaṃ ceti// dravatvadvāraiva 3 dṛṣṭasya rūpaparāvṛttipratibandhakatā 4 na sākṣātkkathyamānajalāntarasthaghaṭādau tathaiva dṛṣṭeḥ/ anyathādṛṣṭakalpanā'patteḥ/ karakādāvananyagatyaiva tathā'śrayāṇamityata āha-- kiṃ cāstviti 5 // pītapārthiveti// tvayopaṣṭambhakatvenopāttapārthivetyarthaḥ/ kḷptatvāditi// dharmiṇo


dharmasya cobhayorapi pramitatvātpratibaddhyarūpeṇa saha pratibandhakatvābhimadravatvasyaikādhikaṇatvāccetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ca ityadhikam-ka.ja.naṃ. 2.vyagatamevāstu-rā.ga.su. vabhāgāntaramevāstu-ka.ja. 3.vādṛ-u. 4.na syāt kkathya-u. 5.stvapāti-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 136.


----------------------- ------------- ----------


na tūpaṣṭa 1 bhyagataṃ dharmiṇā saha kalpyatvāvdyadhikaraṇatvācca / anyathā kvā 2 thyamānajale 3 rūpā 4 parāvṛtyarthaṃ


dravadravyāntarasaṃyogaḥ kaplyaḥ syāt //


nanu -- pārthivadravatvasya svasamānādhikaraṇarūpaparāvṛttipratibandhakatve lā 5 kṣādidravatvamapi tathā syāditi cenna 6 / tvadabhimatadrutatejasaḥ svasaṃyukte pītadravye rūpaparāvṛttipratibandhakatve svasaṃyukte paṭādāvapi tathā syāditi 7 sāmyāt / svabhāvaviśeṣakalpanena samādhānaṃ tu prakṛte 'pi samam //


---------------------------------------------------------------------------


na tūpaṣṭabhyeti // tvadabhimatatejo 8 matamityarthaḥ/ dharmiṇeti// tadanupalambhasya prāgupapāditatvāditi bhāvaḥ/ vyadhikaraṇatvācceti// pratibandhena pārthivarūpeṇa 9 bhinnādhikaraṇameva dravatvaṃ dravyāntaragatarūpaparāvṛttipratibandhikaścedihāpi tathaivānupalabdheruktatvāt / kḷptenaivopapattau nākḷptakalpanetyasyāpi sāmyāditi bhāvaḥ/ kusumāñjalyādyabhimatamāśaṅkate-- nanviti // kvacivdyabhaicāradṛṣṭamātreṇāpratibandhakatve tvadabhimatopaṣṭa 10 mbhakasyāpi tathātvamastviti bhāvenāha -- tvaditi//


nanu tasyopaṣṭambhaka eva pratibandhakatvaṃ svabhāva ityata āha-- svabhāveti// evaṃ dravadravyasaṃyuktamiti sādhye dravatvaṃ vā tādṛśadravyasaṃyuktatvaṃ --


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭambha-rā. mbhaka-ka.ja.naṃ.su. 2.kvathya-rā.ga.ja.naṃ.su. 3.paṭetyadhikam-ka. 4.papa-rā.su. 5.lālā-ka. 6.na iti nāsti-rā. su. 7.syāt-ka.ja.naṃ. 8.gata-u. 9.'bhinnādhikaraṇavṛttitvāccetyarthaḥ/ nanu--'ityadhikam-u. 10ṣṭambhasyā-u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-dadyu-ktātteḥ-padā-thotti-sanam) śaktivādaḥ pu - 137.


--------------------------------- ----------- ----------


kiṃ cāstu drutaṃ dravyāntarameva pratibandhakam / tathāpi kathaṃ tasya tejastvam / pṛthivyanyatvasādhakena dāhavirodhitvenaiva tejonyatvasya sutarāṃ siddheḥ/ na hi dravadravyasādhakaṃ dharmigrāhakaṃ mānaṃ tasya 1 dravatvasamānādhikaraṇaṃ pārthivatvaṃ vihāya niyameva 2 dravatvavyadhikaraṇaṃ tejastvaṃ spṛśati/ yena dāhavirodhitvena tejonyatvasādhanaṃ dharmisiddhyasiddhibhyāṃ vyāhataṃ syāt/ drutatejasoprasiddhyā vyāptyagrahāt /


---------------------------------------------------------------------------


-- 3 vinā vā heturupapanna ityā 4 dinā heturaprayojaka ityuktamidānīṃ tadupetyapi pariśeṣatastejastvoktirayuktetyāha-- kiñceti// pratibandhakamiti// pūrvarūpavijātīyarūpapratibandhakamityarthaḥ/ tejonyatvasyeti // upaṣṭambhatayā tvadabhimataṃ drava 5 dravyāntaraṃ na tejo bhavitumarhati dāhavirodhitvāt jalavaditi prayogasaṃbhavāttejasaśca dāhānukūlatvena tadvirodhitvābhāvāditi bhāvaḥ//


nanvevaṃ prāguktadravadravyasaṃyukta 6 sādhakadharmigrāhakamānabādha ityata āha-- na hīti// spṛśati-- anumāpayatītyarthaḥ/ siddhyasiddhibhyāṃ 7 tādṛśadravyasiddhau tejastvenaiva siddhyā tadabhāvasādhanaṃ vyāhatam/ tadasiddhau cāśrayasyaivāsiddhyā tasya tejonyatvasādhanaṃ vyāhatamityarthaḥ/ kuto na spṛśatītyata āha-- druteti// dāravirodhitvenaivopaṣṭambhadrutabhāgasya --


---------------------------------------------------------------------------


1.dravadravyatva-ka.ja. 2.dravetyadhikaṃ-ka. 3.vā vinā-u. 4.iti/ atyantetyādinā ityādyasti -u. 6.ktatvasā-u. 7.bhyāmiti/ ityasti-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 138.


------------------------ -------------- ----------


anyathā pṛthivyātmaka eva sa bhāgostu / dharmigrāhamāna 1 mādāya virodhaśaṅkāsamādhānasyobhayatra sāmyāt //


---------------------------------------------------------------------------


-- tejonyatvānaṅgīkāre bādhaḥ 2 / anyatheti // virodheti // drutabhāgasya dāhavirodhitvātkathaṃ pṛthivītvamiti śaṅkāyāṃ tatsamādhānasya yathā tejastvaṃ kathamiti śaṅkā dharmigrāhakamānena tathaiva siddheriti 3 tathaiva samādhīyate tathaiva dharmagrāhakamādāyaivaivanitvaṃ siddhamityapi kartuṃ śakyatvādityarthaḥ/ ubhayatreti // avanitve tejastve cetyarthaḥ//

ayaṃ bhāvaḥ/ dāhavirodhitvena kalpitadrutabhāgasya dharmigrāhakamānasiddhatvena tejastvā 4 vagamaścettarhi sa bhāgaḥ pṛthivyātmaka evāstu / na ca pṛthivyāḥ dāhāvirodhitvādasya ca upaṣṭambhakadravyavirodhatvātkathaṃ pṛthivītvaṃ tasyeti vācyam / evaṃ sati tejasopi dāhapratibandhakatvādasya ca bhāgasya dāhapratibandhakatvātkathaṃ tejastvamiti sāmyāt //


nanu -- atyantānaletyādiprāguktānumānarūpadharmigrāhakabhānenaiva drutabhāgasya tejastvaṃ siddhamiti tejontarenupalabdhamapi dāhavirodhi 5 tvamatraivopeyata iti cet/ tarhi tenaiva dharmimānenāvanitvaṃ siddhamiti pṛthivyantare 'dṛṣṭamapi dāhavirodhitvamatraivopeyata iti sāmyāt / tenai 6 vāvanitvaṃ na siddhaṃ cettejastvaṃ na siddhamiti//


drutabhāgasya pṛthivītvasādhanaṃ tejonyatvasādhanaṃ vā dharmigrāhakamānabādhitamiti bhāvenāśaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.mānamiti dvirasti-rā.su. 2.kamāha-- u. 3.tathaiva iti nāsti- u. 4.stvopa -u. 5.dhi a-u. 6.evakāronāsti -u.


---------------------------------------------------------------------------


susyo-dadyu-ktātteḥ-padhā-thotti-sanam) śaktivādaḥ pu - 139.


---------------------------------- ----------- -------


nanu-- dharmigrāhakamāne 1 naiva taijasatvasiddhiḥ/ uktarītyā drutabhāge siddhe sa bhāgaḥ pṛthivī tejoveti sandehe pṛthivīdravatvatvasya lākṣādravatvādāvatiprasaktatvena suvarṇarajatatāmrādyupaṣṭambhakāvani 2 bhāgavarti tattatpṛthivīdravatva 3 tvaṃ dāhapratibandhakatāvacchedakaṃ kalpyamiti gauravam / tejodravatva 4 tvamātraṃ tu laghviti lāghavatarkasahakāreṇa dharmigrāhakasyaiva taijasatvaparyantaṃ vyāpārāditi cenna/ tejodravatvasya prakṛtapramāṇapravṛtteḥ prāgasiddhatvena lāghavānupasthiteḥ//


kiṃ ca suvarṇasya taijasatve smṛtiṣu --


---------------------------------------------------------------------------


1.nena na tejasatva-rā.su. 2.vinirbhāga-rā.ka.ga.ja.su. 3.vatvaṃ-rā.ka.su. 4.vatvamā- ka. 5.hāpra-u. 6.tvasyānu-u. 7.ntavyā-u. 8.ṇene-u. 9.tvasahasrapalaparimita -u.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 140.


----------------------- ------------ ---------


"kṛṣṇalaṃsrapaye"di 1 ti, śrutiṣu ca tulāpuruṣādidāneṣu śarīraparimitatvasahasrapalaparimitatvādyuktiḥ śravaṇādyuktiśca na syāt /


---------------------------------------------------------------------------


śravaṇādyuktirityanvayaḥ //


suvarṇaṃ rajataṃ vātha vastraṃ vānyadabhīpsitam /


yāvatsāmyaṃ bhavedrājannātmanobhyadhikaṃ tu vā//


tāvattulāyāmāropya sarvaṃ tadyādvijātaye//


iti skānde //


tatraikatra tulābhāge sustrāte dhautavāsasi/


tatoparaṃ 3 tulābhāge nyaseyurdvijapuṅgavāḥ/


samamabhyadhikaṃ yāvatkāñcanaṃ cābhinirmalam //


iti mātsye smaraṇāt //


tathā mātsya eva svarṇakāmadhenvādidānaprastāve --


kāñjanasyāpi 4 śuddhasya dhenuṃ vatsaṃ ca kārayet /

uttamā palasāhasraistadardhena tu madhyamā //


kanīyasī tadardhena kāmadhenuḥ prakīrtitā //


iti smaraṇāditi bhāvaḥ/ kṛṣṇalamiti // svarṇamāsiḥ/ prajāpatyaṃ ghṛte caruṃ nirvapecchatakṛṣṇalamāyuṣkāma iti śruterarthātprāptasya vā codanakaprāptaśravaṇasya vānuvādaḥ/"kṛṣṇalaṃśraye"diti śākhāntaravākyaṃ vā/ ata eva daśame dvitīye pāde"kṛṣṇaleṣvarthalopādapāka"--


---------------------------------------------------------------------------


1.tyādiśru-rā.ga.ja.naṃ.su. tyādaṣucaka-ka. 2.khaḍgakheṭadhare bhūpe -u. 3.re-u. 4.tiśu - u.


---------------------------------------------------------------------------


susyo-dadyu-ktātteḥ-padhā-thottiḥ-sanam ) śaktivādaḥ pu - 141.


------------------------------------- --------- ---------


na ca tatropaṣṭambhakaparameva suvarṇapadam / aśakyaparatve lakṣaṇā'patteḥ/ tasyāpi śakyatve nānārthakatvāt //


etena --


pītimā ca gurutvaṃ ca dāhe yatra ca raktatā /


tasya lokaprasiddhasya svarṇatvaṃ kena vāryate //


avicchinnadravatvaṃ ca vastu 1 yatviha bhāsate /


suvarṇavyavahāro 'yaṃ 2 yatra śāstre pravartate //


---------------------------------------------------------------------------

-- ityadhikaraṇe kṛṣṇaleṣvavayavanikḷptādikāryābhāvādapāka iti prāpte śravaṇavacanā 4 pathānupapatyā ūṣmīkaraṇamātrarūpaḥ pāko 'vaśyaṃ kartatva iti siddhāntitamiti bhāvaḥ/ tatreti // śarīraparimitatvādyuktisthala ityarthaḥ/ upaṣṭambhake 'pi suvarṇapadasya śaktirnāsti utāsti / ādya āha- aśakyaparatva iti // antya āha -- tasyāpi śakyatveti // nānārthatveti // tasya 5 nyāyaśyānekārthatvamitinyāyenānyāyyatvāditi bhāvaḥ/ eteneti // suvarṇe dravyāntarābhāvatvakathanenetyarthaḥ/ nirastamityanvayaḥ/ atra vastuni pītimā gurutvaṃ ca dāhanimittaraktatā copalabhyate tasyetyarthaḥ/ tasmin pītimādyadhikaraṇe kasya suvarṇatvavyavahāro mukhyaḥ kasyāmukhya ityata āha-- avicchinneti // avacchinnadravatvamiti bahuvrīhiḥ/ vastuviśeṣaṇaṃ dāha ityanuṣaṅgaḥ/ śabdasāmyaṃ suvarṇaśabdasāmyamuṣṭambhake 'pi pravartate/ madhuraśabdaḥ rase mukhyo 'pi vīṇādhvanirmadhuraḥ veṇudhvanirmadhura iti yathā tathetyarthaḥ// darśitatvāditi//


---------------------------------------------------------------------------


1.vatviha-rā.su. 2.ta-ja.naṃ.su. 3.tyādya-u. 4.nyathā-u. 5.vā nyāyaiścā-u.


--------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 142.


------------------------ ------------- ---------


vastubhede prasiddhe 'pi śabdasāmyaṃ pravartate /


rasasvabhāvo madhuro dhvaniśca madhuro yathā //

iti līlāvatyuktaṃ nirastam / vastubhedasyaivāsiddheḥ/ pārthiva eva śāstrīyavyavahārasya darśitatvācca / saṃbhavatyekārthatve nānārthatvāyogācca//


kiṃ ca sidhyatu dāhapratibandhakasya drutabhāgasya taijasatvam / tathāpi sa bhāga āvaśyakavahnigata evāstu / na tu 1 svarṇarajatatāmrādirūpopaṣṭambhakabhāgagataḥ/ gauravāt //


yadyapi drutatejo 'dhikaraṇībhūtavyaktibahutvamadhikaraṇatāvacchedakadharmaikyaṃ cobhayatra samam /


--------------------------------------------------------------------------


śarīraparimitatvāditakathanenetyarthaḥ/ nānārthatveti // upaṣṭambhakasyāśakyatvena lakṣaṇāpatya 2 śakyatve 'vaśyambhāvini nānārthatvāpāta iti bhāvaḥ/ āvaśyaketi// dravatvārthaṃ vahnisaṃyogasyāpekṣitatvādita bhāvaḥ/ vahnigata iti // upaṣṭambhakapārthivasaṃbaddho yo vahnistadgata ityarthaḥ/ vyaktimādāya gaurava 3 davacchedakaikyena lāghavasyāpi sāmyāt ko 'tra pakṣe viśeṣa ityākṣipati-- yatyapītyādinā // drutatejolakṣaṇabhāgasyādhikaraṇībhūtavyaktayo yāstāsāṃ bahutvamityarthaḥ/ adhikaraṇateti // drutatejobhāgādhikaraṇetyarthaḥ/ ubhayatreti// drutabhāgaḥ vahnigata ita pakṣe upaṣṭambhakagatapakṣe cetyarthaḥ/ samamityuktaṃ vyanakti-- upaṣṭambhaketi // upaṣṭambhakasuvarṇarajatatāmrādivyaktīnāmivetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. svarṇapadaṃ nāsti- ja. 2. tyāśa- u. 3.vavada -u.


---------------------------------------------------------------------------


susyo-dadyu-ktātteḥ-padhā-thottiḥ- sanam ) śaktivādaḥ pu - 143.


------------------------------------- --------- --------


upaṣṭambhakasuvarṇādivyaktīnāmiva vahnivyaktīnāmapi bahutvāt / bahuṣu 1 vahniṣu vahnatvasyaivopaṣṭambhakeṣu suvarṇādiṣvapyadhathikaraṇatāvacchedakasya pūrvarūpavijātīyarūpānadhikaraṇapārthivatvasyaikatvāt / tathāpyupaṣṭambhake 2


ṣvadhikaraṇatāvacchedaka 3 maupādhikadharmatvādguru vahnatvaṃ tu jātitvāllaghu/ vahnigatasyāpi tasyopaṣṭambhakasaṃyuktatvāttatra rūpa 4 parāvṛtti 5 pratibandhakatā ca yuktā / na cāvini 6 rbhāgavartina 7 eva saṃyoga pratibandhakaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


tajjanyatayā 8 rajatādāvapi rajatādipadavācyatayā drutabhāgasya tejastvopakagamāt rajatādorapyupādānam / anyathā tatrevātrāpyupaṣṭabhyabhāgāntaraṃ vinopaṣṭambhakadravatvādinaiva pūrvoktadiśopapattau tatsaṃyuktadravyāntarakalpanābhāvaprasaṅgāditi bhāvaḥ// vahnīti // upaṣṭambhakasaṃbaddhasuvarṇādipadavācyavahnivyaktīnāmityarthaḥ// vahniṣviti // upaṣṭambhakasaṃbaddhadrutatejodhikaraṇavahnivyaktiṣvityarthaḥ/ avacchedakalāghaveviśeṣa itisamādhatte-- tathāpīti // upaṣṭambhakeṣviti // upaṣṭambhakatvenatvadaṅgīkṛteṣu suvarṇādipatavācyadrutatejobhāgādhikaraṇeṣvityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------

1.bahuṣviti nāsti-rā.ka.ga.ja.naṃ.su. 2. ṣu suvarṇādiṣvapi adhi-rā.su. 3.kaṃ sopā-naṃ. 4.pāpa- ka.ga.naṃ. 5.hetutā ca yuktā- rā.ga.naṃ.su. 6.nibhāga -ga.naṃ. 7.naiva- su. 8.tulyanyāyatayā -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 144.


----------------------- ----------- ---------


jalasaṃ 1 bandhena jalamadhyasthapaṭādau rūpa 2 parāvṛttipratibandhakadarśanāt / vahnau tādṛśabhāgasyānupalabdhibādhastūpaṣṭambhake 'pi samaḥ/ vahnigatatve tatsaṃba 3 ddhapaṭādirūpasyāpi pratibandhaḥ syāditi codyaṃ svabhāvādupaṣṭambhakasyaiva rūpaṃ pratibadhnātīti samādhānaṃ copaṣṭambhakagatatve ca samam //


kiñcāstūpaṣṭambhakāvinir 4 bhāvagavartyeva sa bhāgaḥ/ tathāpi tasya suvarṇatvādijātimatve na mānam / lokasiddhajhasuvarṇarajatādau vijātīyarūpa 5 pratibandhakatvena lidhyatastasya nānājātīyatve gauravādekajātīyatvenaiva siddheḥ/


---------------------------------------------------------------------------


tatra hetūnāha-- jaleti // 6 upaṣṭambhaketi// upaṣṭambhakagata eva tādṛśo drutabhāga ityatrāpi


pūrvoktadiśānupalambhabādha evetyarthaḥ //


nanvastve 7 tāvatā na suvarṇasya pārthivatvaṃ bhavadajabhimataṃ prāptamiti cenna/ paramatāsiddherevebhālaṣitatvāditi bhāvaḥ //


nanu drutatvamupaṣṭambhakasthamevopalabhyata iti taddruta eva kaścidbhāgaḥ kalpyata ityata āha -- kiṃ cāstviti// na mānamiti padavibhāgaḥ/ nāneti // suvarṇarajatatāmrādijītīyatva ityarthaḥ//


prāguktaṃ sarvaṃ buddhyārohāyopasaṃhāravyājena darśayati -- tasmāditi //


---------------------------------------------------------------------------


1.yogena-ga. 2. parāvṛttītināsti-rā.ka.ga.ja.naṃ.su. 3.ndhaghaṭā-rā. dvadha-su. 4.nibhāga-ga.naṃ. 5.tasyetyārabhya etadantaṃnāsti-rā.su. 6.tarhi prāguktānupalabdhibādhaḥ kuto netyata āha-- vahnāviti// tādṛśeti // pūrvarūpaparāvṛttihetubhūtabhāgasyetyarthaḥ/ ityadhikam -u. 7. vaṃ tā -u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-dadyu-ktātteḥ-padhā-thotti-sanam) śaktivādaḥ pu - 145.


--------------------------------- ----------- --------


tasmāllokasiddhasuvarṇa 1 rūpaparāvṛttipratibandhasya kḷptenāvaśyakena bhojakādṛṣṭenaiva vā dravatvasya pratibandhakatve 'pi kḷptena samānādhikaraṇadravatvenaiva vā vyadhikaraṇasya 2 dravatvasya pratibandhakatvepi dravatvādhikaraṇāntarasya kḷptena pārthivatvenaiva vā taijasatve 'pi lāghavāttasya dāhakavahnigatatvenaiva vopaṣṭambhakasuvarṇādyavi 3 nirbhāgavartitve 'pi tasyāsuvarṇatvenaiva vopapatterna suvarṇasya taijasatvasiddhiḥ //


suvarṇasyodayanādyuktārthāpatteḥ pañcadhānyatho 1 papattisamarthanam// 13 //


---------------------------------------------------------------------------tasya vivaraṇaṃ loketyādinopapatterityantena / kiṃ cāstu 5 dravadravyatvamityādinokta 6 māha-- dravatvasyeti // kiñcāstu drutamityādinoktamāha-- vyadhikaraṇasyeti // 7 kiṃ cāstvityādinoktamāha-- upaṣṭambhaketi// suvarṇasyodayanādyuktārthapatteḥ pañcadhā 8 nyathopapattisamarthanam // 13 //


---------------------------------------------------------------------------


1.naveti nāsti--naṃ.rā.ga.ja. 2.katvābhi-rā.ga. 3.'tava' ityadhikam-ga.


4.bhāgantarasyeti nāsti--rā. 5.haṇe--naṃ.ka.ja. haṇāt-rā. 6.pretasuvarṇasyānupalabdhi -rā.ga.


--------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 132.


------------------------ -------------- ----------


atha suvarṇasyodayanādyuktārthāpatteḥ pañcadhānyathopapattisamarthanam// 14//


yadapi maṇau līlāvatyu 1 ktaṃ 2 matamuktamatyantāgnisaṃyoge 3 nānuvicchamānadravatvādhikaraṇaṃ rūpavat bahirindriyapratyakṣadravyatvāt, pṛthivyāditrayāntargataṃ ca rūpatvāt, tatrāpi na jalam pūrvoktahetudvayāt, nāpi pārthivam asati dravadravyasaṃbandhe 'tyantāgnisaṃyoge 'pyanucchidyamānadravatvādhikaraṇatvāt,


---------------------------------------------------------------------------


atha suvarṇasya taijasatve maṇyādyuktaprakāradvayabhaṅgaḥ// 14//


matamuktamiti// navīnāstvityādinoktamityarthaḥ/ tadarthaṃ niṣkṛṣyānuvadati -- atyanteti// adhikaraṇamityantaṃ pakṣaḥ / suvarṇarajatatāmrādikaṃ viśeṣyaṃ dhyeyam/ rūpavaditi sādhyam/ āśrayāsiddhinirāsāya satyantam / jīvātmani gagane rūpādau cāvyabhicārāya --bahirindreyati pratyekṣeti dravyatvāditi ca hetāvuktiḥ// asminneva pakṣanirdeśe sādhyahetvantare āha-- pṛthivyādīti // rūpitvahetorasiddhinirāsāya pūrvaprayogaḥ/ tatrāpīti// pṛthivyāditrayāntargatatvepītyarthaḥ/ pūrvokteti// naimittikadravatvavatvāt, snehaśūnyatvācca, snehavatve tadadhīnasaṃgrahaprasaṅgāditi pūrvabhaṅgoktahetudvayādityarthaḥ/ lākṣāvaditi bhāvaḥ/ nāpi pārthivamiti//


uktarūpadravatvādhikaraṇaṃ vastvityanuṣaṅgaḥ/ atrā 4 sati dravadravyasaṃbandha iti pakṣo


viśeṣaṇīyaḥ/ tena 5 kathyamānajalamadhya--


---------------------------------------------------------------------------


1.tyādyuktaṃ-rā. 2.matamuktamiti nāsti-ka.ja. 3.ge satya-ga. 4.trasati-naṃ. 5.kvathyamājanajalamadhyasthaghṛtādau na bādhaḥ ityadhikam -mu.


---------------------------------------------------------------------------


susya-taitve-makta-pradva-yaṅgaḥ)śaktivādaḥpu - 147.


jalavaditi pariśeṣāttejastvasiddhiriti// tanna/ suvarṇe drutadrutataratvādeḥ kramaśaḥ pratītyā dravatvānucchedasyāsiddheḥ//


na ca dravatvaprāgabhāvāsamānādhikaraṇadhvaṃsāpratiyogidravatvādhikaraṇatvaṃ hetuḥ, sa ca nāsiddha iti vācyam / prabalāna 1 lasaṃyogena dravyasya naṣṭatayā dravatvadhvaṃsasya dravatvaprāgabhāvasamānādhikaraṇatvena 2 hetvasiddheḥ//


atha suvarṇadravatvamāśrayanāśānnaśyati na tvagnisaṃyogāt /


---------------------------------------------------------------------------


-stha 3 ghaṭādāvavyabhicārāya hetāvasati dravadravyasambandha ityuktiḥ/ asiddhinirāsāyātyantāgnisaṃyoge 'pītyuktiḥ/ aprayojakatvanirāsāyānucchidyamāneti/ yadvā lākṣā 4 ghṛtādāvavyabhicārāyānucchidyamānetyuktiḥ//


asiddhyuddhāraṃ maṇyuktamāśaṅkya nirāha -- na ca dravatveti // ekasya dravatvasya nāśe pūrvapūrvasmādutkṛṣṭotkṛṣṭatarotkṛṣṭatamadravatvaprāgabhāvasamānādhikaraṇatvena tadasamānādhikaraṇa 5 dhvaṃsapratiyogitvāddravatvānāṃ tādṛśadravatvādhikaraṇatvaṃ nāsiddhamityarthaḥ/ naṣṭatayeti // pīlupākaprakriyāvayavakriyayā tatsaṃyoganāśena paramāṇudravyanāśe sati punarbhojakādṛṣṭena paramāṇukriyayā tatsaṃyogadvārā dravyāntarāṇāmutpattestatropagamāditi bhāvaḥ//


maṇyuktamevāsiddhiśūnyahetvantaramāśaṅkate -- athetyādinā //


---------------------------------------------------------------------------


1.lāgnisaṃ-su. 2.tvāsiddhyā he-rā.su. 3.ghṛtā-mu. 4.kṣādya-jādau -u. 5.ghaṭādi ityadhikam -mu.


---------------------------------------------------------------------------


tathātve ghṛta 1 iva dravatvāntaraṃ notpadyeta / evaṃ cāgnisaṃyoge satyapi taddhetukanāśāpratiyogidravatvādhikaraṇatvaṃ hetuḥ sa ca nāsiddha iti cenna 2 / tathāpyupaṣṭambhake pīte pārthive uktarūpasya dravatvānucchedasya darśanena 3 vyabhicārāt//


nanu -- pārthivadra 4 vatva 5 tvamevā 6 gnisaṃyoganāśyatve tantram / na tu janyadravatva 7 tvam / suvarṇādidravatvetiprasakteḥ/ nāpi ghṛtalākṣādidravatva 8 m/ ananugamāt / evaṃ ca pīte pārthive dravatvāṅgīkāre tasyocchadāpatyā pītaṃ 9


drutamiti pratītirbhrāntiriti cenna/

---------------------------------------------------------------------------


agnisaṃyoga iti // āśrayānāśādyatra ghṛte dravatvā 10 nāśastatrāvyabhicārāya satyantam / tathāpīti// asiddhyabhāve 'pītyarthaḥ/ pārthivatvopapādanāya 11 pītetyuktiḥ/ sādhyābhāvopapādanāya pārthiva ityuktiḥ/ tatroktarūpahetorevābhāvānna vyabhicāra iti bhāvena bādhoktipūrvaṃ pītaṃ drutamiti buddherbhramatvamāśaṅkate-- nanviti// dravatvasyāgnisaṃyogasāśyatvena dravatvamātraṃ tantram / jalagatadravatve vyabhicārāt / kiṃ tu pārthivadrava 12 vā lākṣādravatvaṃ ghṛtadravatvamityādikaṃ vācyam / tatrādyameva yuktaṃ na tvanyaditi nirāha-- pārthiveti// astu kiṃ tata ityata āha-- evaṃ ceti //


---------------------------------------------------------------------------


1.ghaṭa iva-ka.ja.naṃ. 2.na iti nāsti-rā.su. 3.tatretyadhikam-rā.ga.naṃ.su. 4.vatvamavāgni-ka. 5.tvame-rā.ja.naṃ.su. 6.tyantā-rā.su. 7.vatvaṃ-rā.ka.ja.su. janyapadamapi nāsti-naṃ. 8.tvavam-ga. 9.vaddruta-naṃ.


10 ghṛtatvānā-u. 11.'pārthivetyuktiḥ' ityantaṃ nāsti- u. 12. vatvavatvaṃ vā - u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-tautve-makta-pradva-yaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 149.


--------------------------- --------- ----------


anubhavasiddhaṃ 1 pīte dravatvamapalapya tadasiddha 2 sya tvadabhimatatejasi dravatvasya svīkāre dṛṣṭahānyadṛṣṭakalpanāprasaṅgāt //


anyathā -- pārthivadravatvasyāgnisaṃyoganāśyatāyāṃ tantratve siddhe pīte pārthive 'nucchidyamānadravatvā 3 bhāvasiddhiḥ tatsiddhau cātivyāptyabhāvena pārthivadravatva 4 tvasyāgnisaṃyoganāśyatve tantratvasiddhirityanyonyāśrayaḥ syāt / dṛṣṭānusāriṇī hi kalpanā //


kiñca pītabhāgo na druteścettatra kāṭhinyadhīḥ syāt //


---------------------------------------------------------------------------


tvadabhimata iti// upaṣṭambhatvenāṅgīkṛta ityarthaḥ/ anyatheti// anubhavasiddhasyāpi pārthivadravatvasya bādhakenāpalāpa pādhakenāpalāpa ityarthaḥ//

nanu lākṣādidravatvaṃ tantramityuktāvananugamaḥ prāpnotītyataḥ prāmāṇikatvānna doṣa iti


bhāvenāha-- dṛṣṭeti// pītapārthivabhāge drutatvasya dṛṣṭatvena tadanusāreṇa pārthivadrava 5 tvādanyadeva kiṃ cidagnisaṃyoganāśyatāyāṃ prayojakaṃ kalpyamityarthaḥ//


nanu dṛṣṭirbhrāntirityuktamiti cenna/ tasyā bhramatve tadviparīta pratyayarūpabādhāvatāraḥ syāditi bhāvenāha-- kiṃ ceti// yadā 6 dravatvā 7 nucchedarūpahetorabhāvānnopaṣṭambhakapārthivabhāge vyabhicārastadā na kevalaṃ dṛṣṭahānyādyāpāta 8 iti bhāvenāha-- kiṃ ceti// kāṭhiṇyabuddhyabhāvo 'nyanimittaka eva na tu tadabhāvahetuka iti bhāvena maṇyuktamevāṅkya nirāha -- na ceti/


---------------------------------------------------------------------------

1.ddhe-naṃ. 2.ddhe-naṃ. 3.tvādhikaraṇatvāsi-rā.su. 4.tvādhikaraṇatvābhāva-naṃ. 4.tvasyā-rā.ka.ja.naṃ.su. 5.vatvātvāda-u. 6.yadvādra-naṃ. 7.dravatveti nāsti-u. 8.kintvaniṣṭāntarañcāpadyata iti bhā -- mu.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 150.


------------------------ ------------- --------


na ca jalasthamaṣīkṣodādāviva praśithilāvayavasaṃyoga 1 vatvānna taddhīriti vācyam / evaṃ hi ghṛtādāvapi dravatvaṃ na sidhyet / tva 2 nmate ghṛte snehapratītyarthagha 3 māvaśyakāpyadravyasaṃyogakṛtāvayavasamayogāśaithilyenaiva kāṭhiṇyāpratītiriti suvacatvāt/ evaṃ jale 'pi sāṃsiddhikadravatvaṃ na sidhyet/ āvaśyakenāvayavasaṃyogaśaithilyavaśeṣaṇaiva dravatvadhīriti suvacatvāt//


anyathā pārthivāntare dravatvānucchedādarśanāt suvarṇamapārthivaṃ cettejontare dravatvādarśanātsuvarṇaṃ 4 taijasaṃ na syāt/ tejo viśeṣasvabhāvāt tadupapattau ca pārthivaviśeṣasvabhāvādidamapyupapadyatām/ kṛtaṃ pītimagurutvāśrayātiriktabhāgāntaraṃ kalpayitvā tatra svabhāvaviśeṣakalpanena pītatvapratīterbhramatvakalpanena ca//


---------------------------------------------------------------------------


5 apāṃ netrāñjananyāyamate ghṛtasya pārthivatvena svataḥ snehābhāvādāha -- 6 tvanmata iti//

nanu kāṭhiṇyabuddherabhāve 'pi lākṣādau pārthivāntare 'tyantāgnisaṃyoge dravatvānucchedādarśanādiha ca taddarśanātsvarṇādau pratītadravatvaṃ nopaṣṭambhakapārthivagataṃ


kiṃ tu tadupaṣṭabhyabhāgāntaragatamiti kalpanīyaḥ/ ava eva maṇau ghṛtādau dravatve bādhakābhāvādityuktamityata āha-- anyatheti// tasyaiva vivaraṇaṃ cedityantam// idamapīti// dravatvānucchedadarśanamapītyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.gatvā-rā.ga.su. gavatvanaiva-naṃ. 2.tanma -rā.sur. 3.the ā-rā.su. 4.ataijasaṃ kiṃ na syāt -rā.ga.su. 5.maṣīnetrāñjanam/ nyā-u. 6.tanma -naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------


susva-taitve-makta-pradva-yaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 151.


-------------------------- ------------ -----------


anye tu-- atyantāgnisaṃyoge 'pyanucchidyamānadravatvādhikaraṇaṃ pītaṃ pārthivaṃ dravatvocchedapratibandhakadravadravyasaṃyuktaṃ atyantānalasaṃyoge 'pyanucchidyamānadravatvādhikaraṇapārthivatvātkvā 1 thyamānajalamadhyastha 2 ghṛtavadityanumānena 3 dravadravyaṃ sidhyajjalatve pṛthivītve coktatarkabādhāttaijasaṃ sidhyati//


---------------------------------------------------------------------------


kṛtaṃ alamityarthaḥ/ kalpanena kalpanena cetyābhyāmanvayaḥ/ kalpanādvayaṃ vyarthamiti phalitor'thaḥ//


evaṃ maṇāvuktaṃ līlāvatyabhimatamupaṣṭambhakabhāge dravatvaṃ nāstyevetyupetya pravṛttaṃ suvarṇasyāpārthivatvasādhakahetumasiddhivyabhicarābhyāṃ nirasyopaṣṭambhake dravatvamupetya pravṛttamanyetvityādinā maṇyuktamevānyadapi matatrayaṃ tāvadanūdya nirāha-- anyatvityādinā // etadapi 4 nirastamityanena// anyetvityasyāhurityanenānvayaḥ/ etanmataṃ 5 pārthivagataṃ bhavatyeva pīta 6 drutamiti pratīterdurapahvavatvāt, prāguktabādhasya coktatadiśāprayojakatvena kāṭhiṇyapratītyāpātena ca dravatvapratīterbhramatvāyogāccānucchidyamānadravatvādhikaraṇaṃ pītaṃ pārthivamiti pakṣanirdeśaḥ/ upaṣṭambhakatvenopagatamityarathaḥ/ jale bādhanirāsāya pārthimityuktiḥ/ tāvatyukte 7 bādhaḥ/ ataḥ pītamiti// ghaṭādāvabādhāya dravatvādhikaraṇamiti// lākṣādāvabādhāyānucchidyamāneti/


---------------------------------------------------------------------------

1.kvatha-ka. kkathya-ga.ja.naṃ.su. 2.ghaṭavat-ka.ja. 3.drutetyadhikam-rā.ka.su.


drutadravyaṃ-ga.ja. 4.prāgevetyadhikam-mu, 5.te dravatvaṃ -u.mu. 6.taṃ-u. 7.ghṛtādāvityadhikam - u.mu.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 152.


------------------------ ------------ --------


yadvā pratibandhakatayā siddhaṃ drutadravyaṃ taijasaṃ asati dravadravyasaṃbandhe 'tyantāgnisaṃyogenānucchidyamānānityadravatvādhikaraṇatvāt yannaivaṃ yathā ghṛtamiti vyatirekyantarāttaijasatvasiddhiḥ//


na cā 1 trāsādhāraṇyam / tasya vipakṣe bādhakādarśanadaśāyāmeva doṣatvāt/ prakate ca pṛthivītvādau bādhakasyoktatvāt //


---------------------------------------------------------------------------


āśrayasiddhanirāsāyātyantāgnisaṃyo 2 geti/ apratibaṃ 3 ndhāgnītyarthaḥ/ jalaparamāṇusaṃyogenārthāntara vāraṇāya sādhye pratibandhakāntaṃ viśeṣaṇam / 4 svāvayavāvayavasaṃyogenārthāntaravāraṇāya pratibandhakāntam / hetā 5 vavyabhicārāya pārthivatvādityuktiḥ/ ghaṭādāvavyabhicārāya dravatvādhikaraṇeti/ lākṣādāvavyabhicārāyānucchidyamāneti/ asiddhinirāsāyātyantetyādi/ 6 uktatarketi// jalatve naimittakadravatvaṃ na syāt/ snehavatvaṃ na syāt/ pṛthivītve ca lākṣādāviva dravatvocchedaḥ syāt iti tarketyarthaḥ//


paryavasānagatyā taijasatvaṃ prasādhya sākṣādeva taijasatvapathavetyādinā maṇyuktaprakāreṇānvāha-- yadveti// jalaparamāṇvādāvavyabhicārāya hetāvanityeti dravatvaviśeṣaṇam/ lākṣādāvavyabhicārāyānucchidyamāneti/ asiddhinirāsāyātyantetyāti/ kkathyamānajalasthaghṛtādāvavyabhicārāya 7 satītyādi // asādhāraṇyamiti// tejontare satyapi taijasatve hetorabhāvāditi bhāvaḥ/ asādhāraṇyasya doṣatve saṃśaya satpratipakṣo 8 vā dvāram/ sa ca viśeṣādarśanasthale saṃbhavati na tvihetyāha-- tasyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.atreti nāsti-ka.naṃ. ca tatrā-ga. 2.ge pīti-u.mu. 3.ddhā-u. 4.'yadvā' ityadhikaṃ-u.mu. 5.tau payasyavya-u. 6.svarūpoktir vā / ityadhikam- mu. 7.'yāsa' iti śodhitaṃ-u.mu. 8.kṣavadvācyaḥ - u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-taitve-makta-pradva-yaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 153.


-------------------------- ----------- ---------


yadvā drutatejastvameva sādhyam / idaṃ ca sādhyaṃ viśiṣṭaṃ 1 kvāpi na prasiddhamiti nāsādhāraṇyam / na caivamaprasiddhaviśeṣaṇatvam/ tejastvaṃ nādravarūpavanmātravṛtti dravyatvasākṣāvdyāpyajātitvāt drutavṛtti vā rūpavadvṛttidravyatvasākṣādvyāpyajātitvāt jalatvavaditi sāmānyato drutatejasmiddhirityāhuḥ//


---------------------------------------------------------------------------


bādhakasyeti// sākṣādāviva dravatvocchedaḥ syādikatyādibādhakasyetyarthaḥ//


nanu drutatejastvameva sādhyam/ tathā ca 2 pakṣābhāvānna 3 sādhāraṇyamapi/ kiṃ taddoṣatānirāsāya vipakṣe bādhakatarkānusāraṇāyāsenetyato 'nyatvetimaṇyuktameva prakārāntaramāha-- yadveti// pratibandhakatayā siddhadrutadravyasyetyanuṣaṅgaḥ/ nādraveti// adravaṃ yadrūpavattanmātrāvṛtti rūpavaddṛtavṛttīti phalitorthaḥ/ ghaṭatvādāvavyabhicārāya hetau sākṣāvdyāpyetyuktiḥ/ tasya dravya 4 tvavyāpyapṛthivītvavyāpyatvāt/ atma 5 no 'nyataratvādāvavyabhicārāya jātipadam / maṇau rūpa 6 vṛttidravyatvasākṣādvyāpyāpyetyuktāvapyeti 7 hetvanubādasyu rūpavaddṛtavṛttītiparyavasitasādhye manastve vyabhicāreṇa tannirāsāya rūpavatpadasārthakye 'pi yathāśrutasādhye vyabhicārābhāvena vyarthatvamabhipretyeti// dhyeyam/ rūpavadityaṃśasya sādhye gurutvādāha -- drutavṛttitveti// manastvādāvavyabhicārāya hetau 8 rūpavṛttīti dravyaviśeṣaṇam / ghaṭa 9 sorālokānyataratvādāvavyabhicārāya jātipadam/ prāgeva pūrvabhaṅgaḥ evetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1ṣyakvā-rā.naṃ.su. 2.sapa-u. 3.nāsā-u. 4.vatva-u. 5.tma mano-u. 6.vaddṛ-u. 7.pyehaṃ he-u. 8.'vaddṛttīti dravyatvaviśe ityasti-mu. 9.tejonya-mu.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 154.

------------------------ ------------ -----------


etadapi prāgeva nirastam / karakādāvivādṛṣṭaviśeṣasyaiva pratibandhakatvopapatteranupalabdhibādhitabhāgāntarakalpanāyogāt/


taijasatvasādhakavyatirekiṇi tu pakṣa evāsiddhaḥ/ ava eva tarko 'pi nirālambanaḥ/ yaccāprasiddhaviśeṣaṇatvanirāsāyānumānadvayamuktam / tadapi 1 na / tejastvaṃ nāgururūpavanmātravṛtti dravyatvasākṣāvdyāpyajātitvāt guruvṛtti vā rūpavaddṛttidravyatvasākṣādvyāpyajātitvāt jalatvavadityādinā tejastvasya guruvṛttitvasyā 2 pyāpatyāprayojakatvāt//


---------------------------------------------------------------------------


tadvyanakti-- 3 kāraṇādāviti// etadapi yagyānupalabdhibādhenānyathaivopapattipañcakena ca prāgeva nirastamiti kvacitpāṭhaḥ/ ekṣa evāsiddha iti//suvarṇe drutadrutataratvādeḥ kramaśaḥ pratītyā dravatvānucchadasyāsiddherityuktadiśānucchidyamāna 4 dravatvādhikaraṇasyāsiddhyā pakṣa evāsiddhaḥ/ kiṃ doṣāntareṇetyarthaḥṣa/ ata evā5 nucchidyamānadravatvādhikaraṇatvāsiddhyā pakṣāsiddhereva/ drutadravyasaṃyuktatvarūpasādhyasyāsiddhatvāt yadi tādṛśadrutadravyaṃ pārthivaṃ syāddṛtatvocchedaḥ syāt iti tarko nirālambana ityarthaḥ/ nāgururūpavanmātravṛttīti// gurutvahīnarūpavanmātravṛtti netyarthaḥ//


atha vā ghaṭe 6 drutatvocchadasamaya 7 samānādhikaraṇadravatva 8 sāmagrīsamavadhānaṃ nāsti --


---------------------------------------------------------------------------


1.na iti nāsti-ka.rā.ja.naṃ.su. 2.pyupapatyā-rā.su. 3.karakādā-u. 4.'suvarṇe' ityādi nāsti-mu. 5.anucchidyamāneti nāsti-mu. 6.ṭadru-u. ghṛte-mu. 7.ye sa -u. 8.tve sā-u.


---------------------------------------------------------------------------


susya-taitva-makta-pradva-yaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 155.


-------------------------- --------- --------


etena suvarṇaṃ taijasaṃ samānādhikaramadravatvasāmagryasamavahitāgnisaṃyogajanyadhvaṃsapratiyogyavṛttidrava 1 tvatvavyāpyajātimaddravatvavatvāt vyatirekeṇa ghṛtavat/ savurṇārambhakāḥ paramāṇavo na pārthivāḥ atyantāgni saṃyoge 'pyanucchidyamānadravatvādhikaraṇatvāt/ jalaparamāṇuvat/ taijasā vā uktahetoḥ/ vyatireṇeṇa ghṛtaparamāṇuvadityādīnyapi

nirastāni /


---------------------------------------------------------------------------


-- suvarṇaṃ 2 tvamastītyādinā maṇyuktānyeva prayogāntarāṇyanūdya nirāha-- eteneti// suvarṇamityā 3 dinopaṣṭambhadruta bhāgo gṛhyate --samāneti// samānādhikaraṇaṃ yaddravatvaṃ tatsāmagryasamavahito tadavṛttirjātiḥ suvarṇadravatva eveti nāsiddhiḥ/ atra nañdvayāpraveśena tādṛśasamāmagrīsamavahitāgnisaṃyogajanyadhvaṃsapratiyogivṛttītyuktāvagnisaṃyogaprayojyanaimittikadravatvamātraniṣṭhajātiviśeṣamādāya ghṛte vyabhicārāpātāt/ ityādīnītyādipadena suvarṇamapārthivārabdhaṃ taijasārabdhaṃ vā apārthivaṃ taisajaṃ vā atyantāgnasaṃyoge satyanucchidyamānadravatvādhikaraṇaparamāṇvārabdhatvādityādisaṃgrahaḥ/ pīta iti// upaṣṭambhakapārthivabhāga ityarthaḥ/ tatrāpi dravatvasyopapāditatvāditi bhāvaḥ/ tejastvena vināpi hetūnāmupapatteḥ prāguktarītyāsaṃbhavādāha-- aprayojakatvācceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vyatvavyā-ka.ja.su. vatvavyā--ga.narṃ. 2.ṇe tvastī-u. 3.tyane-no-u. 4.yo dhvaṃsaḥ tatpratiyogyavṛttiryā dravyatvavyāpyajātistadyuktadravatvavatvādityarthaḥ/ suvarṇe agnisaṃyogena dravatvavyaktiparaṃparāyā jāyamānatvena tatrāgnisaṃyogasya samānādhikaraṇadravatvasāmagrīsamavahitatvāttādṛśasāmagryasamavahitāgnisaṃyogajanya -ityadhikam -mu.


--------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 156.


------------------------ ------------- -------


pīte vyabhicārādaprayojakatvācca 1 //


suvarṇasya taijasatve maṇyā 2 dyuktaprakāradvayabhaṅgaḥ// 14//


---------------------------------------------------------------------------


prakāradvayeti// upaṣṭambhake 6 dravatvavanāstitvāstitvaprakāradvayabhaṅga ityarthaḥ//

suvarṇasya maṇyādyuktaprakāradvayabhaṅgaḥ// 14 //


---------------------------------------------------------------------------


atha suvarṇasya pārthivatvasamarthanam // 15 //


anyastvāha--


suvarṇaṃ 3 dravyāntarameva / tathā hi dravatvādhikaraṇaṃ na tejaḥ pītatvāt/ na ca pītatvātpārthivamevāstviti vācyam/ pṛthivyāṃ 4 śuklarūpavatve 'pi śuklarūpasya jalasya 5 sāṃsiddhikadravatvādineva suvarṇasya pītatve 'pyanucchidyamānadravatvādhikaraṇatvena pṛthivī--


---------------------------------------------------------------------------


atha suvarṇasya pārthivatvasamarthanam // 15 //


dravyāntarameveti// navadravyātiriktamityarthaḥ/ pṛthivyā ityāderayamarthaḥ/ 7 yathā pṛthivījalayordvayoḥ śuklarūpatve 8 nāviśeṣepi --


---------------------------------------------------------------------------


1.'suvarṇasya dravyāntaratvameva nirākaraṇam' ityadhikam-rā.su. 2.ṇyukta-ka. 3.tu ityadhikam -mu.rā.naṃ.ga. 5.saṃsi-surā. 6.prakarādvayaṃ nāstītyetatprakāra -u. 7.yathā iti nāsti-u.naṃ. 8.tve yathā naimi-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


susye-pātva-sanam) śaktavādaḥ pu - 157.


------------------- ------ -----------


to 1 vailakṣaṇyasaṃbhāvat / na ca pṛthivījalānyatve sati rūpavatvāttejaḥ/ aprayojakatvāt / anyathā jalatejonyatve sati sparśavatvena vāyuriti pṛthivī syāt/ na ca pṛthivyevāstu dharmikalpanāto dharmakalpanā 2 yā laghutvāditi vācyam / dravyāntaratvapakṣe 'pi dharmiṇaḥ suvarṇasya siddhatvenātiriktatvamātrasya kalpanāditi//

etadapi prāgeva nirastam / dravatvocchedapratibandha 3 kasya karakādāvivādṛṣṭaviśeṣā 4 devopapatyāpītasya pṛthivībhedāyogāt / anyathā karako 5 'pi dravyāntaraṃ syāt//


yadi ca jalatvavyāpyadharmadarśanātkarako 6 jalaṃ, tarhi svarṇamapi pṛthivī 7 tvavyāpyapītatvadarśanātpṛthivyevāstu /

---------------------------------------------------------------------------


-- naimittikasāṃsiddhikadravatvavatvabhedena vailakṣaṇyaṃ yathā pītatvāviśeṣo 'pi dravatvocchityanucchittibhedādvailakṣaṇyamiti prāguktamaṇyādimataṃ nirāha-- naceti//


teja iti // suvarṇamityanukarṣaḥ/ evaṃ pṛthivyevāstu ityatrāpi / dharmīti// dravyāntararūpadharmikalpanāpekṣayā kḷptapṛthivītvamevopādāyā tasyaiva dravatvānucchedarūpadharmakalpanāyā laghutvādityarthaḥ/ itipadasyāheti pūrveṇānvayaḥ// prāgeveti// udayanādyuktabhaṅgaḥ evetyarthaḥ// pṛthivībhedeti// pṛthivīto bhedetyarthaḥ/ jalatvavyāpyeti// śuklarūpavadvṛvatvādikamityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.vīvai-su.rā.ga. 2.nāla-su.rā. 3.ndhasya-su.rā.ga.ja. 4.ṣopapatyā-su.rā. 5.kādyapi-su.rā.ga.ga.ja. 6.kā ja-ga.ja.ka. 7.vī vyā-su.rā.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 158.


------------------------- ----------- ----------


anyathā pītatvānna teja ityapi na yuktam / pītatvasya tejotvasya tejonyatveneva pṛthivītvenāpi vyāptigrahāt//


tasmādupaṣṭambhakadravyagatapītarūpaparāvṛttipratibandhakatvena drutatejaḥ siddhiriti vā, upaṣṭambhake dravatvānaṅgīkāreṇānucchidyamānadra 1 vatvādhikaraṇasya dravyāntarasyānucchidyamānadravatvādhikaraṇatvādeva tai2 jasatvasiddhirita vā, upaṣṭambhake dravatvāṅgīkāreṇa taducchedapratibandhakatvena drutatejassiddhariti veti suvarṇasya tejasatve pakṣatrayaṃ suvarṇaṃ dravyāntaramiti 3 caturthapakṣaścāyukta 4 iti suvarṇaṃ pārthivameva //

---------------------------------------------------------------------------


anyatheti// pītatvasya pṛthivītvāpyāpyatva ityarthaḥ 6 //


atra maṇāvudayanoktaṃ matamityādinoktabhaṅgatrayārthaṃ saṃkṣepeṇa 7 darśayannupasaṃharati-- tasmāditi// sarveṣvapyapārthivatvapakṣeṣu doṣasadbhāvātsādhakābhāvāccetyarthaḥ/ udayanādimatamāha-- upaṣṭambhaka iti // anye tvityādinoktamatāntaramāha-- upaṣṭambhake dravatveti// anyastvāhetyādinoktamāha-- suvarṇamiti//


prāsaṅgikamupasaṃhṛtya pūrvaprakṛtaprameyamuttaraprasaṅgo 8 pakṣepāyopasaṃharati-- tasmācchakteriti//


---------------------------------------------------------------------------


1.'vatvādeva tejasatvasiddhiritivā' ityasti-su. 2.tejasatvasi-naṃ.ja.


3.caturthapadaṃ nāsti-su.rā. 4.ktam-su.rā. etāvānpranthaḥ/ pralupaḥ pratīyate-naṃ. mityarthaḥ/ prāgu-u. 6.'anyatheti' ityādi nāsti-u. 7.ṇānuvadannu-naṃ. 8.ṅgākṣepā-naṃ. ṅgāpekṣayo- u.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-sā-ṣaṭkam) śaktivādaḥ pu - 159.


----------------- ---------- --------


tasmācchaktiḥ padārthāntaraṃ cetsuvarṇamapi dravyāntaraṃ syāditi pratibandyā 1 asaṃbhavādanantaguṇānvite viṣṇau vedānāṃ śaktitātparye yukte iti//


suvarṇasya pārthivatvasamarthanam // 15 //


---------------------------------------------------------------------------


vaidikapadānāṃ viṣṇau śaktatvādvedānāṃ śaktitātparyetyuktam / yadyapi tamodravyaṃ suvarṇaṃ pārthivamiti ca na mūlagranthādau kaṇṭhataḥ kvāpyuktamathāpi vāstavanirūpaṇametaditidhyeyam //

suvarṇapārthivatva 2 samarthanam // 15 //


---------------------------------------------------------------------------


atha anvitābhidhāne sādhanaṣaṭkam // 16 //


nanu kathamanvite śaktiḥ/ paunarūktyādidauṣāt/


---------------------------------------------------------------------------


atha anvitābhidhāne sādhanaṣaṭkam // 16 //


evaṃ nanu svarūpasahakāryatiriktaśaktau mānaṃ netyupakramya prakaraṇasaptakena śaktirastīti samarthya prasaṅgātaṃ tamaso dravyatvaṃ suvarṇasya pārthivatvaṃ ca prakaraṇapañcakena samarthyedānīmanvaye śaktirityarthaḥ prakaraṇasaptakena sādhayitukāma ākṣipati-- nanviti// śaktiriti// padānāmiti śeṣaḥ/ paunaruktyeti// gāmānāyetyādau gopadena bodhitasya gavānayanānvaya 3 yasyānayapadenāpi bodhanāt punaruktatvam/ ādipedanottarabhaṅge śaṅkiṣyamāṇadaśavidhabādhakānāṃ grahaḥ/ sāmānyānvaye śaktirna tu viśeṣyānvaya iti siddhāntyābhimatatvāttaddṛṣṭāntenālabhyatvācchaktakalpanāmayuktaṃ ceti bhāvena ---------------------------------------------------------------------------


1.ndyādya -ja. ndhādya -ka. 2.vādaḥ-naṃ. vatvavādaḥ-u. 3. nvitasyā-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 160.


------------------------ ------------- ---------


padārtheṣu śaktaireva padaiḥ padārthasmṛtyavāntaravyāpārairākāṅkṣādisahakārivaśādanvayaviśeṣavadanvasāmānyasyāpi lābhena tatra śaktikalpanāyogācca / ata eva na pramāṇāntarāpattiḥ/ śabdasyaivānvaye pramāṇatvāt/ etena 1 tadanvabodhajanakaṃ 2 tatrāśaktaṃ ceti vyā 3 hatamiti nirastam/ na hyatrāśaktataśabdenājanakatvaṃ vivakṣitam/ kintvabhidhārūpavṛttirāhitya 4 mātramiti cet//


ucyate/ na tāvadanye śaktivareva nāstīti yuktam / prāthamikavyutpattihetunānvitaviṣayake 5 ṇa --

---------------------------------------------------------------------------


- padaṃ karaṇaṃ padārthasmaraṇaṃ vyāpāraḥ ākāṅkṣādisahakārivaśāt smāritārthānvayānubhavaḥ phalaṃ iti maṇyuktamāha-- padārtheṣviti// nanvanyatra śaktānāṃ kathamaśakyānvayabodhakatvamityata uktaṃ padārthe 6 tyādi/ bahuvrīhiḥ/ anvayaviśeṣavadanvayaviśeṣasyaiva/ lābhena bodhasambhavetyarthaḥ/ tatra sāmānyānvaye/ anyathānvayaviśeṣe 'pi śaktikalpanāprasaṅga 7 iti bhāvaḥ//


nanvayasya padaśaktyaviṣayatve tadbodhakaṃ śabdādanyatpramāṇaṃ syādityata āha-- ata eveti// padārthamātraśaktapadapramāṇakatvādevānvayasyetyarthaḥ/ tadevāba-- śabdasyaiveti// doṣostītyetannirasiṣyata iti bhāvenāha-


na tāvaditi // prāthamiketi// prathamaṃ tāvaddṛddhavyavahāra eva śaktigrahahetuḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.yada-su.rā.naṃ. padamanva-ga. 2.tattatrā-su.rā. 3.ghāta i-naṃ. 4.bhānnamiti nāsti-su.rā.ga. 5.kavya-su.rā. 6.ti bahuvrīhiḥ-naṃ. 7.'iti bhāva iti nāsti-u.


---------------------------------------------------------------------------


a-nvi-sā-ṣaṭkam ) śaktivādaḥ pu - 161.


------------------- -------- ----------


vyavahāreṇa sāmānyato yogyetarānvita eva śaktigrahāt/ anantarabhāvinaśca


vyākaraṇopamānakośāptavākyavākyaśeṣavivaraṇaprasiddhapadasamabhivyāhārarūpa 1 -


---------------------------------------------------------------------------


sa ca vyāvahāro na padārthamātre, kintvanvita eveti tenānvita eva śaktigrahādityarthaḥ/ ānayanādyanvayānāṃ vyabhicārātkathamanvaye śaktirityata uktaṃ sāmānyato yogyetarānvita iti / ānayanabandhanādiviśeṣamapahāya kriyānvitaṃ kārakaṃ kārakānvitā kriyetveva rūpeṇa gavādipadānāṃ śaktivagraha ityarthaḥ// vyākaraṇeti//"śrotriyaṃ śchando 'dhīta"ityādisūtraiḥ śrotriyādiśabdānāṃ chandoghāyayanakartrādyarthe śaktigrāhakaṃ vyākaraṇam atideśavākyārthasmaraṇasahakṛta 2 gosādṛśyādiviśiṣṭapiṇḍajñāna 3 mupamānaṃ gavayādipadaśaktigrāhakam / kośo 'marādinighaṇṭuḥ prasiddhaḥ/ iyaṃ gaurityādyāptavākyaṃ gavādipadaśaktigrāhakam//


"yanna duḥkhena saṃbhinnaṃ na ca grastamanantaram /


abhilāṣopanītaṃ ca sukhaṃ svargapadāspadam//"


iti vākyaśeṣaḥ svargapadasya su 4 khaviśeṣe śaktigrāhakaḥ/ tathā yavamayaścarurbhavatītyādau yavaśabdasya --


"vasante sarvasasyānāṃ jāyate patra 5 śātanam/


modamānāśca dṛśyante yavāḥ kaṇiśaśālinaḥ//"


iti vākyaśeṣo dīrghaśūke śaktigrāhakaḥ/"uktaṃ vaco 'pāvadhīṃ svāheti"---


---------------------------------------------------------------------------


1.pāvyu-su.rā.naṃ.ga.ja.ka. 2.gopadaṃ nāsti-u. 3.rūpamityadhikaṃ-u. 4.duḥkha -u. 5.triśā-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 162.


----------------------- ------------- ----------


- pyutpattihetavastadanusāritayā kḷpte 'nvita eva śaktigrāhakāḥ/ anyathākalpane gauravāt/ taduktaṃ bhagavatpādaiḥ --


śaktiścaivānvite svārthe


śabdānāmanubhūyate /


ato 'nvitābhidhāyitvaṃ


gauravaṃ kalpane 'nyathe"iti//


---------------------------------------------------------------------------


śrutasyograṃ vaca iti śabdasyā"śanāyā pipāse ha vā ugraṃ vaca"ityādivivaraṇamaśanāpipāsayoḥ śaktigrāhakam/"sahakāratarau madhuraṃ rautipika"ityādau pikapadasya kokile sahakārādiprasiddhapadasamabhivyāhāraḥ śaktigrāhakaḥ//


yadyapyasādhāraṇadharmarūpalakṣaṇajñānamapi śaktigrāhakam/ tathāpi tasyāpi tasya dharmamātropamānarūpamānarūpatvādupamānapadenaiva tasya grahaṇaṃ prāptamiti na pṛthaglakṣaṇasya grahaḥ//


"śaktigrahaṃ vyākaraṇopamānakośāptavākyādvyavahārataśca/


vākyasya śeṣādvivṛtervadanti sānnidhyataḥ siddhapadasya vṛddhāḥ//"


iti prācīnoktiriti bhāvaḥ// vyutpattīti// vācyavācakabhāvasambandhajñānahetava ityarthaḥ/ anyatheti//


kḷptatyāgonākḷptasya padārthamātraśaktigrāhakatva 1 sya kalpana ityarthaḥ/ taduktamiti// jijñānāsādhikaraṇānuvyākhyāne ityarthaḥ/ śaktiśceti// upalakṣaṇametat/ tacca nābhihitānvaya ityādi śabdā 2 anvitavācakāḥ ityantaḥ bhaktipādīyānuvyākhyānasudhayoruktam/


---------------------------------------------------------------------------


1.tvaka-naṃ.u. 2.hyanvi-naṃ.dyanvi-u.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-sā-ṣaṭkam) śaktivādaḥ pu - 163.


------------------ --------- ------------


kiṃ ceśvarasaṅketarūpāyāḥ 1 svābhāvikasambandharūpāyā vā śakterabhāvena vṛtyantarāviṣaya 2 syānvayasya śābdadhīviṣayatvaṃ na syāt //


---------------------------------------------------------------------------


tadvivaraṇamagre yathāyogaṃ dhyeyam/ vyavahārādinā śabdaśaktimavadhārayatā puruṣeṇa śabdānāṃ śaktiścānvita eva syārthe 'nubhūyate / ato 'nubhavabalācchabdānāmanvitasvārthābhidhāyitvamabhyupeyam/ śaktigrahānusāritvādabhidhānsayānubhavānādareṇa svārthamātraśaktikalpane gauravamityarthaḥ/ na kevalaṃ padānāṃ kintu prakṛtipratyayānāmapīti dyotanāya śabdānāmityuktiḥ//


nanvanyalabhyepyanvayaśaktikalpana eva gauravamityato"na cāśakyābhidhāyitva"mityanuvyākhyānāṃśasya śabdānāmaśakyānvayabodhajanakatvaṃ na cetyarthamupetyāha -- kiñcetyādinā / paramatenāha-- īśvarasaṅketeti// svamatenāha-- svābhāviketi// śakterabhāva iti// vākyārtharūpānvaya iti yojyam/ vṛttimātramanvaye nāstīti ma 3 tenoktaṃ vṛtyantarīviṣayasyateti / lakṣaṇāvṛttiranvaye 'stīti pakṣasyāgre 'nvaya 4 lakṣyatvabhaṅge nirasiṣyamāṇatvācca / tathā ca nā 5 nyalabhyatvamiti bhāvaḥ//

yadvānvite śaktirityatra prāthamikavyutpattirūpamekaṃ mānamuktvānvayaḥ śabdaśaktiviṣayaḥ vṛtyantarāviṣayatve sati śābdadhīvaṣayatvāt śaktiviṣayapadārthavat ityanumānaṃ ca mānamupetya tasyāprayojakatvanirāsāya vipakṣe hetūcchittirūpabādhakatarkamāha -- kiṃ ceśvaretyādinā// arthastu prāgvat/ etena padaṃ karaṇaṃ, padārthasmaraṇaṃ vyāpāraḥ, anvayānubhavaḥ phalaṃ, iti maṇyuktaṃ nirastaṃ dhyeyam/ vṛtterabhāve padajanyānubhava 6 viṣayatvāditi //


---------------------------------------------------------------------------


1.yā vā -su.rā. 2.sya śābda-su.rā. 3.toktaṃ-u. 4.sya la -naṃ. 5.nānanya-u. 6.vaviṣayatvāyoga -naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 164.


------------------------- ------ --------


kiṃ tu śabdasyāpi karaṇatvena cakṣurāderiva viṣayapratyāsannasyaiva kriyājanakatvena padārthenevānvayenāpi śaktirūpapratyāsatti 1 raṅgīkāryā/ anyathākalpane gauravāt//


na ca cakṣuṣo rūpeṇa saṃyuktasamavāya iva śabdasyā 2 nvayena śakyapadārthasaṃbandha eva pratyāsattiriti vācyam/


---------------------------------------------------------------------------


śabdor'thapratyāsanno bhavitumarhati bodharūpakriyājanakatvāt, janakatvaṃ ca karaṇatvāccakṣurādivaditi sāmānyator' 3 thena śabdasya saṃbandhasya siddhāvanyasyāyogācchaktireva pratyāsattiḥ sāmānyapariśeṣābhyāṃ sidhyatīti bhāvena--


"pratyakṣavacca prāmāṇyaṃ svata evāgamasya"


4 cetyatra"svata eva svābhāvikasaṃbandhenaiva"ityādisudhoktadiśā'ha-- kiṃ ca


śabdasyeti// hetoraprayojakatvaṃ nirāha-- anyatheti// saṃbaddhasyaiva kriyājanakatvamiti kḷptatyāga ityarthaḥ/ yadvā śabdārthayoḥ saṃyogasamavāyatādātmyarūpa saṃbandhāntarakalpana ityarthaḥ/ dravyatvāyutasiddhatvāderapi śabdārthayoraṅgīkāraprasaṅgādgaravamiti bhāvaḥ/ kriyājanakatvaheto 5 raśakyānvayasya svarūpasato


niyāmakatvādityādimaṇyuktānyathopapattimāśaṅkya nirāha-- na cetyādinā// śakyeti// śaktiviṣayetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.riti vācyam-ityasti madhye lopaḥ-ga. riti vācyam-ca.ka. 3.'api' ityadhikam -su.rā. 3.tonvayena-naṃ. 4.syetyatra-naṃ.u. 5.toḥ śakyā-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-sā-ṣaṭkam) śaktivādaḥ pu - 165.


------------------ --------- --------


sākṣātsaṃbandhasaṃbhave 'pi 1 paramparayā sabandhāśrayaṇe gauravāt/ anyathā cakṣuḥsaṃyuktakapālasamavete ghaṭe saṃyogaḥ patyāsattirna syāt//


kiñcaivaṃ śakya 2 ghaṭasambandhigurutvāderapi ghaṭapadātpratītiprasaṅgaḥ/ na ca gurutvādikaṃ pratyakṣasyeva śabdasyāpyayogāt/ nāpi śakyasaṃbandhyanvayatvaṃ pratyāsattiḥ/ anvayatvaviśeṣaṇasyānvayāśakyatvaniścayottarakālaṃ kalpyatvena 3 tatkalpane gauravāt/ śakyasaṃbandhena 4 ca pratītāvanvayasya lākṣaṇikatvaprasaṅgācca/ vyakterapi śakyajātisaṃbandhenaiva pratītyupapatyā jātiviśiṣṭavyaktāvapi śaktyasiddhiprasaṅgācca //


---------------------------------------------------------------------------


pādarthasaṃbandhaḥ padārthakarmatvādirityarthaḥ/ anyatheti// paramparāsaṃbandhena sākṣātsaṃbandhāpalā ityarthaḥ // saṃyoga iti// cakṣuṣa iti śeṣaḥ/ tatrāpi ghaṭopalambharūpakāryasyaiva paramparāsaṃbandhenopapatteḥ suvacatvāditi bhāvaḥ/ śakyasaṃbandhasya śābdabodhahetutve 'tiprasaṅgaṃ cāha--kiñcaivamiti// ayogyamiti// tathā 5 tve śabdādatīndriyadhīrnasyāditi bhāvaḥ/ śakyasaṃbandhyanvayatvamiti// tathā ca gurutve prāguktadoṣo neti bhāvaḥ/ na cākṣuṣa ityādinoktarthe doṣāntara 6 māha -- śakyeti// vyakterapīti ca// lākṣaṇikatveti// ga 7 ṅgāpadaśakyapravāhasaṃbandhena padātpratītirastyeveti bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.api padaṃ nāsti-su.rā. 2.ghaṭapadaṃ nāsti-su.rā. 3.tvena gora-su.rā. tatpadaṃ nāsti-ga.ka. 4.ndhātpratī-su.rā. 5.thāsati-naṃ. 6.raṃ cāha-naṃ. 7.ṅgāpadātpratī-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 166.


------------------------ ------------ --------


etena prathamaṃ gṛhītāpya 1 nvaye śaktiḥ kāryānvite śaktiriva 2 paścādbādhakātyajyatām / bādhakaṃ cātrānyalabhyameveti nirastam/ anyalabhyatvenvayasya śābdatvaṃ na syādityuktatvāt //


na ca vṛtyaviṣayasyāpyanvayasyākāṅkṣādisahakāriśācchabdajanyadhīviṣaya 3 tvena śābdatvamiti vācyam / indriyāsannikṛṣṭasyāpi vahnerdhūmajñānādi sahakārivaśādindriyajanyadhīviṣayatvenaindriyakatvāpātāt / tatrendriyasannikarṣa evaindriyakatvamaryādāheturityasannikṛṣṭo vahnirnaindriyaka iti cettarhi śabdavṛttireva śābdatvamaryādāheturitivṛtyaviṣayonvayo na śābda iti samam //


---------------------------------------------------------------------------

kāryānvate śaktirityetparamatena dhyeyam/ svamate ca siddhārtha eva prathamaṃ vyutpatterupagamāt / anyalabhyatvameveti// padārtheṣvityādinā prāguktadiśeti bhāvaḥ/ uktatvāditi // kiṃ ceśvaretyādinetyarthaḥ/ prāguktamayuktamityāśāṅkya pratibandyā 4 nirāha-- na ca vṛttīti// paramukhena samādhiṃ vācayati--- tatrendiyeti//


"gauravaṃ kalpane 'nyathe"tyetadanvayamukhenānuvadanmūlārūḍhamevaitaditi darśayati-- anyathā kalpana iti// maryādāmullaṅghya kaplana ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.nvite-naṃ. 2.ktiriti bādha-ga. 3.yatvamiti vācyam-ga. 4.ndyāha -naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-sā-ṣaṭkam) śaktivādaḥ pu - 167.


----------------- --------- ---------


anyathākalpane gauravāt //


kiṃ caivaṃ jātāveva śaktiḥ vyaktesttvakāṅkṣādivaśāddhīriti syāt //


kiṃ ca ghaṭamityanena kriyāsāmānyānvitasvārthānabhidhāne sāmānyajñānasādhyā kriyāviśeṣa 1 jijñāsā na syāt //


na ca jambīrādau rūpaviśeṣākṣipte 2 rasasāmānye 3 rasaviśeṣasyeva ghaṭa 4 niṣṭhakarmatvākṣipte kriyāsāmānye tadviśeṣe 5 sya jijñasā yukteti 6 vācyam/ vyabhicārādarśanasahacāradarśanā 7 dirūpabhinnasāmagrīvedyāyā vyāpterghaṭamiti padoccāraṇakāle upasthitiniyamābhāvenākṣepasambhavāt //


---------------------------------------------------------------------------


anvayasyānvayalabhyatve vyakterapi tathātvavāpatyā śabdaśakyatā na syādityāha-- kiṃ ceti// vivahiṣyate caitat ṣaṭkā 8 ntargatavyaktipratibandī na yuktetyādinā/ kriyāviśeṣajijñāsānyathānupapattiṃ cānvite śaktau māna 9 mityāha-- kiñceti// kriyāviśeṣeti// darśanasparśanā 10 dikriyāviśeṣetyarthaḥ / sāmānyānvayasya śabdaśaktyaviṣayatve 'pi tajjñānasaṃbhavādviśeṣajijñāsā yukteti bhāvena dṛṣṭaphalādau rasaviśeṣa 11 jijñāsāvadityādinā maṇyuktamāśaṅkyāha -- na cetyādinā // tejovyāvṛttatādirūpasya rasavyāptatvādrūpaviśeṣākṣiptetyuktam//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣeji-su.rā.naṃ.ja.ka. 2.ptara-su.rā. 3.nyena-su.rā. 4.ṭādi- su.rā. 5.ṣaji -ja.ka. 6.vācyamiti nāsti-su.rā. 7.ādipadaṃ nāsti-su.rā. 8.ṣṭha-u.naṃ. 9.na māha-naṃ. 10. ādipadaṃ na -u.naṃ. 11.ṣe. ji -naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 168.


------------------------ ------------ -----------


ananubhūtasyā 1 pyupasthitiniyamasya kalpane gauravāt//


kiṃ ca tvāyāpi ghaṭamiti dvitīyā 2 vibhaktyarthakarmatvānvitasyaiva prātipadikārthasya kriyānvaye pratiyogitā khaṇḍavākyārthabhūtasyānvitasya ca mahāvākyār 3 thabhūtānvaye pratiyogitā vācyā/ vṛtyaviṣayaśca nānvayapratiyogī 4 karmatvānvite prātipadikārthe --


---------------------------------------------------------------------------


etadapi mūlārūḍhaṃ darśayati --ana 5 bhūtasyāpīti // ekatrarānvite śakteḥ kḷptatvātsarvatrāpi tathetyaha -- kiṃ ceti// dvitīyeti//"karmaṇi dvitīyeti"


pāṇinyukterdvitīyāvibhaktyarthakarmatvetyuktam/ pratiyogiteti// ghaṭamānayetyādāviti yojyam/ vācyetyanvayaḥ/ anyathā'nayanādikriyānanvayāpātāditi bhāvaḥ/ kriyānvaya iti// padārthāntareṇānvitapadārthasyaiva vākyārthatvāditi bhāvaḥ/ 6 khaṇḍeti// parvato 'gnimānityādihetvādirūpāvānvaravāntaravākyārthabhūtasyānyonyapadārthenānvitasyetyarthaḥ/ 7 māhāvākyārtheti// vahnyādinirūpitavyāptipakṣadharmatayorliṅganiṣṭhatārūpamahāvākyārthabhūtānvaya ityarthaḥ/ tāvatā śabdavṛttiviṣayatvamanva 8 yasya kutaḥ, tathātve vā śaktiviṣayatvaṃ kuta ityata āha-- vṛttīti// kumāryādipradarśitakalamabījātarenva 9 yāpratiyogitvāditi bhāvaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.apipadaṃ nāsti-su.rā. 2.yavi-su.rā. 3.bhūta ityārabhya etatparyantaṃ nāsti-su.rā. 4.gi- su.rā. 5.anubhūta-naṃ. 6.kriyānvaya iti ityārabhya nāsti -u.naṃ. 7.padārthāntareṇetyādi, diti bhāvaḥ ityantaṃ atrāsti -naṃ. bhāva iti nāsti -u. 8.nyasya -u.naṃ. 9.ya -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-sā-ṣaṭkam) śaktivādaḥ pu - 169.


----------------- --------- -----------


khaṇḍavākyārtharūpe 'nvite ca na lakṣaṇetyanvite śaktiḥ kḷptetyanyatrā 1 nvite śaktisiddhiḥ/ anyathā kalpane gauravāt//


na ca khaṇḍavākyārthasya na mahāvākyārthe 'nvayaḥ, kiṃ tu mahāvākyasthasarvapadagocarasamūhālambanasmṛtirūpaṃ karaṇaṃ śuddhatāvatpradārthagocarasamūhālambanasmṛtirūpāntaravyāpārasahitame 2 kadaiva mahāvākyasthān sarvān padārthānvitatayā bodhayatīti vācyam / anubhavaviruddhasyā 3 prakārasya kalpane gauravāt/ tathātve hi dinedine śrutena śāstrarūpamahāvākyaikadeśarūpakhaṇḍavākyena tattadarthabodhodayo na syāt / kulakādāvityuvācetyādau khaṇḍavākyārthakarma 4 kriyānvayabodhaśca na syāt/


---------------------------------------------------------------------------


na lakṣaṇeti// tatpakṣasyāgre nirasiṣyamāṇatvāditi bhāvaḥ/ anyatreti//


kriyākārakabhāvādisthale 'pītyarthaḥ/ anvaye śaktiṃ vinaiva mahāvākyārthabodhaprakāramāśaṅkya nirāha-- na ceti// śuddheti// anvaya 5 vinākṛtetyarthaḥ/ dine dina iti// ekasminneva dine sarvaśāsttaśravaṇāyogena pratyahaṃ yāvadavadhāraṇaṃ 6 śakyaṃ tāvata eva śiṣyaiḥ śrūyamāṇatvāttāvanmātraśravaṇasyārthābodhakatve śāstrameva vyarthamāpadyeteti bhāvaḥ/ ityuvācetyādāviti/ māghe caturthe sarge --"utkāraṃ dāruka ityuvāce"tyatratyasya"ityuvāce"tyasya āsargasamāpti pratiślokamanvayena tattacchalokārthaviṣakriyānvayabodhaśca na syādityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.api ityadhikam-su.rā.naṃ.ga. 2.mekameka-su.rā. 3.pyasya- su.rā. 4.ka śābdabo-su.rā. kakriyā-naṃ.ga.ja. 5.yaṃ vi-u.naṃ. 6.ṇaśa-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 170.


------------------------ -------------- --------


pratijñāvākyena viśiṣṭasvārthabodhane kuta ityākāṅkṣānudayena hetuvākyasyānvayaśca 1 na syāt//


tasmādanvite prāthamikī vyutpattiḥ, anvayasyānabhidhāne tasya śābdatvānupapattiḥ, anvayāṃśa śaktyabhāve 'nvayasya śabdena saha pratyāsatyanupapattiḥ, vyaktipratibandī, anvayasāmānye śaktyabhāve viśeṣe jijñāsānupapattiḥ, anyatrānvite śakteḥ kḷptatvamiti yuktiṣaṭkenānvitābhidhānaṃ siddham //


anvitābhidhāne sādhanaṣaṭkam // 16 //


---------------------------------------------------------------------------


2 viśiṣṭeti// dharmaviśiṣṭā dharmirūpasvārthetyarthaḥ//


prāguktaṃ sarvaṃ buddhyārohāya saṃgraheṇānuvadannupasaṃharati -- tasmāditi// tasyārthonvita ityādinā yuktiṣaṭkenetyantena 3 vivṛtaḥ/ prāthamika ityādinoktārthoktiranvita ityādi / kiṃ ceśvaretyādinoktārthoktiḥ anvayasyetyādi/ kiṃ ca śabdasyotyādinoktārthoktiḥ vyaktīti/ kiṃ ca ghaṭamityādinoktārthoktiranvayeti/ kiṃ ca tvayāpītyādinoktarthoktiranyatreti / anvatābhidhānaṃ padānāmiti śeṣaḥ//


anvitābhidhāne sādhaka 4 ṣaṭkam // 16 //


---------------------------------------------------------------------------


1.na iti nāsti-su.rā. 2.māghe ityārabhya nāsti-naṃ.u. 3.vivṛta iti nāsti- naṃ. u. 4. na -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-bā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 171.


----------------------------- --------- ----------


atha anvitābhidhāne udayanādyuktabādhaka daśakoddhāraḥ // 17 //

nanvanvitābhidhāne ghaṭamānayatītyādau kārakapade 1 nānvayapratiyogitayā kriyāyāḥ kriyāpadenāpi tatpratiyogitā


kārakasyābhidhānātparyāyatā syāditi cenna 2 / kārakapade kriyānvitakārakatvasya kriyāpade ca 3 kārakānvitakriyātvasya pravṛttinimittasya bhedena putrapitṛśabdayorivāparyāyatvāt/


---------------------------------------------------------------------------


atha anvitābhidhāne udayanādyuktabādhakadaśakoddhāraḥ // 17 //


evaṃ sādhakhānyuktvānvitābhidhānaṃ bādhakā 4 nyāpyāśaṅkya nirāha-- nanvityādinā // viśiṣyānvitābhidhānaṃ bhrā 5 ntyāha-- kārakapadenāpīti// paryāyatā kriyākārakapadayoriti śeṣaḥ/ syādayaṃ doṣo 6 yadi ghaṭaḥ karīra ityādāvivi padapravṛttinimittaikyaṃ 7 bhavet/ na caivamastītyāha -- kārakapada iti// putreti// putrādiśabdasya saṃbandhiśabdatvena pitrādyupasthāpakatve 'pi putratvādinimittabhedādyathā na paryāyatvaṃ tathetyarthaḥ//


nanu kriyātvakārakatvādeḥ parasparāvinābhāvāttadvācinorapi paryāyatvamityāha āha-- na hīti //


---------------------------------------------------------------------------


1.nāpyanvaya-rā.su.ga. 3.'na' iti nāsti -su.rā.naṃ. 3.'ca' iti nāsti-su.rā. 4.nyāśa-naṃ.u. 5.ntyā-naṃ.u. dhānamāha-e. 6.yadi iti nāsti-naṃ.u.e. 7.kyebha-e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 172.


------------------------ --------------- --------


na hi pravṛttinimittayorbhede 'pi tayossam 1 niyatatāmātreṇa paryayatvam //


nanvevamapi padāntaravaiyarthyāt / ekenaivetarānvitasvārthopasthāpanādviśeṣaṇaviśeṣaṇaviśeṣyaviparivṛttimātreṇāvaiyarthye daṇḍī puruṣaḥ puruṣasya daṇḍa ityatrāpyekasya vaiyarthyaṃ na syāditi cenna 2 / mīmāṃsakamate dhavakhadirāviti dvandve dhavaśabdalakṣitasāhityanirūpakadvitīyasya 3 viśeṣasamarpaṇena khadiraśabdasyevehāpi -


---------------------------------------------------------------------------


putrādiśabde 'pi tathātvāpatteriti bhāvaḥ/ evamapīti// aparyāyatve 'pītyarthaḥ/ kārakānvitā 4 kriyā kriyānvitaṃ kārakamiti kriyākārakayor 5 bhānārthaṃ padadvayamarthavadityata āha-- viśeṣaṇeti// viparivṛttirvyatyāsaḥ / ekasyeti // vā 6 syetyarthaḥ/ viśeṣānvayapratipatya 7 ṅgatayopayogācceti dṛṣṭāntoktipūrvaka 8 māha -- mīmāṃsakamata iti// tanmate hi dhavakhadirāvitidvandve dhavādā vaivaikakasminvibhaktyarthadvitvasyāna 10 nvayena hi sahitayordvayoreva tadanvayena dvitvānvayārthaṃ dhavapadameva sahito 11 bhayalakṣakamityabhyupagamāttadā khadirapadāvaiyarthyāya dhavapadalakṣitadhavasāhityāśrayasāmānyasya khadiratvarūpaviśeṣasamarpakatvasvīkārādityasyāgre dvandvasamānaprastāve vakṣyamāṇatvāditi bhāvaḥ/ sudhoktamāha-- tattadviśeṣeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yamamātre-su.rā.ga.ka. 2.na itināsti-su.rā. 3.ya vi-su.rā. yāvi-ka. 4.tamānayanamānayanānvitakāramiti. ityasti-naṃ.u. 5.ttirnānārthapada -naṃ.u. 6.tasyetya -narṃ. 7.thaṃ padāntarasamabhivyāhāropayoga iti iṣṭā-e. r8.vamā-naṃ. 9.evakāro nāsti-naṃ.u.e. 10. syānanvaye sahitayo-naṃ.e. ye sati tayo-u. 11. topala -naṃ.u.


--------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-bā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 173.


----------------------------- -------- ---


padāpe 1 kṣyata 2 ttadviśeṣopasthāpanena sārthakyāt/ janāntareṇa sārthake 'pi 3 pade sāmagrīva 4 śāgatārthikapunurukteradoṣatvāt//


na caivamapi kriyāpadenānayanarūpe kriyāveśeṣe 'bhihite ghaṭapadena


tadanvitaghaṭābhidhānaṃ, evaṃ ghaṭapadena ghaṭarūpe kārakaviśeṣe 'bhihite kriyāpadena tadanvitakriyābhidhānamityanyonyāśraya iti vācyam /


---------------------------------------------------------------------------

nanvevamapi punaruktirūpavādhakamaparihāryamityataḥ"ārthikī tu punaruktiradūṣaṇam/ yaścārthādartho na sa codanārtha"iti nyāyāditi sudhoktameva vyañjayannāha -- prayojaneti// 5 samabhivyāhārarūpasāmagrīvaśādityarthaḥ/ bādhakāntaramāśaṅkate-- nacaivamiti// anyonyeti// yāvatpūrvapadaṃ svārthaṃ nābhidhatte tāvaduttarapadasya pūrvapadārthānvitasyārthābhidhānaṃ nāsti/ yāvaccottarapadaṃ svārthaṃ nābhidhatte tāvatpūrvapadasyottarapadārthānvitasvārthapratipādanaṃ na bhavatīti svasvārthābhidhāne 'nyonyā 6 bhidhānāpekṣāvaśyaṃbhāvenānyonyāśrayānna kimapi padaṃ kamapyarthamabhidadhyādityarthaḥ/"vayaṃ tu brūmaḥ syādidaṃ viśeṣānvitābhidhānavādināṃ, dūṣaṇa"mityādinā--


---------------------------------------------------------------------------


1.ntaropi tatta-su.rā. ntare ca -ka. 2.mīmāṃsaketyārabhya nāsti-naṃ.ja. 3.ke ca -su.rā.naṃ. kyepi-ka. 4.śādārthi-su.rā. 5.sāmagrīti ityadhikam-e. 6.nyāpe-naṃ. nyārthābhidhānā-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 174.


------------------------ ------------- ---------


viśeṣānvitābhidhānamate 1 'syānyonyāśrayasya 2 saṃbhave 'pi sāmānya 3 to 'nvitābhidhānamiti manmate padānāṃ pratyekameva yogyetarasāmānyānvitasvārthābhidhāne sāmarthyena padā 4 ntaranirapekṣatayānyonyāśrayābhāvāt//


anyonyāśrayārthamananabhūya 5 mānaviśeṣānvitābhidhānakalpane gauravāt//


na caivamapi kārakapadajanyā kriyāsāmānyānvitarūpaviśiṣṭadhīḥ kriyāsāmānyānvayarūpaviśeṣaṇadhīsādhyā iha 6 taddhīheturanyo nāstīti -


---------------------------------------------------------------------------


sudhokta 7 māha-- viśeṣeti// 8 yogyaṃ yaditaratsāmānyaṃ tadanvitetyarthaḥ/ padāntareti// tasya viśeṣopasthitāvevopayogokteriti bhāvaḥ //


"gauravaṃ kalpane 'nyathā"iti prāguktamūlārūḍhametaditi darśayitumāha-- anyonyeti// anyonyāśrayamasmānprativaktumabhihitānvayavādinā naiyāyikena viśeṣānvitābhidhānakalpana ityarthaḥ/ gauravādityupalakṣaṇam / chalottaratvāpātādityapi dhyeyam/ sāmānyānvitasvārthābhidhānapakṣe 'pyudayanādyuktamanyonyākṣayamāśaṅkate-- na caivamapīti// kārakapadajanyeti dhīrityasya viśeṣaṇam/ viśiṣṭeti// anvayaviśeṣaṇaka 9 kārakaviśeṣya 10 kadhīrityarthaḥ/ tataḥ kimityata āha-- iha ceti// kriyākārakādiprayogasthala ityarthaḥ/ taddhīti// viśeṣaṇadhīheturityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.asyeti nāsti-su.rā.ga. 2.yasa-su.rā. 3.nyanvitā-su.rā.naṃ.ga. 4.dārthānta- rā. 5.ya viśe-su.rā. 6.ca ityadhikam-ga. 7.ktamevā-e. 8.yogyetarasāmānyeti - ityadhikam-e. 9.ṇa kāra-naṃ. 10. ṣyadhī-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-bā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 175.


---------------------------- --------- -----------


padena 1 taddhīḥ, evaṃ kriyāpadajanyā kārakasāmānyānvitarūpaviśiṣṭadhīrapi kārakasāmānyānvayarūpaviśeṣaṇadhīsādhyā taddhīśca kārakapadenaiveti punarapyanyonyāśraya iti vācyam/ manmate 2 pratyakṣāyā api viśiṣṭadhiyo viśeṣaṇajñānāsādhyatvāt/ tvanmate 'pi//


triśuklaḥ kṛśavṛttiśca ghṛṇālussakalendriyaḥ //


viyukto yonidoṣebhyo 3 brāhmaṇaḥ pātramucyate //


ityādivacanairviśiṣṭābhidhāyaka 4 pātraśrotriyasvargakāraṇādipadairiva jātyākṛtiviśiṣṭābhidhāyi--


---------------------------------------------------------------------------


anyonyāśrayeti// kriyākārakapadayoḥ svasvārthabodhane 'nyonyārthābhidhānasāpekṣatvādanyonyāśraya ityarthaḥ/ pratyakṣāyā apīti// kimuta 5 śābdādisthale ityaperarthaḥ/ yathā caitattathoktaṃ nirvikalpakabhaṅga iti bhāvaḥ/ triśukla iti// yāja 6 nādhyāpanāviśiṣṭapratigraharūpaśuklatrayavānityarthaḥ/ sakalendriya iti// na


tvandhapaṅgvādirityarthaḥ/ yonidoṣebhyo vimukta ityanena bījakṣetraśuddhirucyate / ityādītyādipadena"śrotriyaṃ chando 'dhī(ya)"iti,

yanna duḥkhena saṃbhinnaṃ na ca grastamanantaram /


abhilāṣopanītaṃ ca sukhaṃ svargapadāspadam"7 /


iti, ananyathāsiddhaniyatapūrvavṛttikāraṇāmityādivacanagrahaḥ/ viśiṣṭeti// triśuklatvādiviśiṣṭābhidhāyi pātrapadaṃ , chandodhyayanakartṛtvaviśiṣṭābhidhāyi śrotriyapadaṃ,


---------------------------------------------------------------------------


1.evetyadhikam-ga. 2.api ityadhikam-naṃ. 3.bhyāṃ -naṃ. 4.yipā-naṃ.ga.ka. yibhiḥ- ja. 5.śa-naṃ. 6.kādhyayanavi-naṃ.u. 7.na cetyārabhyanāsti-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 176.


----------------------- ------------- --------


ghaṭādipadairiva ca viśeṣaṇopasthitiṃ vinai kārakādipadaiḥ kriyāsāmānyādyanvitābhidhānānubhavāt//


anubhavaviriddhasya 1 kalpane gauravāt/ 2 anvayaviśeṣasiddhistu padāntarasamabhivyāhārāt//


nanvevaṃ cetkimanayā sāmānyānvite śaktyā, svārthamātre 3 śaktaiḥ padairākāṅkṣādimatpadāntarasamabhivyāhārādeva viśeṣānvayasiddheriti cenna 4 /


---------------------------------------------------------------------------


duḥkhāsaṃbhinnatvādiviśiṣṭasukhābhidhāyi svargapadamanyathāsiddhatvādiviśiṣṭābhidhāyi kāraṇapadamityāvaṃ dhyeyam/ tatra hi viśeṣaṇopasthāpaka 5 padāntarasyābhāvātpadasmāritasyaiva padārthai'nvayapratiyogitvāttatra viśeṣopasthiterabhāve 'pi yathā viśiṣṭa 6 bodhastathehāpītyarthaḥ/ vyaktyākṛtijātayaḥ padārtha 7 ita nyāyamatatvājjātyākṛtiviśiṣṭetyuktiḥ//


"gauravaṃ kalpane 'nyathe"ti mūlārūḍhatāṃ darśayati-- anubhaveti//"sāmānyānvite śaktāvupetāyāṃ viśeṣānvayabodhāyoga 8 ityato viśeṣānvayapratipatyarthaṃ ca padāntarasamabhivyāhāropayoga"iti sudhoktamāha-- anvayaviśeṣeti// etena viśeṣapratipattiriti śaśidharādyuktaṃ pratyuktam/.

maṇyādyuktamāśaṅkate -- nanviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.'ca' ityadhikam-naṃ.ga. 2.'na caivamapi ityārabhya ityatparyantaṃ nāsti-su.rā. 3.mātrapadaṃ nāsti-su.rā. 4.na iti nāsti-su.rā. 5.ka padārthāntarābhāvā-naṃ. padārthāntarasyā-u. 6.ṣṭasta-naṃ. 7.'iti' iti nāsti-naṃ. 8.gādityato-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-yā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 177.


----------------------------- ------- ---------


saṅgatigrahaṇakāle sāmānyānvite śa 1 ktergṛhītatvena govyakti 2 vatvanmate jātyākṛtiviśiṣṭagovyaktivacca sāmānyānvita 3 syāpi padāntarasamabhivyāharākāṅkṣādinirapekṣeṇaiva goprātipadikenokttayā sāmānyānvite śakterastyāgāyogāt/ anyathā jātāveva śaktirvyakte 4 stvākāṅkṣā 5 divaśāddhīriti syāt/ pratyuta padāntarārthe kriyāviśeṣe ākāṅkṣārthameva kārakapadasya kriyāsāmānyānvite śaktirāvaśyakī/ ata eva viśeṣānvaye śaktyabhāvāttasya śābdatvaṃ na syāditi nirastam/ yā śaktiḥ padāntarasamabhivyāhārākāṅkṣādinirapekṣā--


---------------------------------------------------------------------------


anvayanyānvayataḥ prāpteranyathānupapattitaḥ/


ananyalabhyamātrārthe śaktānyeva padāni naḥ//


iti prācīnokteriti bhāvaḥ/ anvite śaktergṛhītatveneti// etacca pūrvartraivopapāditamiti bhāvaḥ/ vyaktau śaktirita matenāha-- 6 śaktivaditi// vyakterityarthaḥ/ jātyādiviśiṣṭavyaktau 7 seti matenāha-- jātyākṛtīti// samabhivyāhāraścākāṅkṣādi ca tannirapekṣeṇetyarthaḥ/ tatsāpekṣatve satyevānvayasyā 8 syānnacaivamityarthaḥ/ na kevalaṃ 9 pratibandīmātramityāha-- pratyuteti// etadapi pūrvabhaṅga eva"kiñca ghaṭamityanene"ityādinopapāditamiti bhāvaḥ/ ata eveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kte gṛhī-su.rā. 2.ktitvava-ka. 3.nvayasyā-su.rā. 4.ktyāde-su.rā.naṃ.ga. 5. ādipadaṃ na -su.rā. 6.vyaktivaditi--u.e. 7.śaktiritimate-e. 8.syāla-naṃ. 9.vyaktarityadhikam -u.e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 178.


------------------------ ------------ ----------


--nyānvayabo 1 dhikā tasyā evānya 2 sāpekṣāyā viśeṣānvayabodhakatvāt//


etadevābhipretyoktaṃ paddhatau"pratyekaṃ sāmānyato yogyetarānvitasvārthābhidhānaśaktī 3 ni padāni padāntarasannidhānāhitaśaktyantarāṇi viśeṣato 'pyanvitān svārthānabhidadhatī"ti/ padāntarasannidhānamevāhitaśaktyantaraṃ labdhasahakāryantaraṃ yeṣāmityarthaḥ/ na tu padāntarasannidhānenāhitaśaktyantaramādheya 4 śaktiryeṣāmityarthaḥ/ śaktidvayāṅgīkāre gauravāt/ padāntarasamabhivyāhāro hi sāmānyasya viśeṣaparyavasāna eva hetuḥ/ na punaravidyamānaśaktyā 5 dhāna iti sudhāvirodhācca//


---------------------------------------------------------------------------


sāmānyānvaye śaktisvīkārādevetyarthaḥ/ etadeveti// sāmānyānvayaśaktirevānvayavaśeṣabodhaketyetadevetyarthaḥ/ kathamidamuktārthasaṃvādītyatorthamāha-- padāntareti// kuta evamarthāntarakalpanetyata āha --śaktidvayetyādi//

yadyapi sudhāyāṃ jijñāsādhikaraṇe"śaktiścaivānvita"iti ślokavyākhyāvasare padānāmautsargikī sāmānyānvaye śaktiḥ, padā 6 ntarasannidhānāccāgantukī viśeṣaviṣayā śaktiḥ, padāntare ca padādhānaśaktiriti śaktitrayaṃ kalpyamityuktam/ tathāpi sahajaśaktyādheyaśaktyapekṣayā śaktidvayetyuktamityadoṣaḥ/ prāmāṇikatvādgauravaṃ na doṣāyetyata āha-- padāntareti// sudheti//"śaktiścaivānvite"iti śvokavyākhyānasudhetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.dhajanikā-rā.su. 2.anyapadaṃ nāsti-su.rā. 3.ktāni padāni-naṃ.su.rā. 4.yāśakti-su.rā 5.ktyadhīna -su.rā. 6.dārthānta-naṃ.e.


---------------------------------------------------------------------------

anvi-dhāne-unākta-bā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 179.


---------------------------- --------- ----------


1 kecittu--"na punaravidyamānaśaktyā 2 dhāna"iti sudhaiva padāntara 3 samabhivyāhārātpūrvamanvayasāmānye 4 śaktirnetyetanniṣedhapareti na virodha ityāhuḥ//


nanvevamapyānayanānvito ghaṭo ghaṭānvitamānayanamityanvayarūpasya viśeṣyarūpasyārthasya ca bhedena tadbhedanibandhano vākyabhedaḥ syāditi ce 5 nna/ 6 tathāpi caitro ghaṭamānayatītyatra ghaṭaprātipadikasya jātyādiviśiṣṭavyaktivācitvājjātyākṛtyanvito ghaṭaḥ prakṛtipratyayārthayoḥ pūrvamanvayādghaṭānvitaṃ karmatvaṃ, karmānvitaṃ cānayanaṃ, ānayanānvitā ca vartamānā kṛtiḥ, kṛtyanvitaścaitra ityanvayarūpa viśeṣyarūpasya cārthasya bhedena vākyabhedaḥ syāt //


---------------------------------------------------------------------------


bādhakāntaramāśaṅkate-- nanvevamapīti// tadbhedeti// arthabhedanibandhanaḥ/ arthaikatvādekaṃ vākyamiti jaiminyukteriti bhāvaḥ/ paramukhena samādhiṃ vācayituṃ pratibandīmāha-- tavāpīti// jātyākṛtyanvito ghaṭa ityādi prathamāntasya ityanvayarūpasyetyanenānvayaḥ/ pūrvamiti// kriyānvayātpūrvamityarthaḥ/ pūrvamanvaya siddhamarthamāha-- ghaṭānvitaṃ karmatvamiti// ānayatītyatra prakṛtipratyayoranvayāha-- ānayanānvitāceti// pratyayasyaiva laṭtvākhyātatvarūpeṇa pratipādyārthayoranvayamāha-- vartamāneti// kṛtiriti// caitrapadasamabhivyāhāralabdhārthamāha-- kṛtīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kecitviti nāsti-su.rā. 2.ktatyadhīna-su.rā. 3.rātpūrvamanva-su.rā. 4.apītyadhikam-su.rā. 5.na iti nāsti-naṃ.su.rā.ja.ga. 6. tavāpi-naṃ.su.rā.ja.ga.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 180.


------------------------ ------------ --------


iyāṃstu bhedaḥ/ manmate prakṛtipratyayārthayoranvayaḥ/ śakyaḥ, tava tvaśaktyo 1 'pi māhāvākyārtha 2 bhūtānvayavatsahakārivaśācchābda iti//


nanu padārthasthānīyānāmuktānāmanvayānāṃ bhede 'pi tadbodhamātreṇa nairākāṅkṣyābhāvena ghaṭakarmakānayanānukūla 8 vartamānayatnavāṃścaitra iti 4 vākyārthabhūtānvasyābhedenaikavākyatvamiti cetsamaṃ mamāpi //


---------------------------------------------------------------------------


nanu nyāyamate anvayasyāśakyatvādvākyabhedo na doṣestava tu śa 5 kyatvāddoṣa ityata etadvaiṣamyamaprayojakam/ śābdatvasya tvayāpyaṅgīkārādityāha-- iyāṃstviti // pareṇaiva samādhiṃ vācayati-- nanviti// samaṃ mamāpīti// vākyārthībhūtasya paṭānayanānvayasyaikatvenaikavākyatvasaṃbhavādityarthaḥ//


etena kriyākārapadayoḥ pratyekamitarānvitasvārthabodhakatve vākyārthadvayadhīprasaṅgāditi maṇyuktaṃ, kārakānvitā kriyā kriyānvitaṃ ca kārakamiti dhīprasaṅgeta vākyabhedaḥ syāditi śaśadharoktaṃ ca pratyuktam/ kriyākārakānvayarūpavākyārthaghasyaikatvenaikavākyatvopapatteḥ/ kriyānvito ghaṭo ghaṭānvitā kriyeti bodhasya sarvasākṣitvenādoṣāpatteriti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ktopi-su.rār. 2.thabhūta-naṃ.ga.ka. 3.vartamānapadaṃ nāsti-rā. 4.mahā ityadhikam -su.rā. 5.vākya-naṃ.e.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-vā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu- 181.


---------------------------- ------ -------


nanvanvitasya ghaṭasya ghaṭapadārthatve ghaṭamānayetyukte 'nvitasyaiva ghaṭasya punarānayanādyanvayadhīḥ syāditi cenna/ tava jātyākṛtibhyāmiva mama yogyena 1 karmatvādinā dharmeṇānvitasyaiva ghaṭasyānayanādyanvayapratītā 2 viṣṭāpatteḥ/ ghaṭaprātipadikārthasya pratyayārthībhūtakarmatvānvayātpūrvaṃ kriyāsāmānyānvayayogyatve pūrvaṃ kriyāsāmānyānvayadhī 3 riṣṭaiva, ayogyatve tu tata eva na pūrva 4 mānvayadhīḥ/ anvayāṃśe anayanādya 5 nanvayastu tava jātyākṛtyaṃśa iva ekapadopāttatve 6 na prathamānvitakarmatvāṃśa iva cākāṅkṣādyabhāvādyuktaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


anvitābhidhānavāde ghaṭamānayetyādau anvitānvayāpattirūpabādhakamāśaṅkate -- nanviti// kimatra karmatvādirūpayatkiñcidyogyetarānvitasya kriyānvayaścodyate 'tha karmatvādyanvayātpūrvameva kriyāsāmānyānvayaḥ, karmatvānvayātpaścādānayanādikriyāviśeṣā 7 nvita iti/ ādya āha-- taveti// jatyādyanvitasya yathā kriyānvayaḥ ekapadopāttatvāta, jātyādivyaktīnāṃ tathā karmatvānvitasyaiva kriyānvaya ityarthaḥ/ dvitīyaṃ āha-- ghaṭeti//


nanvanvitānvaya 8 ityasya lambakarṇamānayetyādāviva viśeṣaṇībhūtānvayarūpaviśeṣaṇe 9 pyānayanānvayaḥ syādityarthaḥ/ viśeṣaṇānvayino 'nvitarūpaviśiṣṭānvayayogāt/ viśiṣṭasya ca padārthatvādityata āha-- anvayāṃśa iti // yathā jātyākṛtiviśiṣṭavyaktirūpe padārthe ānayanādikriyānvaye 'pi na jātyādyaṃśe tadanvayaḥ, yathā va karmatvaviśiṣṭasyānayanānvaye 'pi na karmatvāṃśe 'nvayastathaivetyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ghaṭatvādinādha-naṃ.ja. didha-su.rā. 2.tyeṣṭāpatteḥ-naṃ.su.rā.ga. 3.rapīṣṭaiva-naṃ.ja.ga.ka. r4.vantadanvaya-su.rā.ga. 5.dyanvaya-su.rā.ga. 6.tve ca -naṃ. tvenaiva-su.rā. 7.ṣānvaya iti-u.e. 8.iti iti nāsti-naṃ.e. 9.ṇasyāpyā-u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 182.


------------------------ -------------- ----------


nanu nathāpi ghaṭapadajanite janaka jñāne ānayanānvito ghaṭa iti ghaṭaṃ pratyupasarjanatayā bhātasyānayanasya kathaṃ janyajñāne ghaṭakarmakānayanamiti prādhānyena ghaṭaṃ prati bhānam/ guṇapradhānabhāvaviparivṛttau 2 virodhena janyajanakabhāvasyaivāyogāt/ mama tu ghaṭaḥ karmatvamānayanaṃ kṛtiriti janakajñāne 'pi ghaṭasyānayanaṃ prati prādhānyenābhānānna viparivṛttiriti cenna/


---------------------------------------------------------------------------


janyajanakajñānayorguṇapradhānaviparivṛttirūpabādhakamāśaṅkate--nanu tathāpīti// ānayanānvi 3 to ghaṭa iti jñāne satyeva ghaṭānvitamānayanamiti jñānaṃ 4 (ghaṭa)mānayetyādivākye jāyata iti vācyam/ ghaṭapadasya pūrvaṃ 5 ayogāt/ tatra ca pūrvajñāna janakamuttarajñānaṃ janyamityapi vācyam/ 6 uttarajñāne 'sya viśeṣaṇatvena tajjñānasya viśeṣaṇajñānatvāt/ evaṃ ca janakajñāne 'nvayapratiyogitayā viśeṣaṇatvena bhādamānayanaṃ ghaṭaśca viśeṣyatvena bhātaḥ tatkathamuttarajñāne ghaṭo 'nvayapratiyogitayā viśeṣaṇatvenānayanaṃ viśeṣyatvena bhāyādityarthaḥ/ viparivṛttau viniyame satītyarthaḥ// mama tviti// abhihitānvayavādinastvityarthaḥ/ guṇapradhānaviparivṛttau janyajanakabhāvo netyetatparāmarśavādānte maṇyuktarītyā vyabhicārītyāha -- puruṣasyeti//

---------------------------------------------------------------------------1.ke jñāne -naṃ.ja.ka. 2.virodheneti nāsti-su.rā. 3. nvitagha-naṃ.u.e. 4.ghaṭapadaṃ na -naṃ. 5.prayo -naṃ.u.e. 6.ghaṭasya viśeṣaṇatvena jñātasya viśeṣaṇe jñānatvāt-naṃ. jñānasya viśeṣaṇe jñānatvāt-u.e. ityasti.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-vā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 183.


----------------------------- -------- ----------


puruṣasya daṇḍa iti jñānasya viśeṣaṇajñānatayā janakatve 'pi tajjanye daṇḍī puruṣa iti jñāne 'pi viparivṛttidarśanāt//


nanu jñānasya yadviṣayatvena janakatvaṃ tanmadhye yadyasya viśeṣaṇaṃ 1 tattatra phalībhūte jñāne tasya viśeṣyaṃ neti niyamaḥ, puruṣasya daṇḍa iti jñānaṃ 2 ca na puruṣaviṣayatayā janakaṃ, kiṃ tu daṇḍaviṣayatayā, tatra ca daṇḍaṃ prati daṇḍatvaṃ viśeṣaṇaṃ, tasya ca na viparivṛttiriti cenna 3 / bhūtale ghaṭābhāva iti jñānena ghaṭābhāvavadbhūtalamiti jñānadarśanāt/


---------------------------------------------------------------------------


vyabhicāroddhāraṃ vivakṣāmukhenāśaṅkate --nanviti// tasya ca na parivṛttiriti// daṇḍītyatra puruṣaṃ prati daṇḍasya viśeṣaṇatve 'pi da 4 ṇḍāpekṣayā daṇḍatvasya viśeṣaṇatvā 5 napāyāditi bhāvaḥ/ ayamipa niyamo netyāha-- bhūtala iti// abhāvanirvikalpakānabhyupagamenābhāvavadbhūtakamiti viśiṣṭajñānaṃ pratyabhāvarūpaviśeṣaṇajñānasya hetvutvāttadarthaṃ bhūtale 'bhāva iti viśeṣyatayābhāvajñānānantaramevābhāvaviśiṣṭajñānamiti prāmāṇyavādādau tatra tatra maṇyādāvuktatvāditi bhāvaḥ/ astvevaṃ tāvatoktasya kathaṃ vyabhicāra ityata āha--tatreti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tatphalībhū-su.rā.ga. 2.ne ca -su.rā. 3.na iti nāsti-su.rā. 4.piṇḍāpe-u. 5.tvasyāna-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 184.


----------------------- ------------ ----------

tatrādhikaraṇajñānasādhyābhāvajñāne bhūtalajñānasyāpi hetutvāt/ na ca parokṣajñāne ayaṃ niyamaḥ/ aprayojakatvāt/ parvate vahnivyāpyo 1 dhūma iti parāmarśenāpi parvato vahnimānityanumitidarśanācca //


---------------------------------------------------------------------------


tasyaiva vivaraṇamadhikaraṇetyādi// abhāvajñāna iti// paṭābhāvavadbhūtalamityevaṃrūpe 'bhāvaviśiṣṭajñāna ityarthaḥ/ adhikaraṇajñānasādhyeti viśeṣaṇaṃ prāguktaniyamabhaṅgopapādanāyoktam/ bhūtale ghaṭābhāvajñānaṃ janakaṃ tacca bhūtalaghaṭābhāvobhayaviṣayakatvenaivābhāvavadbhūtalamiti jñāne heturiti vācyam/ viśeṣaṇajñānatvena hetutvārthamabhāvaviṣayakatvasyādhikaraṇajñānatvena hetutvārthaṃ bhūtalaviṣayakatvasyāvaśyakatvāt/ evaṃ ca janakajñānasya yadviṣayatvena hetutvaṃ tanmadhye eva viśeṣaṇaviśeṣyatayā pratītayorbhūtalābhāvaryorjanyajñāne viśeṣyaviśeṣaṇabhāvadarśanamastīti bhāvaḥ kathaṃ na niyabhaṅga iti// na ca parokṣeti// idaṃ cāparokṣajñānamiti bhāvaḥ/ aprayojakatvāditi// etena abhāvavabuddhyanyabuddhāvevāyaṃ niyama ityapi pratyuktam/ parokṣādāviva sarvatropapattau guṇapradhānabhāvaviparivṛttau na janyajanakabhāva iti niyamagrāhakapramāṇābhāvāditi bhāvaḥ/ ata eva śābdabodha evāyaṃ niyama ityapi pratyuktam/ aprayojakatvāditi// parvata iti// janakajñāne viśeṣaṇatvena bhātasyāpi parvatasya janyānumitau viśeṣyatvadarśanena parokṣajñāne 'yaṃ niyama ityapi netyarthaḥ//


upapāditaṃ sarvaṃ buddhyārohāya saṃgraheṇānuvadannupasaṃharati-- tasmāditi// bādhakānāṃ samāhitatvādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. vyāpto dhū - naṃ.ka.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-unākta-bā-dakoraḥ) śaktivādaḥ pu - 185.


---------------------------- -------- ----------


tasmāt paryāyatvāpattiḥ, vaiyarthāpattiḥ, punaruktyāpattiḥ, anyonyāśrayadvayāpattiḥ, viśeṣānvayapratibandī, vākyabhedāpattiḥ, anvitasyaiva punaranvayāpātaḥ, anvayāṃśasyāpyānayanādyanvayāpattiḥ, janyajanakajñānayorguṇapradhānabhāvasya viparivṛttiriti bādhakadaśakamapi na yuktamiti //


tasmātpadānyanvite śaktānyeva //

anvitābhidhāne udayanādyuktabādhakadaśakoddhāraḥ // 17 //


---------------------------------------------------------------------------


nanvevamapītyādinoktamāha-- vaiyarthyeti// ārthikapunarukteradoṣatvapādityuktamāha-- punariti// na caivamapi kriyāpadeneti, na caivamapi kārakapadeti coktamāha-- anyonyāśrayadvayeti// nanvevaṃ cetyādinoktamāha-- viśeṣānvayeti// nanvemapītyādinoktamāha-- vākyabhedeti// nanvanvitasyetyādinoktamāha-- anvitasyaiveti// anvayāṃśa ityādinoktamāha-- anvayāṃśasyeti// nanu tathāpītyādinoktamāha-- janyeti//


bhaṅgadvayārthamupasaṃharati -- tasmāditi// sādhakābhāvādbādhakābhāvāccetyarthaḥ//


anvitābhidhāne bādhakadaśakoddhāraḥ// 17 //











vi





vi






nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 186.


------------------------ ------------- ----------


atha anvitābhidhāne yuktidaśakam // 18//


atha matam--


astyevānvaye śaktiḥ, kiṃ tu sā svarūpasatyeva hetuḥ, na tu jñātā/ padārthe śaktijñānādevānvaya bodhopapatteḥ/ na ca vaiparītyaṃ śaṅkyam/ anvayasya padārthanirūpyatvena nāgṛhītaviśeṣaṇānyāyena tatraiva śaktigrahasya hututvāt/ vyavahareṇa liṅge 1 nānvite -


--------------------------------------------------------------------------


atha anvitābhidhāne yuktidaśakam // 18 //


yattu maṇau padaśaktivādapūrvapakṣe prābhākaramatānuvādaprastāve jātivyaktijñānajanakatvādubhayatrāpi hetuḥ lāghavamiti kubjaśaktivādastvayānaiyāyikenāpyanvaye kubjaśaktisvīkārāditi dṛṣṭāntamukhenānvaye kubjaśaktirupakṣiptā tāṃ tanmatābhimatopapādanapūrvamanuvadati -- atha matamityādinā// kuta ityato 'yato 2 labhyatvānna tatra jñātopayujyata ityāha -- padārtha iti// vaiparītyamiti// anvaye jñātā padārthe svarūpasatīti vaiparītyamityarthaḥ/ nāgṛhīteti//"nāgṛhītaviśeṣaṇā viśeṣya buddharutpadyate"iti nyāyena prathamopasthitapadārtharūpaviśeṣaṇāṃśa eva śaktigrahasya hetutvādityarthaḥ/ vyavahāraliṅgakānvitaśaktigrahavirodha ityata āha-- vyavahāreṇeti//


--------------------------------------------------------------------------

1.liṅgeti nāsti- su.rā. 2.nyalabhya-naṃ.u.


--------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-yudakam) śaktivādaḥ pu - 187.


------------------ ----------- ----------


śaktigrahe 'pi gauravānyalabhyatvābhyāmanvayāṃśamapahāya padārthamātraviṣayatvenaiva śaktigrahasya śābdabodha 1 hetutvakalpanāt//


na caivaṃ padarthe jñātā śaktirupayoginyanvaye tvajñāteti śaktidvitve gauravamiti vācyam/ gurumate jātiviśiṣṭavyaktiviṣayāyāḥ śakterekatve 'pi jātyaṃśamātre jñātopayogitvavadihāpyanvitaviśaṣayāyāḥ śakterekatve 'pi padārthāṃśamātre 2


jñānatopayogitvasyopapatteḥ/ ata eva kubjaśaktivāda iti//


ucyate //


asminnapi pakṣe 'nvite prāthamikī vyutpattirityādi siddhāntasādhakaṃ yuktiṣaṭkaṃ susthirameva //


---------------------------------------------------------------------------


nanūbhayatra śakterekatve jñātatvājñātatvayorvirodhena śaktibhede gauravamiti śaṅkate -- na ceti// śaktyaikye 'pyavacchedaka bhedādāvirodha iti sadṛṣṭāntamāha-- guramata 3 iti// jātyaṃśa iti// nāgṛhītaviśeṣaṇānyāyeneti bhāvaḥ/ jñātopayogitvavaditi // jātiviśiṣṭavyaktijñānahetutvaṃ yathātathetyarthaḥ/ jñātāyā uyogitvaṃ jñātopayogitvaṃ tadvat,"tadaśiṣya 4 pramāṇatvā"ditivadayaṃ nirdeśaḥ sādhuḥ/ evamagre 'pi / ata eveti// aṃśabhedenājñānatvādevetyarthaḥ/ siddhāntasādhakamiti// prāganvite śaktirityatroktasādhakaṣaṭkamevānvaye 'pi śaktigraho heturiti pakṣe 'pi samānamityarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.dhehe-- su.rā. 2.cet ityadhikam-rā.su. 'ucyate' iti paryantaṃ nāsti-su.rā. 3.tamiti-naṃ.e. 4.saṃjñā ityadhikam-e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 188.


------------------------ ------------- ---------


na cānvaye śakteḥ satvamātreṇa tasya śābdatvaṃ tasyāḥ pratyāsattitvaṃ ca yuktamiti vācyam/ śaktibhrameṇāpi śābdayorbhramapramayordarśanena śaktijñānasyaiva śābdatve tantratvāt/ pratyāsattitvāt//


kiṃ ca dhūmostīti 1 vākye dhūmaśaśabdasya vahnau lakṣaṇārūpavṛttijñāne satyeva śābdadhīranyathānumitirityanvayāṃśe vatyajñāne kathamanvayasya śābdatvam //

---------------------------------------------------------------------------


nanu 2 tat prāganvayasyāśakyatve taddhiyośābdatvamuktaṃ, yacca śabdarūpakaraṇasyānvayāṃśe pratyāsannatvaṃ syādityuktaṃ taddvayamapyanvayāṃśe śaktigrahasya na hetutvasādhakaṃ, anyathaiva tatsiddherite śaṅkate-- na cānvaya iti// 3 bhrameṇāpīti// svarūpasatyā eva śakteḥ śābdadhīhetutve pratyāsattitve ca


tadbhrameṇa śa 4 bdabhramo na syāt/ dṛśyate cāyamataḥ tajjñānameva tatra hetuḥ/ jñātaiva ca sā tatra pratyāsattirityarthaḥ/ kvacicchābdapramābhramayordarśaneneti pāṭhaḥ, sa tu gāvyādyasādhuśabdaśaktigrahe pramāyā api dṛṣṭestadabhiprāyaḥ/ kecittu/ yādṛcchikapramāgraha ityāhuḥ//


evaṃ prāguktasādhakaṣaṭkamadhye 5 yuktatvena 6 bhrāntaṃ sādhakadvayamupapādyedānīṃ yuktiṃ ca catuṣṭayamadhikaṃ vivakṣuḥ anyatra kḷptatvācchaktisthale 'pi tajjñāna 7 manvayāṃśepyāvaśyakamityāha -- kiñceti// śābdadhīviṣayaḥ svaviṣayaśaktijñānaviṣayaḥ tajjanyajñānaviṣayatvāt/ na cāsiddhiḥ/ padārthāṃśe śaktijñānasya pareṇāpi hetutvopagamāt/ na ca dṛṣṭāntābhāvaḥ/ 8 parokṣānumānasthale janyajñānaviṣayasaṃbandhasya janakajñānepi viṣayatvaniyamāditi yuktyantaramāha -- api ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tyādi -su.rā. 2.yat iti nāsti-naṃ.u.e. 3.śakti ityadhikam-u.e. 4.śābda-naṃ.u.e. 5.dhyepyukta-naṃ.u. 6.bhātaṃ-naṃ.u. 'bhrāntaṃ' ityetat rekhayātāḍitam-e. 7.dbhānaṃ-naṃ. 8.na cetyādi nāsti-naṃ.u.e.


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-yudakam) śaktivādaḥ pu - 189.


------------------ --------- ----------


api ca 1 parokṣajñāne phalībhūtajñānaviṣayasya saṃbandhasya janakībhūtajñānaviṣayatvaniyameva śābdaphalībhūtajñānaviṣayasyānvayasya tajja 2 nakaśaktijñānaviṣayatvamāvaśyakam/ bhavati hi pakṣataditarasādhāraṇyena pravṛttasya vahnidhūmasāmānādhikaraṇyaviśeṣarūpavyāptijñānasya parvatavahnisaṃbandho ''ṣi sāmānyena viṣayaḥ //


kiṃ ca yadyanvayāṃśe śaktijñānaṃ na hetustarhi ghaṭamānayatītyādipadajātādiva, ghaṭaḥ karmatvamānayanaṃ kṛtirityādipadajātādapi kathaṃ nānvayadhīḥ/ padasya padārthe śaktestatsmṛtestatsādhyāyā ananvitapadārthasmṛteḥ padārtheṣu yogyatādeśca satvāt//

---------------------------------------------------------------------------


savikalpakaviṣayasaṃbandhasya nirvikalpakāviṣayatvātparokṣetyuktam/ niyamenetyetadasiddhamityato vyanakti-- bhavati hīti// sāmānādhikaraṇyaviśeṣeti//


avyabhicaritasāmānādhikaraṇyetyarthaḥ/ sāmānyena viṣaya iti// anyathā parvatīyadhūmadarśanātparvatīyavahnijñānānudayāpatteriti bhāvaḥ/ ghaṭaḥ karmatvamityādāvanyayāpratītirapyanvayāṃśe 'pi śaktijñānasya hetutve mānamityāha-- kiṃ ca yadīti// sāmagryabhāvānnānvayadhīrityata āha-- padasyeti// tatsādhyāyāḥ śaktismṛtisādhyāyā ityarthaḥ/ ananviteti// anvayāviṣayakapadārthasmṛterityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.cāpa -naṃ. 2.tadajñāta śakti-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 190.


------------------------ ---------- --------


na ca tatrākāṅkṣā nāstīti vācyam / anvayaviśeṣākāṅkṣādāvahetubhūtaṃ sāmānyājñānaṃ pratyanvayasāmānyaśaktyajñānasyaiva tantratvāt //


1 na ca tādṛśaṃ padajātaṃ śilāśakalamaṅkura iva kriyākārakabhāvenānvayabodhe svarūpāyogyaṃ, tena kadāpyanvayabodhādarśanāditi vācyam/ evaṃ hi ghaṭaḥ karmatvamityādivākyaṃ śrutavato 'bhijñasya nāma vibhaktidhātvākhyātasmaraṇādutpannānvayabodhasya prayojyavṛddhasya vyavahāraṃ paśyato bālasya ghaṭaḥ karmatvamityādāveva vyutpannasya tato 'nvayabodho na syāt //


---------------------------------------------------------------------------


yogyatāderityādipadenākāṅkṣāsatyohgrahaḥ/ sāmānyājñānaṃ anvayasāmānyajñānaṃ pratītyarthaḥ/ śaktyajñānasyeti / tathā ca śaktijñānamākāṅkṣāsadbhāvārthamavaśyamupetyamiti bhāvaḥ/ yogyatā neti śaṅkate -- na ceti// śileti// śilāśakalamaṅkure yathā na yogyaṃ tathetyarthaḥ/ evaṃ hiti// svarūpāyogyatva ityarthaḥ/ nāmeti// ghaṭeti nāma, dvitīyā vibhaktiḥ, ānayetyānayanadhātuḥ, luptākhyātākhyatiṅpratyayarūpahi śabdaḥ eteṣāṃ smaraṇādityarthaḥ/ anvayeti// ghaṭakarmakānayanarūpānvayabodhasyetyarthaḥ/ ityādāveveti// smāritanāmavibhaktyā 2 vyavahārahetutvamajānato ghaṭaḥ karmatvamityetadghaṭakarmetyarthe, ānayanaṃ kṛtirityetadāyanaṃ kurvityarthaḥ, śaktamiti jñānavata ityarthaḥ/ tataḥ ghaṭaḥ karmatvamityādivākyādityarthaḥ/ etenaivākāṅkṣābhāvo 'pi pratyuktaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


anvi-dhāne-yudakam) śaktivādaḥ pu - 191.


------------------ -------- ----------


na ca śaktibhramarūpasahakārivaśādanvayadhīḥ/ svarūpayogyasya sahakāriśatasamavadhāne 'pi kāryājanakatvāt/ tasmātsvarūpayogyameva tat bālaṃ pratyanvayāṃśe śaktijñānarūpasahakārisahitatvādanvayabodhakam/ anyaṃ tu prati tadrahitatvānnetyanvayāṃśe śaktijñāna 1 sahakāritā siddhā//


kiṃ ca padārthāṃśe śaktijñānamapi padārthasmṛtidvārā śakti 2 dhīheturiti te matam/ na ca tatsmṛtau śaktirūpasaṃbandhasya śaktitvena jñānamapekṣitaṃ, tadabhāve 'pi hastirūpasaṃbandhidarśanajanyaṃ hastipakasmaraṇaṃ prati saṃbandhāṃśe jñānasya saṃbandhatvaprakārakasyaiva hetutvadarśanāt / kiṃ tu saṃbandhatvenaiva jñānamapekṣitam/ evaṃ cākāśamastītivākyādākāśa 3 śabdasamāvāyitvenākāśasmṛtimata ākāśaśabde--


---------------------------------------------------------------------------


4 ayogyepi vākye 'nvayadhīranyahetuketyāśaṅkyāha-- na ceti// taditi// ghaṭaḥ karmatvamityādivākyamityarthaḥ/ tataśca kiṃ prakṛta ityata āha-- bālaṃ pratīti// śaktitvena śaktijñānasyā 5 nanyathāsiddhatvaṃ cānvayadhīhetutve mānāmityāhu -- kiṃ ceti// te matamiti// siddhānte śaktijñānavākyārthajñānayormadhye padārthasmṛteranabhyupagamāditi bhāvaḥ/ astvevaṃ tataḥ kimityata āha-- evaṃ ceti// sambandhatvena śaktijñānasya padārthasmṛtihetutve satītyarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.nasya saha-naṃ.su.rā.ga. 2.śabdadhī-naṃ.su.rā.ga.ka. 3.śasya-su.rā. 4.ayogyeti / ityasti-naṃ.u. 5.syānyathā-naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 192.

------------------------ ------------- --------


-vyutpattihīnasyāpi puṃsa ākāśāstitvabodhaḥ syāt/ na cātra nāmavibhaktyākhyātayukte svarūpāyogyatvaṃ śaṅkārham//


atha saṃbandhatvaprakārakajñānenaivākāśasya smaraṇe siddhe 'nubhavārthaṃ śaktitvena jñānamapekṣyata 1 iti cettarhyanvayānubhavārthaṃ tatraiva śaktijñānāpekṣeti madiṣṭasiddhiḥ//


evaṃ cānvitābhidhāne na kevalaṃ pūrvoktaṃ ṣaṭkam/ kiṃ tu vṛttijñāne satyeva śābdadhīḥ, parokṣajñāne phalībhūtajñānaviṣayasya saṃbandhasya janakībhūtajñānaviṣayatvaniyamo ghaṭaḥ karmatvamityādāvanvayāpratītiḥ, padārthasmṛteranyathāpi siddhyānvayānu--


---------------------------------------------------------------------------


ākāśāstitvabodhaḥ syāditi// śaktitvena śaktijñānarūpakāraṇaṃ vinā 2 nyasya padārthasmṛtyādirūpakāraṇasya sarvasya satvāditi bhāvaḥ/ yogyatāvirahadanvayayabuddhyabhāva ityata āha-- nacātreti// ākāśamastīti vākya 3 mityarthaḥ/ tarhīti// anubhavār 4 thakatvapakṣe kevalapadārthe tadayogenānvayasahita evānubhavasya vācyatvena tadarthamevānvaye śaktijñānamapekṣitamityuktaṃ bhavatītyarthaḥ/ evamupapāditaṃ saṅgraheṇānuvadannupasaṃharati -- evaṃ ceti// anviteti//


---------------------------------------------------------------------------


1.iti cet iti nāsti-su.rā.ja.ga. 2.nāsyapadā-naṃ.u. 3.kya itya-er. 4.thatvapa -naṃ.u.e.


---------------------------------------------------------------------------


vyakti-prandyā-duri-hatvam) śaktivādaḥ pu - 193.


----------------------- ---------- --------


bhavārthaṃ tatraiva śaktijñānāpekṣeti yukticatuṣṭayamapi //


anvitābhidhāne yuktidaśakam // 18 //


---------------------------------------------------------------------------


aṃśadvaye 'pi śaktijñānenaiva padārthatadanvayābhidhāna ityarthaḥ/ spaṣṭo 'yaṃ granthaḥ//


anvitābhidhāne 1 prāguktena saha yuktidaśakam// 18 //


---------------------------------------------------------------------------


atha vyaktipratibandyā duṣpariharatvam // 19 //


nanu -- ṣaṭkāntargatā vyaktipratibandī na yuktā/ vyaktau śaktijñānasyāhetutve jātāviva vyaktāvapi --


---------------------------------------------------------------------------


atha vyaktipratibandī duṣpariharatvāt // 19 //


nanu -- yaduktaṃ śaktiḥ padārthe jñātopayujyate, anvaye tu svarūpasatīti kubjaśaktipakṣe sādhakaṣṭakaṃ sthirameveti tatrānvayasya śābdatvaṃ kāraṇarūpaśabdasya


pratyāsannatvaṃ ca śaktijñānaṃ vinā na yuktamiti sādhakadvayasyopapādane 'pi śaktirjātāviva vyaktāvapi tadviśiṣṭavyaktibodhe jñātopayujyate na tu vyaktyaṃśe ajñāteti yathocyate tathānvayāṃśe 'pīti yatsādhakamabhihitaṃ tadayuktam/ yena jātivyaktipratibandyānvayāṃśe 'pi śaktirjñātopayuktā śābdabodhe syāditi bhāvena śaṅkate -- nanviti// padaśaktivādasiddhānte maṇyuktamāha-- vyaktāviti// vyaktyaṃśe yā --


---------------------------------------------------------------------------


1. śaktijñānapūrvakamevānvitābhidhānamityatra prāgu -naṃ.u.e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 194.


------------------------ ------------- --------

śaktatvena jñātasyaiva prayojakatvasambhave śakyatvena jñātajātisaṃbandhivyaktitvarūpaprayojakāntarakalpane gauravamiti cet samanvaye 'pi projakāntaralpane 'nuvyākhyānoktaṃ gauravam//


nanu gotve gaupadaṃ śaktamiti jñātaṃ prati viṣatayā jāteravacchedakatvaṃ nāgṛhītaviśeṣaṇānyāyena viśeṣaṇībhūtavyaktimādāyaiva yuktam/ vyaktiṃ vinā jāteranupasthiteḥ/

---------------------------------------------------------------------------


- śaktistajjñānasya jitiviśiṣṭavyaktijñāna 2 hetutve vyaktyaṃśe śakteḥ svarūpasatyā eva hetutve gauravamityanvayaḥ/ kathamityata uktaṃ jātiveśatyādi/ ga 3 vādiśabdena gotvādijñāne janayitavye jātergopadaśakyatvena jñānatatvaṃ yathā prayojakaṃ tathā govyaktijñāne janayitavye 'pa gopadaśakyatvena jñānatatvasyaiva prayojakatvasaṃbhave tatyāgena gopadādiśakyatvena jñātā yā gotvādijātistatsaṃbhabandhivyaktitvādirūpaprayojakāntarasya kalpanīyatvādityarthaḥ// prayojakāntareti// padārtha ivānye 'pi śabdaśakyatvena jñātatvarūpakḷptaprayojakatyāgena śakyatvena jñātapadārthānvayatvarūprayojakāntaralpane"gauravaṃ kalpane 'nyathe"ti sādhakaṣaṭkavādodāhṛtānuvyakhyānoktagauravamiti mūlārūḍhatāpradarśanāyānuvyākhyānetyuktam //


padaśaktivādasiddhānte maṇyuktadiśā śaṅkate-- nanviti// gotve gopadaṃ


śaktamitijñāte gotvaṃ viśeṣyatvena viṣayaḥ/ ata eva jñāne vyāvartakāparaparyāyamavacchedakaṃ jātau ca govyakti 4 rviśeṣaṇam/ tayā vinā jāterapratīteḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.śakyatve-rā.su.ga. 2.nāha-e. 3.gakāradi śa naṃ.u. 4.ktiviśeṣaṇatayā-naṃ.e.


---------------------------------------------------------------------------


vyakti-prandyā-duri-hatvam) śaktivādaḥ pu - 195.


----------------------- -------- ---------


anvaye tu naivam/ taṃ vināpi padārthopasthiteriti cenmaivam/ anvitaviṣayakavyavahārarūpaliṅgajanye śaktigrahe jñāne niyamopasthiteranvaye 'pi satvāt/ anyatra niyamena pratītestu nityādipadanyajñāne gotvapratītāvapi gavādi 1 vyakterapratītyā vyaktāvapyasatvāt/ evaṃ vyaktyanvayayossāmye 'pi vairūpyakalpane gauravam//

---------------------------------------------------------------------------


tathā ca nāgṛhītaviśeṣaṇā viśeṣye buddhirita nyāyena gotve gopadaṃ śaktamiti jñānaṃ govyaktiṃ gotvaṃ ca viṣayīkarotīti tādṛśajñānaṃ prati jātivyaktyordvayorapi viṣayatayāvacchedakatvaṃ nyāyyamiti jātyaṃśa iva vyaktyaṃśe 'pi śaktijñānaṃ jātiviśiṣṭvyaktijñāne heturiti yuktam/ anvaye tu naivam/ tadvyanakti-- 2 tamiti // jñāna iti// itarānvite śaktamityevaṃrūpajñānasyaiva vṛddhavyavahārajanyatvasya prāgupādā 3 nāt/ tādṛśajñāne ca padārthasyevānvayasyāpi niyamenopasthityā taṃ vinā padārthopasthiterityasyāsiddhiritibhāvaḥ//


nanu vyavahārarūpaliṅgajanyaprādhamikaśaktijñāne 'nvayasya niyamenopasthitāvapi vyākaraṇopamānakośādijanyapāścātyaśaktijñāne anvayapratīterasatvamevetyato vyaktāvapi tathetyāha-- anyatreti// gaurnityetyadau vyakterbādhena jātereva pratītyā vyaktipratīterasatvādityarthaḥ//


"gauravaṃ kalpane 'nyathā"iti mūlārūḍhatāṃ darśayati-- evamiti// api ca yaddharmavattayā jñāta eva yatra yasya jñānaṃ sa tatrāvacchedaka ityādimaṇyuktaṃ hṛdi kṛtvā vaiṣamyāntaramanūdya nirāha -- eteneti//


---------------------------------------------------------------------------


1.gavādi iti nāsti- su.rā. 2.taṃ vināpīti/ anviteti// itarā-u. 3.papāditvāt-u. danāt -e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 196.


------------------------ -------------- ---------


etena jātivyaktyossamānasaṃvitsaṃvedyatayā vyaktijñānatvena jñāta eva jātijñāne śaktigrahādvyakterapyavacchedaka 1 tayā śakyatvaṃ, na tvanyayasyeti nirastam/ śaktigrāhake jñāne samānasaṃvitsaṃvedyatvasyānvaye 'pi satvāt/ anyatra tadasatvasyākiñcitkaratvādi 2 tyuktatvāt/ jātivyaktyoḥ samānasaṃvitsaṃvedyatve 'pi tajjñānatvayostadabhāvācca//


---------------------------------------------------------------------------


gotvādyarthe gavādipadaṃ śaktamityekaṃ matam/ gotvādijñāne śaktamityaparaṃ matam/ tanmatāvaṣṭambhena vyaktijñānatvena jñāta eva, jātijñāna ityanuvādaḥ/ jātivyaktyubhayiṣayajñānsyaikatvāt/ asmin pakṣe śaktipadaṃ kāraṇatvam/ arthe

śaktamiti pakṣe ceśvarasaṅketaparamiti dhyeyam/ paramate 3 indriyaśakterabhāvāt// uktatvādita// 4 prādhamikavyutpattito 'nyatra vyākāraṇādivyutpattisthale samānavittivedya 5 tvāsatvasyānyatra niyamena pratīte 6 stvityādipūrvavākye jātivyaktyorapi tadasatvasyoktyākiñcitkaratvādityuktaprāyatvādityarthaḥ/ tajjñānatvayoriti// jātijñānatvavyaktijñānatvayorityarthaḥ/ tathāca vyaktijñānatve 7 na jñāna eva jātijñāna ityayuktamiti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kāyāḥ-su.rā. 2.'ityuktatvāta' iti nāsti-su.rā. 3.tetīndriya-e. 4.anvayepi satvādityanenoktatvādityarthaḥ/ ityadhikam-e. 5.dyatvasyā-naṃ. 6.terastvi-u. 7. tve jñā -naṃ


---------------------------------------------------------------------------


vyakti-prandyā-duri-hatvam) śaktivādaḥ pu - 197.


----------------------- -------- ----------


na ca jātiviśiṣṭavyaktau śaktyabhāve tayorvi 1 śiṣṭā dhīrna syāditi vācyam/


tvanmate padārthayoriva jātivyaktyorapi prathamaṃ padādananvitayorevopasthitāvapi paścādākāṅkṣādisahakāreṇa vaiśiṣṭyarūpānvayadhīsaṃbhavāt//


na caikapadopasthāpya 2 yoḥ parasparamanvayoḥ na vyutpanna iti vācyam/ jīrṇanaiyāyikamate eka liṅpratyayopāttayorapi kṛtīṣṭasādhanatvayoḥ sarveṣāṃ mate ekalaṭpratyayopāttayoḥ kṛtivartamānatvayoranvayadhīdarśanāt//


--------------------------------------------------------------------------


nanu -- jātaveva śaktiritipakṣe jātiviśiṣṭavyaktibuddhyanupapatyā tatra viśiṣṭe śaktirastu/ na tvinvite// anvayadhiyo 'nyalabhyatvādita bhāvenāśaṅkyāha-- na ceti// jātiviśiṣṭavyaktibuddherapi tathaivānyalabhyatvātanna viśiṣṭe śaktirastvityāha-- tvanmata iti// gāmānayetyādau gavānayanādirūpapadārthayorivetyarthaḥ/ ananvitayoranvayavinākṛtayorityarthaḥ/ vākye padadvayopasthāpyapadārthayostathānvayabodhayoge 'pi na jātivyaktyorekaśabdopasthāpyatvāditi śaṅkate -- na ceti //


ekaliṅiti// nanu 3 tatra vācakaikyepi 4 liṅākhyātatvarūpavācakatāvacchedakabhedostīti cenna/ tasyāprayojakatvāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.vaiśiṣṭya- ga.ja.ka. 2.pitayoḥ-naṃ. 3.yatra-naṃ. ekatra-e. 4.pulliṅākhyātatva-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 198.


------------------------ ------------- ---------


na ca vyakeranya 1 labhyatvasaṃbhave 'pi vibhaktyarthībhūtasaṅkhyākarmatvādyanvayārthaṃ vyakteḥ padārthatvamupeyam, subdhibhaktīnāṃ prakṛtyarthānvitasvārthabodhakatvasya vyutpannatvāditi vācyam/ anvayasya śabdavṛtyaviṣayatve 'pi śābdatvavadvyakterapi prakṛtivṛtyaviṣayatve 'pi prakṛtyarthatvasya saṃbhavena vibhaktarthānvayopapatteḥ//


anyathā daṇḍinamānayetyādau daṇḍiśabdapratipādye daṇḍaviśiṣṭapuruṣe karmatvādyanvayo na syāt/ 2 tanmate daṇḍiśabdasya tatra vṛtyabhāvāt//


nanu jñātakaraṇe saṃbandho yāvatpratiyogikatvena jñāta eva jñātahetuḥ, vyāptihetuḥ


saṃbandhe tathādarśanāditi --


---------------------------------------------------------------------------


nanu vyakteraśabdārthatve śabdārthabhūtaikatvā 3 disaṃkhyādyanvayo na syādatastatra śakttayaivopasthitirapekṣitetyāśaṅkate -- na ceti// anyayapratibandīmāha-- anvayasyeti// prakṛti 4 vṛttīti// prātipadikaniṣṭhaśaktyādirūpavṛttyaviṣayatve 'pi śakya 5 padārthānvayatvenānvayasyeva śakya


jātisambandhavyaktitvenopasthitasya prātipadikarūpaprakṛtiśabdārtha 6 tvaṃ syādevetyarthaḥ/ prakārāntareṇa vyaktyaṃśaśaktijñānaṃ jātiviśiṣṭavyaktidhīheturiti śaṅkate -- nanviti// jñātaṃ yatkaraṇaṃ gośabdādirūpaṃ tatsaṃbandho jātivyaktyādirūpayāvatpratiyogitvenetyarthaḥ/ tatheti// vyāpyavyāpakarūpayāvatpratiyogikatvena jñāne satyevānumitihetutvadarśanādityarthaḥ/

---------------------------------------------------------------------------


1.rala -ga.su.ga. 2.tvanma-su.rā.ga.ja.ka. 3.tvasaṃ-u. tvātsaṃ-naṃ. 4.vṛttipadaṃ na -u. 5.ktapa-u. ktipa-narṃ. 6.thaḥ- u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


vyakti-prandyā-duri-hatvam) śaktivādaḥ pu - 199.


------------------------ --------- --------


vyaktyaṃśe 'pi śaktirūpasaṃbandhajñānaṃ heturiti cetta 1 ttulyamanvayāṃśe 'pi/ anyathā goravāt//


tasmāllāghavaṃ, nāgṛhītaviśeṣaṇanyāyaḥ, eka 2 vittivedyatvaṃ, vṛtyabhāve 'pi śābdatsiddhiḥ, saṃbandhajñānasya yāvatsaṃbandhiviṣayatvaniyamaḥ, iti yuktipañcakaṃ vyaktyanvayayoḥ samam//


vyaktipratibandyā duṣpariharatvam// 19 //


---------------------------------------------------------------------------


anyatheti// prakārantareṇa yatkiñcitpratiyogikatvena jñāta iti kalpana ityarthaḥ//


prāgupapāditaṃ saṃgraheṇānuvadannupasaṃharati-- tasmāditi// lāghavamiti// śakta 3 tvena jātatvarūpaikaprayojakakalpanākhyāmityarthaḥ/ nanu gotva ityādinoktamāha-- nāgṛhīteti// etenetyādinoktamāha-- eketi// na ca vyakterityādinoktamāha -- vṛttīti// nanu jñānetyādinoktamāha-- sambandheti// samamiti// śaktiviṣayatve


tadaṃśepi śaktijñānaṃ prayojakamityatrāpīti yojyam //


vyaktipratibandyā duṣpariharatvam // 19 //


---------------------------------------------------------------------------


1.tat iti nāsti- naṃ.su.ga. tatkalpyamanvayāṃ -ja.ka. 2.vṛtti-naṃ. vibhakti- ja. 3.ktyatve -naṃ.e. 4.jñā-e.

---------------------------------------------------------------------------nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchetaḥ pu - 200.


----------------------- ------------ ---------


atha maṇyādyabhimatakubjaśaktibhaṅgaḥ // 2.0 //


nanu tathāpi jñātakaraṇe saṃbandhaḥ saṃsargipratiyogikatayaiva jñāto hetuḥ/ na tu saṃsargapratiyogi 1 tayāpi, vyāptau tathā darśanāt/ na hi vahnivyāptirvahnipratiyogikatayeva vahnisaṃsargapratiyogikatayā vijñāyate/ evaṃ ca śaktiḥ saṃsargībhūtapadārthapratiyogikatayaiva jñātā hetuḥ/ na tvanvayapratiyogikatayeti cenmaivam/ vyāptigrāhakamānena vahninaiva saha vyāptigrahaḥ,


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyādyabhimatakubjaśaktibhaṅgaḥ // 2.0 //


prakārāntareṇānvayāṃśe śaktijñānaṃ na śābdadhīheturityā 2 kṣipya samādhatte-- nanu tathāpīti// vyāptipratibandyā duṣpariharatvepītyarthaḥ/ tathā darśanādityuktaṃ vyanakti-- nahīti// tataḥ kimityata pakṣe yojayati-- evaṃ ceti// jñātakaraṇasambandhasya saṃsargapratiyogikatayaiva jñātasya hetutve satītyarthaḥ/ hetuḥ, śābdadhīheturityarthaḥ/ śabdaśakterapi jñātakaraṇasambandhatvāditi bhāvaḥ/ etaduktaṃbhavati-- śabdaśaktiḥ saṃsargapratiyogikatayaiva jñātā jñānahetuḥ/ jñāta 3 karaṇasambandhatvāt/ liṅgasambandharūpavyāptivaditi// jātivyāptyorubhayorapi saṃsargikayobhayāṃśe jñātā śabdaśaktiḥ jitiviśiṣṭavyaktijñānahetuścedapi na tatra vyabhicāra iti bhāvaḥ/ jñātakaraṇasambandhatvāviśeṣe 'pi yathāpramāṇaṃ hetutvaṃ


kalpyamiti bhāvena samādhimāha-- vyāptīti// vyavahārarūpeṇeti// mānenetyanvayaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.gikata-su.rā.ga.ja. 2.ti śaṅkate-u.naṃ. 3.naka- u.


---------------------------------------------------------------------------


madya-bhita-kuśa-kiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 201.


---------------------- --------- --------


anvitaviṣakavyavahārarūpeṇa śaktigrāhakamānena tvanvayenāpi saha śaktigraha iti vaiṣamyāt//


anyathā saṃsargeṇa saha vyāptiḥ svarūpeṇaiva nāstīti anvayepi śaktiḥ svarūpeṇaiva na syāt/ vyāptirvyāpakatāvacchedaka 1 pratiyogikatayāpi na jñāyata iti śaktirapi śakyatāvacchedakajātipratiyigikatayāpi na jñātavyā, gauravādityapi syāt //


---------------------------------------------------------------------------


saṃsargapratiyogikatayā vyāptigrāhakamānābhāvādeva tena rūpeṇā 2 jñātāyā api tasyā anumitihetutvepīha śaktau saṃsargipratiyogikatayāpi prāguktadiśā grāhakamāna 3 bhāvena tena rūpeṇa jñatāyā eva śābdadhīhetutvopapatterityarthaḥ//


etena saṃsargapratiyogikatayā grāhakamānavaidhuryamupādhiḥ prāguktānumānasyokto bhavati// svarūpeṇaiva nāstīti// tena saha vyāptigrāhakamānābhāvāditi bhāvaḥ//


nanu tatrāpi yatra dhūmastatra vahnisaṃsarga ityastyeva vyāptīriti vadantaṃ prati vyāptiśarīrapraviṣṭasambandhena vyāptyabhāvarūpadoṣe satyapi jātipratibandīmapyāha -- vyāptiriti// anyathetyanuṣaṅgaḥ/ ityapi syāditi // tathā ca padaśaktivādasiddhānte jātivyaktyubhayapratiyogikatayā jñātaiva heturiti tvadupapādanavirodha iti bhāvaḥ/ anvayapratiyogikatayāpi śakterjñānasya śābdadhīhetutve bādhakāntaramāśaṅkya nirāha -- na ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vahnitvetyadhikam-naṃ.su.rā.ga.ja.ka. 2.ṇajñā-e.naṃ. 3.nābhā-e.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 202.


------------------------ ------------- ---------


na cānvayasyāpi prāgupasthitau padārthasyevānyasyāpi saṃsargaḥ śābdabodhe bhāseteti vācyam/ manmate śabdasya śaktijñānasīmakatvena tadaviṣayasyānvayapratiyogikasaṃsargasyābhānasaṃbhavāt//

na ca tvanmate 'vyayaṃ niyamaḥ yaḥ kāraṇībhūtadhīviṣayaḥ tatsaṃsargaḥ kāryabhūtajñāne


bhāsata iti //


---------------------------------------------------------------------------


prāgiti// śābdabodhātpūrvaṃ pūrvagṛhītaśaktismṛtidaśāyāmevānvayasyāpi smṛtau satyamityarthaḥ/ ubhayapratiyogikatayā śaktervyutpattidaśāyāṃ grahaṇe sati śābdabodhātpūrvaṃ śaktismṛtidaśāyāmapyubhayapratiyogika 1 tvena smṛterāvaśyakatvenānvayasyāpyupasthityānvayanirūpitasaṃsargo 'pi śābdabodhe bhāyāt/ 2 padātpadārthasya prāgupasthityā śābdabodhe tannirūpitasaṃsargavatprāgupasthiteḥ kāraṇatayā tajjanyajñāne kāraṇībhūtajñānaviṣayanirūpitasaṃsargasyāpi bhānaniyamāt/ tathā cānayanānvayavān ghaṭa iti dhīprasaṅga iti bhāvaḥ/ śaktijñānasūmakatveneti// śaktijñānamaryādākatvenetyarthaḥ/ yadviṣaye śaktijñānaṃ tadviṣaya eva jñānajanakatvaṃ śabdasya svabhāvaḥ/ śaktijñānaṃ ca padārthe 3 tadanvaye ca prāgāsīdīti tayoreva śābdabodhe bhānaṃ, na tu 4 saṃsargasyāpi/ hetvabhāvāditi bhāvaḥ//


nyāyamate jñānayoḥ kāryakāraṇabhāva eva pūrvajñānaviṣayasaṃsargabhāne hetuḥ/ ghaṭatvanirvikalpajanye tatsavikalpake tathā darśanāt/ daṇḍajñānajye daṇḍīti viśiṣṭajñāne ca darśanāccetyata āha-- na ca tvanmate 'pīti // ayamiti//


vakṣyamāṇaḥ kimayaṃ niyamoparokṣajñāne 'tha -


---------------------------------------------------------------------------


1.tve smṛ-u. 2.padādāti nāsti-u. 3.tat iti nāsti-u. 4.tatsaṃ-naṃ-e.


---------------------------------------------------------------------------


madya-bhiti-kuśa-ktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 203.


----------------------- -------- --------


viśeṣaṇajñānatayā hetubhūtāyā dhārāvāhikaprathamādibuddherviṣayo yaḥ saṃsargaḥ tatpratiyogisaṃsargasya dvitīyādibuddhāvabhānāt//


na ca parokṣajñāne 'yaṃ niyamaḥ/ anumitihetubhūtavyāptijñānasya yo viṣayaḥ/ parvatavahnisaṃyogastatsamavāyasyānumitāvabhānāt//


nāpi śābdajñāne 'yaṃ niyamaḥ/ hetubhūtasya padārthajñānasya viṣa 1 yo jātivyaktyorvaiśiṣṭyarūpo yaḥ saṃbandhaḥ tatsaṃsargasya śābdapramāyāmabhānāt//


---------------------------------------------------------------------------


- parokṣajñāna 2 sthale / ādya āha-- viśeṣaṇeti// hetubhūtasya heturviśeṣaṇajñānatayeti/ yaḥ saṃsarga iti// ayaṃ ghaṭa ityādidhārāvāhikasthale ghaṭapaṭatva 3 saṃsarga ityarthaḥ/ abhāvāditi// anyathā jñānānāmaviśeṣānubhavavirodha iti bāvaḥ/ antyamāśaṅkate-- na ceti// tatrāpi kimanumitisthale 'tha śābdabodhasthale / ādya āha-- anumitīti// parvatavahnisaṃyoga iti// 4 yo yo dhūmavānasāvasāvagnimāniti mahānasādau vyāptigrahadaśāyāṃ sāmānyalakṣaṇapratyāsatyopasthitasamastadhūmavahnivyaktīnāṃ vyāptigrahaniyamena parvatīyadhūmasyāpi parvatīyavahninā pyāptigrahaṇe parvatavahnisaṃyogasyāpi sāmānyākāreṇa jñānaviṣayatvāditi bhāvaḥ/ abhānāditi// anyathā parvato vahnisaṃyogavānityeva dhīḥ syānna tu vahnimānitīti bhāvaḥ/ antye dvitīyamāśaṅkya nirāha -- nāpīti// hetviti//


---------------------------------------------------------------------------


1.yayorjāti-su.rā. yajāti-ga. 2.sthalapadaṃ na -u. 3.ādipadamadhikam-u. 4.yacchabdādaḥśabdayorvīpsā nāsti- u.e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 204.


------------------------ ------------ -----------


etena yathā pratyakṣe viśiṣṭajñāne viśeṣyendriyasannikarṣo viśeṣyabhā 1 nasāmagrī, viśeṣaṇajñānaṃ tu viśeṣaṇabhā 2 nasāmagrī, 3 iti sāmagrīdvayasanniviṣṭādasaṃsargāgrahādeva saṃsargabhānamevaṃ śābde 'pi viśiṣṭajñāne prathamāntādipadajanyapadārthadhīrviśeṣyabhānasāmagrī, taditarā tu dhīrviśeṣaṇabhā 4 nasāmagrī 5 ti sāmagrīdvayasanniviṣṭādasaṃsargāgrahādeva saṃsargabhāna, tato nānvayāṃśe śaktijñānāpekṣeti nirastam/


---------------------------------------------------------------------------


vākyārthajñānahetubhūtasyetyarthaḥ/ viśeṣyabhāneti// ghaṭādirūpaviśeṣyabhāvanasāmagrītyarthaḥ/ nirvikalpakādirūpaṃ ghaṭatvādiviśeṣaṇajñānaṃ tu ghaṭatvādiviśeṣaṇabhānasāmagrī vaiśiṣṭyabhāvanasāmagrī tu 6 sāmagrīdvayasahitā 7 tadubhayasaṃsargāgraharūpaiva, na tvanyāsti yathā tathā śābdaviśiṣṭajñānepītyarthaḥ/ tadupapādayati -- prathamāntādīti// ghaṭosti ghaṭamānaya ghaṭena jalamāhāra


brāhmaṇāya gāṃ dehītyādau prathamāntādipadajanyetyarthaḥ// viśeṣyeti// vākyārthabhūtasaṃsarga 68 pratiyogirūpaviśeṣyetyarthaḥ/ taditi// 9 viśeṣyabhūtapadārthadhībhinnā 10 kriyādipadārtharūviśeṣaṇabhānasāmagrītyarthaḥ/ sanniviṣṭāt, sa 11 hitāt/ ghaṭānayanādipadārthāsaṃsargāgrahaṇādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.jñāna-naṃ. 2.viśiṣṭabhāna-ga.rā. ṇajñāna-naṃ. 3.tenasā-naṃ.ja.ka. iti sāmagrī iti nāsti-su.rā.ga. 4.jñāna-naṃ. 5.grītena-naṃ. iti itināsti-rā.ga.ja. 6.grībhūtasā-u.naṃ. 7.tattadu-u.naṃ. 8.pratiyogipadaṃ na-u.naṃ.e. 9.viśeṣyabhūta iti nāsti-u.naṃ. 10.nnā padāvalī jñānaśaktismaraṇādirūpādhīḥ padārtharūpa ityevāsti -u.naṃ.e. 1.sannihitā-u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


madya-bhita-kuśa-ktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 205.


----------------------- ------- ---------


anvaye śaktijñānābhāve bādhakānāmuktatvāt //


manmate pratyakṣe 'pi viśeṣaṇaviśeṣyābhyāmiva tatsaṃsargeṇāpīndriyapratyāsatterhetutvenehāpi pratyāsattisthānīyasya śaktijñānsayā 1 pyanvayāṃśe 'pyapekṣitatvācca//


kiṃ ca pramāṇāntare 'pi pratyakṣamaryādānusaraṇasyāvaśakatve 'numitāvapi pakṣarūpaviśeṣyajñānaṃ kāraṇaṃ na syāt/ pratyakṣe viśiṣṭajñāne viśeṣyajñānasyāhetutvāt/ anumitiśābdajñāne prati liṅgaśabdayorjñānaṃ vyāptiśaktyojñānaṃ ca heturna syāt/ pratyakṣaṃ pratīndriyatatsannikarṣayorjñānasyāhetutvāt/


---------------------------------------------------------------------------


etenetyuktaṃ vyanakti-- anvaya iti// uktatvāditi// atha matamityādinānvayāṃśepi śaktijñānasyāhetutvamāśaṅkya bādhakānāmuktatvādityarthaḥ/ tatsaṃsargeṇāpīti// yadyapi siddhānte ghaṭādau taddharmāṇāṃ ghaṭādinā na saṃsargaḥ/ abhedopagamāt/ tathāpi daṇḍītyādau daṇḍadevadattasaṃyogopagamena daṇḍadevadattābhyāmiva tadubhayasaṃyogenāpīndriyasya saṃyogarūpapratyāsatteraṅgīkārāditi bhāvaḥ/ pratyāsattīti śābdasyānvayena saha


pratyāsattītyarthaḥ//


nanu nyāyamate prāguktasāmagrīdvayasahitādasaṃsargāgrahādeva pratyakṣasthala iva saṃsargāgrahopapattau nādhikakalpanāvasara ityata āha-- kiṃ ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.api iti nāsti- naṃ.su.rā.ga.ja.ka.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutarkatāṇḍavam (dvi.pariccheḥ pu - 206.


---------------------- --------- ------------


tasmādanvayaḥ padaśaktyo vṛtyantaraṃ vinā śābdatvātpadārthavaditi //


maṇyādyabhimatakubjaśaktibhaṅgaḥ // 2.0 //


---------------------------------------------------------------------------


śabdādirūpapramāṇāntare 'pītyarthaḥ// tasmāditi// anekasahakārisādhakabhāvādvipakṣe bādhakābhāvāccetyarthaḥ/ anvaya iti// śabdārthanirūpitonvayaḥ/ 1 śabdaśaktiviṣaya ityarthaḥ/ tena prakṛtipratyayārthānvayasyāpi śakyatāsiddhiḥ/ gaṅgāyāṃ ghoṣa ityādau ghoṣatīrādyanvaye vyabhicāranirāsāya hetau vinetyantoktiḥ//


maṇyādyabhimatakubjaśaktibhaṅgaḥ // 2.0 //


---------------------------------------------------------------------------

atha bhaṭṭābhimatābhihitānvayabhaṅgaḥ // 2.1 //


etena padaṃ padārthasmṛtimātropakṣīṇaṃ nānvitabodhakaṃ --


---------------------------------------------------------------------------


atha bhaṭṭābhimatābhihitānvayabhaṅga // 2.1 //


nanu yaduktaṃ anvayaḥ padaśakyaḥ vṛtyantaraṃ vinā śābdatvātpadārthavaditi/ tanna/ ananyalabhyatvasyopādhitvāt/ padaśaktiṃ vināpyanvayabodhasaṃbhavāt/ na ca padānvayavyatirekānuvidhānāyogaḥ/ tasyānyatropakṣayādityata āha--


eteneti// yadvā śābdatvādityasiddhaṃ anvayabodhasya padārthakaraṇakatvāt śabdānuvidhānasyānyatropakṣayāditi matāntaraṃ cānūdya nirāha-- eteneti// padārtha evetyekavacanaṃ jātyabhiprāyam/


---------------------------------------------------------------------------


1.yaśaktiviṣaya- u.naṃ


---------------------------------------------------------------------------


bhabhitā-bhitā-nvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 207.


-------------------- ---------- ---------


bodhakaṃ smṛta 1 padārtha eva tu tadbodhaka iti bhāṭṭamatamapāstam/ evaṃ hi śabdasya smārakamātratvātpadārthasyaivānvayapramākaraṇatvamiti vācyam/ na ca tadyuktam//


prasiddhaṃ śabdaṃ tyaktvāprasiddhasya 2 padārthākhyapramāṇāntarasya kalpane 'nuvyākhyānoktagauravāt/ tasyātītānāgatādirūpatvena phalabhūtamanvayānubhavaṃ vyāpārā 3 bhimatāṃ padārthasmṛtiṃ ca prati kāraṇatvasyaivāsaṃbhavena tadviśeṣasya karaṇatvasya dūrāpāstatvācca/ na ca padajanyā padārthasmṛtireva karaṇaṃ 4--


---------------------------------------------------------------------------


"padārthastanmatirvā syāditi"bhāṭṭokternivyāpārasya kathaṃ karaṇatetyata uktaṃ smṛta iti/ smṛti 5 revāntaravyāpāra iti bhāvaḥ/ tairapi padārthānāmanvayabodhakatvaṃ kvāpyanupalabdhaṃ tāvatkalpanīyameveti sudhorkti hṛdi kṛtvā'ha -- evaṃ hīti//


padamabhyadhikābhāvātsmārakānna viśiṣyata/


ityukteḥ smārakamātratvādityuktam/ anuvyākhyāneti//"goravaṃ kalpana'nyathe"ityanuvyākhyānoktetyarthaḥ/ doṣāntaraṃ cāha-- tasyeti// padārthasyetyarthaḥ/ vṛṣṭirasīdvṛṣṭirbhaviṣyatītyatītyatītādirūpatvenetyarthaḥ/ kāraṇatvasaṃbhavadoṣaparihāramāśaṅkyāha -- na ceti// karaṇamiti// anvayabodhaṃ pratītyarthaḥ/ evamagre 'pi / padānuvidhānānubhavāvirodhāyoktaṃ -- padajanyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.taḥ pa-ja. teḥ-ka. 2.dvapa-naṃ.su. 3.ratvā-naṃ.su.rā.ja.ka. 4.kāra-naṃ.su.rā.ga. 5.ravāntara -e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 208.


------------------------ ---------- --------


- prasiddhatyāgādidoṣa 1 dvayāt/ nirvyāpāratvācca/ karaṇasya 2 ca savyāpāratvaniyamāt / na ca śaktiḥ 3 smṛtirevā 4 ntaravyāpāraḥ/ tasyāḥ padārthasmṛtyajanyatvāt/ vyutpattikāle śabdasyaiva karaṇatvagrahaṇācca/ śabdenāyamartho


jñāta ityanubhave bādhakābhāvācca/ kāraṇatvasaṃbandhenākāśapadajanitākāśasmṛtitaḥ-


---------------------------------------------------------------------------


prasiddheti// prasiddhaśabdatyāgā 5 prasiddhapadārthasmṛtirūpasaptapramāṇakalpanārūpadoṣadvayādityarthaḥ/ maṇyuktaṃ doṣamāha-- nirvyāpāratvācceti// tasyā iti// śaktismṛtirityarthaḥ/ tajjanyatve sati tajjanyajanakasyaivendriyasannikarṣādau vyāpāratvadarśanādiha ca śaktismṛteḥ padārthasmṛtipūrvabhāvanitvena tadajanyatvāditi bhāvaḥ//

nanu kriyāyā ayogavyavacchedena saṃbandhitvaṃ karaṇatvamastu/ evaṃ ca nirvyāpāramapi smaraṇaṃ karaṇaṃ syāt/ smaraṇavyāpārakaṃ mana evavāstu karaṇamityato doṣāntaramāha -- vyutpattīti// śabdasyaiva kāraṇatvagrahaṇācca na padārthasmṛtiranvayabodhaṃ prati kāraṇamityanuṣaṅgaḥ/ prathamagṛhītamapi śabdakāraṇatvaṃ tyajyatām/ na ca śabdenāyamartho jñāyata ityanubhavavirodhānna tyāgo yukta iti vācyam/ tasya bhramatvopapatterityata āha-- śabdeneti// padārthasmṛtereva smṛtapadārthānvayabodhahetutve 'tiprasaṅgaṃ cāha-- kāraṇatveti// śabdaguṇakamākāśamityādāvākāśe ākāśapadaśaktigrahahīnasyāpyākāśasya śabdamātraṃ prati kāraṇatvādākāśamiti padaṃ 6 pa3ti


kāraṇatvasaṃbandhenākāśasmṛtimato ākāśaśabdaguṇakatvādyanvayabodhaḥ syādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣoda -naṃ. 2.ca iti nāsti-naṃ.su.rā.ga. 3.ktisma-naṃ.su.rā.ga. 4.vāvānta-naṃ.ja.ka. 5.go 'pra -u. 6.śabdaṃ prati-u.

---------------------------------------------------------------------------


bhābhitā-bhitā-nvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 209.


---------------------- ----------- -------


- ākāśānvayabodhaprasaṅgācca 1 / ghaṭaḥ karmatvamānayanaṃ kṛtirityādipadajanitapadārthasmṛtitopyanyavayabodhaprasaṅgācca//


na ca padaviśeṣajanitā padārthasmṛtiranvayabodhāṅgam/ tathātve prathamopasthitapadaviśeṣasyaiva hetatvāvaśyaṃbhāvāt//


na ca -- padaṃ vināpi padārthajñānamātrāt kāvyādimūlānvayabodhadarśanādveṣādiśravaṇānantaraṃ śvetāśvo 2 dhāvatīti dhīdarśanācca,


padārthajñānameva kāraṇamiti vācyam/ yogajasākṣātkāre yogajadharmasahakṛtasya --


---------------------------------------------------------------------------


padārthasmṛteḥ karaṇatve maṇyuktaṃ doṣāntaraṃ cāha-- ghaṭa iti padaviśeṣeti// ghaṭamānayetyādidvitīyāvibhaktyantapadaviśeṣetyarthaḥ/ cintāvaśopanītapadārthānāmanvayavabodhātkāvyādirita maṇyuktaṃ codyamanuvaditi-- na ca padamiti//


paśyataḥ śvetamārūpaṃ heṣāśabdaṃ ca śruṇvataḥ/


kharaniṣpeṣaśabdaṃ ca śvetośvo dhāvatīti dhīḥ//


ityuktanyāyenāstyeva padārthānāmanvayabodhakatvamiti sudhoktacodyaṃ saṃkṣipyāha -- heṣeti// karaṇamanvayabodhaṃ pratītyarthaḥ/ padaṃ vināpīti kṛtacodyasya maṇyuktameva samādhiṃ spaṣṭhamāha -- yogajeti// utprekṣānāmohajastarkajaṃ jñānamityāhuḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kāraṇatvasaṃbandhenetyārabhya nāsti- su.rā. 2.to 'śvo -naṃ.ja. śvetodhā -ga.ka.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.pariccedaḥ pu - 210.


------------------------ ---------- -------


manasa eva kāvyādimūlasaṃsargānubhave utprekṣāsahakṛtasya tattadarthasmṛtivyāpārakasya manasa eva kāraṇatvāt//


anyathā gauravāt //


ata eva notprekṣādermānāntaratvāpattiḥ/ tasyā loka 1 vanmanaḥsahakāritvāt/ śveto 2 dhāvatīti dhīstu, tavārthāpatyā, mama tu ayaṃ kālāgaruvahnimān nīlasurabhidhūmavatvāditivadayaṃ śveto dhāvadaśvo heṣākhuraniṣpeṣavatvādityanumānena / anyathānumānamātrocchedaḥ syāt//


---------------------------------------------------------------------------


gauravāditi// prasiddhatyāgādidoṣadvayagauravāditi mūlārūḍhatoktiḥ/ ata evetyuktaṃ vyanakti-- tasyeti// anyathā'lokasyāpi pṛthaḍmyānatvāpattiriti bhāvaḥ/ heṣādītyādicodyasyānumānadarthāpattervā tatrānvayapratīteriti sudhoktasamādhiṃ smaṣṭayati -- taveti// pakṣadharādyuktadiśā prayogaṃ 3 vyanakti- śveta iti // śveta iti pakṣaḥ dhāvadaśva iti sādhyam/ anyatheti// tatrāpi padārthānāmevānvayabodhakatve


sarvatrānumānasthale smṛtavyāptyādipadārthasyaiva sādhyānvayānubhāvakatvasaṃbhavāditi bhāvaḥ/ uktaṃ ca maṇikṛtāpi śvetośvo dhāvatīti dhīstu liṅgajeti//


nanvevaṃ vākye padārthasmaraṇamabhyupetya tasyoktadiśā nirvyāpāratvādinānvayabodhaṃ pratyakaraṇatvoktau nyāyamata iva 4


vākye padārthe smṛtiraṅgīkṛtā syāt/


---------------------------------------------------------------------------


1.kādi-su.rā.ga.ja.ka. 2.aśva iti pūritam- naṃ.su.rā. 3.janaṃ-u. 4.padārthe vākyasmṛti -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


bhābhitā-bhitā-nvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 211.


--------------------- -------- ---------


vastutastu manmate vākyasthapadajñā 1 nānvayānubhavayormadhye padārthasmṛtireva nāsti/ kadāpi smarāmītyanuvyavasāyābhāvāt//


2 kalpane ca gauravāt/ avākyastha 3 padaṃ tāvatsmarakameveticetkiṃ tāvatā/ na hyasahāyasya yatkārthaṃ tadeva sasahāyasyāpi / tathātve hīndriyasahitasaṃskārajanyā pratyabhijñā smṛtiḥ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


tathāca padanicaśravaṇetyādivakṣyamāṇasudhāvākyavirodha ityata āha-- vastutastviti// yadvā padakambaśravaṇasamanantaraṃ kutaścinmānasāparādhādanupajātapadārthasmṛtervākyārthabodhānudayādupajātatapadārthastamṛtestatududayādanvayavavyatirekābhyāṃ padasmāritapadārthānāṃ vākyārthabodhakatvamupeyamityataḥ śaktismaraṇabhāvābhāvābhyāmanyathopapatteriti bhāve nāha-- vastutastviti// anyatheti// ananuvyavasīyamānapadārthasmṛtikalpane"gauravaṃ kalpane 'nyathe"ityanuvyākhyānoktagauravādityarthaḥ//

nanu vākye padārthānsmarāmītyanuvyavasāyābhāve 'pi vākyatvaṃ padaṃ padārthasmārakaṃ padatvādekaikaśaḥ/ śrūyamāṇavākyasthapadavadityanumānātsmārakatvasiddhiriti śaṅkate -- avākyasthapīti/. asahāyapadatvamupādhīriti bhāvena sudhoktameva samādhimāha-- kiṃ tāvatetyādinā // astu ko doṣa ityata āha-- tathātva iti// asāhayasya yatkāryaṃ 4 tatsahāyasyāpyaṅgīkāra ityarthaḥ//


nanu pratyabhijñāyāḥ saṃskārajanyatve 'pīndriyapratyāsattitvenaiva saṃskārajanyatā --


---------------------------------------------------------------------------


1.tānva-naṃ. 2.anyathā gaura-su.rā.ga. 3.kyapa-su.rā. 4.tsahā - naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 212.


------------------------ ---------- -------


indriyaliṅgābhyāṃ sannikarṣavyāptyoriva śabedanāpi śakteranubhavarūpe 1 svaphale janayitavya eva svaviṣayeṇa saha saṃbandhatvenāna 2 pekṣitatvācca//


anyathā vyāptirapi vahneḥ smārikā syāt/ vyutpattikāle 'nubhavahetutvena gṛhītayā śaktyedānīmapyanubhava 3 syaiva janayitavyatvācc/ hastinā hastipakasmṛteriva padena padārthasmṛterapi vyutpattikāle --


---------------------------------------------------------------------------


- na tu saṃskāratvena tathātvena tajjanyasyaiva smṛtitvaṃ śabdetvavākyasthala iva vākyasthale 'pi śaktitvena śakteḥ padārthopasthitihetutvātsmṛtitvameva yuktamityata āha-- indriyeti// indriyaliṅgābhyasvaviṣaye jñāne janayitavye tathākramaṃ sannikarṣavyāptyoryathā saṃbandhatvenāpekṣitatvaṃ tathā vākya 4 smṛtaśabdenāpi svārthagocarānubhave janayitavye śakteḥ saṃbandhatvenaivāpekṣitatvena smṛtitvānāpatterityarthaḥ//


nanu śabda eva śakteḥ smārakatvaniyamo nānyatreti manvānaṃ pratyāha vyutpattīti// vṛddhavyavahārādinā śaktigrahaṇakāla ityarthaḥ/ na caivaṃ kevalapadasyāpi smārakatvaṃ na syāditi vācyam/ vyutpattikāle 5 sasahāyatvenaiva śrutasya śabdasyānubhāvakaśaktimatvena grahaṇena vākya evānubhavajanakatvopapādanasyābhimatatvenāsahāye anubhavasāmagryabhāvādeva smārakatvopapatteḥ//

nanu tu smārakatvenāgṛhītāyāḥ śakteravākyasthale kathaṃ smārakatvāmityatastatra śakterna smārakatvaṃ kiṃ tu


śabdajñānameva śabdārthasmārakamiti sadṛṣṭāntamāha -- hastineti// smṛterapīti// saṃbhavenetyanvayaḥ/ padārthasmaraṇārthaṃ śakteranapekṣitatvādityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.pesya-naṃ. 2.nāpe-ga.ka. 3.vena jñāne-ja.ka. 4.sya śabde-e. 5.lesa-naṃ.e.u.


---------------------------------------------------------------------------


bhābhitā-bhitā-nvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 213.


-------------------- ---------- ---------


sahānubhūtatvarūpasaṃbandhādena 1 saṃbhavena smaraṇārthaṃ śakteranapekṣitatvācca/ saṃbandhajñānasya saṃbandhijñānapūrvakatvaniya 2 tistu pratyakṣa eva/ na tu śabde/ saṃyogostītyādi 3 śabdātsaṃyogijñānaṃ vināpi saṃyogānubhavāt//


na caivaṃ 4 padārthasmṛtirūpāvānvavyāpārābhāvācchabdasya kathaṃ pramākaraṇatvamiti vācyam/ 5 śakti smṛtereva vyāpāratvāt/


---------------------------------------------------------------------------


smārakatvena sāhacaryaniyamo nāvaśyaka iti sūcanāya hastineti dṛṣṭantoktiḥ/ tathā cānanyathāsiddhatvādanubhava eva śakterupayogaḥ svīkārya iti bhāvaḥ//


nanvanvayarūpapadārthasaṃbandhasya ghaṭamānayetyādivākyārtharūpānvayasya padārthasaṃnabandharūpatvāttatra ca padārthayoḥ saṃbandhitvātsaṃbandhajñānasya ca saṃbandhijñānapūrvakatvasya ghaṭapaṭasaṃyogādipratyakṣe darśanātpūrvaṃ padārthajñānaṃ paścādanvayarūpasaṃbandhajñānaṃ vācyam/ tathā ca kathaṃ madhye padārthasmṛtireva netyuktirityata āha-- saṃbandheti// etena viśeṣaṇajñānajyatvādviśiṣṭajñānasyeti padārthasmṛtirāvaśyakīti nirastam/ viśeṣaṇajñānahetutāyā nirāsāt//


yattu maṇau 6 padārthasmaraṇaṃ vyāpāraḥ, ākāṅkṣādisahakārivaśātsmāritārthānvayānubhavaḥ/ phalamityuktaṃ taddhṛdi kṛtvā śaṅkate -- na caivamiti// madhye padārthasmṛterabhāva ityarthaḥ/ 7 saṅgatismṛtereveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.smaraṇetyadhikam-ja.ga.ka.rā.su. 2.yama-ja.ga.ka.rā.su. 3.tiśa-ja. 4.vamartha-ja.ga.ka.rā.su. 5.saṅgatismṛtere-ga.rā.su. 6.padaṃ karaṇamityadhikam -naṃ.e.u. 7.śaktismṛ -naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 214.


----------------------- -------------- ----------


svīkṛtāhi tvayāpi śabda 1 jñānārthasmṛtyormadhye śaktismṛtiḥ//


uktaṃ hi sudhāyām/ padanicayaśravaṇavākyārthabodhā 2 vantarā padārthasmṛtīnāmevānabhyupagamāditi//


tasmādananyalabhyatvalātsiddhaṃ śabdsyānvitābhidhāyitvam//


---------------------------------------------------------------------------


śabdajñānasya karaṇatvā 3 tsaṅgatismṛteśca śabdajñānajanyatvācchabdajñānajanyānvayānubhavajanakatvācca vyāpāratvamiti bhāvaḥ//


nanu śaktiranvayāṃśe svarūpasatī padārthāṃśe tu jñātopayujyata iti kubjaśaktipakṣe padajñānānvabodhayormadhye śaktijñānaṃ nāstyeveti kathaṃ tasya vyāpāratetyata āha-- svīkṛtā hīti// padārthasmṛtyarthaṃ tvayāpyaṅgīkṛtatvādasmābhiścānvayāṃśe 'pi śaktijñānamāvaśyakamiti sādhitatvācca bhavati śaktijñānamavāntaravyāpāra iti bhāvaḥ// uktaṃ hīti// padajñānavākyārthabodhayermadhye padārthasmṛtirnetyetat"gauravaṃ kalpane 'nyathe"tyetadvyākhyāvasare jijñāsādhikaraṇasudhāyāmuktamityarthaḥ/ bodhāviti dvitīyā dvivacanam/"antarāntareṇayukta"ityantarāśabdayoge dvitīyā vidhānāt//


bhaṅgārthaṃ sādhyoktipūrvamupasaṃharati-- tasmāditi// tasyārthaḥ ananyalabhyatvāditi/ upapāditadoṣānbuddhyārohārtham saṅgraheṇānuvadati-- tasmāditi//

---------------------------------------------------------------------------


1.śābda -naṃ. dīrgho mārjitaḥ-mu. 2.dhāvāntarapadā -rā.su. 3.cchaktismṛ-naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


bhābhitā-bhitā-nvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 215.


--------------------- --------- ---------


tasmātpadārthasmṛteḥ 1 kāraṇatve prasiddhatyāgaḥ, aprasiddhasvīkāraḥ, avāntaravyāpārābhāvaḥ, prāthamika 2 vyutpattivirodhaḥ, anubhavavirodhaḥ, 3 kāraṇatvena saṃbandhenākāśasmṛtitopyanvayadhīprasaṅgaḥ, ghaṭaḥ karmatvamityādipadajanitasmṛtitopyanvayadhīprasaṅgaḥ, padārthasmṛtau pramāṇābhāvaśceti, doṣā 4 ṣṭakam //


bhāṭṭābhimatābhihitānvayabhaṅgaḥ // 2.1 //


---------------------------------------------------------------------------


tasmāditi// padārthasya tatsmaraṇasyānvayabodhakaraṇatvasvīkārāddoṣā 5


ṣṭakamityanvayaḥ/ yadvoktamadhye kasyāpyaparihāryatvādityarthaḥ/ yadvā śabdasyānvitābhidhāyitvāttatadanabhyupagame doṣāṣṭakamityarthaḥ/ prasiddhatyāgādidoṣadvayādityuktamāha-- prasiddheti// nirvyāpāra 6 tvāccetyuktamāha -- avāntaravyāpāreti// vyutpattītyanenoktamāha -- prāthamiti// śabde(ne)tyanenoktamāha-- anubhaveti// kāraṇatve 7 tyanenoktamāha-- kāraṇatveti// ghaṭaḥ karmatvamityādinoktamāha -- ghaṭa iti// vastutastvityādinoktamāha-- padārtheti//


bhāṭṭābhimatābhihetānvayabhaṅgaḥ // 2.1 //

---------------------------------------------------------------------------


1.kāra-naṃ. dīrgho lopitaḥ-ja.mu. 2.kevyu-naṃ. ekāro nāśitaḥ-mu. 3.idamāpādānaṃ nāsti-ga. 4.doṣāḥ saptakam-ga. 5.ṣasapta-naṃ. aṣṭakamiti śodhitaṃ -u. 6.rācce -naṃ.e. 7. tvenetyata -u.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 216.


------------------------ ----------- ---------


atha anvasya lakṣyatvabhaṅgaḥ // 2.2 //


etena -- padārthamātre śaktasya padasya padārtha saṃbandhinyasya 1 ye lakṣaṇaiveti nirastam/ uktarītyātvaye 'pi śakteḥ kvṛptau paramparāsaṃbandharūlakṣaṇāṅgīkāre 3 nuvyākhyānoktagauravāt//


---------------------------------------------------------------------------


atha anvasya lakṣyatvabhaṅgaḥ // 2.2 //


nanvanyalabhyatvādityasiddham / lakṣaṇayāpi tadbodhasaṃbhavādityata āha -- eteneti// gauravadoṣeṇetyarthaḥ/ yathā pravāhe śaktasya gaṅgāpadasya tatsaṃbandhini tīre lakṣaṇā tatheti bhāvaḥ// ukteti// nanu kathamanvite śaktirityādinoktarītyetyarthaḥ/ parampareti// śakyārthasaṃba 4 ndhatvarūpaparamparetyarthaḥ/ ekayaiva śaktyaiva 5 padārthatadanvayayorabhidhānasambhavāllāghavaṃ śaktipakṣa iti bhāvaḥ//


nanu lakṣaṇāpakṣe hastinā hastipaparasmṛteri 6 vetyādinā pūrvoktidiśā śaktiṃ vināpi padārthasmṛtisambhavena padārtheṣvapi śaktirnopayeti lāghavamiti cenna/


tathātve kvāpyabhidhānavṛtterabhāvena lakṣaṇāmātrocchedāpatteḥ/ vācyārthasambandhapūrvakatvātsarvatra lakṣaṇāyāḥ/ ata eva prākpadārthamātre śaktasyetyuktatam/ yā tu sudhāyā"manvayo 7 lakṣyata iti cettarhi padārtheṣu sāhacaryātsmārakatvamātram/


---------------------------------------------------------------------------


1.nvite-naṃ.ja.ka. 2.kḷptāviti nāsti-naṃ. saṃbhave-ga.rā.su. 3. re gaura-naṃ. 4.ndhirū-naṃ.u. 5.evakāro nāsti-u. 6.revetyā-naṃ.u. 7.yopila-naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------

anvasya-latvaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 217.


----------------- ----------- ---------


kiṃ caivaṃ"vailā tattīranīrayo"ityānuśāsanātkevala 1 tīre śaktasya velāpadasya kevalamātsarve śaktasya matsarapadasya 2 viśiṣṭe lakṣaṇasaṃbhavena, tatra śaktirna syāt/ evaṃ jātimātre śaktasya gavādipadasya jātyākṛtiviśiṣṭavyaktau 3 ca lakṣaṇāsaṃbhavena jātyākṛtiviśiṣṭavyaktau śaktiśca na syāt/ yadi ca velādipadasya nīrādau tadviśiṣṭatīrādau ca prayogaprācuryānnīrādyanupapattya 4 nusaṃdhānaṃ vinaiva viśiṣṭapratīteśca na tatra lakṣaṇā ; tarhi tata evānvasya viśaṣṭepi na lakṣaṇā //


kiṃ ca vācyārthasaṃbandhitayā dhīstha evārthe lakṣaṇā//


---------------------------------------------------------------------------


anvaye tu lakṣaṇeti padānāṃ na kutrāpyabhidhā 5 vṛttiriti syā"dityuktiḥ svārthān smārayantyanya 6 parāṇi padānīti pūrvaprakṛtamatāntarābhiprāyeti 7 jñātavyam//


atiprasaṅgaṃ cāha-- kiṃ caivamiti// ekaikatra śaktasyānyatra tatsambandhini prayogaprācuryasatve lakṣaṇāmupetya śaktyapalāpe satītyarthaḥ/ tattīreti// nīraviśiṣṭatīretyarthaḥ/ viśiṣṭeti// nīraviśiṣṭe 8 mātsaryaviśiṣṭe cetyarthaḥ/ paramukhenaiva hetudvayoktipūrvaṃ samādhiṃ vācayati-- yadi ceti// tata eveti// tvaduktahetudvayādevetyarthaḥ/ dvividhaṃ hi lakṣamābījam/ vācyārthasambandhitvena dhīsthatvaṃ, anvayānupapattiścetyetadvividhalakṣaṇābījābhāvānna lakṣaṇā yuktetyāha --


kiṃ ceti// api ceti ca 9 //


---------------------------------------------------------------------------


1.nīre-ja.ga.ka.rā.su. 2.sya civa-naṃ.ga. cāviśiṣṭena-rā.su. 3.ktyāla-su. 4.ttipratisaṃ-naṃ.rā.su. 5.na vṛttiḥ syā-naṃ. 6.nvayapa-naṃ.u. 7.jñeyam -e.naṃ. 8.matsa-u. 9.ca iti nāsti-e.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 218.


----------------------- ------------- ----------

na cānvayaviśeṣo vācyārthasaṃbandhitayā dhīsthaḥ/ api ca pratītānvayānupapatyaiva lakṣaṇeti lakṣaṇātaḥ prāganvaye dhīḥ svīkāryeti kathaṃ lakṣaṇayānvayadhīḥ//


tasmādanvayasya lakṣyatve -- vṛthaiva kḷptaśaktityāgo 'tiprasaṅgo 1 vācyārthasaṃbandhitayopasthitirūpalakṣaṇāhetvabhāvaḥ pratītānvayānupapattirūlakṣaṇābījābhāvaśceti doṣacatuṣṭayam //


anvayasya lakṣyatvabhaṅgaḥ // 2.2 //


---------------------------------------------------------------------------


na cānvayaviśeṣa iti// tasyāpūrvatvena vākyaikabo 2 dhasya prāganupasthiteriti bhāvaḥ/ śeṣastu spaṣṭaḥ//


anvayasya lakṣyatvabhaṅgaḥ // 2.2 //


3 iti prakaraṇasaptakātmakānvitābhidhānavādaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


atha prābhākāroktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.3 //


padārthastu vyaktireva/ śaktigrāhakasyānayanādi vyavahārasya tatraiva saṃbhavāt/ anyathā śabdāttatpratīterasaṃbhavācca //


---------------------------------------------------------------------------


atha prābhākaroktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.3 //


nanvanvite padārthe pādanāṃ śaktirityuktam/ tatra kaḥ padārthaḥ kiṃ jātiruta vyaktirita tatrāha-- padārthastvityādinā -- prakaraṇapañcakena /


---------------------------------------------------------------------------


1.padārthasaṃ-ja.ka. 2.dhvasya-e.u. 3.evaṃ prakaraṇasaptātmako anvitābhidhānavādaḥ samāptaḥ -e. u.


---------------------------------------------------------------------------


prārokta-paktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 219.


----------------- --------- ---------


atra prābhākarāḥ--


anirdhāritayatkiñcidvyakteḥ śakyatve kā vyaktiśśakyetyanadhyavasāyena gāndadyādityādi vākyātpravṛttirna syāt/ sarvasyāḥ pratyekaṃ śakyatve yatra śaktigrahastatraiva śābdadhīḥ syāt/ anyatra tutadagrahādaparvavyaktidhīrna syāt 1 / sarvatvena śakyatve 2 gāndadyādityādiśāstramaśakyānuṣṭhānārthopadeśakaṃ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


padasya śakyānvayapratiyogyarthastvityarthaḥ/ vyaktya eva vācyā iti paddhatyukteriti bhāvaḥ/ atraivakāraḥ parābhyupagatānugatajātivyāvartako na tu ghaṭatvāditattadasādhāraṇadharmanirāsakaḥ/ tasyāpi vācyatvāt/ yadvā ghaṭa 2 tvādervācyatve 'pi vācyatāvacchedakatvenaiva vyaktam/ anyatheti// vyaktau śakterabhāva ityarthaḥ/ atreti// vyakteḥ śakyatvapakṣe doṣamāhuḥ prābhākarā ityarthaḥ/ padaśaktivādapūrvapakṣe/ maṇyuktaṃ niṣkṛṣyāha -- anirdhāritetyādinā ucyata ityantena // vyaktau śaktiriti vadatā vaktavyam kimekasyāṃ vyaktāvatha sarvāsu vyaktiṣviti/ antyepi kiṃ pratyekaṃ tattadvyaktiṣu pṛthakpṛthakśaktiruta sarvatvena rūpeṇa sarvāsvapi vyaktiṣvekaiva / ādye doṣonirdhāriteti/ dvitāya āha-- sarvasyā iti// ekadā sarvāsāmupasthityayogena pratyekaṃ sarvāsu śaktigrahāyogena kvacideveti vācyatvāditi bhāvaḥ/ tṛtīya āha-- sarvatveneti// gāmiti padena sarvagovyaktyupasthityā sarvāsāmapi dānakarmatvapratīteriti bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.anyatra tvityārabhya nāsti-rā.su. 2.tvena ca gāṃ-rā.su 3.ṭāde-naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 220.


------------------------ ------------ -----------

tasmācchakyavyaktyanugamāyāśakyavyaktivyāvṛttaye ca sarvaikodāsīnyena viśeṣaṇena vopakṣaṇena vā gotvenāvacchinnā vyaktiḥ śakyati śaktigraho vācyaḥ/ tathā ca svata evānyavyāvṛttagotvasya prathamopasthitatvāllaghutvācca nāgṛhītaviśeṣaṇanyāyena jātireva śakyā//


nanu vyaktau śaktyabhāvena kathaṃ śabdāttadvīriti cet/ satyam/ padena jātiviśiṣṭavyaktijñānajananādviśiṣṭe śaktirastyeva/


---------------------------------------------------------------------------


evaṃ vyaktipakṣe bādhakamuktvā svapakṣamupasaṃhāramukhena sayuktimāha -- tasmāditi// kevalavyaktau śaktipakṣasyogādityarthaḥ/ śakyeti// śakyānāṃ vyaktīnāmanugamāya saṅgrahāya, aśakyānāmaśvādīnāṃ vyavacchedāyā cetyarthaḥ/ viśiṣṭaṃ śakyamiti pakṣa āha-- viśeṣaṇenaveti// gotvenetyanvayaḥ/ vyaktimātrameva śakyamiti pakṣa āha-- upalakṣaṇenaveti// kiṃ tata ityata āha-- tathāceti// gotvarūpadharmeṇaiva govyaktīnāmanugatatvānyavyāvṛttatvayoḥ sapādyatve satītyarthaḥ/ svata eveti// vyaktivadanugatadharmamukhāpekṣāṃ vinaivetyarthaḥ/ anyaśaktātpadādanyajñānāyogādgopadādgovyaktidhīranubhavasiddhā na syāditi bhāvena śaṅkate -- nanviti//


yattu maṇau prābhākaramatānuvādaprastāve kustatarhi vyaktidhīrityāśaṅkya gopadaṃ hi niyamato jātivyaktī bodhayatītyādinā prābhākaramatamūhitaṃ tanniṣkṛṣyāha-- satyamityādinā// śaktijñānasya sahakāritve yakturagṛhītetyādi/


---------------------------------------------------------------------------


prārokta-paktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 221.


------------------ --------- ----------


kiṃ tvagṛhītaśaktikasya 1 bālasyārthābodhātkutra cicchaktijñānaṃ sahakāri kalpanīyam/ tatra jātyaṃśe śaktijñānasyaiva jātiśaktijñānatvena kāraṇatā kalpyate / kāryatā tu jātiviśiṣṭa 2 śābdajñānatvena / na tu jātivaśiṣṭaśaktijñānatvena kāraṇatā/ jātyaṃśe śaktijñāne sati jātiviśiṣṭe śaktijñānavyatirekeṇa jātiviśiṣṭavyaktiviṣayakaśābdabodhavyatirekādarśanāt//


yadvā 3 jātiśaktijñānatvenaiva kāraṇatā/ jātiśabdājñānatvenaiva kāryatā ca / jātibhānasāmagrī tu --


---------------------------------------------------------------------------

pakṣadharoktaṃ niṣkar 4 ṣamāha-- tatreti// jātyaṃśe śaktijñānasyaiva / na tu vyaktyamśe śaktijñānasyāpītyeva kārārthaḥ//


nanvanyajñānenānyotpattāvatiprasaṅga ityastadviśiṣṭatvaṃ niyāmakamiti bhāvenāha--


jātiviśiṣṭeti// kuta ityato viśiṣṭaśaktijñānatvena kāraṇatāgrāhakakamānābhāvādityāha-- jātyaṃśa iti// anyajñānenānyajñānotpattāvapiprasaṅganirāsāyā tadviśiṣṭatvaṃ niyāmakamekamuktam/ samānasaṃvitsaṃvedyatvarūpaniyākamāntaraṃ ca / atha vā jātiśaktijñānājjātidhīrbhavantī vyaktimapi bodhayatītyādinā maṇyukta 5 māha-yadveti//


---------------------------------------------------------------------------


1.vākyasyārthā-naṃ. 2."śaktijñānatvena"iti tataḥ 'jātyaṃśe ityādicāsti- naṃ.ka. 3.śābda-naṃ.su.rā. 4.kṛṣyā-naṃ.u. 5.ktaṃ niyāmakāntaramā-naṃ.e.u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 222.


------------------------ ------------ ---------


-jātervyaktighaṭitamūrtitvena vyaktimanādāya jātibodhanā 1 śaktā tāmādāyaiva jātiṃ bodhayati/ 2 yathā buddhimaddhetukānumititvena kāryatve 3 buddhimaddhetukavyāpya 4 tvena ca 5 kāraṇatve siddhe kṣityādau kāryatvena hetunā jāyamānānumitirbuddhinityatvamādāya paryavasyati/ etadeva hi samānasaṃvitsaṃvedyatvam, yadanyabuddhitvāvacchinnakāryatāpratiyogikakāraṇādanyatra buddhirbhavatīti//


---------------------------------------------------------------------------


vyaktighaṭiteti// gotvādergavādivyaktiniṣṭhadharmaviśeṣarūpatvāditi vānekavyaktivṛttitvarūpatvāditi vā tātparyam/ svayaṃ dṛṣṭāntamāha -- yatheti// kṣityādikaṃ buddhimaddhetukaṃ kāryatvāt ghaṭavaditīśvarānumāne kṣityādiniṣṭhakāryatvahetunā kṣityādeḥ 6 siddhyadbuddhimajjanyatvaṃ nityabuddhimajjanyatvaṃ sidhyati/ buddhernityatvaṃ vinā kṣityādiniṣṭhakāya 7 tvasyāyogāt/ loke ghaṭādikārye ca buddhimaddhetukatvagocarānumititvena buddhimajjanyatvavyāpyakāryatvavatvena kāryakāraṇabhāvagraho na nityatvagarbhitabuddhimaddhetukatvānumititvenāpi/ tathāpi yathā kṣityādau viśeṣasiddhistathetyarthaḥ//


kimanena niyāmakamuktaṃ syādityata āha -- etadeva hīti// etadityukaṃ vyanakti


-- yaditi// jātiśābdajñānatvāvacchinnakāryatāpratiyogikakāraṇatājjātiśaktijñānājjātiśaktijñānājjātiviśiṣṭe buddhirityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.śaktatvāttā-naṃ. śaktestā-ja. śakyatvāttā-rā.su. 2.tathā-ga.ka. 3.tvena- bu- rā.su. 4.pyavatve-ga.naṃ. 5.kāraṇatve iti nāsti-rā.su. 6.śuddhabuddhimajjanyatvaṃ siddhyati-naṃ. siddha -u. r7.yasyā -naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------


prārokta-pattiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 223.

----------------- ---------- --------


ucyate -- yena rūpeṇopasthite saṃbandhini yasya saṃbandho gṛhyate tena rūpeṇaikasaṃbandhipratītiraparasaṃbandhinaṃ jñāpayatītyanumityādau kḷpta 1 kāryakāraṇabhāvasāmānyamatikramya sāpagryantakalpanā na yuktā/


---------------------------------------------------------------------------


īśvarānumāne 'pi buddhimajjanyatvānu 2 mitiṃ viśiṣṭavyaktau śabdaśaktimupetyāpi śaktijñānasya jātiśaktijñānatvenaiva jātiviśiṣṭavyaktijñānaṃ prati kāraṇatvaṃ tatra ca tadviśiṣṭatvaṃ vā tadekavavittivedyatvaṃ vātiprasaṅgabhañjakaṃ niyāmakadvayam, tadubhayamapi nirāha-- yena rūpeṇeti// dhūmatvādinā rūpeṇopasthite dhūmādau saṃbandhini yasya saṃbandhaḥ yannirūpitaḥ saṃbandho vahninirūpito vyāptilakṣaṇaḥ saṃbandho gṛhyate, tena rūpeṇa dhūmarūpaikasaṃbandhapratītiḥ vahnilakṣaṇamaparasaṃbandhinaṃ jñāpayatītyanumitisthale hasti hastipādismṛtyādisthale ca kḷptam/ tathaiva śabdasthale 'pi govadatvena rūpeṇa gopadarūpe saṃbandhinyupasthite gotvaviśiṣṭagovyaktinirūpitaḥ śaktilakṣaṇaḥ saṃbandhogṛhīta iti gopadatvena rūpeṇa gopadarūpaikasaṃbandhipratītiraparaṃ gorūpaṃ jātiviśiṣṭamarthaṃ jñāpayatītyupapadyate, tathā ca gopadajñānatvenaiva gorūpārthajñānatvena ca kāryakāraṇabhāvasaṃbhave jātiviśiṣṭavyaktijñāne jātiśaktijñānatvena kāraṇabhūtajātiśaktijñānarūpasāmagryantarakalpane gauravamityarthaḥ// svārthe vyaktāvityuktyā --


śaktiścaivānvite svārthe śabdānāmanubhūyate/


ato 'nvitābhidhāyitvaṃ gauravaṃ kalpane 'nyathā/.


---------------------------------------------------------------------------


1.ptaṅkā -naṃ.ga.ka.rā.su. 2.titvāvacchinnakāryatāpratiyogikakāraṇādbuddhimaddhetukatvavyāpyakatvānnityabuddhimaddhetukatvenānumitirbhavatīti yadetadevetyarthaḥ/ yaduktaṃ jātiviśiṣṭaṃ -naṃ.e.u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 224.


------------------------ ------------- ----------


sāmānye bādhakābhāve 'pi svārthe vyaktau sāmagryantarakalpane 'nuvyākhyānoktagauravāt//


kiṃ caivaṃ vyaktyaṃśe śaktijñānatvena kāraṇatā, jātiviśiṣṭapyaktiviṣayakaśābdajñānatvena kāryateti viparītaṃ kiṃ na syāt/


---------------------------------------------------------------------------


iti śvokasya jātyanvite svārthe vyaktau śaktiranubhūyate śabdānāṃ ato jātyanvitavya 1 ktyabhidhāyitvaṃ, jātyanvitavyaktipratyāyakatvam/ anyathā sāmagryantakalpana ityartho 'bhipretaḥ//


nanvanyalabhyepi vyaktijñāne vyaktiśaktijñānatvenāpi kāraṇatvakalpane gauravaṃ tulyamevetyata āha-- kiṃ caivamiti// lāghavādanyatarāṃśaśaktijñānasyaiva hetutva ityevaṃśabdārthaḥ//


nanu jātervyaktighaṭimūrtitvājjātibhānaṃ vyaktibhānaṃ vinā na yuktam/ na tu vyakti bhānaṃ jātiṃ vineti/ vaiṣamyamiti cettarhi jātivyaktyorekavittivedyatvabhaṅgaḥ syāt/ anyabuddhitvāvacchinnakāryatāpratiyogikākāraṇādanyatra buddhirbhavatītyasyaikavittivedyatvaśabdārthatvāt//


nanu vyaktau jāterviśeṣaṇatvānnāgṛhīviśeṣaṇanyāyena jātiśaktijñānatvenaiva hetutvamiti cenna/ vyakterapi jātau viśeṣaṇatvātkramikopastathitisthala eva nāgṛhītetinyāyāvatāreṇa tulyavittivedyajātivyaktisthale tadanavatārācca/.

doṣāntaramāha-- evamiti// anvayāṃśepi śaktijñānahetutvasya prābhākaraiḥ svīkārādbhavatīdamaniṣṭhamitibhāvaḥ/ nāgṛhīteti nyāyamabhyupetyāpabi doṣāntaramāha-- kiṃ ca muṇḍita iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.śaktya -e. vyaktipratyayakatvam-naṃ.u. 2.śaktya-e.


---------------------------------------------------------------------------


prārokta-paktiḥṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 225.


------------------ --------- ----------


evaṃ padārthaśaktijñānatvena kāraṇatā, yogyetarānvitapadārthaviṣayakaśābdajñānatvena kāryatetyāpatyānvite śaktijñānasya kāraṇatā na syāt//


kiṃ ca muṇḍite gotve na śaktigrahaḥ, yatkiṃ cicchakyamiti jñānenāśvatvādivyāvṛttagotvasya śakyatvāsiddheḥ/ ki tu vyaktyā viśeṣite gotve śaktigraha iti nāgṛhītaviśeṣaṇanyāyo viparītaḥ//


na ca gotvasya svata eva 1 vilakṣaṇatvātsvataḥ siddhenetaravyāvṛttatvena jñāte gotve śaktigraha iti vācyam/ gotvaṃ śakyamiti jñānepītaravyāvṛtteranullekhāt/ ḍallekhe vā saiva pravṛttinimittaṃ syāt/ na ca gotvatvena jñāne gotve śaktigrahaḥ/ gavetarāvṛttitve sati gotvavṛttitvādanyasya 2 gotvatvasyābhāvena gotvatve vyakterdviranupraveśāt//


---------------------------------------------------------------------------


vyaktyaviśeṣite 3 gotve ityarthaḥ/ svata evānyavyāvṛtteti prāguktamāśaṅkya nirāha-- na ceti// anullekhāditi// aśvatvādivyāvṛttaṃ gotvamityākārābhāvāditi bhāvaḥ/ saiveti// itaravyāvṛttireva gopadapravṛttinimittaṃ syādityarthaḥ/ nāgṛhītaviśeṣaṇanyāyāt / natvitaravyāvṛttatvaviśiṣṭaṃ gotvamiti bhāvaḥ //


---------------------------------------------------------------------------


1.viśvetyadhikam-ga.rā.su. 2.syābhāvenṛ-ja. 3.tago- naṃ.u.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 226.


------------------------ ------------- ----------


kiṃ caivaṃ tvadabhimatā 1 gaṅgāśabdādestīrādau lakṣaṇā maṇḍapaṃ maṇḍapaśabdasya gṛhaviśeṣasaṃbandhini puruṣe rūḍhipūrvikā lakṣaṇā ca na syāt/ tatrāpi tīratvapuruṣatve eva lakṣye, tīrapuruṣau tu lakṣaṇāṃ vinā nāgṛhītaviśeṣaṇanyāyena vā


ekavittivedyatayā vā pratīyete ityeva syāt//


kiṃ ca vyakteraśakyatve tatra vibhaktyar 2 thānvayo na syāt//


na ca vyakteraśakyatvepyekavittivedyatayā prakṛtipratipādyatvādvibhaktyarthānvaya iti vācyam/ tathātve hi pūrvātvāpāratvāderapyekavittivedyatayaivānyonyaṃ --


---------------------------------------------------------------------------


tvadabhimateti// lakṣaṇetyanvayaḥ/ rūḍhipūrvaketi// maṇḍapaśabdasya gṛhaviśeṇe rūḍhatvāttattapūrviketyarthaḥ/ paroktaṃ niyāmakadvayaṃ lakṣaṇāsthela'pyāha-- nāgṛhīteti// vibhaktyartheti// ghaṭamānayetyādau karmatvādirūpavibhaktyarthānvaya ityarthaḥ/ subvibhaktīnāṃ prakṛtyarthānvitasvārthabodhakatvādvyakteścāśakyatvena ghaṭādiprātipadikārthatvābhāvāt//


nanu prakṛtitātparyaviṣayer'the vibhaktyarthānvaya iti cenna/ lakṣaṇocchedāpatteḥ/ gauravācceti bhāvaḥ/ yadyapi prāgviviśiṣṭe śaktirastyevetyuktyā vyakterapi śakyatvamasti / tathāpi tadaṃśe śaktijñānasyāhetutve 'śakyatvaprāyayatvāditi 3 vā, jātāveva śaktiḥ vyaktidhīstvekavittivedyatvena bhaviṣyatīti matena vā 4 syāvatārādadoṣaḥ/ tathātve hīti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tagaṃ -rā.su.naṃ. 2.ktyanvayo- ja.ka. 3.tinajā-naṃ-'na' iti rekhayā dūṣitam -e. 4.vāsya doṣasyā -u. naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


prārokta-paktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 227.


----------------- --------- ---------


vibhaktṣathānvayasaṃbhavena pūrvāparaprātipadikayoraparapūrvaprātipadikārthaviṣayā viparītalakṣaṇā na syāt//


api ca pūrvamānayeti mukhyaprayoge 'parasyāpi vibhaktyarthānvayaḥ tadadhīnaḥ kriyānvayaśca 1 na syāt//


api ca jātimātrasya padārthatve gopadājjātiviśiṣṭavyaktidhīrna syāt/ na ca samānasaṃvitsaṃvedyatayaiva taddhīḥ/ 2 tadvaiśiṣṭyāṃśe tadabhāvāt/


---------------------------------------------------------------------------


ekavittivedyatvamātreṇa vibhaktyarthānvaye sati yatra viparītalakṣaṇayāparābhiprāyeṇa


pūrvamānayeti pūrvapadaṃ prayuṅta tatra pūrvaprātipadikasyāparapadārthalakṣaṇā na syāt/ lakṣaṇāṃ vinaiva dvitīyāvibhaktyarthakarmatvasya pūrvapadārthenaikavittivedye parapadārthe anvayasaṃbhavenāparamānayetyarthopapatteḥ/ evamevāparamānayetyatrāpyuktadiśā pūrvamānayetyarthopapatteḥ/ parvāparaśabdārthayoścānyonyasāpekṣetvenaikavitthivedyatvādityarthaḥ/ na ceṣṭāpattiḥ/ sarvatāntrikalaukikavirodhāt/ abhyupetyāpi bādhakamāha-- api ceti// lakṣyābhiprāyaṃ vinaiva yatra pūrvamānayeti mukhyārthaprayogastatra sthale pūrvaprātipadikātparatra śrutivibhaktyarthakarmatvānvayo 'parapadārthe syāt/ pūrvapadārthenaikavittivedyatvasya tvaduktavibhaktyarthānvayaprayojakasya satvāt //


astu ko doṣa ityata āha -- tadadhīna iti// tathā ca pūrvamānayetyukte aparasyānayanaprasaṅgoparamānetyuktaṃ pūrvasyānayanaprasaṅga ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.na iti nāsti-ga.ka.rā.su. 2.taditi nāsti-naṃ.ja.ka.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 228.

------------------------ -------- ----------


1 tatrāpi tathātve nirvikalpakocchedaḥ syāt//


kiñcoktanyāyena vyaktiviśeṣaṇakagotve śaktirjñāneti tajjanyā śābda 2 dhīrapi vyaktiviśeṣita gotvaviśeṣaṇakavyaktiviṣayā syāt/ na ca tatānubhavaḥ/ gaurityanena gotvaviśeṣaṇakavyaktereva pratīteḥ //


tasmājjātyaṃśa eva 3 śaktijñānasya hetutve sāmagryantarakalpanāpattiḥ, vyaktyaṃśa eva śaktijñānaṃ heturiti vaiparī 4 tyāpattiḥ, anvayapratibandī, gotve śaktigrahadaśāyāṃ vyakterdviranupraveśāpattiḥ, gavādipadānāṃ jātāvena śaktau gaṅgādiśabdānāṃ tīratvādāvena lakṣaṇāprasaṅgaḥ, ekavittivedyatvamātreṇa vibhaktyarthānvaye pūrvamānetyādau parāderapi tatprasaṅgaḥ,


---------------------------------------------------------------------------


nirvikalpaketi// jātiviśiṣayakanirvikalpakajñānasyaikavittivedyatayā vyaktiviṣayakatvamiva vaiśiṣṭyasyāpi jātivettivedyatve vaiśiṣṭyaviṣayakatvasyāpyāpatyā vaiśiṣṭyāviṣayakanirvikalpakocchedaḥ syādityarthaḥ/


etacca nirvikalpakāstitvamatenoktam //


tadabhāvamate tu doṣāntaramāha -- kiṃ cokteti// muṇḍite gotve na śaktigraha ityādinoktanyāyenetyarthaḥ/ tajjanyā śaktijanyetyarthaḥ/ astvityata āha-- na ca tatheti// prāguktaṃ saṅgraheṇānuvadannupasaharati -- tasmāditi//


---------------------------------------------------------------------------


tasyāpi-ja.ka. 2.śābdīdhī-ja.ga.ka. 3.vyakti-ja.ka. 4.tyaprasaṅgaḥ-naṃ.ga.rā.su.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyakti-laṇāṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 229.


---------------------- --------- ---------


jātivaiśiṣṭyāṃśapratītyanupapattiḥ, gośabdena vyaktiviśeṣigotvaviśeṣaṇakavyaktidhīprasaṅgaścetyaṣṭau doṣāḥ //


prābhākaroktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.3 //


---------------------------------------------------------------------------


spaṣṭo granthaḥ //


prābhākaroktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.3 //


---------------------------------------------------------------------------


atha bhāṭṭoktavyaktilakṣaṇābhaṅgaḥ 24 //


bhāṭṭāstu -- ānantyavyabhicārābhyāṃ vyaktau śaktigrahāsaṃbhavājjātireva śakyā, jātiviśiṣṭā vyaktistu lakṣyā /


---------------------------------------------------------------------------


atha bhāṭṭoktavyaktilakṣaṇābhaṅgaḥ // 2.3 //





lakṣaṇāyā ākṣepato vā vyaktidhīsaṃbhavādananyalabhyajātāveva śaktiriti matamapyanūdya nirāha -- bhāṭṭāstviti// ānantyeti// vyaktau śaktiriti pakṣe prativyakti śaktigrahau na saṃbhavati/ tāsāmānantyāt/ ekasyāṃ vyaktau śaktigrahe ca śabdaśravaṇato vyaktanyantarasyāpyupasthitidarśanena tatra śaktigraho vyabhicāri/ tena vināpi tadupasthiteḥ/ atovyaktau śaktigrahāyogātsarvānugatāyāmekasyāmeva gotvādijātau gopadādiśaktigraha ityarthaḥ/ kathaṃ tarhi vyaktidhīḥ śabdājjāyetetyataḥ

pakṣadvayamāha -- lakṣyeti // ākṣepalabhyeti ca // ākṣepajñeyetyarthaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 230.


----------------------- ------------- ---------


evaṃ ca vyāktestīravatprakṛtivṛttiviṣayatvādvibhaktyarthānvayo yuktaḥ/ yadvā vyakti 1 stvākṣepalabhyeti na tatra vṛttiḥ kalpyetyāhuḥ/ tadapi na / uktarītyā 2 svārthe vyaktau śaktisaṃbhaveparamparāsaṃbandharūpalakṣaṇāṅgīkāre 'nuvyākhyānoktagauravāt /


---------------------------------------------------------------------------


yadyapi maṇau bhaṭṭamate tu vyaktistvapekṣepalabhyetyuktvā'kṣepapakṣa eva doṣānuktvā--


jātāvastvanāstitve na hi kaścidvivakṣyati/


nityatvāllakṣaṇīyāyā vyakteste hi viśeṣaṇe//


iti maṇḍanaślokaṃ saṃmatitvenoktvā lakṣamaṇāpakṣaṃ maṇḍanamatatvenopanyasya khaṇḍitavān/ tathāpi maṇḍanasya bhaṭṭaśiṣyatvādbhāṭṭāstu lakṣyetyāhurityuktam/ ākṛtyadhikaraṇe ca vārtikamate vyaktilakṣaṇāpakṣasya sphuṭatvācca//


uktaṃ ca śāstradīpikāyāmapi --


la 3 kṣaṇā vābhyupetavyā jātestenābhidheyatā /


iti/ lakṣyeti pakṣe prāguktadoṣo netyāha -- evaṃ ceti// prakṛtivṛttīti// prātipadikaniṣṭhalakṣaṇārūpapravṛttiviṣayatvādityarthaḥ/ ākṣepeti// vyakterjātyavinābhūtatvācchabdājjātibuddhyanantaraṃ krameṇa vyāptyādyanusandhānena vyaktibuddhirityarthaḥ/ jātivyaktyerekavittivedyatvaṃ tvasiddhamiti bhāvaḥ/ anavyākhyānasthatripādyāstātparyārthamāha -- svārtha iti// uktarītyeti pāṭhe pūrvabhaṅgoktarītyetyarthaḥ//


"gauravaṃ kalpane 'nyathā"iti caturthapādasthānyathāśabdasyārthamāha-- parampareti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ktirā-naṃ.ga.rā.sa. 2.uktarītyeti nāsti-ga. 3.kṣyatā vā -u.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyakti-laṇāṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 231.


--------------------- ----------- ---------


vākyasthaparvapadānāṃ lakṣakatvena lakṣakasyānanubhāvakatvapakṣe vyakteranubhavāyogācca//


kiṃ ca gaṅgātvādirūpātsvārthādanyena tīratvādinā rūpeṇopasthita eva tīrādau gaṅgādipadasya lakṣaṇā dṛṣṭā/ na


cātrara vyaktirjātiṃ vinā rūpāntareṇopasthitā/ gauriti pratītyā jātivyaktyorevollekhāt/ kākebhyo dadhi rakṣyatāmityādāvapi kākatvādanyena dadhyupaghātatvādinopasthita eva lakṣaṇā //


kiṃ ca gāṃ paśya gaustiṣṭhatītyadau satyapi --


---------------------------------------------------------------------------


śabdasambandhijātisaṃbandharūpaparamparāsambandharūpetyarthaḥ/ mūlārūḍhatādyotanāyānuvyākhyānoktetyuktam/ sudhāyāmevamādyarthāvyutpādanaṃ śiṣyairevohyatāmitibhāvane granthagauravabhayādeva/ na tu grandhakṛtānabhimatvāt/"grantho 'yamapi bahvartha"iti mūlakārairevokterato na virodhaḥ śaṅkyaḥ/ lakṣyakatvenetyasya vyakteranubhavāyogāccetyanvayaḥ/ kuta ityato lākṣaṇikaṃ padaṃ nānubhāvakamiti yanmataṃ tatpakṣa iti //


lakṣaṇābījābhāvānna lakṣaṇetibhāvena maṇyuktadoṣaṃ cāha-- kiñceti// anyena rūpeṇopasthita eva lakṣaṇetyasya vyabhicāramāśaṅkyā 1 ha kākebhya iti// na kevalamanyena rūpeṇopasthitirūpa 2 bījābhāvo mukhyārthānupapattipratisandhānarūpamapi lakṣaṇābījaṃ nāstītyāha -- kiṃ ca gāmiti// pramitatyāgāpramitasvīkārarūpadoṣau cāha -- kiṃ ca yasyāmiti //


---------------------------------------------------------------------------


1.ṅkya nirāha -- u. 2.lakṣaṇā ityadhikam -naṃ.u.

---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāmḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 232.


----------------------- ---------- ------


jāteranvayayogyatve 'nupapatyanusandhānaṃ vinaiva jātiliśiṣṭyaktipratītirna tatra lakṣaṇā, pratyuta gaurnityā gaurjātirityādau vyaktyanvayānupapattyaiva jātidhīriti tatraiva lakṣaṇā //


kiṃ ca yasyāṃ vyaktānānayanādivyavahāreṇa śaktigrahaḥ evaṃ gaurnaṣṭā gaurdīrghā gauḥ śuklā gauḥ sāsnādimatī gauranekā gaurgacchati gāmānaya gāṃ badhānetyādau prayogapratītyayoḥ prācuryaṃ ca, tasyāṃ vyaktau lakṣaṇā tadviparītāyāṃ jātau śaktiriti sādhvīyaṃ vyavasthā/ na hi jātau nāśādyasti//


kiṃ cānityatvanityatvānumānayorghaṭe dṛṣṭāntite ghaṭaśabdamukhyārthasya ghaṭatvasya nityatvātkrameṇa sādhyavaikalyatadabhāvau syātām /


---------------------------------------------------------------------------


tasyāmityanenānvayaḥ/ gavānayanādivṛddhavyavahāreṇa hi prāthamikaśaktigraha ityuktaṃ prāk/ sa ca vyavahāra ānayanādiyogyavyaktāvevaitasyāṃ lakṣaṇā cet kathaṃ na pramitatyāgaḥ/ tadrahite jātau śaktigrahaścet kathaṃ nāpramitasvīkāra ityarthaḥ/ evamiti// yathā vyaktau śaktigrahastathā prayogapratītyoḥ prācuryaṃ ca yasyāṃ vyaktau tasyāṃ lakṣaṇeti yojanā/ sādhvīyamiti// kākusvareṇāsādhutvamucyate / gaurnaṣṭetyādidhīrjītiviṣayāstvityata āha-- na hīti// kiṃ cānityatveti// śabdo 'nityaḥ kṛtakatvāt ghaṭavadityanumāne ghaṭapadamukhyārthasya ghaṭatvasyaiva dṛṣṭāntatvāpatyā sadhyavaikalya 1 doṣaḥ syāt/ tathā pṛthivī nityā gandhavatvādityanumāne ca sādhyavaikalyābhāvaḥ syāt/


---------------------------------------------------------------------------


1. lyaṃ syā - u. naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyaktyā-paṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 233.


--------------------- --------- ---------

tasmādvyaktau mukhyavṛttisaṃbhave 'pi lakṣaṇāśrayaṇaṃ, vyakteranubhavānupapattiḥ, mukhyārthādanyena rūpeṇopasthitirūpalakṣaṇābījābhāvaḥ, jātāvanupapatyanusandhānaṃ vinaiva vyaktidhīḥ, pratyuta vyaktāvanupapatyanusandhāne satyena jātidhīḥ, pramitatyāgāpramitasvīkārau, anityatvā 1 numāne ghaṭavaditi dṛṣṭāntoktyanupapattiḥ/


nityatvānumāna eva dṛṣṭāntoktiprasaṅgaśceti doṣanavakam//


bhāṭṭoktavyaktilakṣaṇābhaṅgaḥ // 2.4 //


---------------------------------------------------------------------------


na ceṣṭāpattiḥ/ sarvatāntrikavirodhāditi bhāvaḥ/ prāguktadoṣān buddhyārohāya saṃkṣipyānuvadannupasaṃharati -- tasmāditi /.


bhāṭṭoktavyaktilakṣaṇābhaṅgaḥ // 2.4 //


---------------------------------------------------------------------------


atha bhāṭṭoktavyaktyākṣepabhaṅgaḥ // 2.5 //


ākṣepapakṣe 'pi vyavahārādinā gṛhītaśaktervyakteḥ --


---------------------------------------------------------------------------


atha bhāṭṭoktavyaktyākṣepabhaṅgaḥ // 2.5 //


yadvetyādinoktākṣepapakṣaṃ ca nirāha -- ākṣepeti// vyavahāravyākaraṇopamānakośādinetyarthaḥ/ gṛhītaśakteriti bahuvrīhiḥ /


---------------------------------------------------------------------------


1.ādipadamadhikam -naṃ.ja.ka. haridrayā dūṣitam -mu.


---------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 234.


------------------------ ------------ ---------


-- śabdātsākṣāddhīsaṃbhavena śabdabodhitajātyā vyaktyākṣepe 'nuvyākhyānokta 1 tadavasthameva/ kiṃ ca dhūmākṣiptavahneriva vyakteraśābdatvena vibhaktyarthānvayo na syāt //


---------------------------------------------------------------------------


śaktiścevotyāditripādītātparyārthoktiḥ saṃbhava ityantena / gauravaṃ kalpane 'nyathetyatratyānyathāśabdoktiḥ śabdabodhitetyādi / maṇyuktaṃ doṣamāha -- kiṃ ceti// na syāditi/. vibhaktīnāṃ prakṛtirūpaśabdārthānvitasvārthabādhakatvāt/ vyakterākṣepyatve śabdārthatvābhāvāt 2 / tathā 3 cānayanādikriyānvayo 4 pi na syāt/ anyathā pūrvamānayetyādau pūrvapadādinā'kṣiptāparapadārthe 'pi vibhaktyarthanvayaḥ syāt/ tathā ca gāmānayetyādāvākṣiptagovyakterivāparapadārthasyānayanaprasaṅgaḥ/ na ca pūrvādipadārthasthale samānavittivedyatvameva na tvākṣepyākṣapakabhāva iti śaṅkyam/ jātivyaktyorapi tathātvāditi //


nanu-- jāterānayanānupapattervyakterānayanabalācca śabdādākṣiptasyāpi kathaṃ cicchāpda 5 mupetya vibhaktyarthānvayo vācya iti cenna/ śabdaśakyatvena vyakterapi śabdārthatvenaiva vibhaktyarthānvayopapatteḥ/ śābdatātparyaviṣayatvamātreṇa śābdatve lakṣaṇoccheda iti bhāvaḥ/ astu vā śābdatvaṃ kathañcit tathāpi vyakteraśakyatvapakṣe gotvādijātirvyaktyāśritā jātitvādityevaṃ rūpeṇa hi jātyā vyaktyākṣepo


vācyaḥ/ tatra ca kriyānvayo vyakterdurlabha ityāha -- kiṃ ca jātiriti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ktaṃ gau-naṃ.su.rā. 2.vyakterityādi nāsti-naṃ.u. 3.thā ā--naṃ.u. 4.api iti nāsti-naṃ.u. 5.bdatvamu -e.u.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyaktyā-paṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 235.


-------------------- ------ ------------


kiṃ ca jātirvyaktyāśritetyākṣepe jātirūpa pakṣaviśeṣaṇībhūtāśritatvopasarjanībhūtayā vyakteḥ śābdatve 'pyusarjanatvādrājapuruṣamānayetyatra rājñaivānayanā 1 nvayo na syāt//


api ca bahnyavivakṣayā prayuktena dhūmapadena vahneriva gaurastītyādau vyaktyavivakṣayā prayuktena gau 2 padena vyaktidhīrna / ākṣepe bījasyānupapatterabhāvāt//


---------------------------------------------------------------------------


ityākṣepe // evaṃ prakāreṇa vyakti 3 pratītau satyām/ gotvādijātirūpapakṣe viśeṣaṇībhūtaṃ yadāśritatvaṃ tatra nirūpakatayā upasarjanībhūtāyā ityarthaḥ/ pūrvatra hyākṣepāvdyaktibuddhimupetya subardhānvayastathā kriyānvayaśca na yukta ityuktam/ adhunā vyaktidhīrevākṣepapakṣe na yuktetyāha -- api ceti// vahnirivakṣayā dhūmamātraviṣayokte yathā na vahnidhīstathā gaurasti gāṃ paśyetyādau jātimātravivakṣayā prayuktena vyaktidhīrna syāt/ vyaktatitātparyānupapatyā vā anvayānupapatyā vā ākṣepo vyaktervācyaḥ/ sā tu nāsti/ jātimatra eva tātparyāt/ astitvādiyogyakriyānvayasaṃbhavācceti bhāvaḥ/ na kevalaṃ vyaktipratītyanupapattiḥ/ api tvākṣepyānupapattiśca/ tatkiṃ gotvādinā dharmeṇa viśiṣṭākṣipyate vyaktiḥ, uta dharmāntareṇa, atha sarvadharmarahitavyaktisvarūpamātraṃ gotvādijātyākṣepyam/ na trayamapi yuktam/


---------------------------------------------------------------------------


1.nādyanva- naṃ.ja.ka.rā.su. 2.śabdena -ja.ka. 3.kteḥ pra-e.u.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyaktyā-paṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 236.


--------------------- ----------- -----------


kiṃ ca gotvena na tāvadgotvā 1 diviśiṣṭā vyaktirākṣepyā/ gotvasyāpekṣapyaśarīre praveśāyogāt/ nāpyanyaviśiṣṭā vyaktirākṣepyā/ gauriti jñāne jātivyaktyore 2 vollekhāt/ ata eva na muṇḍitamaśvādisādhāraṇavyaktimātramākṣepyam/ gaurityullekhāyogāt//


kiṃ ca gotvamapi na svarūpamātreṇa buddhamākṣepakam/


---------------------------------------------------------------------------


ādye āpakṣepakatvāyogaḥ antyayoranubhavavirodha iti bhāvenāha-- kiṃ ca gotveneti//


praveśāyogāditi// nanu -- liṅgopahitalaiṅgibhāvapakṣe liṅgasyānumitiviṣayatvavadākṣepakasyāpyastvākṣepyaśarīrapraviṣṭatvamiticenna/ tasyaiva prāmāṇyavāde dūṣitatvāt/ vaiṣamyācca/ liṅgena vināpi vahnitvādinā dharmeṇa tatra laiṅgikasyopasthitisaṃbhave 'pi sāmagrībalālliṅgasyāpi tatra bhānam/ nahyevaṃ prakṛte/ gotvādirūpaliṅgena vinā vyāpakatāvacchedakadharmābhāvāt/ ata evākṣepyaśarīra ityuktamitibhāvaḥ//

anyeti// gotvānyasāsnādimatvādirūpadharmaviśiṣṭetyarthaḥ/ muṇḍitaṃ 3 sāsnādimatvādidharmarahitamityarthaḥ/ gaurityullekheti// aśvādivyāvartakagotvaviśiṣṭatvenaiva gopadādinā govyaktipratīteḥ muṇḍitavyaktipratītiranubhavaviruddhetibhāvaḥ/ etena vyaktitvenākṣapyadhīrityapi pratyuktam/ ākṣepa 4 katvānupapattiṃ cāha-- kiṃ ca gotvamapīti// svarūpa 5 --


---------------------------------------------------------------------------


1.tvavi-ga.ja.ka.rā.su. 2.revākṣepāt-ja.ka. 3.'gotva' ityadhikam -e.u. 4.pakānu-e.u. 5.peṇa vyā-e.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


bhākta-vyaktyā-paṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 237.


-------------------- --------- ---------


atiprasaṅgāt/ kiṃ tu vyāpyatāvacchedakāvacchinnatvena buddham/ na ca vyaktiṃ vinā tadavacchedakamastīti vyakteḥ prāgeva buddhatayā kathamākṣepyatvam/ anyathā gauriti 1 pratyakṣajñānasyāpi jātireva viṣayo vyaktistvākṣepyeti syāt/ tasmādvyakteḥ śacabdādeva dhīsaṃbhave ākṣepa 2 kalpanam, ā 3 kṣiptasya


vibhaktyarthānvayānupapattiḥ, upasarjanībhūtāyā vyakteḥ kriyānvayānupapattiḥ, gaurastītyādāvākṣepabījābhāvena


vyaktipratītyanupapattiḥ, ākṣepyānupapattiḥ, ākṣepakānupapattiśceti doṣaṭkam //


bhāṭṭoktavyaktyākṣebhaṅgaḥ // 2.5 //


---------------------------------------------------------------------------

-- mātreṇa vyāpyatāvacchedaka 4 vinā kṛtarūpeṇa// atiprasaṅgāditi// prameyatvādirūpeṇa jñāne 'pi gavādivyaktiviśeṣākṣepaprasaṅgādityarthaḥ// vyaktiṃ vineti// gavetarāvṛttitve sati kalalagotvavyaktivṛttitvarūpatvādgotvatvarūpavyāpyatāvacchedakasyeti kathamākṣepyatvaṃ siddhasādhanāpatteriti bhāvaḥ/ prāguktasarvapakṣeṣu vipakṣe bādhakamāha -- anyatheti// śabdaśaktyaiva vyaktidhīsaṃbhave 'pi ākṣepādeva vyaktibuddhyādyaṅgīkāra ityarthaḥ/ uktaṃ saṃkṣipyānuvadannupasaṃharati --tasmāditi// pareṇa jātereva śabdārthatvena svīkārāddoṣaṣaṭkamityarthaḥ//


bhā 5 ṭṭoktavyaktyākṣepabhaṅgaḥ // 2.5 //


---------------------------------------------------------------------------


1.pratyakṣapadaṃ na -naṃ. 2.pakaka-naṃ. 3.kṣepaka-naṃ. 4.kaṃ vi -e.naṃ. 5.bha -e.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 238.


------------------------ ------------- ----------


atha naiyādhikoktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.3 //


nayāyikāstu -- jātyākṛtiviśiṣṭā vyaktiḥ padārathaḥ jātyākṛtivyaktyaḥ padārtha iti sūtre eka cānāt/ yatra gaurnityatyādau jātimātra paratvaṃ, tatraikadeśe lakṣaṇā/ piṣṭa 2 mayyo gāva ityādau tu gavākṛtisadṛśākṛtau gauṇī/ akṛtiścāvayasaṃyogaviśeṣa ityāhuḥ //


---------------------------------------------------------------------------


atha maṇyādyuktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.6 //


evaṃ padarthastu vyaktereti pratijñātārthasiddhaye prābhākarabhāṭṭamataṃ nirasya nyāyamatamapi nirasituṃ padaśaktivādānte jātirviśeṣavadavayavasaṃyogarūpākṛtirapi padaśakyā, gopadājjātyākṛtiviśiṣṭsayaivānubhavādityādinā maṇyādyuktamanuvadati


-- naiyāyikāstviti// vaiśiṣṭyasyāpi śakyatvasūcanāyoktaṃ, viśiṣṭā vyaktiriti/ maṇyuktāmeva sammatimāha -- iti sūtra iti// gautamasūtra ityarthaḥ/ anyathā jātyādeḥ pratyekaṃ śakyatve padārthā iti bahuvacanoktiḥ syāt/ tena jñāyate viśiṣṭavyaktāvekaiva śaktiritīti bhāvaḥ// tatreti// jātirūpaikadeśa ityarthaḥ/ yadyapi maṇau jātyākṛtivyaktīnāṃ pratyekamātraparatve lakṣaṇaivetyuktam/ tathāpi gau 2 rūpapannetyādau vyakteḥ svātantryeṇopasthiteḥ gotvasyāvacchedakatayāpyanvayena lakṣaṇānāpatteḥ jātimātraparatvamityevānuvādau na 3 tu jātyādimātraparatvamityanuvādaḥ kutaḥ/ ākṛterapi 4 śakyatve piṣṭamayyo gāva ityādau amukhyatvaṃ gopadāderna ityādityata āha-- piṣṭeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭakama-ja.ka. 2.rutpanne -e.naṃ.u. 3.na syāt -u.naṃ. 4.vācyatve -e.u.


---------------------------------------------------------------------------


naiyikta-padaśaktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 239.


-------------------- --------- ----------


tanna/ guṇakarmādipadeṣu tadviṣeṣasparśarūpotkṣepaṇā 1 pakṣepaṇādipadeṣu dravyaviśeṣātmādipadeṣu cāvayavasaṃyogaviśeṣa 3 rūpākṛtere 3 vābhāvāt/ dravyādipadeṣu pṛthivyabādipadeṣu brāhmaṇakṣatriyādipadeṣacānugatākṛterabhāvācca//


---------------------------------------------------------------------------


avayaveti// kapālādyavayavānāṃ yaḥ saṃyogaviśeṣaḥ sa ityarthaḥ/ pṛthubuddhanodarākāratvādirūpasaṃsthānaviśeṣa iti


yāvat/ kiṃ sarvatrāpyākṛtirapi śabdārtha uta yatrāsti sā tadvācakapadeṣu / ādya āha -- guṇakarmādīti// jātisamavāyādirādipadārthaḥ// rūpeti// sparśaśca rūpaṃ ceti vigrahaḥ/ vakṣyamāṇādipadasyātrāpyanvayaḥ/ rasagandhādistadarthaḥ/ utkṣepaṇāpakṣepaṇākuñcanaprasāraṇagamanarūpakarmaviśeṣavācipadeṣvityarthaḥ/ ātmādīti// ātmākāśadigādipadeṣvityarthaḥ/ ātmādestanmate nityatvena niravayavatvāditi bhāvaḥ/ dvitīyapakṣe doṣamāha -- dravyeti// ākṛtimadvastuvā cakakadravyādisāmānyapadeṣu tadviśeṣapṛthivyādipadeṣu ca vācyabhūtārthagatākṛtiṣvanugatajāteraprāmāṇikatvenānyatarakarmaja 4 tvādinā sāṅkaryāpātena cānugatopādhepyaniruktyā cānugamakābhāvena tāsāṃ


vyaktivadananugatatayā'nantyena śakyatvagrahaṇānupapatterākṛteraśakyatvameva vācyamityarthaḥ//

yattu -- gavādāvavayavasaṃyogatvādikamevānugamakamiti/ tanna/ tathātve tatprakārakapratīterapyāpātenānubhavavirodhāt//


--------------------------------------------------------------------------1.ṇādipade -naṃ. 2.'sparśaṣarūpo' ityārabhya nāsti--ja.ka. 3.evakāro nāsti -naṃ.surā. 4.janyatvā -u.naṃ.ṭa


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 240.


------------------------ --------------- ------


kiṃ ca gavādipadairjātyākṛtivatsarṣapādipadaiḥ parimāṇāderdravyādipadairdravyatvasamaniyataguṇādeḥ pṛthivyādiśabdaiḥ pṛthivītvasamaniyatagandhāderapi pratītyā tattajjātyākṛtibhyāmiva parimāṇaguṇagandhādināpi viśiṣṭā vyaktiḥ 1 sarṣapadravyapṛthivyādipadārthaḥ syāt/ evamakāśādipadena śabdāśrayatvāderapari pratītyā tadviśiṣṭā vyaktirākāśādipadārthaḥ syāt/ tacca tvayā neṣyate/ sarṣapādiśabdaiḥ parimāṇāderākṣepaścedākṛterapi sa evāstu / anyalabhyākṛtau śaktyaṅgīkāre 'nuvyākhyānoktagauravāt//


---------------------------------------------------------------------------


nanu -- jātivyaktyorivākṛtepyekavittivedyatvājjātivadākṛtirapi vācyaiva/ uktaṃ ca maṇau"ekavittivedyatvaniyamājjātiviśiṣṭaṃ śakyamiti"/ anyathā gopadādākṛterapi vyaktyaikavittivedyatvaṃ na syāditya āha-- kiñceti// yadvā ākṛteḥ śakyatvamasādhāraṇyena nirasya parābhimatānugatajāterapi na śakyatvamiti bhāvena taduktayuktervyabhicāramāha -- kiṃ ceti// śabdāśrayatveti// ākāśyaikavyaktitvenākāśakyajāterayogena tasya śabdāśrayarūpatvāditibhāvaḥ/ iṣṭāpattimāśaṅkyāha -- tacca tvayeti// neṣyata iti// anyato labhye 'pi śakyatvopagame gauravāpātāt/ anyathā padānāmanvaye 'pi śaktisvīkārāpatteścāniṣṭaṃmetaditi bhāvaḥ//


etadapi"gauravaṃ kalpane 'nyathā"iti mūlārūḍhamiti darśayati-- anyalabhyeti//


etenānvite svārtha vyaktimātrarūpe svārthe iti pūrvatripādisthasvārthaśabdārtha iti darśitam/


---------------------------------------------------------------------------


1.evetyadhikam sarṣapapadaṃ na -naṃ. 2.nyala -u.naṃ.

---------------------------------------------------------------------------


naiyikta-padaktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 241.


------------------ --------- ----------


kiṃ cākṛtera 1 pi gośabdārthatve gauḥ sāsnādimatītyatra sāsnādimatpadaṃ punaruktam syāt//


kiṃ ca viśiṣṭā vyaktiḥ padārtha iti kor'thaḥ/ anekā vyaktaya ekena gotveneva jātyādi 2 trayamekena kroḍīkṛtamekapadārtha iti vā, yadvā jātyādiviśiṣṭamekameva śakyaṃ pravṛttinimittaṃ viśiṣṭatvamiti, --


---------------------------------------------------------------------------


atra sarvatrākṛtavityupalakṣaṇam/ anugatajātāvityapi dhyeyam/ yadvā anugatajāteḥ svarūpeṇaivāgre nirasyatvādākṛtimātrāpādānam//


nanvākṛterākṣepalabhyatve tatra vibhaktyarthānvayenānayanādikriyānvayo 'pi na syāditi cet/ tarhi parimāṇāderapi


tathātvā 8 pattiḥ/ vyaktyānayanādinā parimāṇāderapyānuṣaṅgikatayā'nayanādisiddhākṛterapi tathāstu/ amūrtasya parimāṇāderānayādikriyānvaya eva neti cet/ saṃyogaviśa 4 ṣākṛterapi tathāstviti bhāvaḥ //


saha prayogānupapattidoṣaṃ cāha -- kiṃ cākṛte 5 rapīti// sāsnādi 6 matpadenākṛterevokteriti bhāvaḥ/ vyaktimātrasya śakyatvaṃ sunirvāhaṃ na tu viśiṣṭasya vikalpāsahatvāditi bhāvena tredhā vikalpya krameṇa nirāha -- kiṃ ca viśiṣṭeti // vyaktya iti// govyaktaya ityarthaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.tergo -ja.ga.ka.rā.su 2.dirūpame-naṃ. ditritaya -ga. 3.tteḥ -- unaṃ. 4.ṣarūpā -u.naṃ. 5.teriti -e.naṃ. 6.ādipadaṃ na -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam(dvi.paricchedaḥpu - 242.

kiṃ vā vyaktireva śakyā jātyākṛtau tu pravṛttinimitte iti/ nādyaḥ triṣvanugatasyaikasya kroḍīkārakasyābhādabhānācca/ dvitīye vyaktidviśiṣṭasyāpyanantyādviśiṣṭatvasya cājātitvenānanugatatvādanugatasya ca gotvasyānanugataśakyaśarīra eva praveśādananugamatādavasthyam//


kiṃ caivaṃ śābdadhīrviśiṣṭavi 1 ṣayakā viśiṣṭatvaprakārikā ca syāt/


---------------------------------------------------------------------------


pūrvoktasūtrānurodhādayaṃ 2 kalpyaṃ/ gopadājjātyākṛtiviśiṣṭasyaivānubhavādityādimaṇyukterdvedhāpyabhiprāyasaṃbhavāttadanurodhena yadvetyādyuttarakalpadvayam/ pravṛttinimitte śakyatāvacchedaka ityarthaḥ//


pratītireva kroḍīkāradharmasatve mānamityata āha-- abhānācceti// yadvā - ekavittivedyatvameva trayāṇāṃ kroḍīkārako dharma iti cenna/ parimāṇādāvapi sarṣapādipadajanyaikavittivedyatvasyoktatvenātiprasañjakatvāt/ astu vā yatkiñcit/ tathāpi tasya padārthatāvacchedakatve śabdācchakyatāvacchedakaprakāreṇa śakyabhānaniyamena tena rūpeṇa jātyāderbhānaṃ syāt/ na ca tadastītyāha -- abhānācceti//


nanu viśiṣṭapadarthe viśeṣaṇasyānugatatvamātraṇāstuviśiṣṭamapyanugatamityato 'bhyupetyā pyāha -- kiṃ caivamiti// śābdabuddheḥ śakyatāvacchedakaprakāreṇa śakyaviśeṣyakatvaniyamādviśiṣṭasya śakyatāvacchedakatve tatprakārikā viśiṣṭaviśeṣyakā dhīḥ syādityarthaḥ/ astvityata āha -- na ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.śeṣyaka -naṃ.ja.ka.rā.su. 2.yaṃ vika- naṃ.e. 3.apipadaṃ na - naṃ.u.


---------------------------------------------------------------------------


naiyikta-padaktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 243.


------------------- --------- -----------


na ceṣṭāpattiḥ/ govyaktiviśeṣyakagotvaprakārakabuddherevānubhavāt/ na tṛtīyaḥ/ tvanmate ākhyāte kṛtitvajāterivātrāpi lāghavādgotvajātereva pravṛttinimittatvaucityāt//


kiṃ ca 1 jātyākṛtyormadhye eka 2 viśeṣitamaparaṃ pravṛttinimittaṃ, kiṃ vā svatantre ubhe api pravṛttinimitte/ nādyaḥ/ dvayorapi vyaktyaiva saṃbandhasya pratītyānyonyaṃ


viśeṣaṇaviśeṣyabhāvasyāpratīteḥ/ dvitīye samuditayoḥ pravṛttinimittatve jātivādākṛterapi pravṛttinimittatvena gośabdottaratvapratya--


---------------------------------------------------------------------------


ākhyāta iti// ākhyātaśabditatiṅgvācyatāvacchedakaṃ kṛtitvaṃ na tu kṛtyakṛtisādhāraṇavyāpāratvaṃ kṛtimatvādikaṃ vā yathā tathātrāpi jātirevacchedikā na tūbhayam/ gauravādanatiprasaṅgāccetibhāvaḥ/ na kevalagamaucityaprāptaṃ yuktaṃ caivamevānyathā 3 nupapatterityaha -- kiṃ ceti//


yadvā jātyākṛtyorghaṭaṃ prati daṇḍacakrayorivāvadhṛtamevamato na doṣa ityata āha-- kiṃ ceti// dvayornimittatvaṃ vadan praṣṭavyaḥ kiṃ viṣṇave śipiṣṭāyetyādau viśiṣṭaniṣṭhadevatātvamiva jātyākṛtyoranyonyaṃ viśeṣaṇaviśeṣyabhāvāpatyā viśiṣṭatāpannatvāttanniṣṭhaṃ nimittatvamityucyate iti prathamakalpasyārthaḥ dvitīye 'pi kimagniṣomayormilitayordevatātvamiva militayor vā nimittatvaṃ uta daṇḍacakrādiriva pratyekamevayeti hṛdi vikalpyādya āha -- samuditayoriti// gośabdottareti//


---------------------------------------------------------------------------


1.kimityadhikam-rā.su. 2.kena vi-naṃ. kayā viśeṣitā aparā pra-ga.rā.su 3.thāhyanu -naṃ.u.e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 244.


------------------------ ------------- ---------

--syobhayavācakatvādgotvaṃ nityaṃ gotvaṃ jātirityādikobhayaviṣayā dhīrvādhitā syāt/ ākṛtyaṃśe nityatvāderabhāvāt//


api cobhayornimittatve 'nugatābhyāṃ jātyākṛtibhyāṃ kṛṣyamāṇā vyaktiḥ triśaṅkuvannānugatā nāpyananugateti syāt/ ākṛterapi kataṃ cidanugame ekayaiva vyaktyanugamasiddheritaravaiyarthyam/ ubhayadhīstvekasyākṣepādapi yukte 1 tyuktam/


---------------------------------------------------------------------------

gośabdāduttaraḥ parataḥ śrūyamāṇo yaḥ tvapratyayaḥ tasyetyarthaḥ/"tasya bhāvastvatalā"viti pāṇinisūtreṇa pravṛttinimittaparyāyabhāvaśabdārthebhidheye tvatalorvidhānāt/ tvayā ca dvayornimittatvopagamena dvayorapi tvapratyayabdārthatvāditi bhāvaḥ// ubhayoriti//


samuditayorityarthaḥ/ triśaṅkuvaditi// triśaṅkurnāma rājā viśvāmitreṇa svargaṃ prāpitopi devaiḥ pātyamāno viśvāmitreṇa pratirudhyāmāno na patati devairniṣkāsyamāno na svargaṃ ca prāpnoti yathā tathaiva vyaktirapyananugatatvādanugatatvabahirbhūtā syāt/ tathā ca vyaktau śaktigraho duḥśaka āpādyeta ityananugatāyā ākṛternimittatvaṃ vihāya kevalajātereva tadupeyamiti bhāvaḥ/ avayavasaṃyogatvādinā rūpeṇākṛterapyanugamo 'stu evaṃ ca noktadoṣa ityata āha-- akṛterapīti// padādubhayapratītiranyatarāśrayanimittatvena yuktetyata āha-- ubhayadhīstviti// padājjāyāmānā jātyākṛtyubhayadhīrityarthaḥ/ dvitīye 'pi dvitīyaṃ pratyekaṃ nimittatvapakṣaṃ nirāha -- ubhayoriti//


---------------------------------------------------------------------------


1.ti vācyam/ api gotvaśabdayorubhayārthakatve jātāvākṛtau cānugatasyaikasya pravṛttinimittatvābhāvādgośabdo nānārthakaḥ syāditi/ ityadhikam -- rā.su.


---------------------------------------------------------------------------


naiyika-padaktiṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 245.


----------------- --------- ----------


ubhayoḥ pratyekaṃ nimittatve piṣṭa 1 mayyo gāva ityatra gauṇatvaṃ na syāt/ ākṛteḥ satvāt//


a 2 pi ca gotvamanityamityādyapi pramāṇaṃ syāt / ākṛteranityatvāt//


apica gośabdasya 3 gotvaśabdasya 4 cākṣaśabdavadakṣatvaśabdāvacca nānārthatvaṃ syāt/ ubhayordhīstu śliṣṭaśabda iva syāt//


tasmājjātyākṛtiviśiṣṭavyakteḥ padārthatve guṇakarmādipadeṣvananugamaḥ, sarṣapādiśabdānāṃ parimāṇaviśeṣaviśiṣṭe śaktyāpattiḥ,


---------------------------------------------------------------------------


nanvākṛtiśabdena mukhyā 5 kṛtirevāvayavasaṃyogaviśeṣasya ityata āha-- api ceti// jātyākṛtyoḥ padārthatvapakṣe cobhayatrāpi doṣamāha-- api ca gośabdasyeti// akṣatvasyāpi videvanākṣatvavibhītikākṣatvādirūpeṇa


nānātvādakṣatvadiśabdavaccetyuktam/ astu ko doṣa ityata āha -- ubha 6 yoriti// śliṣṭeti ca // akṣāṇyāneyetyādāvanekavajātīyā 7 kṣābhiprāyeṇa prayuktasthale yathā yugatadubhayadhī tathātrāpi jātyākṛtyo 'rapi dhīḥ/ sā


cānubhavabādhiteti bhāvaḥ/ upapāditaṃ ca sarvaṃ saṅgraheṇānuvadannupasaṃharati-- tasmāditi// trayāṇāṃ vācyatvopagamādekasyāpi doṣasyāparihāryatvādvā doṣanavakamityanvayaḥ/ punaruktaṃ syādityasya saṅgrahaḥ --


---------------------------------------------------------------------------


1.ṣṭakama-ja.ka. 2.kiñca-ja.ka. 3.sya vā-naṃ. 4.sya vā kṣa.naṃ. 5.khyārthākṛ -naṃ.u. 6.yeti -uṃ.naṃ. 7.akṣapadaṃ na -naṃ.e.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 246.


------------------------- ------------- --------


sahaprayogānupapattiḥ, goravaṃ, ekaviśiṣṭāyā anyasyāḥ pravṛttinimittatve 'nubhavavirodhaḥ, svantrayorubhayoḥ pravṛttinimittatvepi samuditayoḥ pravṛtti timittatve gotvaṃ nityamityāderaprāmāṇyāpattiḥ, triśaṅkuvadubhayataḥ pāśārajjuḥ, pratyekaṃ nimittatve doṣatrayamiti doṣanavakam //


naiyyāyiko 1 ktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.6 //


---------------------------------------------------------------------------


sahaprayogānupapattiriti// jātyākṛtī 2 ti tu pravṛttinimitte iti pakṣe jātireva pravṛttinimittatvaucityādityabhipretamāha -- gauravamiti// dvayornimittatvapakṣasyaiva parābhimatatvādetaddoṣasya 3 saṃgraho na pūrvakalpadvayasyeti jñeyam//


yadvā gauravamiti pakṣitrayadoṣasyāpi saṃgrahaḥ/ jātinimittena vyaktāveva śakterlaghutvāditi bhāvaḥ/ doṣadaśakamiti pāṭhaḥ sādhuḥ/ navakamiti tu lekhakadoṣamūlamityāhuḥ//


doṣatrayamiti // goṇatvānupapattiḥ, gotvamanityamityasyāprāmāṇyāpattiḥ, nānārthatvāpattiśceti doṣatrayam //


maṇyādyuktapadaśaktibhaṅgaḥ // 2.6 //


---------------------------------------------------------------------------


1.maṇyādyukta-naṃ.gā.rā.su yikādyukta -ja.ka. 2.'iti' iti nāsti-e.u. 3.eva padamadhikam -na.e.


---------------------------------------------------------------------------


svate-pakti-niyaḥ)śaktivādaḥpu - 247.


atha svamate padaśaktinirṇayaḥ // 2.7 //


tasmādvyaktasya eva vācyāḥ/ jātyādikaṃ tu pratyekaṃ teṣu teṣu śabdeṣu pravṛttinimittam/ uktaṃ hi sudhāyām/ te te vyāvṛttākārā eva taistairvyāvṛttairdravyakarmasāmānyairnimittaiḥ tattacchabdavācyā iti/


---------------------------------------------------------------------------


athaṃ svamate padaśaktinirṇayaḥ // 2.7 //


nanvevaṃ vādyantarairuktapakṣacatuṣṭayasyāpyayoge kastarhi padasyārtha ityataḥ prākpratijñānatameva sapramāṇakaṃ smārayati -- tasmāditi// prābhākarādyuktapakṣāṇāmayuktatayā pariśeṣapramāṇādityarthaḥ//


nanvevaṃ brāhmaṇa ityādayo jātiśabdāḥ, gauraḥśukla ityādayo guṇabdāḥ, gacchatītyādayaḥ kriyāśabdā, iti vyavasthā na syāt/ sarvatra vyaktīnāmeva vācyatvādityata āha-- jātyādikaṃ tvitipratyekamiti// jātiśabde 1 jātiḥ guṇaśabdena guṇa ityevaṃ pratyekamityarthaḥ/ jātyādinimittā 2 vyaktaya eva vācyā ityatra saṃmatimāha -- uktaṃ hīti// vaiśeṣikādhikaraṇe --


tādṛśo 'yaṃ ca tacchabda iti jñāpayati sphuṭam //

iti ślokavyākhyāvasara uktamityarthaḥ/ te 3 te ghaṭapaṭādaya ityarthaḥ/ vyāvṛttaiḥ -- prativastu bhinnabhinnaiḥ na tu


sarvatrānugatairityarthaḥ/ dravyeti//


---------------------------------------------------------------------------


1.bdena jā-u.naṃ. 2.tte vya- naṃ.e.u. 3.te gha -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 248.


------------------------ ------------- ------------


na ca gotvasya pravṛttinimittatve śakyatāvacchedakatvena pṛthivīśabde 1 na gandhavatvasyevāśakyatvaṃ syāt/ tataśca gośabdajanyadhīviṣayatvaṃ na syāditi śaṅkyam / avacchedakaṃ hi dvividhim/ ekaṃ sattayā/ yathā pṛthivītvajātinimittake pṛthivīśabde gandhavatvaṃ tasya pṛthivīśabdaśakyatayā 2 samanīyatatve 'pi gandhavattayājñāta eva pṛthivīśabdaśakter 3 grahāt/ aparaṃ jñātatayā/ yathā gotvajātinimittake gośabde gotvam / gotvavattayā jñāta eva


gośabdaśaktigrahāt /


---------------------------------------------------------------------------


daṇḍī kuṇḍalītyevamādayaḥ śabdāḥ daṇḍādirūpadravyanimittakā iti tadabhiprāyeṇa dravyetyuktiḥ/ asmin pakṣe gośabdādgotvaviśiṣṭapratītyabhāvarūpabādhakamāśaṅkate --na ceti// avacchedakatveneti// 4 anyūnānadhikadeśatayā śakyatāyāṃ niyāmakatvenetyarthaḥ/ na syāditi// na ceṣṭāpattiḥ/ gośabdādgotvaviśiṣṭagovyaktibuddheḥ sākṣisiddhatvāditi bhāvaḥ// gandhavatvasyaivetyuktadṛṣṭāntavaiṣamyaṃ vaktumāha -- avacchedakaṃ hi dvividhamiti// śabdaśakyatvasya kāraṇarūpamekaṃ jñāpakarūpamekamityarthaḥ//


nanu gandhavatvasyāpi pṛthivīśabdavācyatvasamaniyatatvenāvyabhicārātkuto na nimittatvamityata āha -- tasyeti// gandhavatvasya gurutvena tajjñānaṃ vinaiva laghubhūtapṛthivītvajñānenaiva tacchabdaśaktigrahāditi bhāvaḥ// gotvamiti// na tu sāsnādimatvādikamiti bhāvaḥ//

---------------------------------------------------------------------------


1.bdega -ja.ga.ka.rā.su. 2.saha ityadhikam -ja.ga.ka.rā.su. 3.kte ragra- ja.ga.ka.rā.su. 4.anyathā gotvānādhika ityevāsti -e.


---------------------------------------------------------------------------


svate-pakti-niyaḥ) śaktivādaḥ pu - 249.


----------------- ---------- ----------


tatrādyaṃ na pravṛttinimittam/ kiṃ tu dvitīyam/ tacca śakyameva / yo hyetacchabdaniṣṭhaśakterayaṃ bhāsate sa eva śakyaḥ/ śaktiṃ prati viṣayatayā bhānaṃ ca viśeṣyarūpāyāṃ vyaktāvina viśeṣaṇabhūte gotve 'pyastyeva / tathā ca kathaṃ śakyatvavyāpyena pravṛttinimittatvenāśakyatvāpādanam/


tatrādyaṃ na pravṛttinimittamiti//"gandhavatvaṃ hi na pṛthivīśabdavācyaṃ, nāpi tatpravṛttinimitta"miti sudhokteḥ śaktigrahe tajjñānasyānapekṣitatvādgurutvācceti bhāvaḥ/ yadvā navilakṣaṇatvādhikaraṇaṃ yāthārthyameva mānatvamityetavdyākhyānasudhāyāṃ, gandhavatvādikaṃ lakṣyasvarūpapratipattikāraṇaṃ bhavattasyānyovyavaccheda 1 tattacchabdavyavahārakartavyatve ca pratipādayati pṛthivītyādikaṃ ca pravṛttinimittaṃ bhavattavdyavahāramātrakāraṇaṃ bhavītyuktadiśā śabdavyavahārāsādhāraṇyābhāvānna nimittamā


2 tram/ dvitīyaṃ tu vyavahārāsādhāraṇyānnimittamiti bhāvaḥ//


yadvā ādyadvitīyayorvakṣyamāṇanimittalakṣaṇāyuktatvayuktatvābhyāṃ animittatvanimittatve iti bhāvaḥ/ kathaṃ śakyatvamityato vyanakti-- yohīti// bhāsata ityanvayaḥ/ etacchabdeti/. buddhistho gavādiśabdaḥ/ ayaṃ gopiṇḍādiḥ //


nanu -- śakyatāvacchedakasya śakyatvamayuktam/ tadbhāvāvacchedakasyāpi tadbhāva ityasya kvāpyadṛṣṭeḥ/ dvayoḥ


śakyatve śakyamidaṃ idaṃ tu śaktau nimittamiti vyavasthānupapatteścetya ādyaṃ tāvannirāha -- yuktaṃ ceti// śakyatvamityanvayaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1. dakata u-naṃ. 2.mādyaṃ iti śodhitam -u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 250.


------------------------ ------- --------


yukta ca ghaṭādi 1 sākṣātkārajanakatāvacchedakasyāpyudbhūtarūpa 2 sya tajjanakatvavadghaṭo 'yamiti jñānaṃ prati ghaṭaniṣṭhaviṣayatāvacchedakasyāpi ghaṭatvasya tadviṣayakatvavacca śakyatāvacchedakasyāpi śakyatvam/ śakyatvāviśeṣepīdaṃ pravṛttinimittamidaṃ neti vyavasthā tu viśeṣaṇatvaviśeṣyatvābhyām//


ata eva śakyatve śakyavṛttitve ca sati svabhinnaśakyaṃ pratyanadhikaraṇatvaṃ pravṛttinimittatvamityāhuḥ//


mahatvasamānādhikaraṇodbhūtarūpavatvaṃ hi bahirdravyapratyakṣatāyāṃ tantramiti svīkāreṇodbhūtarūpasya sākṣātkārajanakatāvacchedakasyāpi pratyakṣe janakatvena svasyāpi janakatvādarśanāditi bhāvaḥ// jātāvedatadbhāvo na dṛṣṭa ityata āha -- ghaṭoya'miti // vyasthānupapattiṃ nirāha -- śakyatvāviśeṣe 'pīte // viśeṣaṇatvaviśeṣyatvābhyāṃ yukteti viparīṇāmenānukarṣaḥ/ kuta eva kalpyaṃ, śakyatvameva nāsti pravṛttinimittatvāt, śabdāttadhīstu vyaktiśaktādevākṣepata ityupeyatāmityata āha-- eta eveti// jātaḥ śakyatvādevetyarthaḥ/ pṛthivyādiśabdapravṛttinimittatve gandhavatvādau pṛthivyādiśabdaśakyapṛthivyādikaṃ pratyanidhikaraṇe pṛthivyādivṛttimatyativyāptinirāsāya śakyatve satītyuktiḥ/ yatpadapravṛttiṃ prati nimittatvamucyate tatpadaśakyatve satīti


sambandhiśabdatvavavādevānuktisiddhamiti yatkiñcitpadaśakyatvādgandhavatvādau punarativyāptiriti śaṅkānavakāśaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.niṣṭhetyadhikam -ja.ga.ka.rā.su. 2.pavatvasya-naṃ.rā.su.


---------------------------------------------------------------------------


svate-pakti-niyaḥ) śaktivādaḥ pu - 251.


---------------- ---------- ----------

yadvā pūrvokta 1 jñāne śaktiṃ prati viṣayatayā bhāsamānatve sati yadviśeṣyaṃ tadeva śakyam/ tathā ca gotvamaśakyameva śakyatāvacchedakam/ śabdāttaddhīstu śakyatvavacchakyatāvacchedakatvasyāpi śābdadhīviṣayatve tantratvādyuktā/ kathamanyathā paramate pāribhāṣikākāśādipadādaśakya 2 śabdākṣayatvasya dhīḥ/


---------------------------------------------------------------------------


vyaktāvativyāptinirāsāya śakyavṛttitve ca satītyuktam/ tāvatyevokte prameyatvaśabdapravṛttinimittaṃ prāpnoti/ prameyatvasya kevalānvayitvena svavṛttitayā śakyatve sati śakya 3 vṛttitvādataḥ svabhinnaṃ śakyaṃ pratyanadhikaraṇatva 4 mityuktam/ tasya prameyatvarūpasvabhinnaśakyaṃ pratyadhikaraṇatvāditi vadanti//


vyaktireva vācyeti paddhatigataivakārasvārasyamanuruddhya pakṣāntaramāha -- yadvetitha// pūrvokteti// etacchabdaniṣṭhaśakterayaṃ viṣaya iti pūrvoktajñāne ityarthaḥ/ satyantamātrasya viśeṣaṇe gotvādāvapi gatatvādyadviśeṣyamityuktam/ viśeṣyatayā bhāsamānatvamityevoktāvasiddhiḥ/ viṣayatvenaiva śaktiṃ prati bhā 5 samānatvāt/ śabdaśaktyaviṣayatve gośabdādgauriti viśiṣṭadhīrna syādityata āha-- śabdāditi// śakyatvavaditi// śaktiviṣayatvasyevetyarthaḥ/ kutocachedakatvasya śabdadhīviṣayatve tantratvamityata āha -- kathamanyatheti// pāribhāṣiketi// yathā ḍitthādiśabdaḥ kasmiṃścitsaṅketo lakṣaṇādimān mukhyavṛttimānvā yathā na bhavati, tathākāśaśabdopyākāśe śaktyādivṛttiśūnyaḥ kevalaṃ sāṅketikaityabhyupagamāditi bhāvaḥ//


---------------------------------------------------------------------------


1.kte jñā -na.ja.ka.rā.su. 2.kyasya -naṃ.ja.ka.ga. 3.kyatvavṛ -naṃ.u. 4.tvādityuktam śa -naṃ.u. 5.bhānāt -u.naṃ.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 252.


------------------------ ------------- ---------


kathaṃ ca gaṅgāpadācchakyasaṃbandharūpalakṣaṇāvṛtyaviṣayatvasya tīratvasya dhīḥ/ na ca tīrasya saṃyogena tīratvasya tu saṃyuktasamavāyena dhīriti vācyam/ yugapadvṛttidvayavirodhāt //


kiṃ ca gaṅgāpadena tīratatīratvayorbhinnasaṃbandhe 1 na nānārthākṣādipadena tadarthānāmiva tīratītvayorapi svatantrayoreva bodhāpatyā tīratvaviśiṣṭatīradhīrna syāt //

---------------------------------------------------------------------------


nanu tatrākāśa bodhe 'pi vṛtteravyāpāratvādvyaktibodha iva śabdāśrayatvarūpadharmabodhopi setsyati / vyaktyaṃśe vṛttidvārā bodhakasya gotvādidharmāṃśe vṛttiṃ vinā kathaṃ bodhakatvaṃ śabdasyetyata āha -- kathaṃ ceti// vṛttidvayeti// lakṣaṇā lakṣitalakṣaṇā ceti vṛttidvayetyarthaḥ/ śakyasaṃbandhasya lakṣaṇātve lakṣyasaṃbandhasya lakṣitalakṣaṇātvāditi bhāvaḥ/ astu gaṅgāyāṃ mīnaghoṣāvityatreva vṛttidvayamityata āha -- kiṃ ceti// yadvā -- pūrvaṃ śakyasaṃyogena tīrabodhe paścācchakyasaṃyuktasamavāyena tīratvabodhostu / evaṃ ca na yugapadvṛttidvayāpattirityata āha -- kiṃ ceti// nānārtheti//


nanvakṣāṇyānayetyādau videvanavibhītakarathacakrādirūpanānārthabodhe 'nyonyānapekṣavṛtti 2 dvārakatvena tatra śabdātteṣāṃ svatantrāṇāmevārthānāmupasthitāvapi gaṅgāyāṃ ghoṣa ityādau śakyasaṃbandhaghaṭitasamavāyasaṃbandhenaiva tīratvabodhanāttīrānvitatvenaiva tīratvadhīrbhaviṣyatīti// cenna/ śabdasya viramyavyāpārāpatteḥ/ śabdāttīragocaranirvivakalpakadhīprasaṅgācca // pūrvaṃ tīrabodhepi tasya viśeṣyatvena paścājjñāyamānaviśeṣaṇarūpatīratvasya --


---------------------------------------------------------------------------


1.ndhavatvena -ja.ka. ndhena bodhane-rā.su ndhena bodhane nānārthanāmiva tīra -ga. 2.tvadvācakatve -e.


---------------------------------------------------------------------------


svate-pakti-niyaḥ)śaktivādaḥpu - 253.


na ca prathamaṃ 1 smṛta svatantrapadārthaviṣayiṇyevānāntaraṃ viśiṣṭānubhava iti vācyam/ tvanmate lākṣaṇikasyānanubhāvakatvāt/ nirvikalpakasya sākṣātvaniyamena smṛternirvivakalpakatvāyogācca //


---------------------------------------------------------------------------


--- tīraviśiṣṭena bodhāpa 2 tteśca/ saṃyogasaṃyuktasamavāyābhyāṃ ghaṭaghaṭatvayoriva gaṅgāyāṃ ghoṣa ityatrāpi śakyasaṃyogaśakyasaṃyuktasamavāyarūpasaṃbandhadvayenāpi tīratītaratvayoryugapadbodhasyaiva vācyatayā yugapadvṛttidvayavirodhāparihārācceti bhāvaḥ//


nanu -- pūrvaṃ svātantryeṇa tīratītvayoḥ śabdācchaśakyasaṃyogādisaṃbandhadvayenopasthitāvapi paścādviśiṣṭabodhaḥ/ syādeva ko doṣaḥ/ ghaṭaghaṭatvanirvikalpakabodhānantaraṃ ghaṭatvaviśiṣṭadhīvadityāśaṅkya nirāha -- na ceti// svatantrapadārtheti// gaṅgāpadalakṣyarthabhūtatīratvaviṣayiṇyava gaṅgāyāṃ ghoṣa ityatra gaṅgāpadādanyonyānanvitatīratīratvasmṛtirjāyata ityarthaḥ/ paścāttu ghoṣānvayadaśāyāṃ tīratvaviśiṣṭānubhavo jāyate gaṅgāpadādevetyarthaḥ/ anantaraṃ viśiṣṭānubhava ityaṃśaṃ tāvaddarṣayati -- tvanmata iti//


nanu -- gaṅgāpadasyānanubhāvakatve 'pi ghoṣapadameva ghoṣānvayaṃ tīratīratvavaiśiṣṭyaṃ cānubhāvayatviti cenna/ tīratīratvayorghoṣapadārthatvābhāvena tadvaiśiṣṭyabodhe tasyāsāmarthyāt/ svatantrapadārthaviṣayiṇyevetyāśaṅkāṃ nirāha -- nirvikalpakasyeti// anyonyānanvitatatīratīratīratvaviṣayatve smṛtinirvikalpakatvā 3 pātāt/ tasya tvanmate pratyakṣatvaniyamenāsākṣātkāratvena


---------------------------------------------------------------------------


1.masmṛ naṃ.ka. 2.ptāpte- e. dhāpravṛtte- u.naṃ. 3.tvāyogādityarthaḥ- u.


---------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 254.


----------------------- ------------- ---------


tvanmate virodhivibhaktyabhāve nāmārthayorabhedānvayasya vyutpattisiddhatvena saṃsargānubhavavirodhācca/ manmate madhye smṛterabhāvācca/ utra cādye pakṣe sudhāyāṃ"dravyaguṇakarmasāmānyairnimittai"riti, tṛtīyā sahayoge, dvitīye 1 hetāviti draṣṭavyam/ tasmācchaktijñānaṃ prati viśeṣyatvena viṣayatvādvyaktya eva vācyāḥ


jātyādikaṃ tu pravṛttinimittamiti //


svamate padaśaktinirṇayaḥ // 2.7 //


---------------------------------------------------------------------------


tvadaṅgīkṛtasmaternirvikalpakatvā 2 yogādityarthaḥ//


asta vā sā nirvikalpakarūpā smṛtiḥ/ athāpyanantaraṃ tayorabhedānvaya eva syāt/ na tu tīratvavattīramiti viśiṣṭadhīḥ rājñaḥ puruṣa ityādāvivābhedavirodhivibhaktya 3 bhāvasthale 'bhedānvayasya vyatpattibalasiddhatvopagamena tīratītvayornīlotpalamityādāvivābhedānvaya eva syāt/ na tu tīratīratvasamavāyarūpasaṃsarga 4 dhīrityāha -- tanmata iti// prathamaṃ smṛtirityetannirācaṣṭe -- manmata iti// padopasthityanvayānubhavayormadhya ityarthaḥ/ yathā caitattathoktaṃ prāk bhaṭṭābhimatānvitābhidhānabhaṅge/ gotvādikaṃ śakyamiti pakṣe 'śakyamiti pakṣe ca prāguktasudhāvākyameva saṃvādayati - atra ceti// pakṣadvaya ityarthaḥ//


svamate padaśaktinirṇayaḥ // 2.7 //


---------------------------------------------------------------------------


1.tu ityadhikam -ja.ka.ga.rā.su. 2.tvāpātādityarthaḥ-u. 3.vatyantasthale bhedā iti śodhitam -u. r4.gādityarthaḥ prathamaṃ smṛ-ityasti -naṃ. 'ditya' iti varṇayormadhye 'ri' iti pūritam -u.


---------------------------------------------------------------------------


saṅketa-sandhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu -- 255.


------------------ ------- ----------


atha saṅketasaṃbandhabhaṅgaḥ // 2.8 //


yattūktaṃ maṇāvasmācchabdādayamartho boddhavya itīcchārūpaḥ saṅketa eva śaktirna tvautpattikaḥ saṃbandha iti/


---------------------------------------------------------------------------


atha saṅketasambandhabhaṅgaḥ // 2.8 //


evaṃ kathamanvite śaktirityupakramya prakaraṇasaptakena padārthastvityupakramya prakaraṇapañcakena cānvayavyaktirūpeṇa padaśaktiviṣayasvarūpanirṇayaṃ kṛtvedānīmavasarapraptaṃ padaśaktirasvarūpanirṇayaṃ cikīrṣuḥ --


"nityayo 1 rapi śabdānāmarthe 2 naiva niṣidhyate"/


ityānumānikapādīyavyākhyāne"autpattikasyu śabdasyārthena saṃbandha"iti jaimityuktār 3 thaiḥ śabdānāṃ nityayogopi naivāsmābhistyājya iti sudhākṛdabhihitāṃ śabdārthena saha svābhāvikasambandharūpāṃ padaśaktiṃ --

"patyakṣavacca prāmāṇyaṃ svata evāgamasya hi"/


iti jijñāsāsūtrānuvyākhyānasudhāyāṃ samyakppañcitaṃ manasi nidhāya parābhimatasaṅketapakṣe bādhakamātramāha -- yatviti// śabdakhaṇḍe lakṣaṇā vādātpūrvaṃ śabdasādhutvoktiprastāve uktamityarthaḥ//


autpattikaḥ svābhāvikaḥ/ icchārūpa ityatra kimasmadādīcchāsādhāraṇecchārūpotheśvaramātrecchārūpaḥ/


---------------------------------------------------------------------------


1.gopi -e.u. 2.marthainaiva -e. 3.kterarthe -e.


---------------------------------------------------------------------------


tanna/ gaṅgā 1 padāttīraṃ pratyetvitīcchayaiva 2 gaṅgāśabdasya 3 prayogena tīre 'pi śaktiprasaṅgāt//


na cāsmācchabdādāyaṃ sākṣātpratyetvitīcchā śaktiḥ tīre ca paparayā pratyetviccheti vācyam / sākṣātvasya smṛtyanubhavayorantratvena pratyetviticchāyā eva śaktatvāt//


na ca tādṛśīśvarecchā śaktiḥ, sā ca na tīra iti vācyam /


---------------------------------------------------------------------------ādyepi kiṃ sākṣātparaṃparāsādhāraṇyena pratyetvitīcchārūpa uta sākṣātpratyetviti/ tatrādye doṣamāha -- gaṅgeti// antyamāśaṅkyāha -- na ceti// paramparayeti// mukhyārthabhūtapravāhaṃ pratītyetatsaṃbandhitayā tīraṃ pratyetvitīcchaivetyarthaḥ/ atantratveneti// padādvyavahita tīrādau smṛteranubhavasya vā jāyāmānatvena padasyapadārthasmṛtyanubhavayorjanmani kārye sākṣātvasyāprayojakatvanetyarthaḥ/ yadvā smṛteranubhavadvāraiva pajanyatvādanubhavasya sākṣāttajjanyatvātsākṣātvasyasmṛtau vyabhicāreṇātantratvāt/ smṛtyanubhavasādhāraṇyena padārtha 4 pratyetvitīcchāmātrasyaiva śaktitvādityarthaḥ//


uktadoṣaparijihīrṣayā dvitīyamāśaṅkate -na ceti// ādhunikasaṅketitadevadattādiśabde śaktyabhāvaḥ syāditi doṣe satyeva


doṣāntaramāha -- īśvarecchāyā iti//


---------------------------------------------------------------------------


1.śābdā -ja.ka.ga.rā.su. 2.vaktrā ityadhikam -ga. 3.bdapra -rā. 4.dādarthaṃ-e.u.


---------------------------------------------------------------------------


saṅketa-sandhaṅgaḥ) śaktivādaḥ pu - 257.


------------------ -------- ---------


īśvarecchāyāḥ sanmātraviṣayatvena tasyā api tatra satvāt/ na hi gaṅgāśabdāttīrabuddhau satyāmapi tādṛśīśvarecchā neti yuktam/ tasyāḥ kāryonneyatvāt//


na cāsmātpadādamumarthamanubhavatvitīśvarecchā śaktiḥ sā ca tīre neti vācyam/ jānātviti sāmānyecchāyā evādhunikasaṅketitadevadattādiśabdeṣviva saṅketatvopapattau viśeṣakalpakābhāvāt/ lākṣaṇikasyānubhāvakatvapakṣe tasyā api tatra satvācca//


na ca tādṛśecchayeśvaroccaritatvaṃ śaktiḥ sā ca na tīrestīti vācyam/ uccāraṇatajjñānayorabhāvepīcchājñānamātreṇa padārthajñānadarśanenoccāraṇāṃśasya vyarthatvāt/ ādhinikasaṅketitadevadattādipade 1 tādṛśecchayeśvaroccaritatvābhāvena śaktyabhāvāpatteśca/ tvayā ca tatrāpi śaktyaṅgīkārāt//


---------------------------------------------------------------------------


sā ca na tīra iti// lākṣaṇikasyānanubhāvakatvāditi bhāvaḥ/ tasyā apīti// anubhavatvi 2 tīśvarecchāyā api// tatra tīrādāvityarthaḥ/ sā ca na tīrestīti// lākṣaṇikapadaprayoktṛccāritatvāditi bhāvaḥ/ tādṛśeśvaracchayoccaritatvaṃ śaktiriti hi tadā kalpanīyam yadi tādṛśeśvaracchayoccaritatvaṃ vinā vā tajjñānaṃ vinā vā padātpadārthajñānaṃ syāt/ na hyevamastītyāha - uccāraṇeti// asmācchabdādamumarthamayaṃ jānātvitīśvarecchājñānamātreṇetyarthaḥ/ iṣṭāpattirityata āha -- tvayā ceti//


---------------------------------------------------------------------------


1.tadiccha-naṃ.ja.ga.rā.su 2.tīcchā -e.


---------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 258.


------------------------- ---------- ---------


na ca dvādaśe 'hani pitā nāma kuryāditi sāmānyeneśvaroccāritatvaṃ tatrāpyastīti vācyam/ sādhubhirbhāṣitavyamiti


sāmānyeneśvaroccāritatvasya lākṣaṇike 'pi satvāt/ ghaṭotpattiriva gaṅgāśabdotaccāraṇasyāpi dvikartṛkatveneśvaroccaritatvasyāpi satvācca/ tasmātsvābhāvikaḥ saṃbandhaḥ śaktirityasvīkāre lākṣaṇikepi śaktirduvārā //


kiṃ caivaṃ cakṣuṣā ghaṭaṃ pratyetu, dhūmena vahniṃ pratyetvitīśvarecchaiva cakṣurdhūmayorghaṭavahnibhyāṃ saṃbandho na tu saṃyogavyāptī iti syāt//


saṅketasaṃbandhabhaṅgaḥ // 2.8 //


---------------------------------------------------------------------------


devadattādipadārthabuddhau saṅketajñānasya kāraṇatvāvadhāraṇā 1 dityatrāpi tatkalpanāt ityādinā maṇau tathaiva spaṣṭaṃ pratīteriti bhāvaḥ/ ādhunikasaṅketasthale 'pyāptyuddhāramāśaṅkya nirāha -- na ca dvādaśa iti// putrajanmādinamārabhya dvādaśe 'hanītyarthaḥ/ tarhyativyāptiḥ syādityāha -- sādhvati// viśiṣyāpīśvaroccāritatvamastvityāha -- ghaṭotpatteriti// īśvarecchayā kḷptaśaktityāge 'tiprasaṅgaṃ cāha -- kiṃ ceti//


saṅketasaṃbandhabhaṅgaḥ // 2.8 //


---------------------------------------------------------------------------


1. danya - naṃ.


---------------------------------------



tarkatāṇḍavam - 2. 18-11-2000.



ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 259.


------------------------- ---------- --------


atha anugatajātyabhāvepi śaktivyāptyādigrahaṇasamarthanam // 2.9 //


nanu ucyate --


sarvagovyaktisaṅgrāhakasya śakyatāvacchedakasyaikasya gotvasyābhāvena śaktigrakāle sarvagovyaktyupasthityasaṃbhavātkathaṅgośabdasya sarvagovyaktyupasaṃhāreṇa śaktigrahaḥ / tadagrahe ca kathaṃ gośabdādapūrvagovyaktidhīḥ / evaṃ sarvadhūmāgnisaṅgrākayorvyāpyatvavyāpakatāvacchedakayordhūmatvāgnitvayoḥ --


-------------------------------------------------------------------------


atha anugatajātyabhāvepi śaktivyāptyādigrahaṇasamarthanam // 2.9 //


--------------


evaṃ śaktisvarūpaṃ nirūpyāvasaraprāptaṃ tadgraprakāraṃ ---


"iti vyutpattirapi hi sādṛśyenaiva gamyate"/


ityādiviśeṣikādhikādhikaraṇānuvyākhyānasudhayoḥ"samayapravṛttau tu sādṛśyamupadhāna"miti paddhatau coktaṃ samarthayamānaḥ sudhoktaṃ pūrvapakṣaṃ saṃkṣipyānuvadati -- nanu tvanmata iti // abhāveneti // āgāmibhaṅge vakṣyamāṇadiśeti bhāvaḥ / anugatajātipakṣe tu purovarticakṣuḥ saṃyuktaghaṭādau pratyakṣāvagataṃ ghaṭatvaṃ pratyāsattībhūya svāśrayabhūtasamastaghaṭavyaktīḥ pratyakṣa 1 jñāne bhasayatīti yugapadupasthitānantavyaktiṣu śaktigrahaḥ suśaka iti bhāvaḥ / tulyanyāyaviṣayatvādāha -- evamiti // vyāpyatvāvacchedakavyāpakatvāvacchedakayorityarthaḥ / 2 agnitvayorityanantaraṃ evamityanuṣaṅgaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.tyabhijñā - u. naṃ. 2.dhūmatvāgni - u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 260.


----------------------- ------------- ---------


kāryatvakāraṇatvāvacchedakayoranugatayorghaṭatvadaṇḍatvayoścābhāve kathaṃ sarvopasaṃhāre 1 ṇa vyāpteḥ kāryakāraṇabhāvasya ca grahaḥ / kathaṃ ca kāraṇakāraṇavibhāgaḥ / vyaktyapekṣayā niyata 2 tvasya rāsabhe 'pi satvājjātyapekṣayā niyamasya tvanmate daṇḍādāvapyabhāvāt //


-------------------------------------------------------------------------


sarvopasaṃhāreṇeti // sarveṣāṃ yugapadekabuddhisthatvaṃ sarvopasaṃhāraḥ / tena ca dhūmavahnighaṭadaṇḍarūpasarvavyaktiniṣṭhavyāpyavyāpakabhāvagrahaḥ kāryakāraṇabhāvagraho bhavati sa kathamityarthaḥ / māstu ko doṣaḥ purovartinoreva vyāpyādibhāvagrahostvityata āha -- kathaṃ ceti // upalakṣaṇametat / vyāpyāvyāpyavibhāga 3 śca kathamityapi dhyeyam / kāryakāraṇa 4 vibhāgāyogaṃ vyanakti-- vyaktīti // niyatapūrvavṛttitvādi 5 hi kāraṇatvādikaṃ vācyam / tatra niyamaśca daṇḍe sati ghaṭaḥ tadabhāve tadabhāva iti vācyaḥ / sa ca daṇḍaghaṭarūpavyaktimādāya cettadā kasmiṃścit ghaṭe jāyamāne yatra rāsabho 'pi sannihitastatra rāsabhe sati ghaṭa ityasti niyama iti rāsabhasyāpi kāraṇatvagrahaḥ syāt / atha -- daṇḍatvāvacchinne sati ghaṭatvāvacchinnamityevaṃ niyamastu siddhāntino mate na yuktaḥ / anugatadaṇḍatvāderabhāvāt / evaṃ vyāpyatvādigrahe 'pi jñeyam / tathā ca daṇḍāntarādau kāraṇatvāgyagrahe 'pi kāraṇatvādisvīkāre rāsabhāderapi svīkārāpatteḥ kāraṇākāraṇādivibhāgo na syādityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.ramātre -naṃ-ja. 2.yamasya-naṃ-ja-ga-rā-su. 3.gādi ka -u.naṃ. 4.ṇāvibhāgaṃ vya -u. 5.dinā kā - u.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam ) jātivādaḥ pu - 261.


-------------------------- ---------- --------


kiṃ ca kriyāvatvaṃ na dravyalakṣaṇam avyāpteḥ, na satvāśrayatvaṃ ativyāpterityādivyavasthā na syāt / tattavdyaktimātraviśrāntadravyatvāvacchinnasyaiva lakṣyāsaṅgraharūpatayā avyāpterdravyādivyaktiṣu pratyekaṃ viśrāntāyāḥ sattāyā guṇakarmādyavṛttitvena lakṣyātiriktasaṅgraharūpāyā ativyāpteścābhāvāt //


tasmādanugatajātyanaṅgīkāre sarvavyavahāravilopaḥ syāditi //


ucyate --


anugatajāterabhāve kiṃ śakyavyāpyādirūpasarvavyaktyupasthitireva na saṃbhavatītyucyate, kiṃ vā tatsaṃbhave 'pi kroḍīkāra 1 kasyaikasya gotvadhūmatvāderabhāve sarvagovyaktyādyupasaṃhāreṇa śaktivyāptyādigraho na saṃbhavatīti //


-------------------------------------------------------------------------


anugatajātyabhāve doṣāntaramāha pūrva 1 vādi -- kiṃ ceti // gaganādāvabhāvādāha -- avyāpteriti // guṇakarmādāvapi bhāvādāha -- ativyāpteriti // ityādītyādipadena -- dravyatvapṛthivītvādeḥ sāmānyaviśeṣavyavasthā na syāditi, kecicchabdāḥ ekaikārthāḥ kecitvakṣādiśabdā nānārthā ityādivyavasthā na syāditi gṛhyate / ekānekapravṛttinimittakatvādekārthakatvāderiti bhāvaḥ / kuto na syādityataḥ krameṇa vyanakti -- tattaditi // avyāpteriti // abhāvādityanvayaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1. pakṣī - u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 262.


----------------------- ------------ --------


nādyaḥ / tvanmate sāmānyapratyāsattibhūtena śakyatvavyāpyatvāva 2 cchedakenaivakena go 3 tveneva manmatepyupadeśavyavahārabhūyodarśanādinā śaktivyāpyādigrahakāle upasthitagavādivyaktiviśeṣadharmikeṇātītānāgatasakalavyaktipratiyogikenaikena sādṛśyenātītānāgatasakalaśakyavyāpyādivyaktīnāmupasthitisaṃbhavāt //


iyāṃstu bhedaḥ / tvanmate jātiratītādyāśritā, manmate tu sādṛśyaṃ dhvaṃsādiva 4 tpratiyogitvena tattatsaṃbaddhamiti //


-------------------------------------------------------------------------


vyaptyādīti // kāraṇamādipadārthaḥ / bhūyo darśanādinetyādipadaṃ pūrveṇāpyanveti / iyaṃ gauriti vyaktiviśeṣa upadeśena gāmānayetyādivṛddhavyavahāreṇa tatrānvitatādipadopapattāvupamānakośādinā kāraṇatvagrahakāle bhūyorśanena vyāptigrahakāle anvayavyatirekadarśanena kāraṇatvagrahakāla ityarthaḥ / sādṛśyeneti


// sādṛśyaṃ ca padārthāntaram / na tvanugatajātighaṭitamūrtikamiti bhāvaḥ / vyāptyādītyādipadena kāraṇavyaktigrahaḥ / upasthāpakatāyāmaviśeṣadyotanāyāha -- iyāṃstu bheda iti // iyāneva bheda ityarthaḥ / atītādeḥ kathaṃ pratiyogitvaṃ nāma dharmaḥ / āśrayābhāvādityata uktaṃ -- dhvaṃsādivaditi // prāgabhāva ādipadārthaḥ / tathātve dhvaṃsāderapi tatpratiyogitvaṃ na syāditi bhāvaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1.rakasyai-rā-su. 2.tvādyava-naṃ.ja-rā.su. 3.tvādine-naṃ.ja. ga.rā.su. 4.vatsapra -naṃ. ja. ttatpra -ga.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 263.


------------------------- --------- ---------


yuktaṃ ca tadanāśritatve 'pi saṃskāravatpratyāsattitvena tadupasthāpakatvam / pratyuta tvanmata evātītāderasatvājjātyāśrayatvamayuktam //


nanu tvanmate sādṛśyanātītādeḥ pratiyogitvarūpasaṃbandho nāneti cetkiṃ tāvatā / na hyekasmin jñāne eka eva saṃbandho heturiti niyamaḥ / samūhālambanajñāne rūpī ghaṭa ityādau ca tadabhāvāt /


-------------------------------------------------------------------------


nanvatītādyanāśritaṃ purovartimātrāśritaṃ sādṛśyaṃ kathamatītādyupasthāpayedityata āha -- yuktaṃ ceti // saṃskāravaditi / pratyabhijñāyāṃ jandanakhaṇḍa ityādyupanītamānādau ca saṃskārasyāntaḥ karaṇādyāśritasyāpi yathā cakṣurādipratyāsattitvaṃ tathetyarthaḥ / etacca svamatāvaṣṭambhenoktam / paramate tu jñānavaditi bodhyam / ātmasamavetasyāpi tattādismṛtirūpajñānasya pratyabhijñādau cakṣurādipratyāsattitvaṃ tatheti dhyeyam / sāmānyapratyāsattipakṣa evopasthitirdughaṭetyāha -- pratyuteti //


nanu - purovartidharminiṣṭhasādṛśyapratiyogitvamatītādiṣu sarvatra nānugatamekamasti / tathātve gotvādereva tathātvopapattau kimetatkalpanayā / vakṣyamāṇānugatapakṣadoṣagrāsācca / ato yāvanti pratiyogīni tāvatsu pratiyogitvānyapi tāvantyeveti bhinnabhinnāni / tathā cā 2 nantapratiyogyanuyogitābhāvarūpasaṃbandhairanantapratiyogivastūni


yugapatkathamupasthāpayediti bhāveva śaṅkate -- nanviti // saṃbandhānekatvaṃ yugapadupasthitau na pratibandhakaṃ vyabhicārādityāha -- kintāvatetyādinā //


-------------------------------------------------------------------------


1.dijñāne-ga.rā.su. 2.ca na tatra prati -u.naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 264.


------------------------ ----------- -------


ghaṭasvarūpatvaiḥ saha sannikarṣāṇāṃ bhedāt / kiṃ ca samavāyābhedavādinaḥ tavāpi mate gotvādisamavāyasyāśvādāvapi satvādādhārādheyatvamātrasya 1 sarvādhāre kālādāvapi satvātsvarūpasambandharūpaviśaṣaṇatā viśeṣa eva gaurityādidhīniyāmaka ita vācyam/


-------------------------------------------------------------------------


samūhālambanajñānasthale ghaṭapaṭādisaṃnikarṣāṇāmanyānyatvaṃ spaṣṭamityupetya rūpītyādijñāne tadvyanakti -- ghaṭeti // saṃyogasaṃyuktasamavāyasaṃyuktasamavetasamavāyarūpasannikarṣāṇāmityarthaḥ / idaṃ ca saṃbandhanānātvaṃ sāmānyapratyāsattipakṣe 'pi samavetyāha -- kiṃ ceti // purovartiniṣṭhasya gotvasyātītādivyaktibhiḥ samavāya ādhārādheyabhāvo vā jātau vyaktervyāvartakatayā viśeṣaṇatvena svaviśeṣaṇatvarūpo vā saṃbandho vācyaḥ / tatrādya āha -- samavāyeti // eka eva samavāyo na tu saṃyogavannāneti pakṣe sarvavyaktibhirjātereka eva saṃbandha iti yugapatsarvopasthitiḥ saṃbhavati / tathāpi gotvena sarvagovyaktyupasthitivadaśvādivyaktyupasthitirapi syāt / gotvasamavāyasyaikatvenāśvādāvapi gotvasamavāyasya samavāyabhaṅgoktarītyā satvādityarthaḥ / 2 dvitīya āha -- ādhāreti // kālādāviti // tathā ca gotvena deśakālayorapyupasthitiḥ syāditi bhāvaḥ / tṛtīyaḥ pariśiṣyata iti bhāvenāha -- svarūpeti // gaurityādīti // atītānāgatasarvagoviṣayakadhīniyāmakamiti vācyamityarthaḥ //


nanu - pratiyogināmupasthitāveva pratiyogibhāvarūpasambandhajñānaṃ saṃbandhajñāne ca pratiyogināmupasthitiriti pratiyogināṃ jñāne pratiyogināṃ jñānaṃ kāraṇamityāpannam,


-------------------------------------------------------------------------


1.sya ca sa -ga.rā.su. 2.dvitīya āha iti nāsti - u.naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāva-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 265.


------------------------ --------- ----------


sa ya tattadvyaktirūponanta eveti samam / sa ca saṃbandhaḥ svarūpasanneva pratyāsattir 1 na tu jñāta ityātmāśrayaparihāropyāvayoḥ samānaḥ //


nanu purovartigovyaktau manmate gotvamiva tvanmate tasyāḥ svagatasādṛśyapratiyogitvaṃ neti kathaṃ tasmādupasthitiri cenna / tasyāḥ pratyabhijñāyāmidamaṃśasyevendriyasaṃyogādinaivopasthiteḥ //


-------------------------------------------------------------------------


saṃbandhasya svarūpatvādityataḥ svarūpasanneva saṃbandhaḥ pratiyogyupasthitihetuḥ, na jñātaḥ, yenātmāśrayaḥ syāt, anyathā tavāpyayaṃ doṣaḥ syāditi bhāvenāha -- sa ceti // viśeṣaṇa 2 tāviśeṣarūpaḥ pratiyogyanuyogibhāvarūpaścetyarthaḥ/ sāmānyapratyāsattyā sāmyaṃ sādṛśyapratyāsatterayuktam / gotvasya purovartivyaktyāpratītādivyaktibhiśca viśeṣaṇatārūpa eva saṃbandha iti yuktam / tatra gotvaṃ purovartinaḥ yena rupeṇa saṃbaddhaṃ 3 tenaiva rūpeṇātītādibhirapi saṃbaddha 4 miti purovartivyaktamatītādivyaktiṃ yugapadupasthāpayatīti, sādṛśyaṃ tu purovartinā dharmitvena saṃbandhamatītādibhiḥ pratiyogitveneti vairūpātkathaṃ yugapatsarvamupasthāpayediti bhāvena śaṅkate -- nanviti // manmate tārkikamata ityarthaḥ / svagateti // purovartivyaktiniṣṭhaṃ yatsādṛśyaṃ tatpratiyogitvaṃ nāsti / kiṃ tu dharmitvameva / pratiyogitvaṃ tvapratītādāvevetyarthaḥ / tasyā iti // purovartinyā ityarthaḥ / idamaṃśasyeveti //


-------------------------------------------------------------------------

1.tve tantra na tu -naṃ. ja. 2.ṇaviśeṣyarū - u.naṃ. 3.ndhaḥ tenai -u.naṃ. 4.ndha iti -u.naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 266.


----------------------- --------- --------


api ca-- trivakrama ekena pādenordhvalokamanyenādharalokamiva sādṛśyaṃ


pratiyogitvarūpasaṃbandhenātītādikaṃ dharmitvarūpasaṃbandhena purovartinamapi spṛśati / na caivaṃ vairūpyam / ubhayānugatasya nirūpakatvasyaikarūpatvāt //


api ca sādṛśyeñjanādivatsahakāritvamātreṇa pratyāsattiśabdaḥ / ata eva paddhatāvatītādi jñānaṃbhūyotarśanādi sahakārisāmarthyenetyuktam /


-------------------------------------------------------------------------


tattāṃśa eva cakṣuṣaḥ saṃskārasya jñānasya vā pratyāsattitvenedamaṃśe saṃyogādereva laukikannikarṣasya pratyāsattitvena sabandhadvayenāpyubhayaviṣayakamekaṃ pratyabhijñānaṃ yathā jāyate tathaiva saṃyogasādṛśyarūpasaṃbandhābhyāṃ purovartitadanyasarvaviṣakamekaṃ jñānaṃ bhavatyeveti bhāvaḥ //


nanvathāpyekarūpasaṃbandho na labhyata ityata āha -- api ceti // ubhayeti // purovartinyatītādau ca gatasya nirūpakatvasyetyarthaḥ / sādṛśyasya dharmipratiyogyubhayanirūpyatvāditi bhāvaḥ / atītādau purovartini ca nirūpakatvamastītyetāvataivānugatasyetyuktam / na tvekaṃ vyāsajyavṛttitayāstīti bhramitavyam / tathātve 'nugatajātyapākaraṇāyogāt //


nanu -- nirūpakatvamapi naikarūpam / kvaciddharmitvena kvacitpratiyogitveneti nānaiva / śabdānugatimātrasyātiprasaṅgādityata āha -- api ceti // vartamānasannikṛṣṭamātragrāhipratyakṣaṃ kathamatītādyāspadāṃ vyāptiṃ gṛhṇīyāditi cenna / sahakārisāmarthyena karaṇānāṃśaktyantarāvirbhāvasya bahulamupalambhāditi vākyamarthato niṣkṛṣyāha -- paddhatāvityādinā // asya vākyasya vakṣyamāṇadiśā sādṛśyaparyantatvādbhavatyupaṣṭambhakamiti bhāvaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


ato-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 267.


------------------------- --------- ---------


na hi nyāyamate 'pyanugatajātau saṃskāre vyavasāye yogajadharme bhrāntihetau doṣe ca mukhyaṃ pratyāsattitvamasti / na vā yogajadharmāderatītādi 1 nā saṃbandhosti / paddhatāvapi bhūyodarśanādijanitasaṃskārasacivamindriyaṃ svasannikṛṣṭavyaktiniṣṭhasādṛśyapratiyogyatītādigrāhakamityeva vivakṣitatvānnānuvyākhyānoktasādṛśyatyāgaḥ / anyathā visadṛśasyāpi grahaṇāpātāt / sādṛśyamupadhānamitisvavacanavirodhācca //


-------------------------------------------------------------------------


kuta evaṃ sāmānyapratyāsattirevopeyatāmityata āha -- na hīti // saṃskāra iti // saṃskārapadaṃ jñānaparam / jñānasyaiva pratyabhijñādau pratyāsattitvopagamāt / prābhākarādimatena vā saṃskāra ityuktiḥ / anupyavasāyena bāhyārthaviṣayīkaraṇe vyavasāyasya pratyasattitvādvyavasāya ityuktam / yogajadharma iti // nityānumeyādijñāne tasya pratyāsattitvāt / mukhyamiti // saṃyogādirūpalaukikasannikarṣasyevobhayasaṃbandhatvarūpamityarthaḥ / paddhativākyaṃ kathamuktārthopaṣṭambhakamityata āha -- paddhatāvapīti //


"iti vyutpattirapi hi sādṛśyenaiva gamyate /


ityādyanuvyākhyānokta 2 syetyarthaḥ-- anyatheti // sādṛśyavivakṣābhāva ityarthaḥ / svavacaneti // anyathetyanuṣaṅgaḥ /"vyaktaya eva vācyāḥ / samayapratipattau tu sādṛśyamupadhāna"miti paddhatyuktaśabdaparicchedagatavacanavirodhādityarthaḥ / na ca śaktigraha eva sādṛśyamupadhānamityuktam na tu vyāptigraha iti vācyam /


-------------------------------------------------------------------------


1. disaṃ - naṃ. ja. ga. rā. su. 2.ktetya - u. naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 268.


---------------------- ------------ ----------

nanu tathāpi gavayopi gosādṛśyapratiyogīti tasyāpyupasthitiḥ syāditi cettavāpyupamitau gausadṛśapaśvāntarasya gavayaśabdavācyatādhīḥ syāt / ayaṃ gaurityupadeśe 1 ca gogatadravyatvādijātyantarasya dhīḥ syāt //


yadi ca tatrāvāpoddhāpābhyāmantaraṅgasya sādṛśyasya --


-------------------------------------------------------------------------


tulyanyāyatvāditi bhāvaḥ / sādṛśyasya sahakāritvena pratyāsattitvena vā yathākathañcitsvanirūpakasarvopasthāpakatvenātītādisarvopasthitāvupetāyāṃ"na ca vācyaṃ gosādṛśyamaśvepyastīti tatrāpi gośabdavācyatānumānaprasaṅga"ityādinā sudhoktātiprasaṅgottare vyanakti --nanvityādinā // goniṣṭhasādṛśyetyarthaḥ 2 / upamitāviti // gosadṛśo gavaya ityatideśavākyaṃ śrutavato vanaṃ gatasya gausādṛśyaviśiṣṭapiṇḍadarśanāttasmin piṇḍe


gavayaśabdavācyatvaviṣayakopamitirjāyata iti mate gosadṛśe gavayabhinne paśvantare yatkiñcidgosādṛśyaviśiṣṭadarśanena tasmin gavayaśabdavācyatvopamitiḥ yojanā / pratyakṣopadeśe 'pi parasyātiprasaṅgamāpādayati -- ayamatiti // purasthite gopiṇḍe gaurityupadeśe gotvāvacchedena gośabdavācyatvaṃ gṛhṇāti // tanna syāt / kiṃ tu gotvādivyāpakabahiraṅgadravyatvaṃ pṛthivītvādinaiva vācya 3 dhīḥ syādityarthaḥ / tenaiva samādhiṃ vācayati -- yadi ceti // avāpaḥ prakṣepaḥ / udvāpaḥ uddhāraḥ / yatkiñcitsadṛśo mahiṣyādau gavayapadapyutpattigrahe sati mahiṇamānayetyādivyāvahāre gavayapadasyodvāpo mahiṣapadasyāvāposti sa na syāt /


-------------------------------------------------------------------------


1.tena ca -naṃ. ja. 2.śyasye-naṃ-u. 3. cyatvadhīḥ - naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 269.


------------------------ ---------- ----------


gotvādijāteśca grahastarhīhāpi gavayādivyāvṛttamantaraṅgaṃ sāsnādimatvagotvādiprayuktasādṛśyaṃ pratyāsattiḥ /


tasmājjātivatsādṛśasyāpi purovartirpiṇḍaniṣṭhasyendriyasannikṛṣṭasyoktasaṃbandhenātītādyupasthāpakatvaṃ yuktameva //

etadevābhipretyoktaṃ sudhāyāṃ sādṛśyasya vyāvṛttatve 'pi pratiyogi 1 nirūpyatvenānugataphalasādhakatvānubhavāditi / anugataphalaṃ sarvavyaktyupasthitiḥ //


nāpi śakti 2 vyaptyādigraho na saṃbhavatīti dvitīyaḥ / tvanmata eka 3 jātyeva manmatepyuktarītyā sarvavyaktisambandhinaikena sādṛśyena kroḍīkṛtāsu vyaktiṣu śaktivyāptyādigrahasaṃbhavāt //


-------------------------------------------------------------------------


tathā gavayānayanādau gavayamānayetyucyate tatra gavayapadasyāvāposti padāntarasyodvāpaḥ sa na syāt / ataḥ padāntarāvāpodvāpadarśanenāntaraṅgameva sādṛśyamupamitau niyāmakam / ayamityādyupadeśe 'pi ghaṭādyānayane gāmānayetyādiprayo 4 gādarśanādantaraṅgaṃ gotvamevāvacchedakaṃ gṛhṇātīti yadyucyata ityarthaḥ / sudhāyāmiti // vaiśeṣikādhikaraṇasudhāyām / uktarītyā // vyāptyādigrahaṇakāla ityādinoktarītyetyarthaḥ / saṃbandhineti 5 // nirūpakatvena


rūpeṇa purovartyatītādirūpasarvavyaktisambandhinetyarthaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1.givyāvṛttatvenā -naṃ.ja. 2.ktigraho-naṃ.ja.ga. ktivyāptigra -rā.su. 3.kayā jā - rā.su.ga. 4.ga da -naṃ.e. 5.'saṃbandhinā' iti nāsti -u.naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 270.


---------------------- ------------- ----------


iyāṃstu viśeṣaḥ / tvanmate gotvaṃ jñānataṃ satpratyāsattiḥ, manmate tu gotvaṃ sādṛśyajñānameva pratyāsattiḥ / evaṃ tvanmate gotvaṃ śaktigrahe viśeṣaṇatvācchābdajñāne viṣayatvena praviśati / manmate tu sādṛśyaṃ pratyasattimātratvānna tatra praviśatīti gośabdādgosadṛśa iti dhīrna bhavatīti / guṇa eva cājñātakaraṇe pratyāsatterajñā 1 tāyā eva pratyāsattitvāt svasādhyajñāne viṣayatvenānanupraveśaśca / pratyāsattau saṃyogādau tathā darśanāt //


-------------------------------------------------------------------------


nanvevaṃ jāteriva sādṛśyasyāpi śābdadhīvaṣayatvaprasaṅgena gośabdādgosadṛśa iti dhīḥ syādītyata āha -- iyāṃstviti // viśeṣaṇatvāditi // viśeṣaṇatayā viṣayatvādityarthaḥ / 2 tvanmate tvityanantaraṃ śaktigraha ityanuṣaṅgaḥ / pratyāsattimātratvāditi // viśeṣaṇatayā viṣayatvābhāvāditi mātrapadārthaḥ //


nanu kathamajñātasya pratyāsattitvaṃ, anumānaśabdasthale vyāptiśaktyorjñātayorevānumeyavākyārthayorupasthitau pratyāsattitvadarśanādityato jñātakaraṇe tathātve 'pyajñātakaraṇapratyakṣe 'jñātasyaiva tadyuktamityāha -- guṇa eva ceti // ananupraveśaśca guṇa evetyanvayaḥ //


nanvalaukikasannikarṣe jñātasyaiva pratyāsattitvamiti niyama iti cenna / hetvabhāvāt/


-------------------------------------------------------------------------


1.yamānāyā eva-rā.su. 2.tanma -naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 271.


------------------------ -------- ---------


na caivaṃ sādṛśyena muṇḍitavyaktīnāmevopasthāpanācchaktigrahakāle


gotvaprakārikopasthitirneti śābdabodho 'pi gotvaprakārako na syāditi śaṅkyam / tvanmate 1 tādṛśyā api pratyāsatteḥ svaprakārakadhījanakatvasvabhāvasyaiva manmate 'pi sādṛśyarūpapratyāsatteḥ svaprayojakagotvādiprakārakadhījanakatvasvabhāvasya phalabalena kalpanāt //


yadvā taveva mamāpi purovartigovartigotvaṃ jñātameva pratyāsattiḥ /


-------------------------------------------------------------------------


pratyabhijñāyāṃ surabhicandamityādyupanītabhānādau jñānasyajñātasyaiva viśeṣaṇībhūtatattādyaṃśe pratyāsattitvopagamācca / rajatatvādyāropāṃśe doṣasyājñātasyaiva pratyāsattitvācceti bhāvaḥ //


gopadādgosadṛśa iti dhīḥ syāditi doṣābhāvepi gotvaviśiṣṭagodhīrna syādityāśaṅkya nirāha -- na caivamiti // jāterapratyāsattitvamityarthaḥ / muṇḍiteti // gotvādijātivinākṛtetyarthaḥ / anyatreti // saṃyogādilaukikasannikarṣasthale vyāptiśaktijñānayogajadharmarūpapratyāsattisthale cetyarthaḥ / pratyāsatteriti // sāmānyalakṣaṇapratyāsatterityarthaḥ / gotvarūpasāmānyapratyāsattyopasthitānāṃ govyaktīnāṃ gotvenaivopasthitestvayāṅgīkārāditi bhāvaḥ / sādṛśyaṃ hi padārthāntaramapi gotvaghaṭatvādi prayuktamityupagamātsvaprayojaketyuktam // phaletī // sādṛśyaniyāmakatayopasthitānāmapi gotvenaivopasthitirūpaphalabalenetyarthaḥ / anyatrākḷptasvabhāvāntarakalpane 2 gauravaṃ manvāna āha -- yadveti // 3 tarhi giṃ sādṛśyenetyata āha -- kiṃ tviti //


-------------------------------------------------------------------------


1.te anyatrādṛṣṭasyāpi -rā. su. 2.naṃ -naṃ . u. e. 3.tarhi kiṃ -naṃ. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 272.


----------------------- ------------- ---------


kiṃ tu tava tadekamiti svaviśiṣṭavyaktyupasthāpakam / mama tu nāneti svaniṣṭasādṛśyapratiyogigotvāntaraviśiṣṭopasthāpakamiti bhedaḥ //


etadevābhipretyoktaṃ sudhāyām --"taistairvyāvṛttairdravyaguṇakarmasāmānyairnimittairi"ti / anena pravṛttinimittānāṃ dravyaguṇādīnāmananugame 'pi daṇḍiśuklādiśabdānāmiva


gotvādijāterananugame 'pi gavādiśabdānāṃ vyutpattirastu //


-------------------------------------------------------------------------


svaniṣṭheti // purovartigotvaniṣṭhetyarthaḥ / sudhāyāmiti // tete vyāvṛttākārāḥ taistair 1 dravyaguṇa kārmasāmānyairnimittaiḥ tattacchabdavācyā iti sudhāyāmityarthaḥ //


atrāyamartho 'bhimataḥ / purovartiniṣṭhadaṇḍādirūpadravyaguṇakarmasāmānyaniṣṭhasādṛśyapratiyogi 2 tayopasthitairdravyaguṇakarmasāmānyairnimittairyuktāḥ daṇḍyantaraguṇyantarādipadārthāḥ daṇḍī guṇī śakla ityādiśabdavācyatayā grāhyā iti //


nanvasmin pakṣe - sudhāvākye sāmānyairnimittairityeva vācyam tāvatāpi muṇḍitagovyaktidhīrgopadātsyāditi prastutadoṣaparihārāt dravyaguṇakarmetyuktirvyarthetyata āha -- aneneti // dravyatvādipadopādānenetyarthaḥ / iti sūcitamityanvayaḥ / pravṛttīti // daṇḍī śuklaḥ paṭaścalati gauriti daṇḍi 1 śuklacala ityādiśabdapravṛttinimittānāmityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.vyāvṛktairityadhikam - e. 2.kopa -naṃ. u. 3.ṇḍaśukla ityā - naṃ. u.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 273.


------------------------- --------- ---------


na ca tatrāpi daṇḍatvādikamanugatamiti vācyam / tathāpi nimittadaṇḍāderananugamāt/ na hi pituḥ pāṇḍityena putraḥ paṇḍito bhavatīti sucitam //


nanvevaṃ sādṛśyasyaikatve 'pi tasya śaktagrahe viṣayatvenānanupraveśādanupraviṣṭānāṃ ca gotvā 1 dīnāṃ vyaktivadanekatvenaikasya śaktigrahaviṣayatā 2 niyāmakasyābhāvādaniyamaḥ syāditi cenna / śaktigrahasya viṣayāniyamo


hi na tāvadaśvāderapi śakyatvam /


-------------------------------------------------------------------------


tatrāpīti // daṇḍyādiśabdaśaktigrahasthale 'pītyarthaḥ / nimittasya daṇḍyādiśabda 3 nimittasyetyarthaḥ / daṇḍatvāderanugamena daṇḍāderanugakirnetyetadvyanakti -- na hīti // śaktigrahasya sādṛśyanimittakatve --


"tathāpi prāptitastvekavacanācca viśeṣataḥ /


4 abhīṣṭāvagatiśca syāt"//


ityanuvyākhyānasudhayoruktabādhakatatparihārau vivṛṇvānaḥ śaktigrahāvyavasthā syāditi śaṅkate -- nanviti // ekatvepīti // sarvapratiyogikapurovartiniṣṭhasādṛśyasyaikatvepītyarthaḥ / paramate saṃyogasamavāyāderiva pratogibhede 'pi sādṛśyānekatvābhāvāditi bhāvaḥ / ananupraveśāditi // manmate sādṛśyaṃ pratyāsattimātratvānna tatrānupraviśatīti pūrvamuktatvāt / sudhāyāṃ ca"na hi sādṛśyaṃ śabdaśaktiviṣayatayā pravṛttinimittatayā vābhyupagamyate"ityukteriti bhāvaḥ/ saṃbhāvitapakṣacatuṣṭayamapi kramānnirāha -- na tāvadityādinā //


-------------------------------------------------------------------------


1.ādipadaṃ na -naṃ. ja. ga. rā. su. 2.yani -naṃ. ja. ga. rā. su. 3.pravṛttītyadhikam -e. 4. viśeṣāvagatītyapi pradarśitam - e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadipayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 274.


----------------------- ------------ ---------


anekairapi śaktigrahe prakārabhūtairanyonyaṃ sadṛśairgotvaistannivāraṇāt / na hyanekaniyatamaniyataṃ bhavati //

nāpi samūhādiśabdeṣviva gavāmeva samudāyatvena śakyatvāt / pratyekamānayanādivyavahāradarśanena tattanniṣṭhagotvāvacchedena pratyekaṃ śaktigrahāt //


nāpi goṣveva keṣāṃ cityāgena śakyatvam / śaktigrahakāle upasthitasarvamadhye keṣāṃ cityāge hetvabhāvāt // nāpi goṣveva 1 keṣāṃ cityāgenānabhimatagavāntarasyāpi śakyatvam / sarvagovyaktiṣu śaktigrahe 'nabhimatavyakterevābhāvāt / śābdabodhe 'nabhimatavyaktiviṣayatvasya tu prakaraṇāderasatve iṣṭatvāt / tatsatve tenaiva niyamāt //


ata evānuvyākhyāne --


"sarveṣu yugapacchabdaḥ sadṛśeṣu pravartate"/


ityanena prakaraṇāderasatve sādhāraṇyamuktvā --


"tathāpi prāptitastvekavacanācca viśeṣataḥ /

-------------------------------------------------------------------------


ekasyāniyāmakatve kathaṃ śakyatvaṃ niyataṃ syādityata āha -- na hīti // samūhādīti // samūhacamūsenāvanamityādiśabdoṣvivetyarthaḥ / ata eveti / iṣṭatvādihetorevetyarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1. vānabhimata ityevamasti -naṃ. ja. ga. rā. su. 2. syāśa - naṃ. ja.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 275.


------------------------ ------- --------


viśeṣāvagatiśca syācchaktiḥ sādṛśyagā yataḥ"//


ityanena 1 tatsatve niyama uktaḥ / atra ca yogyatvavācinā prāptita ityanena gāmānayetyetyādāvānayanādya 2 yogyānāmatītānāgataviprakṛṣṭānām, ekavacānanādityanena sannihitānāmeva 3 vahnīnāṃ, śabalatvādiviśeṣaṇavācinā viśeṣata ityanenāśabalānāṃ vyavaccheda uktaḥ //


etadapyuktaṃ sudhāyāmugataphalasādhakatvānubhavāditi / anugataphalaṃ sarvatra śaktigrahaḥ /


tasmāstvarūpasādṛśyopasthāpitaparasparasadṛśanānāgotvāvacchinnavyaktiṣu pratyekaṃ śaktyādiprahānna kopi doṣaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


svoktapakṣatrayāpākaraṇa mūlārūḍhatayā darśayati -- atra ceti // na tāvadityādinoktanirākaraṇaṃ tu --


4 "vyutpattirapi hi sādṛśyenaiva gamyate"/


iti pūrvakṛtavyutpādanarītyā spaṣṭaṃ pratīyata iti bhāvaḥ / etadapīti // nāpi śaktigraho na saṃbhavatīti dvitīya ityādinoktadvitīyapakṣāpākaraṇamapītyarthaḥ / tadvyanakti -- anugatamiti //


yadvetyādinoktapakṣamupasaṃharati -- tasmāditi // svarūpasa 5 dyatsādṛśyaṃ purovartigotvaniṣṭhaṃ sādṛśyaṃ tadupasthitāni yāni paraspara 6 sādṛśyāni gotvāni tadavacchinnagovyaktiṣvityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.śakyatve-naṃ-ja. 2.dyanvayayogyānāṃ -su.rā. 3.vyaktīnāṃ-naṃ.ja. 4. iti ityadhikam -u. 5.satsā -e. 6.sadṛśāni ityasti -naṃ.e. tathāpi darśitam-u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 276.


----------------------- ------------ ---------


taduktamanuvyākhyāne --


"iti vyatpattirapi hi sadṛśyenaiva 1 gamyate /"iti / sādṛśyena svarūpasatā / paddhatau ca"vyaktya eva vācyāḥ, samayapra 2 tipattau tu sādṛśyamupadhāna"miti / atraivakāraṇe vyāvṛttajātyādeḥ pravṛttinimittatā na niṣidhyate / kiṃ tvanugajāteḥ śkyataiva / anyathoktasudhādivirodhāt / gotvādeḥ prakāratvenāpratītau śābdapratītirvanivikalpakatvāpātācca /


-------------------------------------------------------------------------


prācīnapakṣasyāpyupasaṃhārapakṣe tu purovartivyāktiniṣṭhasādṛśyopasathāpitāḥ parasparasadṛśaḥ yā nānāvyaktayaḥ parasparasadṛśanānāgotvairavacchinnāstāsvityarthaḥ / taduktamiti // vaiśeṣikādhikaraṇe uktamityarthaḥ / apipadaṃ kāryakāraṇabhāvavyāptyavādhāraṇasamuccaryārtham / sudhāyāmasphuṭatvādāha -- sādṛśyena svarūpasateti //


nanu padaśaktivāde sudhāsammatyā jātyāderapi nimittatayā śakyatvoktiḥ paddhativākyaviruddhetyata āha -- atraivakāraṇeti // uktasudheti // taistairvyāvṛttairdravyaguṇakarmasāmānyairnimittairityuktasudhetyarthaḥ / vipakṣe bādhakaṃ cāha -- gotveti // anyatetyanukarṣaḥ jātyādeḥ pravṛttinimittatāniṣedha ityarthaḥ / na hi sādṛśyaṃ śabdaśaktiviṣayatayā pravṛttinimittayā vābhyupagamyata iti sudhānurodhenārthamāha -- atropadhāmityuktyeti //

-------------------------------------------------------------------------


1.nāva -rā. su. 2.grahe tu-naṃ.ja. ga.rā.su.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 277.


------------------------ -------- --------


atropadhānamityuktyā - sādṛśyaṃ na govyaktivadvācyam / nāpi gotvavatpravṛttinimittam / kiṃ tūktaprakāreṇājñātameva pratyāsattitvena gotvaviśiṣṭavyaktyupasthāpakamiti sūcitam //


yadvā yathā prābhākaramate dhenuśabdasya jñātena gotvenopahite dhānakarmaṇi śaktigraho yathā ca nyāyamata ekaviṃśatiprabhedabhinnānāṃ dukhānāṃ madhye caramasya mukhyaduḥkhasya janyatvāditareṣāṃ ca śarīrādīnāṃ gauṇaduḥkhānāṃ janakatvādubhayanirūpya 1 tayā jñātaṃ janyajanakabhāvasaṃbandhamupadhānīkṛtya śarīratvādyanekaprakārāvacchinneṣvenekeṣu śarīrādiṣu--


-------------------------------------------------------------------------


ukteti // iyāṃstu viśeṣa ityādinoktaprakāreṇetyarthaḥ //


sādṛśyaṃ tu vyāvṛttamapi tattacchabdavācyatvabodhe liṅgatayopayujyata ityādisudhoktyanurodhena pakṣāntaraṃ tathetyādinā vaktaṃ dṛṣṭāntatrayamāha -- yadvā yatheti // dhānakarmaṇīti // gheṭ pāna iti dhātordhānaṃ pānaṃ tatprati karmakārakabhūta ityarthaḥ / vatsena goḥ payimānatvāddheṭaḥ karmaṇi 2 lyuṭpratyayavidhānāditi bhāvaḥ / tarhi mihiṣyādāvapi dhenuśabdaprayogāpattirityāśaṅkya 3 gotvasya prayogopādhitvopagamāditi bhāvenoktaṃ -- gotvenopahite iti // tasyājñātatvetiprasaṅgatādavasthyājjñātenetyuktam / ekaviṃśatīti // śarīraṃ, ṣaḍindriyāṇi. ṣaḍviṣayāḥ, ṣaḍbuddhayaḥ, sukhaṃ, dukhaṃ, cetyekaviṃśatiprabhedetyarthaḥ / ubhayeti // janyajakobhayetyarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


pyaṃ -jña-naṃ.jaṃ.ga.rā.su. 2. nupra -naṃ. e. 3.ti na śaṅkyam / go - e.


-------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi. paricchedaḥ pu - 278.


----------------------- -------------- ---------


- dukhaśabdasya 1 śaktigraho, yathā ca vaktuniṣṭāṃ devadattādiviṣayāṃ jñātāmekāṃ buddhimupadhānīkṛtya vaktṛniṣṭhabuddhiviṣayeṣu devadattatvādyanekaprakārāvacchinneṣvanekeṣu 2 devadattādiṣu sarvanāmnaḥ tacchabdasya śaktigrahaḥ; tathopadeśavyavahārādipūrvakaśaktigrahaviṣayavyaktiniṣṭhaṃ jñātamubhayasaṃbaddhamekaṃ sādṛśyamupadhānīkṛtyānekagotvāliṅgatāsvanekagovyaktiṣu gośabdasya śaktigrahostu // uktaṃ hi bādhanālakṣaṇaṃ duḥkhamiti nyāyasūtratatvabodhe vardhamānena duḥkhasabandhanirūpakatvaṃ duḥkhatvamiti //


-------------------------------------------------------------------------


vaktriti //caitrādirūpavaktṛniṣṭhāṃ devadattayajñadattaviṣṇumitrādiviṣayām / tacchabdasyeti / te gatā āgatā ityādivyāvahārārthaṃ hi tacchabdasya śaktigrahaḥ, sa ca sarvanāmasarvajñakaśabdatvādbuddhisthavācakaḥ, buddhiśca jñātaiva satyupayujyata iti bhāvaḥ / dṛṣṭāntānuktvā dārṣṭāntikamāha -- tatheti // ayaṃ gaurityupadeśaḥ / gāmānayetyādivṛddhavyāvahāraḥ upamānakośādirādipadārthaḥ / ubhayeti // purovartitaditararūpobhayetyarthaḥ / dharmitvena purovartinā / pratiyogitvena taditareḥ saṃbaddhatvāditi bhāvaḥ / pratiyogināmanetve 'pi tannirūpitapurovartiniṣṭhasyaikatvāditi bhāvaḥ / pratiyogināmanekatve 'pi tannirūpitapurovartiniṣṭhasyaikatvāditi bhāvaḥ / upadhānīkṛtya taṭasthena nimittīkṛtya / vyaktya eveti paddhatyavirodhāyoktam -- aneketi // ekatvanirāsārthatvokterevakārasyeti bhāvaḥ /"yathā na nyāyamata"ityatra sammatimāha--uktaṃ hīti // tatvabodhe granthaviśeṣe /


-------------------------------------------------------------------------


1.saṃketagra-ga. rā. su. 2.'śarīrādiṣu' ityārabhya nāsti- naṃ. ja.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 279.


------------------------ --------- ---------


na ca sarvanāmni vaktṛgatabu 1 ddherivātītādijñānātprāktanpratiyogikasādṛśyajñānaṃ na saṃbhavatīti vācyam / bhūyo vyavavahārādidarśanadaśāyāṃ pratiyogibhūta 2 vartamānapiṇḍāntarasya jñātatvena tatsaṃbhavāt / tasyaiva cātītādipratiyogikatvāt / atītādipratiyogika 3 tvena jñānasya cānapekṣaitatvāt //

yadvā'dau svarūpasatsādṛśyamuktarītyātītādikamupasthāpya paścātsāmagrīsatvenātītādipratiyogikatvenāpi jñātamupalakṣaṇaṃ bhaviṣyati //


-------------------------------------------------------------------------


duḥkhasambandheti // janyatvena vā janakatvena vā yathākathañcidduḥkhasaṃbandhanirūpakatvamityarthaḥ / tacca duḥkhe tajjanake cāstīti bhāvaḥ / vaktrityuktadṛṣṭāntavaiṣamyamāśaṅkya nirāha -- na ceti // buddheryathā jñānaṃ saṃbhavati na tathā sādṛśyajñānaṃ saṃbhavatītyarthaḥ / atītāderajñāne 'pi purovartyekapiṇḍe cakṣuḥsannikṛṣṭe


piṇḍāntarapratiyogikasādṛśyajñāne sati


sarvapratiyogikasādṛśyaṃ jñātameva, tasyaiva sarvapratiyogitvāditi bhāvenāha -- bhūya iti // ādipadena bhūya upadeśo grāhyaḥ //


nanu tatpratiyogikatvenājñāne satyetatsādṛśyapratiyoginaḥ sarve gopadavācyā iti jñānaṃ kathamityata āha -- yadveti // ukteti //


-------------------------------------------------------------------------


1.ddhiravā -naṃ.ja. 2.vartamānapadaṃ na -naṃ.ja. 3.katvajñā -naṃ.ja.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 280.


----------------------- ------------ ---------


etadapyuktaṃ ---


"iti vyatpattarapi hi sādṛśyenai 1 gamyate"/ iti //


sādṛśyena jñātena / paddhatau ca sādṛśyamupadhānamityuktam / atropadhānamityuktyā sādṛśyaṃ sarvanāmni tatpade vaktṛgatabuddhiriva jñānamapyupalakṣaṇatvānna śaktigrahaviṣa iti sūcitam / atra ca sādṛśyaṃ svarūpasade 2 vopasthāpakamitimate tadupasthāpitaiḥ 3 parasparaṃ sadṛśairanekairgotvaiḥ 4 śaktigrahaniyamaḥ, purovartipiṇḍagataṃ jñātaṃ gotvamupasthāpakiti mate tadupasthāpitaiḥ tatsadṛśairanekairgotvaistanniyamaḥ,5 jñātaṃ sādṛśyamevopasthāpakamiti mate --


-------------------------------------------------------------------------


6 ādyapakṣoktarītyarthaḥ / sudhāyāmasphuṭatvādāha -- etadapīti // yadvā yathetyādi 7 noktapakṣāntaramapītyarthaḥ / buddhisthaparāmarśitvopapādanāyāha -- sarvanāmnīti // sarvādīni sarvanāmānītyanena sarvanāmasaṃjñake ta 8 ditipade vaktṛgatabuddhisthasya viṣayatve 'pi na buddhirviṣayo yathā tathā sādṛśyamapi na śaktiviṣayatayā gṛhyata ityarthaḥ / prāguktapakṣadvayaṃ niṣkṛṣya darśayati -- atra ceti // tasyaiva vivaraṇaṃ iti mata iti // mata iti 9 ca // yadvā śaktigrahaviṣa ityarthaḥ / upasthāpakamiti // svapratiyogināmatītādisarvapadārthānāmiti yojyam //


1.nāva -rā.su. 2.vajñātaṃ vo-naṃ.rā.su. cājñātaṃ vo- ga. 3.taiḥ satsaha-naṃ tatsa -ja. 4.tvaistanni-naṃ-ja. 5.ma iti bhedaḥ -evaṃ ca -ga.rā.su. 6.yadvā yathetyādipakṣātpūrvapakṣarītyetyarthaḥ - u.naṃ.e. 7.dipakṣāntara -u. naṃ.e.


8.tattaditi -u.naṃ. 9.tiśaktigra-u. ti vā śa -naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 271.


------------------------ ------- ----------


-- sākṣātsaṃbandhavatā tenaikenaiva sādṛśyenopasthāpitairgotvaistanniyama iti bhedaḥ 1 / evaṃ ca taveva mamāpimate dhūmajātīyasya vahnijātīyarāhite 'vṛttirdhūmasyavahnivyāptiḥ, ghaṭajātīyasyotpattau daṇḍajātīyasya niyamo daṇḍasya ghaṭakāraṇatvaṃ, lakṣaṇajātīyasya lakṣyajātīye 'vṛttiravyāptiḥ, alakṣyajātīye vṛttirativyāptirityādivyavasthā yuktā //


iyāṃstu bhedaḥ / tava sājātyamekajātyāśrayatvaṃ mama tu sājātyamekajātisadṛśajātyāśrayatvaṃ vā, ekasyā eva vyaktervyaktnyariṣṭhasādṛśya 2 pratiyogatvarūpo vyaktyantarasaṃbandho vā, dharmitvena --


-------------------------------------------------------------------------


evamanugata jāterabhāvepi sarvatra śaktigrahaṃ sādṛśyenaivopapādyadānīyamevaṃ sarvadhūmāgnisaṃgrāhakayorityādinā pūrvamākṣiptaṃ vyāptigrahādikaṃ ca samādhatte-- evaṃ ceti // sādṛśyenaiva sarvopasthitisaṃbhave satītyarthaḥ/ jātīyatvaṃ ca paramate tadbhinnatve sati tanniṣṭhajātimatvam / siddhānte tu tadabhāvātkathaṃ taveva mamāpītyuktirityata āha -- iyāṃstu bheda iti // ekasyā eveti // ekagopiṇḍanirūpitasādṛśyāni tatprayojakatvarūpaḥ gopiṇḍasaṃbandhaḥ sājātyam / evaṃ patyekaṃ gopiṇḍeṣvastīti sarveṣāmanyonyasājātyamityarthaḥ / dharmitveneti //


anyonyasadṛśatvamevānyonyajātīyatvamityarthaḥ / nacaivaṃ gavayasyāpi gojātīyatvaprasaṅgaḥ śaṅkyaḥ / antaraṅgasadṛśyasya vivakṣitatvāditi bhāvaḥ /

-------------------------------------------------------------------------


1.'purovarti' ityārabhya na -naṃ.ja. 2.prayojakatvarūpo -ga.rā.su.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu- 282.


----------------------- ------------ --------


- pratiyogitvena vā nirūpitayaikasādṛśyasaṃbandho veti / kecittu


sādṛśyajanyaikadhīviṣatvaṃ sājātyamityāhuḥ / caturṇāmapi pakṣāṇāmanuvyākhyānoktaṃ sādṛśyameva 1 jīvātuḥ / evaṃ taveva mamāpi dravyatvasya --


-------------------------------------------------------------------------


sādṛśyajanyaivadhīti // tacca gopiṇḍādimātra evāstīti bhāvaḥ / ekadhīviṣayatvājñāne 'pi sājātyajñānātprāguktameva sājātyaṃ yuktamityatra pakṣe 'rucibījaṃ dhyeyam / pakṣāṇāmiti // sājātyanirvacanapakṣāṇāmityarthaḥ //


yadvā dharmipratiyogitayā purovartyatītādisakalagovyaktisaṃbaddhaṃ purovartiniṣṭhaṃ sādṛśyaṃ svarūpasadeva svaprayojakanānā 2 gotvaviśiṣṭasarvagotvameva pratyāsattībhūya dharmipratiyogitayā svasvetaranānāgotvasaṃbandhena sādṛśyena hetunānekagotvāvacchinnasarvagovyaktyupasthāpakaṃ satsarvatra śaktigrāhatamiti; tathā dharmipratiyogitayā sarvagovyaktisaṃbandhaṃ sādṛśyaṃ jñātameva sarvagovyaktyupasthāpakamiti; tathoktarūpavyaktisādṛśyaṃ svarūpasadevākhilavyaktīrupasthāpya paścādatītādipratiyogikatvena jñātaṃ satsvayamupalakṣaṇībhūya nānāgotvāvacchinnaṃ sarvagovyaktiṣu śaktigrāhakamiti ca; prāguktacaturṇāmapi pakṣāṇāmityarthaḥ //

jī 3 vāturiti // jīvanauṣadhamityarthaḥ /"jīvāturjīvanauṣadhami"tyabhidhānāt / prāgādipadopāttasāmānyaviśeṣavyavasthāṃ ca samādhatte -- evamiti //


-------------------------------------------------------------------------


1.jīvanaṃ -naṃ. vopajīvanaṃ -rā. su. 2.kaṃ na gotva -naṃ. kaṃ nānyonyatvaviśi -e. 3. vanamiti - naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 283.


----------------------- --------- ---------


-- sarvapṛthivījātīyasaṃbandhatve sati tadadhikābādisaṃbandhitvarūpaṃ sāmānyatvaṃ, pṛthivītvasya dravyajātīyasaṃbandhitve sati kiñcidravyajātīyāvādyasaṃbandhitvarūpaṃ viśeṣatvaṃ ca yuktamita, na sāmānyaviśeṣanyāyabhaṅgo 'pi / kiṃ tu dravyatvasya sarvapṛthivyādinā saṃbandhastava samavāyaḥ mama tūktarītyā 1 pṛthivyādipratiyogikasādṛśyaṃ 2 prati prayojakatvam, evaṃ pṛthivītvasya kiñcidra 3 vyāsaṃbandhastāvāvādyasamavāyo mama tvavādipratiyogikasādṛśyā 4 prayojakatvamiti


bhedaḥ / uktaśca samāvāyapakṣe 'tiprasaṅgaḥ/ ghaṭādiśabdaḥ ekārtho 'kṣādiśabdastu --


-------------------------------------------------------------------------


nyāyabhaṅgo 'pīti // etena"na hiṃsyātsarvābhūtāni, agniṣomīyaṃ paśumālabheta"ityādau utsargāpavādanyāyabhaṅgo 'pi netyapi samāhitaṃ bodhyam / kathaṃ tarhyanugatajātipakṣādbheda iti pṛcchati -- kiṃ tviti // samādhatte -- dravyatvasyeti // ukteti // dharmitvena pratiyogitvenetyādinoktarītyarthaḥ / sarveti // sarvapṛthivīpratiyogikasādṛśyamabādavabādipratiyogikasādṛśyaṃ pṛthivyāmityevaṃrupeṇa sādṛśyaprayojakatvaṃ dravyatvādeḥ sarvapṛthivyābādisaṃbandhitvamityarthaḥ / pṛthivyabāderanyonyasādṛśyasya svasvaniṣṭhadravyatvaprayuktatvāditi bhāvaḥ / yuktā cāsmaduktarītireveti bhāvenāha -- uktaśceti //"kiṃ ca samavāyābhedavādinastavāpi mata"ityādinā pūrvasminneva


vāde ukta ityarthaḥ / ekānekārthakatvavyavasthāṃ ca samādhatte-- ghaṭādīti //


-------------------------------------------------------------------------


1.sarvetyadhikam-naṃ.ja.ga.rā.su. 2.śyaprayo -naṃ.ga.rā.su. 3.vyasaṃ -naṃ.ja. 4.śyapra - naṃ .ja.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 284.


----------------------- ------------ --------


nānārtha iti vyavasthā pūpasthāpitānāṃ pravṛttinimittānāṃ sādṛśyavaisādṛśyābhyāṃ vā upasthāpakānāṃ sādṛśyānāṃ jātīnāṃ sādṛśyavesādṛśyābhyāṃ vā yuktā/ na cānavasthā/ kvaciddharmiṇa eva --


-------------------------------------------------------------------------


upasthāpi 1 tānāmiti // śabdeneti śeṣaḥ / ghaṭādiśabdenopasthāpitānāṃ ghaṭatvānāmanekatve 'pi sarveṣāṃ sadṛśatvādghaṭādiśabdasyaikārthatvam; akṣādiśabdopasthāpitināṃ tu videvanākṣatvavibhītakākṣatvarathacakrākṣatvādināṃ vikadṛśatvādanekatvamityarthaḥ/ sādṛśyaṃ vā gotvādīkaṃ vā tīrādipadārthopasthāpaka mitipūrvoktamatadvayānurodhenāha -- sādṛśyānāṃ jātīnāṃ veti //


nanvidamayuktam / sādṛśyānāmapi sādṛśyāntaropagame sati sādṛśyānāṃ


tanniṣṭhasādṛśyasya ca sādṛśyāntaramupeyaṃ ubhayaniṣṭhasādṛśyasyacādhikaraṇabhūtābhyāṃ sādṛśyāntaramupetyanavasthā'patterityāśaṅkya nirāha -- naceti // kvaciditi // prameyatvābhidheyatvādau prameyatvāde kevalānvayitvena svaniṣṭhaprameyatvādikaṃ prati dharmiṇi eva ghaṭādidharmatvavanmṛdghaṭayoḥ samavāya ityatra saṃbandhitvena pratītasyāpi samavāyasya mṛdghaṭābhyāṃ svasya ca viśiṣaṇaviśeṣyabhāvena jāyamānaviśiṣṭapratyayaṃ pratiniyāmakasaṃbandhasyānyasyābhāvena tatrāpi samavāyasyaiva saṃbandhatvavadghaṭaniṣṭhapaṭabhedasya 2 ghaṭabhedasya ca ghaṭena bhede satyanavasthā'patyā svasya svenaiva tadbhinnasya ghaṭaniṣṭhabhedatvavatsādṛśyānāṃ svenaivānyonyasādṛśyo 3 papatterityarthaḥ/ prameyatvādāvapi prameyatvāntaraṃ samavāye samavāyāntaraṃ bheda bhedāntaramiti tatrāpyanavasthā syādeveti bhāvaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.piteti-u.naṃ.e. 2.ghaṭabhedasya ceti nāsti-u.e.naṃ. 3.śyavatvopa -naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------

ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 285.


------------------------ ---------- ---------


-- dharmitvavatsaṃbandhina eva saṃbandhatvavadbhinnasyaiva bhedatvavacca sadṛśasyaiva sādṛśyatvopapatteḥ / na ca sāmānyānyeveti nyāyena jātireva sādṛśyam / sādṛśyasya sapratiyogikatvādutkarṣāpakarṣavatvājjātyādau vartamānācca / jātestu tadabhāvāt //


tasmādanugatajātyabhāve 'pi sādṛśyenaiva śaktivyāptyādigrahaṇaṃ yuktam //


-------------------------------------------------------------------------


nanvathāpi jātānāṃ sādṛśyavaisādṛśyabhyāmityayuktamiti bhāvena śaṅkate -- na ceti//


sāmānyānyeva bhūyāṃsi guṇāvayavakarmaṇām /


bhinnapradhānasāmānyavyaktisādṛśyamucyate //


ityukteriti bhāvaḥ / na ca sāmānyaṃ pratiyoginirūpaṃ tannirūpyaṃ ca sādṛśyamiti sphuṭamanayorbheda iti sudhoktamāha -- sapratiyogikatvāditi // tadupalakṣaṇaṃ matvā'ha -- utkarṣeti // ayamanenātyantasādṛśaḥ ayaṃ ca kiṃ citsadṛśa iti pratīteriva satvānna jātireva sādṛśyamityarthaḥ / asti ca gotvaghaṭatvādirjā 1


titvanityatvādinā sadṛśa ityādi vyavahāra iti bhāvaḥ / taditi // sapratiyogikatvotkarṣādimatvajātyādivartamānā 2 nāmabhāvādityarthaḥ / svoktavyutpattigrahopāyacatuṣṭaye


sudhāvirodhamāśaṅkya tatspaṣṭaṃ niṣkṛṣyānuvadan pakṣāntaratvena samādhimāha -- sudhāyāṃ tviti //


-------------------------------------------------------------------------


1.dijāti -u. naṃ. e. 2.nābhā-naṃ.natvā- u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 286.


---------------------- ------------ ---------


sudhāyāṃ tvayaṃ gaurityupadeśo vyāptigrahakaḥ, tasya 1 cāyaṃ caitatsadṛśāśca sarve gośabdavācyā ityevaṃ paratvādavagatavyāptiśca piṇḍāntaraṃ dṛṣṭvānumimīte ayaṃ dośabdavācyaḥ tatsadṛśatvāditi //


na ca dṛṣṭāntābhāvaḥ, purovartigopiṇḍe svapratiyogikasādṛśyābhāvāditi śaṅkyam/ āptavākyena vyāptyavagamedṛṣṭāntānapekṣaṇāt / tathā ca pṛthivyāḥ pṛthivāśabdavācyatve gandhavatvamiva gorgośabdavācyatve 'nuvyākhyānoktaṃ sādṛśyaṃ liṅgamiti pakṣāntaramuktam //


ata eva paddhatau --"vartamānasannikṛṣṭamātragrāhipratyakṣaṃ kathamatītādyāspadāṃ vyāptiṃ gṛhṇīyāditi cenna / sahakārisāmarthyena kāraṇānāṃ śaktyantarāvirbhāvasya bahulamupalambhā"dityanenāsmaduktaṃ pakṣamuktvā kiṃ ca pratītasya dhūmasyāgninā saṃbandhe svābhāvikatayā --


-------------------------------------------------------------------------


iti vyutpattarityādiślokavyākhyāvasare sudhāyāmityarthaḥ / tarhi svoktapakṣe kiṃ jñāpakamityata āha -- ata eveti // asmaduktamiti // sādṛśyaṃ cakṣuḥsahakāritayā svanirūpakasarvoparthāpakaṃ sarvakroḍīkārakaṃ cetyuktapakṣamityarthaḥ /pakṣāntaramuktamityanena paddhativākyayoḥ parasparaṃ sudhāvākyena ca virodhaḥ parihṛto jñeyaḥ //


nanu - na bhavaduktapakṣaḥ paddhativākyānuguṇaḥ / tatra vartamānasannikṛṣṭamātragrāhipratyakṣamityuktapratyakṣapadasya sākṣipratyakṣaparatvāt //


-------------------------------------------------------------------------


1.tasya ca iti nāsti -naṃ. ja.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam) jātivādaḥ pu - 287.


------------------------ ---------- ---------

-- niścite yadyantatrāpi dhūmaḥ syāttarhi tasyāpye 1 vamityevaṃ vyāptigraho bhavatītya nena sudhoktaṃ pakṣāntaramuktam / atra ca vartamānasannikṛṣṭamātragrāhīti sarakārisāmarthyeneti coktatvāt, bhūyodarśanādihetur 2 dhūmatvādinā viśiṣṭavyaktigrahakaścakṣurādivābhipretaḥ / na tu sākṣī / uktaṃ ca --


"atītavartamānatvagrāhiṇī sā ca dṛśyate"/


ityanuvyākhyāne cākṣuṣādipratyabhijñāyā api sahakārisāmarthyenātītādiviṣayatvam / granthantare vyāptigrahe sākṣyuktiśca sāmānyena sākṣijñānasyāpi satvāt /


-------------------------------------------------------------------------


ataḥ sarvapadārthāśca samānyātsākṣigocarāḥ /


sarvamityeva vijñānaṃ sarveṣāṃ kathamanyathā //


iti bhaktipādīyānuvyākhyānaślokavyākhyānasudhāyāmatītānāgatavartamānaṃ sarvamapi liṅgapadena sādhyena vyāptamitijñānapekṣaṃ khalvanumānam / na caitajjñānaṃ 3 sākṣiṇā vinā saṃbhavatītyādinā vyāptigrahe sākṣiṇa evopāyatvokteḥ / bhavadbhiśca cākṣuṣapratyakṣasyopāyatvokterityataḥ paddhativākyārthaṃ tāvadāha -- atreti // uktaṃ ceti //"ataḥ sarvapadārthāśce"tyetasmāduparitanaślokavyākhyāvasare --"atītavartamānatvaviśiṣṭārthaviṣayā sā pratyabhijñetyarthaḥ / dṛśyate sākṣiṇā soyamiti pratyabhijñākāronubhūyate / cakṣurādinaiva jāyata iti bhāva iti"granthenoktamityarthaḥ / sākṣyuktergatimāha -- granthāntareti // sudhāyāmeva"atar sarvapadārthaśca"ityādi


pūrvaślokavyākhyānapradeśa ityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.pyevaṃ -naṃ.ja.rā.su. 2.dhūmatvagotvā -naṃ.ja.ga.rā.su. 3.vatād sākṣi- e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 288.


----------------------- ------------ ----------

sudhāyāṃ paddhatyuktaprathamapakṣānuktiśca paddhatāvevoktatvāt / na ca sudhā śaktigrahamātraviṣayā / paddhatistu vyāptigrahamātraviṣayeti śaṅkyam / paddhatyuktasya prakāradvayasya nyāyasāmyena śaktigrahe 'pi saṃbhavāt / sudhāyām"pyetena kāryakāraṇabhāvādhāraṇādikamapi samāhitami"tyanena vākyena śaktigrahe uktasya prakārasya vyāptyādigrahe 'tideśācca //


ata eva --


"āgamopi hi sāmānyadṛṣṭe pratyakṣataḥ punaḥ /


viśeṣaṃ gamayedeva kathaṃ śaktigraho 'nyathā //


-------------------------------------------------------------------------


ata eveti // paddhatyuktaprakāradvayasya śaktigrahe saṃbhavādevetyarthaḥ / āgamopītyādiślokaḥ atītavartamānatvagrāhiṇīti ślokātkiñcivdyavahitapūrvanagranthasthaḥ / sannyāyaratnāvalīnāmānuvyākhyānasya cirantanaṭīkā //


yadyapi tatrātītānāgātapadārtheṣu sāmānyākāreṇa sākṣipratīteṣu padānāṃ vācakatvaśaktirgṛhītetyeva pāṭhāt sā 1 kṣyevātītādyupa 2 sthiteriti bhāti / tathāpi sāmānyena sākṣijñānasyāpi satvātsākṣītyuktiḥ / tāvatā sahakārisāmarthyena cākṣuṣopasthiter 3 na nirāsaḥ / ata eva tatrāpi sāmānyākāreṇetyuktirita bhāvena sāmānyākāreṇa sākṣipratīteṣvatyaṃśaprahāṇenāvaśiṣṭavākyodāharaṇamityadoṣaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1.kṣiṇyevātī -e. 2.sthāpaka -naṃ. 3.ternirā -e. naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jāve-śavyādi-grasanam ) jātivādaḥ pu - 289.


-------------------------- --------- --------


atītānāgatārtheṣu"--


ityanuvyākhyānavyākhyāvasare sannyāyaratnāvalyā matītānāgatapadārtheṣu vācakatvaśaktirgṛhītetyādyuktam //


yattu -- sudhāyāmatītānāgatārtheṣvityanuvyākhyānasyānāgatādiviṣayādiśabdaviṣayatvena


vyākhyānaṃ, tatpaddhatyuktadvitīyapakṣāśrayeṇa gavādiśabdeṣvanyathopapattiśaṅkāyāmapi na ḷḍādiśabdeṣviti darśayitum //


anugatajātyabhāve 'pi śaktivyāptyādigrahaṇasamarthanam // 2.9 //


----------------


-------------------------------------------------------------------------


nanu - sudhāyāmatīte luḍantasyānāgate ḷḍantasya śaktigrahoktiparatvenaivātītetiśloko vyākhyātaḥ, na sarvaśabdaśaktigrahoktiparatvenā ataḥ kathaṃ tatsaṃmatirucyata ityata āha -- yatviti // dvitīyapakṣe sādṛśyanirūpakatvena sarvopasthiterabhāvātsākṣiṇaivātītādyupasthitervaktavyatvālluṅḷḍādiśabdavyutpatyarthamatītādiviṣayopasthāpakatayā sākṣī svīkārya ityabhiprāyeṇetyarthaḥ / ādyapakṣe tu sannyāyaratnāvalyuktadiśā bhavatyevoktārthe saṃmatiriti bhāvaḥ / kimarthamevaṃ tatra sudhāyāṃ vyākhyātamityata āha -- gavādīti //


gotvādisāmānyapratyāsatyādināpyatītādigopiṇḍopasthitaye sākṣīsvīkārya ityanyathopapattiśaṅkāyāmapi laṅḷḍādiśabdavyatpattāvatītādyupasthiterāvaśyakatvenāvaśyaṃ sākṣī svīkārya iti darśayitumityarthaḥ //


ityanugatajātyabhāve 'pi śaktivyāptyādigrahasamarthanam // 2.9 //


------------


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 290.


----------------------- --------- ------


atha svarṇaghaṭatvādipratibandī // 30 //

------------------------


kiṃ ca tvanmate 'pi ghaṭatvādajātiḥ pṛthivītvādivyāpyā nānaiva / tāratvādijātirapi katvā 1 dijātyā caitrajatvajātyā saṅkarāpatyā gatvādivyāpyā nānaiva / udbhūtatvajātirapi nīlatvādinā saṅkarāpatyā śuklatvādivyāpyā nānaiva /


-------------------------------------------------------------------------


atha svarṇaghaṭatvādipratibandī // 30 //


-----------------------------


parammatyāpyananugadharmeṇa śaktigrahamupapādayutumupoddhātamāha -- kiṃ ca tvanmata iti // nāvaive 2 tyenairanvayaḥ // saṅkareti // parasparihāreṇa vartamānayorekatra samāveśaḥ saṅkaraḥ / iha ca tejastejastvasya mṛdghaṭe sato ghaṭatvasya ghaṭatvaparihāreṇālokādau satastejastvasya svarṇaghaṭe samāveśātsvarṇasya ca paramate tejastvādataḥ sāṅkaryadoṣanirāsāya nānaivopeyā / tathā ca tejastvādivyāpyasya ghaṭatvasya tejastvādiparihāreṇānyatrāvartamānatvānna sāṅkyaryam / svarṇaghaṭādau ghaṭatvādijātirneti matenāha -- tāratveti // caitrajatveti // caitrajanyatāvacchedakajātyetyarthaḥ / tāratvacaitrajanyatāvacchedakajātyoḥ maitrīyatārakakāre caitrakṛtakaṭādau ca satoścaitrajanyatārakakāre samāveśātsāṅkaryaṃ syāttannirāsāya nānaiva vācyā / evamudbhūtatvānīlatvayoḥ śuklarūpānudbhūtanīlarūpayoḥ satorudbhūtanīlarūpe ghaṭādiniṣṭhe samāveśena sāṅkaryanirāsāya nānaiva vācyetyarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.tva caitratvādijātyāsaṃ-naṃ.ja. katvacaitrajatvādijātyāsaṃ-ga.rā.su. 2.tyantai-e.


-------------------------------------------------------------------------


svarṇa-ghatvādi-prandī) jātivādaḥ pu - 291.


------------------- -------- ---------


evaṃ ca yathā -- tatra ghaṭatvādīnāṃ nānātve 'pi ghaṭādiśabdavyutpattiḥ, ghaṭasya kapālaṃ prativyāpyatā, jalāharaṇādikāraṇatā, ghaṭākārānugatapratyayaśca; tathā gotvānāṃ nānātve 'pi vyutpatyādikaṃ kiṃ na syāt /.

na ca ghaṭatvaṃ saṃsthanarūpāvayavasaṃyogavṛttīti na saṅkara iti vācyam / anyatarakarmādiprayojyajātyā saṅkarāpātāt /


-------------------------------------------------------------------------


nanu - ghaṭatvaṃ pṛthivyātmakeṣu ghaṭeṣvekameva / svarṇaghaṭeṣvapi sarvatraikameva / gotvādi tu tvanmate bahu / evaṃ na ghaṭatvabahutvābhāvānna doṣa iti cenna / ananugatve samāne 'sya vaiṣamyasyāprayojakatvāt / tāratvādīnāṃ bahutvena tārādiśabdavyutpatyādyabhāvāpātasyāparihārācca / ekadeśimatena śaṅkate -- na ca


ghaṭatvamiti // na saṅkara iti // tejastvādinaikatrādhikaraṇe samāveśābhāvāditi bhāvaḥ / anyatareti // saṃyogo hi nyāyamate 'nyatarakarmajobhayakarmasaṃyogajabhedena trividha iti kāraṇatvatraya anyatāvacchedakajātayo 'pi saṃyoge tṛṇāraṇimaṇinyāyena tisro 'ṅgīkāryāḥ / tathā cānyatarakarmaprayojyā jātirghaṭatvaprahāṇena śyenasthāṇusaṃyogesti /


ghaṭatvamapi tatprahāṇena kapāladvayakarmajanyasamayogosti / ubhayamapyanyatarakapālakarmajanyakapālāntarasaṃyogestīti sāṅkaryam / evamubhayakarmaprayojya jātyādināpi sāṅkaryaṃ dhyeyam /


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 292.


----------------------- ---------- -------


sthūlo ghaṭaścalatīti ghaṭatvasya parimāṇakarmādisamānādhikaraṇyapratīteśca //


yadi ca tāratvādīnāṃ sajātīyasākṣātkārapratibandhakatāvacchedakavṛttitvenānugamastarhīhāpi gotvānāmugatasādṛśyasaṃbandhitvenānugamostu //


api ca tvanmate yathā jñeyatvābhidheyatvamūrtatvakāryatvasvarūpatvajātitvādīnāmananugamepi jñeyābhideyādisapabdapyutpattistattaducitavyāptyādi 1 śca, tathātrāpi kiṃ na syāt/


na ca jñeyatvādīnyapyanugatāni / jātitvāpatteḥ / na ceṣṭāpattiḥ / sāmānyādāvapi vṛtteḥ //


-------------------------------------------------------------------------


dravyaniṣṭhatvāvagāhipratyakṣabādhaṃ cāha -- sthūla iti // yadapi tāratvaṃ nāneti tārādiśabdapyutpatyādirna syādityādipadaprayogenābhimataṃ 2 tatrānugatimāśaṅkyāha -- yadi ceti // sajātīyeti // vyākhyātametacchabdanityatvavāde / anugateti // prāguktadiśānugataṃ dharmipratiyogitayā sarvatra vidyamānaṃ sādṛśyasaṃbandhitvamityarthaḥ //


nanu sādṛśyānyapi nānāsaṃbandhitvānyapi tathaiva śabdānugamamātrasyātiprasañjakatvāditi bhāvenāha -- api ceti // mūrtatvamiyattāvacchinnaparimāṇavatvam / kāryatvam kṛtiviṣayatvam // tattaduciteti // yajjñeyaṃ tatsat, yadibhidheyaṃ tatprameyamityādi tattaducitetyarthaḥ / atrāpīti //


gotvānāmanugame 'pi gavādiśabdavyutpatyādītyarthaḥ / kevalānvayigranthe maṇyādyuktadiśā śaṅkate -- nanviti //


-------------------------------------------------------------------------


1. digrahaśca - rā. su. 2. tā - naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


svarṇaṃ-ghatvādi-prandī) jātivādaḥ pu - 293.


------------------- ----------


nanu ca -- jñeyatvādīni jñānatvābhidhāyatvaparimāṇatvakṛtitvādijātirūpāṇyeva, aupādhikadharmāṇāmupādhyanatirekān, tāni ca pamparāsaṃbandhena ghaṭādāvanugatānīte cet / tarhihāpi sādṛśyadvāra 1 kaparamparāsaṃbandhenaikamātravṛttigotvaṃ vā nānāvyaktisaṃbandhi sādṛśyaṃ vā yacchabde vaktṛniṣṭhabuddhiriva gomātrānugatamastu //


aupādhiketi // jñeyatvādīnāṃ jñānādyanatirekājjñānatvādireva jñeyatvādīti bhāvaḥ / parampareti // svasamavāyiviṣayatvarūpasaṃbandhenetyarthaḥ / ekamātravṛttitvamiti // purovartiyatkiñcidgopiṇḍaniṣṭhaṃ gotvaṃ svapratiyogikasādṛśyādhārabhūtagotvāśrayatvarūpaparamparāsaṃbandhena sarvagosaṃbandhitayānugatamiti gośabdavyatpatyādirastu / sādṛśyaṃ va svasaṃbandhyanantagovyaktiṣu svasaṃbandhitvasaṃbandhenānugatamitivyatpatyādyupapattiḥ / vaktṛniṣṭhabuddhirvaktṛbuddhiviṣayānekārtheṣu svasaṃbandhitvena sarvānugatā satī sarvanāmasaṃjñakatatpadasya vyutpattau nimittaṃ bhavati // sarvanāmnāṃ buddhisthavācakatvaprasiddheḥ / tathāpītyarthaḥ / tārkikābhimatanityadravyagataviśeṣapratibandyāpyananugatadharmapakṣe vyutpatyādyupapādayitumāha -- kiṃ cātyanteti // vyāvartakāntarabhāve 'pi vyāvṛttetyarthaḥ //

-------------------------------------------------------------------------


1. rāpara - naṃ. ja. 2. sya vā au - naṃ. ga.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 294.


----------------------- ----------- --------


na hi sākṣātsaṃbandhena dharmeṇānugame vyāvṛttaikasvabhāvahānirna tu


paramparāsaṃbandhenānugama iti saṃbhavati // tasmāttatrānugatena sādṛśyenaiva vyutpatyādikaṃ vācyamityatrāpi 1 tathaivāstu //


kiṃ ca tvatpakṣe jātivadākṛterapi pravṛttinimitta 2 tvādākṛtirapyanugataivāstu //


tasmātsuvarṇaghaṭatvādivajjñeyatvādyaupādhikadharmavadantyaviśeṣavadākṛtivaccānanugatajāterapi pravṛttinimittaṃ yuktam //


svarṇaghaṭatvādipratibandī // 30 //


-------------------------------------------------------------------------


nanvaupādhikarmarūpasyopādhyanatirekādityuktyā paramparāsaṃbandhenaupādhikadharmaghaṭakopādhiniṣṭhajātiviśeṣeṇa viśeṣāṇāmanugame svarūpahānirnāstyeva anugataupādhikadharmasvīkāre svarūpahāniḥ syādityayuktamityata āha -- nahīti / niyākābhāvāditi bhāvaḥ / māstu tatrānugato dharmaḥ kiṃ tata ityata āha -- tasmāditi // anugatadharmasatve rūpahāniprasaṅgādityarthaḥ// ākṛterapīti // avayasaṃsthānaviśeṣasyetyarthaḥ / vyaktyākṛtijātayaḥ padārtha 3 iti gautamasūtrānmaṇyādyuktapadaśakti 4 vādesya vyaktatvācceti bhāvaḥ / pūrvoktapratibandīcatuṣṭayaṃ saṃgraheṇānuvadannupasaṃharati -- tasmāditi //


svarṇaghaṭatvādipratibandī // 30 //


---------------------------------------------------------------------------------


1.tyanyatrā - naṃ ga. rā. su. 2.vajjātirapyananugatai - naṃ. ga. rā. sur. 3.thāṃ -naṃ.e. 4.grahasyavya -naṃ. u.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jātau-bākam) jātivādaḥ pu - 295.


----------------- ----------- ---------


atha anugatajātau bādhakam // 31 //


kiṃ ca sthūlamutpannaṃ, sthūlaṃ naṣṭaṃ, 1 nilamutpannaṃ nilaṃ niṣṭamitivadghaṭa utpanno 2 ghaṭo naṣṭa ityanubhavātpratyakṣā 3 deva jātyutpattivināśau //


-------------------------------------------------------------------------


atha anugatajātau bādhakam // 31 //





nanvastvevaṃ svarṇaghaṭādyuktasthalacatuṣṭaye 'nugatadharmābhāvenānyagatyānanugatadharmaireva


śaktyādigraho 'nyatra gavādāvanugatagotvādisaṃbhave tenaiva śaktyādigraho 'stu / tatrānanyagatikatvābhāvādityatastatrāpi tvadabhimatanityaikānugatadharma nāstyaiva / pramāṇābhāvāt, sādhakamānābhāvācceti bhāvena --


kuto bhasmatvamāptasya naratvaṃ punariṣyate /


ekatve nāsti mānaṃ ca . . . //


ityādivaiśeṣikanayānuvyākhyāne sudhāvākyāni hṛdi kṛtvā jātiviśiṣṭavastūtpattināśagocarapratya 4 kṣeṇa samavāyyutpattināśādiyuktyā jāterutpattināśabodhakāgamena jātimātrotpatyādigrāhipratyakṣeṇa śrutyā ca jāternityatvādikamapākurvannādau tāvadviśiṣṭapratyakṣeṇa jāteranityatvamāha -- kiṃ cetyādinā // parimāṇasya nīlarūpasya cotpattivināśapratyayākārābhinayo 'yaṃ sthūla 5 mityādi // ityanubhavāditi // asya ca ghaṭapaṭatvādijātivyaktyubhayaviṣayakatvātpratyakṣāveva jātyutpattivināśāvityuktam//

-------------------------------------------------------------------------


1.nīlamutpannamiti nāsti - naṃ.ja. 2.paṭa utpannaḥ ghaṭo naṣṭaḥ paṭo naṣṭaḥ -ga. 3.veva-naṃ.ja.rā.su. 4.tyayena -naṃ.u. 5.lamutpannami -u.e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 296.


----------------------- ------------ -------


na ca viśiṣṭotpatyā 1 diviṣayeyaṃ dhītirviśeṣyavyaktimātrotpatyādināpi yukteti vācyam / vaiparītyasyāpi suvacatvāt / sthūlamutpannamityādibuddherapi tathātvāpātācca //


kiṃ ca yathā dravye pākena nīlaraktarūpayornāśotpādau tathā dravye satyevauṣadhādinā tāmratvarajatatvayorapi tau dṛśyete /


-------------------------------------------------------------------------


nanu - jātiviśiṣṭavyaktiviṣayako 'yamanubhavo na ghaṭaghaṭatvobhayaviṣayakaḥ / ghaṭaghaṭatve utpanne ityubhayotpattināśaviṣayīkaraṇāt / tathā cāna 2 nyathāsiddhostviti śaṅkate -- na ceti // kimanyataramātraviṣayatvenopapattau ubhayaviṣaśayakatve kalpanāgauravādevaṃ kalpyate, atha daṇḍī nāstītyādāviva viśeṣaṇe bādhāt / ādya āha -- vaiparītyasyāpīti //


jātimātrotpatyādinetyasyāpītyarthaḥ / lāghavasyaivamapi saṃbhavāt / pratyuta etadeva yuktam / viśeṣyaṃ nābhigacchet kṣīṇaśaktirviśiṣeṇe iti nyāyāditi bhāvenoktam -- suvacatvāditi //


nanu prādhānyādviśeṣyaviṣayatvamevotpatyādibuddheryuktam / na tu guṇabhūtadharmaparatvamityata āha -- sthūlamiti // tathātveti // viśeṣyotpattiparatvetyarthaḥ //


nanu satyeva dravye nīlādiguṇasya nivṛttidarśanānna tatra tathātvāpāto yukta ityata āha -- kiṃ ceti // pīlupākaprakriyāyā apramāṇakatvādvakṣyamāṇapratyabhijñāpramāṇaviruddhatvāt, sudhāyāṃ jātinirāsaprastāva eva dūṣitatvācca, piṭharapākaprakriyaivopeyeti bhāvenoktam -- dravye satyeveti // dvitīyepi kiṃ vyaktināśasthalīyajātyanubhavo vā bādhaka uta vyaktyantare tadanubhavo vā /


-------------------------------------------------------------------------


1. ādipadaṃ na -naṃ.ja. 2.cānyathā -u.e.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jātau-bākam) jātivādaḥ pu - 297.


----------------- --------- ---------


na ca puruṣe naṣṭe 'pi daṇḍavavdyaktau naṣṭāyāmapi tatraiva pradeśe jātiranubhūyate / yenotpatyādidhīrviśeṣyotpatyādimātraviṣayā syāt / vyaktyāntare 'nubhavastu parimāṇādāvapyasti / vyañjakavyakterabhāvāttatra jāterananubhavakalpanaṃ tu parimāṇādāvapi samam / na cādyāpi jāternityatvaṃ siddham / yena parimāṇādito vaiṣamyaṃ syāt / tadevedaṃ gotvamiti pratyabhijñāyā abhāvāt / ayaṃ gorayamapi ca gauriti dhīstvayaṃ sthūlo 'yamapi ca sthūla iti dhīvatsādṛśyaviṣayā //


kiṃ ca tatsamavetasya tadutpatteḥ pūrvaṃ tannāśānantaraṃ ---


-------------------------------------------------------------------------


ādyaṃ nirāha -- na ceti // dvitīyaṃ nirāha -- vyaktyantara iti //


nanu -- vyaktināśapraveśe jāteḥ satvepi vyañjakābhāvādananubhavostvityata āha -- vyañjaketi //


nanu -- parimāṇādau nityatvāsiddhyānupalambhasya vyañjakābhāvaprayuktatvakalpanaṃ


nirbījam / jātau tu naivamityata āhaḥ-- na cādyāpīti // nanu 1 -- pratyabhijñayā anugatamatyā vā jāternityatvaṃ siddhamityataḥ pratyabhijñānasya svarūpataḥ pramāṇatvena na saṃdigdhatvādityāsudhoktaṃ vyañjayannāha -- tadevedamiva //


nanvanādijāteḥ kathaṃ na nityatvam / jātirnityā anādibhāvatvādgaganavadityanumānavirodhādityata āha -- kiṃ ceti // yadvā jāteranityatve pratyakṣamuktvā adhunā vimataṃ vināśavat vināśavadāśrayasamavetatvādrūpādivadityādisudhoktayuktīmāha -- kiñcetyādinā asmanmatāpattirityantena granthena //


niyamāditi // avayaviguṇakarmasu tathādarśanāditi bhāvaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1. na ca -naṃ .u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 298.


------------------- ------------- -----------


cāsatvaniyamātkathaṃ ghaṭatvā 1 deranāditvaṃ nityatvaṃ ca //


api ca jāterdvitvādivadyvyāsajyajvṛttitve tadvadeva yāvatsvāśrayapratītiṃ vināpratītiḥ syāt / agnimātroddeśena dravyatyāge 'gnīṣomīyaśāstrārtha ivaikagovyaktidāne gāṃ dadyādiśāstrārtho 'nanuṣṭhitaśca syāt /


-------------------------------------------------------------------------


nanvanugatvameva jāteranityatve bādhakamato naṣṭo ghaṭa ityādibuddhervyaktiviṣayatvameva yuktamityataḥ"yo 'nekāśrito dharmo nāsāvekaikapratītau pratīyate yathā dvitvādiḥ/ pratīyate ca naratvādikamekaikapratītāvato nānugatami"tyādisudhoktiṃ vyañjayannanugatatvamapi nirāha -- api ceti // jātiḥ prativyaktyaparimāsamāpya vartate atha parisamāpya / ādya āha -- jāterityādi // apratītiḥ syāditi padacchedaḥ/ pratītirna syādityarthaḥ/ agnimātreti // paurṇamāsyāṃ hi agneyopāṃśuyāgāgnīṣomīyākhyakarmatrayamanuṣṭhīyate / tatra yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāṃ 2 ca paurṇamāsyāṃ cācyuto bhavatītivākyoktasyāṣṭasu kapāleṣu saṃskṛtapuroḍāśarūpadravyasya haviṣa iti yāvat agnaya idaṃ na mametyagnamātroddeśena tyāgarūpe āgneye yāge anuṣṭhite 'pi


"agniṣomīyamekādakapālaṃ paurṇamāse prāyacchadi"ti vākyoktāgniṣomīyayāgarūpaḥ śāstrārtho yathā nānuṣṭhitaḥ tathātve āgneyena kṛtārthatvādagnīṣomīyānuṣṭhānābhāvaprasaṅgāditi bhāvaḥ //

-------------------------------------------------------------------------


1. dijāterana - ga. rā. su. 2. syāyāṃ pau - u. e.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jātau-bākam) jātivādaḥ pu - 299.


----------------- -------- ------


devatātvavadgotvasyāpi vyāsajyavṛttitvāt / pratyekaṃ parisamāpyatve ca prativyaktivṛttitākāreṇa pratyekaparisamāpterabhāvādasmanmatāpattiḥ //


api ca -- mahāpātakādinā brāhmaṇatvādijātināśena --


-------------------------------------------------------------------------


nanu -- samarthaḥ padavidhiriti paribhāṣayā samarthādeva padāttaddhitapratyayānāṃ vidhānādagnerasahāyasya devatātva evāgnerḍhagiti taddhitavirodhānena tatrādagnimātroddeśena dravyatyāge 'nuṣṭhite 'pyagnīṣomīyo nānuṣṭhita ityuktam / tatrāgneḥ somasya ca dvayoritaretarayogenobhayaniṣṭhaikadevatātve vivakṣita eva"dyāvāpṛthivīśunāsīnamarutvadagnīṣomavāstoṣpatigṛhimedhāccha"iti taddhitotpattiprasaṅgāditya āha -- devatātvavaditi // ādyapakṣe sudhāvākyaṃ vivṛtya dvitīyapakṣaṃ svayaṃ nirāha -- pratyeketi //"tathā jātiviśeṣayoḥ"ityādivākyavyākhyāvasāre"brāhmaṇatvapiṇḍayorbhedābhedau mahāpātakena jāterapāyādi"ti tatvavivekaṭīkoktarītyā, āgamena ca jāternityatvaṃ nirāha -- api ca māhāpātakādineti //


"māsena śūdro bhavati brāhmaṇaḥ kṣīravikrayī"/


ityādyāgamasiddhā śūdratvādijātyutpattiḥ / viśvāmitra 1 brāhmaṇatvajātyutpattistu--


"gādherabhūnmahātejāḥ samiddha iva pāvakaḥ /


tapasā kṣātramutsṛjya yo lebhe brahmavarcasam //


-------------------------------------------------------------------------

1.trasya brā - u. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 300.


----------------------- ------------ ----------


-- śūdratvādijātyutpattirviśvāmitriśaṅkādīnāṃ varaśāpādinā kṣatriyatvādijātināśena brāhmaṇatvādijātayutpaścāgamasiddhā / sparśa 1 vedhyādi saṃbandhenāyasopyayastvādināśena kāñcanatvādijātyutpattiśca pratyakṣasiddheti kathaṃ jāternityatvaniyamaḥ/


kiñca --


"bhinnāśca bhinnadharmāśca padārthā akhilā api ityādiśrutisiddhaḥ prativyakti dharmabhedaḥ /------------------------------------------------------------------------


ityādyāgamasiddhā / triśaṅkunāmakṣatriyasya caṇḍālatvajātyutpattiḥ --


tasya satyavrataḥ putrastriśaṅkuriti viśrutaḥ /


prāptaścaṇḍālatāṃ śāpādguroḥ. . .//


ityādinavamaskandhasaptamādhyāyastāgamasiddhā / kalmāṣapādasya brahmarakṣastvajātyutpattiḥ --


"āhurmitrasahaṃ yaṃ vai kalmaṣāṅghimataḥ kvacit /


vasiṣṭhaśāpādrakṣo 'bhūt . . . //


ityādamasiddhetyarthaḥ / sparśavedhī nāmauṣadhiviśeṣaḥ / vaiśeṣikanayānuvyākhyānoktaśrutimāha -- bhinnāśceti // na ca bhinnadharmā ityasya svāsmādbhinnadharmavanta ityartha iti śaṅkyam /"svaiḥ svairdharmairabhinnāśca"iti śrutiviśeṣavirodhāditi bhāvaḥ //


nanu māsena śūdra ityādirāgamaḥ kṣīravikraya 2 nindāparo varṇatrayakarmahānipratipādanārtho vāstvityata āha -- na ceti // upalakṣaṇametat/


-------------------------------------------------------------------------


r1.śādisaṃ - naṃ. ja. 2.karme -tyadhikam - u. e.


-------------------------------------------------------------------------


ata-jatau-bākam) jātivādaḥ pu - 301.


---------------- --------- ----------


na cāsati bādhake āgamasya gauṇārthatvam ayaḥ piṇḍameva svarṇaṃ jātamiti


pratyabhijñābhrāntitvaṃ ca yuktam //


kiṃ ca dharmadharmiṇorabhedasyānyatra samarthitatvātkathaṃ vyaktyabhinnayā jāteranugatiḥ //


-------------------------------------------------------------------------


karmanindāparatve tasmāt"brāhmaṇaṃ nā 1 vagururedityavagoraṇādiniṣedha 2 śeṣabhūtānāṃ"yovagurettaṃ śatena yātayādi"ti śatayātanādivākyānāmapi karmanindāparatvena phalaparatvābhāvaprasaṅgena"śaṃyo ca sarvaparidānādi"ti tṛtīyādhyāyacaturthapādīyāvagoraṇādhikaraṇavirodhāpattiḥ / varṇatrayakarṇahānipratipādananārthatve ca vasante brāhmaṇo 'gnīnādadhītetyādāvapi brāhmaṇaśabdasya kṣatriyavaiśyakarmarahitaparatvasya vaktuṃ śakyatvena śūdrasyāpyagnividyāsaṃbhavena vaidikakarmādhikārāpatyā ṣaṣṭhādyapādasthāpaśūdrādhikaraṇavirodhāpattiścetyāpi dhyeyam //


yadapi -- gādherabhūdityādyāgamo 'pi viśvāmitrasya brāhmaṇakarmayogyatvapara eveti / tadapi na / asati bādhake mukhyārthatyāgāyogāt / jātinityatvasyādyāpyasiddheśceti bhāvaḥ//


nanu yaduktaṃ sparśavedhītyādi tanna / tādṛśapratyakṣasyaivāsiddheḥ / siddhau vā bhrāntitvamastvityata āha -- ayaḥ piṇḍamiti // na cāsati bādhaka ityanuṣañjanīyam / pīlupākaprakriyā tvaprāmāṇikī pramāṇabādhitā ceti bhāvaḥ /

etena dravye satyevetyādi prāguktaṃ ca samarthitaṃ dhyeyam / anyatreti // vaiśeṣikanayānuvyākhyānādau tatvavivekādigranthe ceti bhāvaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1. sarvatra pakāra -naṃ. u. e. 2.dhadoṣam -naṃ. u. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 302.

----------------------- ------------ ---------


etena lāghavājjātirekaiveti nirastam / uktaṃ cānuvyākhyāne --


"naratvādikamapyevaṃ tattaddharmatayeyate"


iti / tasmādrūpādivajjātirnānaiva sāmānyaṃ tu samānanāṃ bhāvaḥ sāmānyamiti vyutpatyā sādṛśyameva / taccoktarītyānugatam / tasmājjātiviśiṣṭavyaktināśādarghaṭo naṣṭa ityādipratyakṣeṇa


jātināśādessamavāyināśapratyekaparisamāptyādiyukttyā vyaktau satyāmeva tāmratvāyastvādi 1 nāśādeḥ pratyakṣeṇa brāhmaṇatvādijātināśāderāgamena prativyaktidharmabhedasya --


-------------------------------------------------------------------------


evaṃ jāternityatvamanugatatvaṃ ca nirasyaikatvamapi nirāha -- eteneti // nityatvānugatatvakhaṇḍanenetyarthaḥ / uktaṃ ceti // jāterananugatatvaṃ vaiśeṣikādhikaraṇe uktamityarthaḥ / īyate pratīyate ityarthaḥ //


nanvevaṃ sāmānyaviśeṣādivyavahārasya kā gatirityata āha -- sāmānyaṃ tviti // samānānāṃ sadṛśānāmityarthaḥ / uktarītyeti // śaktivyāptyādigrahasamarthanavādoktarītyetyarthaḥ / ghaṭo naṣṭa ityādipratyakṣeṇeti // viśiṣṭanāśaviṣayapratyakṣeṇetyarthaḥ / kiṃ ca yathā dravyesatyevetyādinoktasya sparśavedhyādītyādinoktasya caikārthatayā sakṛdubhayasaṅgraharūpatvādāgamasiddhetyataḥ paścāduktasyāpi pūrvasaṅgrahānuvādaḥ / kiṃ ca yathā dravye satyevetyādinoktasyaivodāharaṇāntareṇa punarvyaktīpakaraṇamātraṃ, tadapi pratyabhijñārūpapratyakṣapradarśanena tasyābhrāntitvoktyarthaṃ pīlupākaprakriyānirākaraṇārthaṃ cāto na punaruktidoṣaḥ ityāhuḥ //

-------------------------------------------------------------------------


1. dijātinā -ga. rā. su.


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya-lirthatveḥ-bādhakam) vidhivādaḥpu - 303.


-------------------------- --------- ----------


coktaśrutyā siddhatvānna jāteranugamaḥ / tadevaṃ jātyabhāve 'pyanvite śaktigraho yuktaḥ//


evaṃ liṅgādirapyanviteṣṭasādhanatvarūpavidhau śakta itīṣṭasādhanatva 1 jñānameva pravartakam //


anugatajātau bādhakam // 31 //


-------------------------------------------------------------------------


nanu tvanmate sarvagovyaktisaṅgrāhakasyetyādinoktavādatrayārthamupasaṃharati --


tadevamiti // uttaravādopakṣepār 2 thamāha -- evamiti //"jñātvaivehīṣṭasādhanatāṃ pravartata"ityācāryokterāha -- iṣṭasādhanatvajñānameva pravartakamiti //


nanu -- vidhijñānaṃ pravartakaṃ vidhiśca liṅgarghathaḥ"vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ, loṭce"tyādipāṇinismaraṇāt/ kathamevamityata uktaṃ -- iṣṭasādhanatvarūpavidhāviti // nyāyamatādvailakṣyaṇyajñāpanāyoktaṃ -- anviteti // yāgādiyogyetarānvitetyarthaḥ//


anugatajātau bādhakam // 31 //


-------------------------------------------------------------------------


atha ātpābhiprāyasya liṅgādyarthatve bādhakam // 32 //

nanviṣṭasādhanatvaṃ na vidhiḥ / tathātve karaṇatvasya vidhyarthena --


-------------------------------------------------------------------------


atha āptābhiprāyasya liṅgādyarthatve bādhakam // 32 //


prāguktamākṣipati -- nanvati // vidhinimantraṇetyādipāṇinisūtre liṅgādyarthatvenokto vidhiriṣṭasādhanatvaṃ na bhavatītyarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1. tvameva - naṃ. ja. 2. pāyāha -naṃ. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 304.


----------------------- ------------ ---------


liṅgābhihitatvena"udbhidā yajete"tyādāvanabhihitādhikāravihitatṛtīyānupapatteriti cenna / sādhatanatve 'bhihite 'pi tadviśeṣasya karaṇatvasyānabhidhanāt / liṅgāntaraṅgasvaprakṛti--


-------------------------------------------------------------------------


yena tajjñānaṃ pravartakamiti bhāvaḥ / vidhyartheneti bahuvrīhiḥ/ abhihitatvena kathitatvenetyarthaḥ / anabhihitādhikaroti / dvitīyasya tṛtīyapade"nabhihita"ityadhikārasūtram / tiṅkṛttadvitasamāsairakathita ityarthakā 1 nabhihitādhikāre 'nabhihita ityanuvṛttiprakaraṇe"kartṛkaraṇayostṛtīyeti"sūtreṇa tiṅgādyanabhihitakartari karaṇe ca tṛtīyā bhavatīti vihiti tṛtīyā na syāt / udbhidā yajeta paśukāma iti paśurūpeṣṭasādhanatvasya yāganiṣṭhatvena tasya


yāgānvitasya yajeteti tiṅgābhihitatvāt / udbhidetyupapadasya cādyādhyāyacaturthapādīyodbhidadhikaraṇanyāyena yāgānāmatvena yāganiṣṭhakaraṇatvasyaivodbhitpadagatatṛtīyār'thatvāditi bhāvaḥ// tadviśeṣasyeti //"sādhakatamaṃ karaṇa"miti pāṇinismṛtyātiśayitasādhanatvarūpasādhanatvaviśeṣasya karaṇatvāttasyaiva ca tṛtīyārthatvādasmābhiśceṣṭasādhanatvasyaiva vidhitvāṅgīkāreṇeṣṭakaraṇatvasya vidhitvānaṅgīkārāt / tathā codbhidyāgaḥ iṣṭasādhanaṃ karaṇakārakaṃ ceti 2 liṅtṛtīyāvibhaktibhyāmartho labhyata iti bhāvaḥ //


nanu -- kāraṇatvenodbhidādiyāgasya liṅgānabhidhāne 'pi sādhanatvenāpyabhihitatvākathaṃ tṛtīyetyataḥ sādhanatvenāpyabhidhānamudbhidāderviśeṣasya netyāha -- liṅgeti // yadvā liṅgā kāraṇatvābhidhānepi tṛtīyālabhyakaraṇatvasyābhidhānaṃ nāstyevetyāha -- liṅgeti // upapadā 3 nvayātpūrvameva liṅgārthānvaye heturantaraṅgeti /


-------------------------------------------------------------------------


r1.thakam / ana - u.e. 2. tiṅtṛtīyā -e 3.dātpū -naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya-lirthatve-bākam) vidhivādaḥ pu - 305.


------------------------- --------- ---------


--yajyarthamātragateṣṭasādhanatve 'bhihite 'pi yāgaviśeṣarupodbhitprātipadikārthagatasya tasyānabhidhānenodbhitprātipadikātparasyāḥ tṛtīyāyāḥ saṃbhavācca //


-------------------------------------------------------------------------


tatra hetuḥ 1 svaprakṛtīti // anvitābhidhānavādepi sāmānyata evetarānvitasyārthabodhakatvena viśeṣyetarānvitasvārthābhidhānasya padāntarasamabhivyāhārakṛtatvāditi bhāvaḥ //


etena liṅgaiva sādhanabodhanā 2 udbhideti tṛtīyā vyarthā śabdasādhutvamātrārthā veti nirastam / liṅganuktakaraṇatvārthakatvena vodbhitprātipādikārthagatakaraṇtavārthakatvena vā tṛtīyāyāḥ sārthakyasaṃbhavāt //


yattu sādhanatvasāmānyamukhena yāgasādhanatvasāmānyamukhena vodbhidrūpayāgaviśeṣasya karaṇakārakasyābhidhānāt


anabhihitādhikaroktatṛtīyā na yukteti rucidattādyuktaṃ /


tanna / yathākathañcidabhihitatvena tṛtīyāyā ayoge kaṭaṃ kuryādityādāviśṭasādhanatvasya liṅgarthatve iṣṭatvena ka 3 ṭasyāpyabhihitatvena dvitīyānupapatyāpatteḥ / tena rūpeṇābhihitatatvasyaiva dvitīyādibhañjakatve prakṛte 'pi sāmyāt //


yattu -- kartṛkaraṇagatasaṃkhyāyāḥ tiṅgādinānabhidhāne tṛtīyā bhavati / abhidhāne tu na bhavatīti pāṇinīyasūtrārthaḥ / iha ca karaṇagatasaṃkhyāyā abhidhānādbhavati tṛtīyeti pakṣadha 4 rādimatam / tanna / kartṛkarmaṇorākhyātārthatvasamarthanavāde kartrādigatasaṃkhyāmātrābhidhāyitvasya nirasiṣyamāṇatvāditi //


-------------------------------------------------------------------------


1.svapadaṃ na- naṃ. u. e. 2.nāt u -e. 3.ghaṭa -naṃ.u. kakāreṇa śodhitaḥ -e. 4.rābhima - naṃ. u. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 306.


----------------------- ------------- --------


kecuttu - yāgagateṣṭasādhanatvāmapi saṃsargamaryādayaiva labhyate / na tvabhidhīyata ityāhuḥ//


nanu tathāpi --


neṣṭasādhanatvaṃ vidhiḥ / kuta idaṃ kartatvamiti praśne iṣṭasādhanatvāditīṣṭasādhanatvasya kartavyatve hetūkaraṇāt /"tarati 1 mṛtyuṃ tarati brahmahatyāṃ yo 'śvamedhena yajeta"ityarthavādeneṣṭasādhanatve buddhe 'pi vidhipratyayānumānācca /


-------------------------------------------------------------------------


yattu maṇau vidhivādāntyabhāge navyāstvityataḥ pūrvaṃ vastutastvabhihitānvayalabhyaṃ yāgeṣṭasādhanatvaṃ iṣṭasādhanatvamātrasya liṅgarthatvāditi samādhānamuktaṃ tadāha -- kecitvati // iha ca yāgasya dhātulabhyatvādyāgeṣṭasādhanatvayorādhārādheyabhāvasya ca prakṛtipratyayasya samabhivyāhāravabalena saṃsargamaryādayā bhānopapatyā tatrābhidhānavṛttergoraveṇa kevaleṣṭasādhanatvasyaiva liṅgābhidhānamiti bhāvaḥ //


atrārucibījaṃ tu yagevānvitābhidhānasyānvayaśakyatve 'śābdatvādyapatterupapāditatvena tatrābhidhāvṛttereva vācyatvātvanmate 'pi vākyārtharūpasaṃsargasyāśakyatve 'pi


tatpratipādanaṃ liṅgāderastyeveti dhyeyam / vaktrabhiprāya eva liṅgādyartha ityujayanamatamācāryāstvityādinā vidhivādānte maṇikṛdanūditamāśahkate - nanviti // hetutvādityādivakṣyamāṇaślokasthapañcahetūn kusumāñjavalivardhamānābhyāmuktarītyā niṣkṛṣṭārthoktyā vivṛṇoti -- kuta idamityādinā // liṅloṭtavyādinaiveṣṭopāyatvāvagatau hetūktirvyartheti / āptābhiprāyasya liṅgādyarthatvenedaṃ kartavyamityasya mamaitatkaraṇānukūlecchā vakturastītyarthaḥ syāt /


-------------------------------------------------------------------------


1. tiṃ tarati brahma - ga. ja. ekaṃ taratītyetaddrekhayā dūṣitam - ka.


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya -liṅgarthatve -bākam) vidhivādaḥ pu - 307.


------------------------------ ------- -------


iṣṭasādhanatvabodhānantaraṃ karmakāle prayuktābhyāṃ kuryāḥ kuryāmiti madhyamottamapuruṣāphabhyāṃ saṃbodhyakartṛka 1 svātmakartṛka kriyāviṣayorabhiprāyayoreva pratīteśca / i 2 cchāviśeṣarūpāmantraṇādyarthake liṅgādāvicchāvācitvasya kḷptatvācca /


-------------------------------------------------------------------------


tatra ca kuta ityākāṅkṣāyāṃ ma 3 diṣṭasādhanatvāditi heturthavāniti bhāvaḥ / iṣṭāsādhanatva iti // aśvedhayāgamasya brahmaityātaraṇe 4 ṣṭasādhanatve 'vagatepyarthavādādhikaraṇe vidhyarthavādayoravinābhāvasya siddhatayātrārthavādena liṅgādividhaipratyayānumānāditi vā iṣṭopāyatvasya vidhivyā 5 pyatvāttena tadanumānāditi


vār'thaḥ / liṅgādineṣṭasādhanatvabodhane brahmahatyātaraṇakāmo 'śvamedhena yajeteti vidhyanumānaṃ vyarthaṃ syāt / āptābhiprāyatve tvaśvamedhādermadiṣṭasādhanatvānmatpratyanukūlecchā'ptasyāstītyanumānabhedādadoṣa iti bhāvaḥ //


madhyametyāditṛtīhetuṃ vyanakti -- iṣṭeti // tavedamiṣṭasādhanavataḥ kuryāḥ mamedamiṣṭasādhanamataḥ kuryāmiti madhya 6 mottamapuruṣasaṃjñikābhyāṃ liṅgādeśapratyayābhyāṃ kartṛdvayaniṣṭhakriyāviṣayayoḥ saṃkalpāparaparyāyāmiprāyayoravagame tatreṣṭasādhanatvārthakatvavirahādanyatrāpi


liṅgloḍāderāptābhiprāya evārtho vācya iti bhāvaḥ //


anyatra kḷptasāmarthādite hetuṃ vyanakti -- iccheti //"vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprarthaneṣu liṅ, loṭca, āśiṣi liṅloṭāviti"--


-------------------------------------------------------------------------


1 ka kriyāvi -ja.ga. kartṛketyapi nāsti naṃ. dhvasvātmakartṛka -ka. dhyasvakartṛkasvakartṛkakri- su. dhyasvakartṛkakri-rā. 2.ṣṭaviśe -naṃ.ja.ka. 3.maditi nāsti -e. 4.ṇarūpeṣṭa -u.e. 5.ptatvā-u.e. 6.mapuruṣottam -naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya-lirthatve-bākam) vidhivādaḥ pu - 308.


------------------------ -------- ---------


iṣṭasādhanatvārthatve mānāntaravirodhena"na kalañjaṃ bhakṣaye"dityādau tanniṣedhānupapatteṣu //


taduktaṃ kusumāñjalau --


hetvādanumānācca madhyamādau 1 prayogataḥ /

anyatra kḷptasāmarthyānniṣedhānupapattiḥ //


iti / tasmāduktabādhakagapañcakeneṣṭasādhanatvārthakatvasyāyogādvaktrabhiprāyarūpavidhyarthaka eva liṅgādiriti //


-------------------------------------------------------------------------


-- pāṇinisūtroktadiśā icchāviśeṣarūpo ya āmantraṇādhyeṣaṇādistadarthavācitvasya kḷptatvāt / tadanyatrāpi vaktrabhiprāya eva liṅgadyartho neṣṭasādhanatvamiti bhāvaḥ/ apaunaruktyāyecchāviśeṣetyuktam / vidhyādeḥ sarvatrecchārūpatve 'pyavāntarabhedaḥ kusumāñjalāveva vyaktaḥ //


antimahetuṃ vyanakti -- iṣṭeti // liṅgāderiti yojyam / mānāntareti // kalañjanāmaktamūlaviśeṣabhakṣaṇamiṣṭasādhanaṃ netyarthaḥ / āptābhiprāyārthatve tu mama kalañjabhakṣaṇakaraṇecchāptasya nāstītyarthakatvādadoṣaḥ / sa cāpto vede bhagavānīśvara eveti bhāvaḥ / taduktamiti // pañcamastabakantyabhāge hetutvāt kartavyatve 'numānācceti / vidheriti śeṣaḥ / madhyameti // madhyamottamapuruṣaliṅgaḥ


iṣṭasādhanatāviyogādityarthaḥ // anyatreti // icchāviśeṣarūpe āmantraṇādhyeṣaṇādau liṅgaḥ kḷptaśaktitvādityarthaḥ /"na kalañjaṃ bhakṣaye"dityādau niṣedhānupapattita ityarthaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1. dau ni -ja. ga.ka. 2. dau vi -naṃ. rā. su.


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya-lirthatve-bākam) vidhivādaḥ pu - 309.


------------------------- -------- --------


ucyate --


abhiprāyo hīcchā / evaṃ ca tasyā vidhitve 1 saviṣamannaṃ kalañjaṃ vā bhakṣayatvitīśvarecchāyā abhāve tadbakṣaṇe pravṛtyayogena tasyāstatrāpi satvena viṣayabhakṣaṇādikamapi vidheyaṃ syāt //


kiṃ ca bālasyādyastanyapānādisvapravṛttau hetutveneṣṭasādhanatvajñānameva kḷptam / na hi bālasyādyapravṛttau jātibadhirapravṛttau vā vaktāsti / yena tatrāpi vaktrabhiprāyajñānameva hetuḥ syāt / evaṃ ca ---


-------------------------------------------------------------------------


paroktabādhakapañcakaṃ paścādudbhariṣyan ādau tāvadiṣṭasādhanatvasya liṅarthatve sādhakatrayamabhiprāyasya liṅarthatve bādhakarūpaṃ krameṇāha -- abhiprayāyo hītyādinā // vakturecchā abhidhīyata ityāditaduktaprasiddhidyotako hi śabdaḥ / icchāviṣayasādhanatvāpekṣayā icchāmātrasya viṅarthatve lāghavayuktisūcako vā / pravṛtyayogeneti // īśvarecchāyāḥ kāryamātrahetutvāditi bhāvaḥ / kiṃ vaktrabhiprāye jñānaṃ pravartakamityupetya tasya liṅādyarthatvamucyate, atha tadabhāve 'pi / ādye doṣamāha -- kiṃ ceti // yadvā parapakṣe bādhakaṃ siddhāntasādhakāntaramāha -- kiṃ ceti // ādyastanyapāneti // prāthamikastanyapānetyarthaḥ / tatrāpi saṃdihānaṃ pratyāha -- na hīti // heturiti// pravṛttāvityanuṣaṅgaḥ //


nanvastu bālabadhirayoḥ śabdajñānaśūnyayorevam / tadanyapravṛttirabhiprāyajñānapūrvikāstu / tatrābhiprāyajñānasaṃbhavādityata āha -- evaṃ ceti // caitra jalamāharasvetyuttamavṛddhavākyājjāyamānā prayojyabhūtamadhyamavṛddhapravṛttiryā --


-------------------------------------------------------------------------


1. ayaṃ savi - ka. rā. su.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 310.


----------------------- ------------ -------


evaṃ madhyamavṛddhapravṛttidarśanena bālena kalpyamānā liṅgādeḥ śaktiḥ tatpravṛttau kḷpteṣṭasādhanatvaviṣayaiva kalpyā / 1 tasyā 2 kḷptatvāt //


kiṃ ca vaktrabhiprāye jñāte 'pa cetasyecchāṃ vinā kathaṃ pravṛttiḥ / kathaṃ ceṣcasādhanatvajñānaṃ vinecchā //


-------------------------------------------------------------------------


-- taddarśanenaitatpravṛttiḥ jñānapūrvikā svatantrapravṛttitvāt madīyastanyapānādipravṛttivaditi jñānapūrvakatvānumānāntaraṃ matpravṛttihetujñānaṃ yatheṣṭopāyatvaviṣayamevamasyāpi pravṛttihetujñānaṃ tadviṣayameveti niścitya tajjñānaṃ ca liṅgādiyuktottamavṛddhavākyenāsyotpannaṃ tadanuvidhānāditi nirṇīyāvāpodvāpābhyāṃ liṅgāderiṣṭasādhanatvaviṣayāmeva śaktiṃ manyate bāla ityeva yuktamityarthaḥ / tasyā iti // iṣṭasādhanatvaviṣakatvasya svasminnavadhṛtatvāditi bhāvaḥ / tasya akḷtpatvāditi pāṭhe tu vaktrabhiprāyajñānasya pravartakatvena svasminnanirṇītatvādityarthaḥ //

āptābhiprāyajñānamapi vāyustṛṇamiva balātpravartayataki uta pitāputrādikamivecchāmutpādya / nādyaḥ anubhavavirodhāt / cetanapravṛttericchāpūrvakatvānubhavāt / dvitīye tviṣṭopāyatvajñānamāvaśyakamityāha -- kiñceti kathaṃ pravṛttiriti // vaktrabhiprāyaṃ jānato 'pyanicchataḥ pravṛtyabhāvasyaiva loke darśanādita bhāvaḥ / kathaṃ ceti // pravṛttihetvicchājanakeṣṭopāyatvajñānārthaṃ liṅgāderiṣṭopāyatvārthakatvameva vācyamiti bhāvaḥ //


āptabhiprāyasyoktavidhayā svayaṃ sākṣādapravartakatveneṣṭopāyatva--


-------------------------------------------------------------------------


āptāyasya-lirthatve-bākam) vidhivādaḥ pu - 311.


------------------------ -------- --------


na ceda 1 miṣṭasādhanaṃ matkṛtisādhyatvenāptābhipretatvāt


madbhojanavadityāptābhiprāyeṇeṣṭasādhanatvānumānātpravṛttiriti vācyam / tathātve liṅgādiśakterāvaśyakeṣṭasādhanatvaviṣayatvenaiva kalpyatvāt / arthāpattirhi sākṣādupapādakaviṣayā / na tūpapādakavyāpyaviṣayā / anumānaṃ cāyuktam / uktarītyā viṣabhakṣaṇādau vyabhicārāt /


-------------------------------------------------------------------------


-- jñānasyaivecchādvārā pravartakatve 'pi tajjñānārthaṃ na tasya liṅgārthatvaṃ kalpyam / iṣṭopāyatvajñānasyānyathāpi saṃbhavāditi bhāvenācāryāstvityādigranthe maṇyuktānumānānumānānuvādapūrvaṃ prāguktadvitīyapakṣamāśaṅkya nirāha -- na cedamiti // tṛptikāme 2 nānyeva kriyamāṇaviṣayabhakṣaṇādāvavyabhicārāya matkṛtisādhyatveneti hetuviśeṣaṇam //


iṣṭasādhanatvaviṣayakatvenaivāptābhiprāyaviṣayatvenetyatrāvaśyakatvahetureka uktaḥ / kalpakābhāvaṃ cāha --arthāpattirhīti // icchāpūrvakapravṛtteranupapadyamānārthasya darśanarūpārthāpattiḥ svopapādamiṣṭopāyatvajñānameva svīkaroti / na tu iṣṭopāyatvavyākhyaṃ puruṣasādhana 3 mityuktānumānaṃ cetyarthaḥ / ukteti // ayaṃ saviṣamannamityādinoktarityetyarthaḥ //


nanu 4 tatrāpi tātkālikeṣṭasādhanatvamastyeva tṛtpijanakatvādato na vyabhicāra iti cenna / tvanmate balavadaniṣṭānanubandhīṣṭopāyatvajñānasyaiva tatra sādhyārthatvādanyathā nivṛttisthale kalañja bhakṣaṇādāvaniṣṭhāsādhanatājñānaṃ na syāt / na ca tatrāvyabhicārāya balavadiṣṭa 5 janakatve satīti heturviśeṣyata iti vācyam /


-------------------------------------------------------------------------


1.'mat' ityadhikam -ga. rā.su. 2.makri-u.e. meva ki-na. 3.namityanu- naṃ.e.u. 4.na ca ta -naṃ.u.e. 5.ṣṭāja-naṃ.u.e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 312.


----------------------- ------------ ----------


kalañjabhakṣaṇaṃ mamāniṣṭaṃ matkṛtisādhyatvenāptenāniṣyamāṇatvādityasyāsiddheśca //


tasmānniṣiddhe 'pi satvādbālavadhirādipravṛttāvasatvātparābhiprāye jñāte 'pi cetanasyeṣṭasādhanatvājñāne pravṛtyayogācca nā 1 bhiprāyo vidhiḥ /


kintviṣṭasādhanatvameva //


2 āptābhiprāyasya liṅgādyarthatve bādhakam // 32 //


udayanamatānuvādaprastāve maṇyuktaṃ nivṛttisthalīyamaniṣṭopāyatānumānamapyayuktamityāha -- kalañjeti // aniṣṭaṃ aniṣṭasādhanatvamityarthaḥ / yadvā tatreṣṭasādhanatve satyapi balavadaniṣṭānanubandhitvaṃ neti bhāvenāniṣṭamityeva lādhyanirdeśaḥ kṛtaḥ / viṣayasaṃpṛktānnabhojanavaditi dṛṣṭānto dhyeyaḥ/ asiddheśceti // uktarītyetyanuṣaṅgaḥ / uktasādhakāni trīṇyapyanuvadannupasaṃharati -- tasmāditi // satvāditi // āptābhiprāyasyeti yojyam //


āptābhiprāyasya liṅgādyarthatve bādhakam // 32 //


-------------------------------------------------------------------------


1.ptābhi -ja.ka.rā.su. 2.atra prakaraṇavibhāgo nāsti -naṃ.ja.ga.ka.rā.su. haṃsapādena pūritaḥ -ca. 3.dyaśa -u.e.


-------------------------------------------------------------------------

unokta-vabhiya-vitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 313.


---------------------- -------- -------


atha udayonoktavaktrabhiprāyavidhitvabhaṅgaḥ // 33 //


bādhakapañcake 'pyādyaṃ tāvanna yuktam / tvanmate idaṃ kartavyamāptābhipretatvāditi hetūkaraṇavadupapatteḥ //


nāpi dvitīyam / arthavādādeveṣṭasādhanatve buddhe vidhipratyayasya vā tadarthasya vānumityanabhyupagamāt / tvatpakṣe 'pi tatra vidhipratyayādyanumānaṃ vyarthameva/ tadbodhyasya pravartakartasyeṣṭasādhanatvasyarthavādādeva siddheḥ / asiddhau ca kalpakābhāvāt /


-------------------------------------------------------------------------


atha udayanoktavaktrabhiprāyavidhatvabhaṅgaḥ // 33 //


iṣṭopāyasya liṅgārthatve prāguktapañcabādhakāni krameṇa nirāha -- bādhaketyādinā // iti hetūkaraṇavaditi // idaṃ tvayā kartavyamityuktena kuta iti pratyukto brūte āptābhipretatvāditi / tatra tvanmate idaṃ tvayā kartavyamityasya tvatkṛtiviṣayatvenāptābhipretamityarthaḥ / tatra kuta


ityākāṅkṣāyāmāptābhipretatvāditi heturayuktaḥ syāt / tatra yadi kartavyamityasya kṛtiviṣaya ityetāvanmātraṃ


vivakṣitvā hetorupapattiṃ manyase tarhi mamāpi tathaivāstviti bhāvaḥ / vidhyanumānācceti bādhakaṃ nirāha -- nāpi dvitīyamiti // iṣṭasādhanatve iti // tathā 1 cānumānācceti hetorasiddhiriti bhāvaḥ / astūdayanamate 'yaṃ doṣa ityata āha -- tvatpakṣe 'pīti // asiddhau ceti // iṣṭāsādhanatvasyārthavādādasiddhau vidhyanumāpakābhāvādityarthaḥ/


-------------------------------------------------------------------------


1. thānu - naṃ. u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 314.


----------------------- ----------- ---------


vyāpakānupalabdhirūpabādhakanirāsena sārthakyaṃ tu manmate 'pi samam //


nāpi tṛtīyam / uktarītyeṣṭasādhanatvavācino liṅaḥ ekadeśabhūtāyāmicchāyāṃ lakṣaṇāsaṃbhavāt / kuryāḥ kuryāmityatrāpi saṃbodhyaṃ svātmānaṃ ca pratīṣṭasādhanatvasyaiva liṅarthatve bādhakābhāvācca //


nāpi caturtham / tvanmate kḷptecchāṃśātyāgenāptatvāṃśa iva --


-------------------------------------------------------------------------


aśvamedhāde 1 riṣṭasādhanatvādihetunā hyaśvamedhādikaṃ kṛtiviṣatayāptābhipretamityarthako"śvamedhena yajeta brahmahatyātaraṇakāma"iti vidhiranumātavyaḥ / iṣṭasādhanatvasyaivājñāte vidhyanumitireva nodīyāditi bhāvaḥ //


nanvarthavādānniścitamapīṣṭasādhanatvaṃ kartavyatvarūpavidhivyāptatvādiha ca tasyānupalambhena kuṇṭhitaśaktikaṃ na pravartayitumīṣṭe iṣṭāsadhatārūpārthaviyogāditi bādhakaṃ nirāha -- nāpi tṛtīyamiti // ukteti // abhiprāyo hīcchetyādinoktarītyetyarthaḥ / etadeśeti // iṣṭāsadhanetyatra sādhyaviṣayakatvenānupraviṣṭecchāyā ekadeśatvāt / tadvi 2 śiṣṭārthanupapattāvekadeśasya lakṣaṇayā 3 grahaṇasaṃbhavādityarthaḥ / lakṣaṇaiva doṣa ityanuśayādāha -- kuryā iti // taveṣṭasādhanaṃ mameṣṭasādhamityarthakatvopapatterityarthaḥ/ anyatra kḷptasāmarthyādityuktabādhakaṃ nirāha -- nāpi caturthamiti // kḷpteti // 4 icchāviśeṣarūpāmantraṇādau liṅ 5


śakteḥ kḷptatvenāmantraṇādyarthakaliṅgādau --


-------------------------------------------------------------------------


1.rapīṣṭa -e. 2.tatra vi -e. 3.ṇāgra -e. 4.yathā ityadhikam -e. 5.ṅaḥ śa-naṃ.u.e.


-------------------------------------------------------------------------


unokta-vabhiya-vitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 315.

---------------------- -------- --------


manmate 'pi tadatyāgena sādhanatvāṃśe śaktikalpanāt / kathaṃ ca liṅgāre 'nyortha iti vidhyartha liṅo'pi sa evārthaḥ //


nāpi pañcamam / naño 'surā ityādāviva tvadrītyā lakṣaṇayā madrītyābhidhayeṣṭasādhanatvaviruddhāniṣṭasādhanatvārthakatvāt /1 dṛṣṭaṃ ca nañaḥ kriyā-


-------------------------------------------------------------------------


-- kḷptecchārthakatvāṃśātyāgenāptatvāṃśamadhikamapi niveśyapteṣṭatvaṃ vidhiliṅo'rtha iti kalpyate / tathā manmatepi kḷptecchārthakatvātyāgenecchāviṣayasādhanatvāṃśepi liṅgādeḥ śaktiḥ kalpyate / ato 'dhikāṃśe śaktikalpanasya tulyatvānnedaṃ bādhakamiti bhāvaḥ / āptatvāṃśa ityupalakṣaṇam / kṛtisādhatvāṃśa ityapi dhyeyam / manmate tu na tadaṃśepi liṅgādeḥ śaktirityagre vyaktam //

nanvāmantraṇādāvāptatvāṃśe 'pi śaktiḥ kḷpteti vādinaṃ pratyāha -- kathaṃ ceti // niyāmākābhāvāditi bhāvaḥ / ekatra nirṇītārtho 'nyatrāpīti nyāyastvasati bādhake / prakṛte cāptecchāyā vidhyarthatve bādhakatrayasya prāgevoktatvāditi bhāvaḥ / niṣedhānupapattita iti bādhakaṃ nirāha -- nāpi pañcamamiti // tvadrītyāpadrītyetyetannañarthanirṇayavāde 'gre vyaktam / aniṣṭasādhanatvārthakatvāditi // tathā ca tatra


mānāntaravirodhābhāvānniṣedhānupapattirneṣṭasādhanatvasya liṅgādyarthatve bādhakamiti bhāvaḥ //


nanvasurādipadaṃ paryudāse 'pi kriyāyoge nañaḥ paryudāsārthatvamadṛṣṭacaram / tathā ca na bhakṣayoditi prasajyapratiṣedha evetyata āha -- dṛṣṭaṃ ceti //


-------------------------------------------------------------------------


1. iṣṭaṃ ca -ja.ga.ka.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadipayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 316.


----------------------- ----------- ----------


yāge 'pi nānuyājeṣu eyajāmahaṃ karotītyādau paryudāsārthakatvam //


-------------------------------------------------------------------------


nānu yājeṣviti / nañaḥ kriyānvayo na tūttarapadena samāsena nirdeśaḥ / anuyācānāma trayonuyājā ityukteḥ trayo yāgaviśeṣāḥ / anūyājanāmakayāgabhinneṣu 1 e yajāmaha iti pañcākṣaraṃ mantraṃ karoti uccārayatītyarthaḥ / pratiṣedhaḥ 3 pradeśe 'nārabhya vidhāne ca prāptapratiṣiddhatvā dvikalpyaḥ syāditi daśamāṣṭapapādīyādyādhikaraṇe"yajatiṣu e yajāmahaṃ karoti nānuyājeṣu ye yajāmahaṃ karoti"ti vākyadvayamudāhṛtya nañatra prasajyapratiṣedhārtha uta paryudāsārtha iti saṃdihya ādye anārabhyādhītena yajatiṣviti mantreṇānuyājeṣvapi yajatitvātprāpto ye yajāmaha iti mantro na karotīti pratiṣidhyata iti naño 'nu 3 yāja iti śabdasya ca mukhyārthalābhaḥ / paryudāsapakṣe tu nañanuyājaśabdābhyāṃ tadanyāyāgāntaragrahaṇamiti padadvayalakṣaṇādoṣaḥ / nañonuyājapadenānvaye 'naśva ityādāviva nityasamāsenānanuyājeṣviti prāptyātra pratīyamānakriyānvayāyogato 'vihitapratiṣiddhatvādvayanadvayaprāmāṇyātsāmānyaviśeṣabhāve satyapi niṣedhasya svāpekṣitaniṣedhyaprāpakatayā samānyavacasopekṣyatvena tulyavacchravaṇavirodhena cāyuktatvānnañonuyājasaṃbandhajhe vyākaraṇe 'pi dvitīyādhyāyaprathamapāde vibhāṣeti mahāvibhāṣādhikaraṇā 4 samāsopapatteḥ kriyānvitanaño 'pi paryadāsārthatvameveti anuyājānyayāgeṣu ya yajāmahaṃ karotītyevārtha iti siddhānti 5 tvāditi bhāvaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1.'ye' ityeva sarvatrāsti -naṃ.u.e. 2.dhe pra-u.e. 3.'nū' iti prāya asti -u.e. 4.ṇasa -naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------


unokta-vabhiya-vitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 317.


---------------------- --------- ---------


yadvā prathamaṃ nañarthadhatvarthayoranvayo 'nantaraṃ tadanvitena liṅgā mānāntarāviruddhakalañjalabhakṣaṇābhāvasyeṣṭasādhanatvamevocyate //


-------------------------------------------------------------------------


ete virodhiparatvaṃ samastasyaiva naño na tu vyastasyeti rucidattoktaṃ nirastam / paryudāśrayaṇe mīmāṃsānyāyasiddhe sati yathoyogaṃ virodhitvasya vānyatvasya vārthasya grahaṇe bādhakābhāvāt //


maṇau 1 tu -- iṣṭasādhanatvasya liṅarthatve na kalañjaṃ bhakṣayedityatra vidhyarthaniṣedhānupapattiḥ / tadbhakṣaṇsya tṛptirūpeṣṭasādhanatvāt / nacāsurā ityādivatparyudāsalakṣaṇayā virodhyaniṣṭasādhanatvabodhanaṃ nañosamastvātkriyāsaṃgatatvena pratiṣedhavācakatvavyatpatteśceti cenna / viśeṣyavati viśiṣṭaniṣedhasya saviśeṣaṇehītinyāyena viśeṣaṇaniṣedhaparyavasāyitayā kalañjabhakṣaṇamiṣṭotpattināntarīyakaduḥkhasādhanamiti na kalañjaṃ bhakṣayedityena bodhitatvāditi granthena nañaḥ pratiṣedhārthatvamupetyaiva niṣedhānupapattisamādhanamuktam / taduttarabhaṅge nirasiṣyata iti bhāvaḥ / ādipadena nārṣeyaṃ vṛṇīte, nekṣetodyantamādityamityādergrahaḥ / nekṣetetyasyāpi caturthādyapāde 2 tṛtīyādhikaraṇe paryudāsatvokteḥ //


astu tatra nityavacchravaṇavirodhādibādhakena lakṣaṇayāpi paryudāsākṣayaṇam / prakṛte ca bādhakābhāvānmukhyārtha eva


prasajyapratiṣedhostviti vādinaṃ pratyāha -- yadveti // bhakṣaṇarūpadhātvarthetyarthaḥ / na ca mīmāṃsakavannyarthamādāyākhyātānvayaḥ, tena kalañjabhakṣaṇābhāva iṣṭāsādhanamityanvaya iti vācyamityādinā pakṣadharādyuktamāśaṅkya nirāha -- neceti // na tu nañartheneti // tasya bhinnapadopāttatvena bahiraṅgatvāditi bhāvaḥ / subantepyāha -- gambhīrāyāmiti //


-------------------------------------------------------------------------


1.'ṇau na kalañja' itthamasti-naṃ.u. 2.'tṛtīyādhikarame' iti nāsti-u.e.naṃ. pūritam -mu.


-------------------------------------------------------------------------nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 318.


----------------------- ------------ ---------


na ṭa prakṛtibhūtadhātvarthasya prathamamantaraṅgeṇa pratyayārthenaivānvayo na tu nañartheneti vācyam / taṇḍulān pacatītyatra taṇḍulaviṣayakapākānukūlakṛtimānityartha 1 pratītyā taṇḍulānvitapākasyākasyākhyātārtha 2 bhūtayā kṛtyānvayasya gambhīrāyāṃ nadyāṃ ghoṣa ityādau gambhīrā3 nvitāyā eva nadyāḥ saptamyarthe nādhikaraṇatvenānvayasya 4 darśanāt //


kiṃ ca nañarthasya pratiyoginyākāṅkṣotthiteti tasyaiva prathamaṃ dhātvarthenānvayaḥ / sannidhānādapyā--


-------------------------------------------------------------------------


nanu - tatrāpyarūṇai 5 kahāyanīnyāyena khalekapotanyāyena copapadārthaprakṛtyarthayoḥ yugapadena kriyānvaye paścātpā 6 rṣṭikānvayabalenaiva taṇḍulavalaviṣakapākānukūlakṛtimānityādipratītirityastu / yadvā sannidherbalavatvātpūrvaṃ prakṛtyarthasya pratyārthenaivānvayo nopapādārtheneti vadantaṃ pratyāha -- kiṃ ceti // utthiteti // svarasā / dhātvartheneti // tasyaiva pratiyogitvāditi bhāvaḥ / sannidhānādapīti // dhātvarthasyaikapadopāttatvātpratyayārthasannidhānamasti / nañarthena tvākāṅkṣāsti / tatra sannidhānātpūrvaṃ pratyayārthena dhātvarthasyānvayo vā 7 thākāṅkṣāvaśānnañartheneti saṃdehe dvitīya eva yuktaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1. rthasya pra-naṃ.ga.rā.sur. 2.thenānvayasya -ja.kar. thakṛtya -rā.su. 3. ratvānvi-naṃ.ja.ga.ka. 4.sya ca da-naṃ.ja.ka. 5.ṇayaika-u.e. 6.tpārṣṇikā -u. tpārthikā -e. 7. atheti nāsti -e.u.


-------------------------------------------------------------------------


unokta-vabhiya-vitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 319.


-------------------- -------------- -----------


-- kāṅkṣāyā 1 eva balavatvāt //


etadeva parihāradvayamabhipretya viṣṇutatvanirṇaye"jñātvaiva hīṣṭasādhanatāṃ pravartate ca viparyayeṇe"ti viparyayaśabdaḥ prayuktaḥ / kalañjabhakṣaṇasyāniṣṭasādhanatvaṃ kalañjabhakṣaṇasyāniṣṭasādhanatvaṃ kalañjabhaṇābhāvasyeṣṭāsādhanatvaṃ ceti dvayamapi hi kalañjabhakṣaṇeṣṭasādhanatvasya viparyaya eva //


keci 2 t -- yathā gatinivṛtyarthasyāpi sthādhātoḥ pratiṣṭhata ityatra pro 3 pasandānena gamanārthatā / tatheṣṭasādhanatvārthasyāpi liṅgo nañupasaṃdānenāniṣṭasādhanatvārthatvamityāhuḥ //


-------------------------------------------------------------------------


sannidhānaṃ hi pāṭhasādeśyarūpaṃ sthānapramāṇam / ākāṅkṣā hi prakaraṇam / tatra"śrutiliṅgavākyaprakaraṇasthānasamākhyānāṃ samavāye 4 paradaurbalyamarthaviprakarṣāditi"tṛtīyādhikaraṇoktadiśā prakaraṇasya sthānādapi balavatvāt //


ata eva tṛtīyasya tṛtīyapāde daśamādhikaraṇe 5 rājasūyaprakaraṇe śrutābhiṣecanīyāgasannidhāvāmnātānāmapyakṣairdāvyatītyādyuktivadevanādīnāṃ prakaraṇāt rājasūyā 6 ṅgatvamuktamiti bhāvaḥ / etadeva parihāradvayamityetadvyañjayanmūlārūḍhatāṃ spaṣṭayati -- kalañjabhakṣaṇasyeti // maṇikārādimatamāha -- ktecitviti // sthādhātoriti // yadyapi ṣṭhā gatinivṛttāvitipaṭhanāt ṣṭhā dhātoritivācyam / tathāpi

"dhātvādeḥ ṣaḥ śa"iti kṛtasakārasyāyamanuvāda ityadoṣaḥ / propasaṃdāneneti // upasaṃdānaṃ nāma dhātugataśaktatāvacchedakatvāparaparyāyam dyotakatvāt / tādṛśa 7 pretyupasaṃsargasaṃnidhānenetyarthaḥ / gamanārthateti //


-------------------------------------------------------------------------


1.eva iti nāsti-naṃ.ga.ka.rā.su. 2.ttu ya -naṃ.ja.ga.ka.rā.su. 3.pretyupa -ja.ka. 4.pāra-naṃ. 5. daśamādhikaraṇe iti nāsti -u.e.naṃ. haṃsapādenapūritam -mu. 6.viṣayetyadhikam -e. 7. śapratyupa -naṃ.e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 320.


----------------------- ------------- --------


anye tu - na bhakṣayedityādiniṣedhasthale bhakṣayediti na liṅ / vihitasya pratiṣedhāyāgāt / kiṃ tu balavadaniṣṭānanubandhitvaniṣedhyasamarpakaṃ liṅpratirūpakamavyayameva /"vyātena kiraṇāvalīmudayanaḥ""cakre subandhuḥ sujanaikabandhurityādau"2 tiṅ pratirūpakāvyayavat /


-------------------------------------------------------------------------


"apetarayuddhābhinivośasaumyo /


harirhariprasthamatha pratasthe"//


ityādi māghādau prayogāditi bhāvaḥ //


atrārucibījaṃ tūpasargāṇāṃ maṇyabhimatadyotakatvanirāsenāgre vācakatvasamarthanenedaṃ pratyuktaṃ bhaviṣyatīti / 2 tiṅpratirūpakaṃ 3 kiṅgantasadṛśamityarthaḥ //


arthānāṃ pravivecanāya jagatāmantastamaḥ śāntaye


sanmārgasya vilokanāya gataye lokasya yātrārthinaḥ /

tattattāsamasabhūtabhītaya imāṃ vidyāvatāṃ prītaye


vyātene kiraṇāvalīmudayanaḥ sattarkatejomayīm //


iti kiraṇāvalyāṃ tṛtīyo granthakaraṇapratijñāślokaḥ / cakre subandhuriti //


pratyakṣaraśleṣamayaprabandhavinyāsavaidagdhyanidhirnibandham /


sarasvatīdatattavaraprasādaścakresubandhuḥ. . . .


-------------------------------------------------------------------------


1.liṭpra-naṃ.ja.ga.ka.rā.su. 2.liṅpra-naṃ.e.u. 3.liṅsadṛ-u.naṃ. 4.liṅntasadṛ-e.


-------------------------------------------------------------------------


unokta-vabhiya-vitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 321.


----------------------- -------- ---------


balavadaniṣṭānanubandhitvaviśiṣṭasādhanatvaṃ liṅartha iti mate 'pi hi nañā balavadaniṣṭānanubandhitvarūpaviśeṣaṇe niṣiddhe draviṭamaṇḍakanyāyenāniṣṭānubandhitva 1 eva paryavasyatītyāhuḥ //


tasmādvidhipratyayasyeṣṭasādhanatvārthakatve na kiñcidbādhikam //


-------------------------------------------------------------------------


iti vāsavadattākhyagrandhasya ślokaḥ / subandhuriti vāsavadattākhyagranthakarturnāmadheyam / ādadipadena --


ujjahārapadamañjarīmasau śabdaśāstrasahakārapādapāt /

iti padamañjaryādiprayogagrahaḥ / liṅantaprayoge ta"parokṣe liḍiti"parokṣe bhūte ca liṭonuśānasanātsvakṛteḥ parokṣatvabhūtārthayorayorabhāvāvdyātena ityādiprayogocha'sādhureva syāt //


ata eva kiraṇāvalī vyākhyāne -- vyātene vyātanodityarthamuktvā,"āśaṃsāyāṃ bhūtavacce"ti liḍiti matamayuktaṃ, tatra bhūtasāmānyapratyayasyātideśādbhūtaviśeṣavihitayorlaṅliṭoranatideśāditi matāntaraṃ dūṣayitvā, tiṅantapratirūpapako 'ya nipātaḥ cakre subandhuḥ sujanaikabandhuritivadityuktamiti bhāvaḥ // draviḍeti //


maṇḍākākhyabhakṣyaviśeṣabhakṣaṇākuśalo draviḍo drāviḍajātimān hastena maṇḍakaṃ gṛhītvā śiroveṣṭanenāpi vadane nikṣipya yathā bhakṣayati evameva viśiṣṭa 3 niṣedhenāpyaniṣṭānubandhitvameva prāptamityarthaḥ /.


atrāpyarucibījaṃ tu pūrvoktadiśā dvedhā niṣedhasthale samādhānopapattāvavyayatvādikalpanākleṣo nānusartavya iti //


------------------------------------------------------------------------1


1.tvameva -naṃ. ja.ka.ga. 2.laḍiti-naṃ.e. 3. vidhipadamadhikam - u. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.piricchedaḥ pu - 322.


----------------------- ----------- -------


etadapyukta"miṣṭasādhanatā"meveti / na tu vaktrabhiprāyamityarthaḥ //


yadyapi svābhiprāyo 'pi svapravṛttihetuḥ / tathāpi sa svarūpasanneva hetuḥ / na tu jñātaḥ / jñātaṃ sadyatpravartakam tadeva liṅvācyam / tādṛśaṃ ceṣṭasādhanatvameva / na ta tu svābhiprāyaḥ / 1 etadapyāha"iṣṭāsādhanatāṃ jñātvai"veti / na tu svābhiprāyamivājñātvetyarthaḥ //


udayanoktavaktrabhiprāyavidhitvabhaṅgaḥ // 33 //

-------------------------------------------------------------------------


ṭīkoktadiśā evakārasya bhinnakramapetya pratipāditamarthaṃ mūlārūḍhaṃ darśayati - etadapyuktamiti // na kevalaṃ prācīnaparihāradvayamityaperarthaḥ / yathāśrutānvaye 'pyevakāravyāvartyaṃ darśayati -- yadyapītyādinā //


nanu jñātaṃ satpravartakamiṣṭasādhanatvameva na tu svābhiprāya ityayuktam / iṣṭasādhanatvajñāne tadviśeṣaṇecchā api jñātavyatvāt / abhiprāyasya cecchāviśeṣatvādityata āha -- atra ceti //


udayanoktavaktrabhiprāyavidhitvabhaṅgaḥ // 33 //


1.sa ca preṣṭhatvaṃ necchāviṣatvaṃ yenecchāpi jñātā pravṛttihetuḥ syāt / kiṃ tu svarūpaṃ sadicchāviṣayatvaṃ prati prayojakaṃ sukhaduḥkhābhāvānyataratvameveti jñeyam / ityadhikam - ga. 'atra ceṣṭatva' mityādinā śiṣṭamitthameva - rā. su.


-------------------------------------------------------------------------


baṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 323.


----------------------------- --------- ---------- halavadaniṣṭhānanubandhitvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 34 //


atroktaṃ maṇau --


neṣṭasādhanatvamātraṃ vidhiḥ / aśakye takṣakacūḍāmaṇyāharaṇādau tātkālikeṣṭasādhane viṣasaṃpṛktamadhubhakṣaṇe niṣiddhakarmaṇi ca pravṛttiprasaṅgāt / kiṃ tu kṛtisādhyatve sati balavadaniṣṭānanubandhitvena vā iṣṭotpattinānantarīyakaduḥkhādhikaduḥkhājanakatvena vā-


-------------------------------------------------------------------------


balavadaniṣṭānanubandhitvādiśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 34 //


atreti // iṣṭasādhanatvameva viṅagādyartha iti prameyaviṣaye viśiṣṭameveṣṭasādhanatvaṃ vidhipratyārtha ityuktamiti vakṣyamāṇenānvayaḥ / niṣiddhakarmaṇi kalañjabhakṣaṇādau / tātkālikeṣṭasādhana ityanuṣaṅgaḥ / balavadityādi //


yadyapi maṇāviṣṭotpattināntarīyaketyādi dvitīyakalpa eva kaṇṭhoktastathāpi śyenādau vidhipravṛttivyutpādanasthale balavadaniṣṭānanubandhitvamapi nānvetītyādivyavahārāttadanurodhenādyaḥ pakṣaḥ / 1 pakṣadharādivikṣāyurodhena tṛtīyaḥ pakṣa ukta ityadoṣaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


1.nañ vyatyāsenetyadhikam - naṃ. u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadiyapayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu -0 324.


iṣṭotpatyanāntarīyakaduḥkhājanakatvena vā viśiṣṭameveṣṭasādhanatvaṃ vidhiḥ //


yadyapyādye bavavatvamanugatamekaṃ nāstīti śaṅkā / dvitīye 'pyakleśarūpe 1 rāmasmaraṇādau tatsādhyeṣṭotpattināntarīyakaṃ duḥkhamaprasiddhamiti śaṅkā/ tathāpi tṛtīye na kāpi śaṅkā / evaṃ ca niṣedhavākyasthena nañā -


-------------------------------------------------------------------------


kṛtisādhyatve satītyetaduttarakalpadvaye 'pyanveti / ādyaviśeṣaṇena takṣakacūḍāmaṇyāharaṇādau na pravṛttiprasaṅgaḥ / dvitīyena tu viṣasaṃpṛktamadhubhakṣaṇe niṣiddhe ca na pravṛttiḥ / bhojanādinā tṛptyādirūpeṣṭotpattau satyāṃ yannāntarīyakaṃ duḥkhaṃ śramādi tadadhikanarakādiduḥkhājanatveneti dvitīyapakṣasyārthaḥ / iṣṭotpatyanantara 2 bhāviduḥkhājanakatveneti tṛtīya 3 pakṣasyārthaḥ / ādyapakṣe bavadaniṣṭānanubandhitvaṃ ca na viśeṣaṇam / anugatasya tasyābhāvāditi maṇikṛduktameva doṣaṃ dvitīyapakṣe pakṣadharādyuktaṃ doṣamarucibījaṃ darśayati -- yadyapīti // iṣṭāpekṣayā aniṣṭasyādhikatvaṃ balavatvamityādirūpeṇa kathaṃ cidanugateḥ iṣṭotpattināntarīyakaduḥkhādhikaduḥthajanakatvaṃ prasiddham / tadanyatvena vivakṣitatvasya ca sambhavācchaṅketyevoktam // tṛtīye nakāpi śaṅketi //


yadyapyajanakatvaṃ janakatvātyantābhāvajanakānyonyābhāvarūpatayā bhinnam / tathā ca militajñānahetutāyāṃ gauravamanubhavaśca / pratyekajñāne 'pi phalasiddheśca pratyekahetutāyāmananugama iti śaṅkāsti / tathāpi pratyekahetutve 'pi tādṛśaduḥkhajanakatvajñānavirodhitvenānugamasambhavāditi bhāvaḥ //


niṣedhasthaloktanirvāhamanuvadati -- evaṃ ceti // viśiṣṭasya vidhyarthatva ityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.nāma-ga.rā.su. 2.raṃbhā -u.naṃ 3. pakṣapadaṃ na -naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


baṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 325.


------------------------------ -------- ---------


balavadaniṣṭānanubandhitvādi 1 rūpaṃ viśeṣaṇameva niṣidhyate / na tu viśeṣyam / tathā ca na mānāntaravirodhaḥ //


na ca naño vidhyarthaikadeśena viśeṣaṇenānvaye ekaśabdārthasyāparaśabdārthaikadeśenānvaya 2 vyutpattivirodha iti vācyam / caitramātetyādi caitrasya janakastrīvācakamātṛpadārthaikadeśena, putreṇa caitraputrasya putra ityevamanvayasya ca darśanāt //


kiṃ ca -- kumudaṃ śvetameva pārtha eva dhanurdharo 5 nīlaṃ sarojaṃ bhavetyevetyatra viśeṣaṇaviśeṣyakriyā 6 nvitā nāmavadhāraṇānāṃ


yathākramamayogānyayogātyantāyogavyavacchedā arthāḥ / evaṃ ca śvetadīnāmavadhāraṇārthaikadeśenāyogādinānvayo dṛśyate / evamaghaṭaḥ paṭa ityādau manmate sāmānādhikaraṇyāya ---


-------------------------------------------------------------------------


na mānāntareti // tātkālikeṣṭasādhanatvagrāhimānāntaretyarthaḥ / pakṣadharādyuktaśaṅkottare vyanakti-- na ca naña iti // avadhāraṇārthaikadeśeneti // ayogavyavacchedāditrayasyāpyavadhāraṇārthatvenaikaikaprakramātsthitīyogānyayogātyantāyogānāṃ vyavacchedapratiyogināmavadhāraṇārthaikadeśatvāditi bhāvaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.ādipadaṃ na -ja.ka. 2. yevyu -ja.ka.su. nānanvayavirodha iti -rā. 3. tranaptā -naṃ.ja.ga.rā.su. 4.putraputra-naṃ.ja.ga.ka sya naptṛvā -rā.su. 5.sarojaṃ nīlaṃ -naṃ.ja.ga.ka.rā.su. 6.yāśritā - ja.ka.

-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 326.


----------------------- ------------ ---------


anyonyābhāvavati lākṣiṇikatvena padārthaikadeśenānyonyābhāvena 1 ghaṭasya pratiyogitvenānvayo dṛśyate / tathā 2


caikadeśenānvayavyutpattireva siddhā //


api ca -- na kalañjaṃ bhakṣayedityādau nañarthasya vidhyarthena viśiṣṭenānvayepi śābdena viśiṣṭābhāvena viśeṣyasatvajñānasahakṛtena viśeṣaṇābhāvasyānumānāt / vidhyarthaikadeśena viśeṣaṇena nañarthasyānvaya eva nāsti //


kecittu -- kṛtisādhyatveṣṭasādhanatvāniṣṭāsādhanatvāni pratyekaṃ vidhipratyayārthāḥ / tathā ca niṣedhasya na vidhyarthaikadeśenānvaya ityāhuḥ / tanna / trayāṇāṃ pratyekamarthatve 'kṣādiśabdeṣvivaikaikasmin prayoge ekaitasyaiva pratītiprasaṅgāt /


-------------------------------------------------------------------------


manmate -- nyāyamate / lākṣiṇikatveneti // vyaktametadagre nañarthanirṇayavāde / atiriktaviśiṣṭābhāvānabhyupagamapakṣe samādhiṃ dṛṣṭāntairupapādyātiriktābhāvamatenāha -- api ceti // vidhyartheneti // vidhipratyayarūpaliṅgādyarthenetyarthaḥ / viśiṣṭeneti // kṛtisādhyatvesatītyādiviśeṣaṇaviśiṣṭasādhanatvenetyarthaḥ / viśiṣṭābhāvena viśiṣṭābhāvajñānena //


ekadeśimataṃ pūrvapakṣimukhenaivānūdya pakṣadharādyuktadoṣeṇa nirāha -- kecitviti // viśiṣṭasya liṅagādyarthatvakalpane kiṃ yāgādau pravṛtyarthamuta niṣedhopapatyarthaṃ yadvā bādhakadaśāyāmapi viṣayasaṃpṛktamadhubhakṣaṇadāvapravṛtyartham /


-------------------------------------------------------------------------


1. sahetyadhikam -naṃ.ja.ga.ka.su. 2. tasmādeka - naṃ.ja.ka.


-------------------------------------------------------------------------

vaṣṭhā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 327.


----------------------------- --------- ----------


sati gatyantare śaktitrayakalpanasyānyāyyatvācca / tasmādviśiṣṭameveṣṭasādhanatvaṃ vidhipratyayārtha iti //


ucyate --


viśiṣṭārthakatvakalpanaṃ hi natāvadyāgādau pravṛtyartham / iṣṭasādhanatvajñānenaiva tadupapatteḥ / na hi yāge balavadaniṣṭānubandhitvaṃ prasaktam / yena tadabhāvo yajetetyanena bodhyeta //


nāpi kalañjaṃ na bhakṣayedityādiniṣedhopapatyartham / anyathāpi 1 tadupapatteruktatvāt //


nāpi saṃjātabādhasya viṣasaṃpṛktamadhubhakṣaṇādau niṣiddhe kalañjabhakṣaṇādau cāpravṛtyartham / pravartakatvenābhimatamiṣṭasādhanatvajñānaṃ hi 3 neṣṭasādhanamiti jñānam / pareṣṭasādhanamiti jñānepyapravṛtteḥ //


-------------------------------------------------------------------------


ādyaṃ nirāha -- na tāvaditi // dvitīyaṃ nirāha -- nāpīti // caturdheti // svamatena parihāradvayasya"kecittu anye tvi"tyābhyāṃ ca parihāradvayasyokteriti bhāvaḥ / tṛtīyaṃ nirāha -- nāpi sañjātabādhasyeti // bahuvrīhiḥ // viṣasaṃpṛktamadhubhakṣaṇādikamanarthaheturiti jānatopi puruṣasyetyarthaḥ / iṣṭopāyatvamātrasya pravartakatvepi tasya tatrāpi satvena pravṛtyāpatteriti bhāvaḥ / pravartakatvenābhimatamiṣṭopāyatvaṃ tatra nāstīti vaktuṃ prasaktakalpadvayanirāsapūrvamupodghātamāha -- pravartakatvenetyādinā pravṛttiparatvāhānerityantena / pūrvoktapakṣadvaye 'pi doṣamāha -- icchāyā iti //


-------------------------------------------------------------------------


1.pi cacurthopa -- ga. pi caturartho -rā.su. 2.syāpi -naṃ.ja.rā.su. 3.nasve-naṃ.ja.ka.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 328.

----------------------- ------------- ----------


nāpi sveṣṭasādhanajñānam / 1 iṣṭasāmānyasādhanatvajñāneneṣṭaviśeṣasvargādisādhanayāgādāvapravṛtteḥ / icchāyāḥ svarūpasatyā eva pravartakatvena tajjñānānapekṣaṇācca //


kiṃ tu svargo me 'stvitīcchāprakārībhūtasvargatvaviśiṣṭaṃ prati sādhanatvena jñānam / na caivaṃ pravartakajñānasyānanugamaḥ /


svarūpasadicchāviṣayasādhanatva 2 jñānatvenānugamāt / 3 etadapi na phalecchārahitaṃ pravṛttiṃ janayati / kiṃ tu svargaṃ sādhayiṣyāmīti phalecchāsahitameva /


-------------------------------------------------------------------------


iṣṭasādhanamiti jñānaṃ sveṣṭāsadhanamiti jñānamiti pakṣadvaye 'pīcchāyā jñānaviṣayatayānupraveśāt / tasyāśca svarūpasatyā eva pravartakatvānna kalpadvayamapi yuktamiti bhāvaḥ / iccheti // svarūpasadicchāyāḥ prakārībhūtaṃ 4 svargaviśeṣaṇatayā viṣayībhūtaṃ yatsvargatvaṃ tadviśiṣṭaṃ pratītyarthaḥ / asmin pakṣe bādhakamāśaṅkya nirāha -- na caivamiti // svargapaśuputrādirūpeṇeṣṭaviśeṣaṇāmanekatvāttattadicchāprakārībhūtaviśiṣṭaṃ prati sādhanatvasyāpyanekatvena tajjñānānāmapi tathātvādananugama ityarthaḥ / svarūpasadiccheti // sukhādivadicchāyāḥ jñātaikasatve 'pi tajjñānavarjanīyasannidhyeva / na tu pravartakakoṭipraviṣṭamiti bhāvaḥ //


nanvevaṃ phalecchāhīnasyāpi pravṛtyāpattirityata āha -- etadapīti //


-------------------------------------------------------------------------


1.pareṣṭa ityādi nāsti -naṃ.ja.ka. 2.najñā-ja.ka. 3.tadapi-naṃ. ja.ka.rā.su. ekāraḥ pūritaḥ -ca. 4. tasva -e.naṃ.


-------------------------------------------------------------------------


vaṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 329.


----------------------------- ---------- ---------


uktāyāmicchāyāṃ svarūpeṇa satyāmidaṃ svargasādhanamiti jñānenaiva pravṛtterdarśanāt / na hi phalarāge idaṃ phalasādhanamiti jñāna ca sati aniṣṭānanubandhitvājñānena 1 pravṛttivilambaḥ / 2 kriyāṃ 3 phalasādhanatayāvagamya phalarāge sati tāṃ cikīrṣatyanantaraṃ karotīti hi sthitiḥ //


na caivaṃ yatpravartakamiṣṭaviśeṣasādhanatvena jñānaṃ tanna vidhipratyayajanyam / yacca vidhipratyayajanyamiṣṭasādhanatvena jñānaṃ tanna pravartakamiti kathaṃ vidhipratyayasya pravṛttiparatvamiti vācyam / vidhipratyayeneṣṭasādhanamityeva bodhite 'pi svargakāmo yajeteti vākyajanyasya svargasādhanamiti jñānasya pravartakatvena vidhipratyayasya pravṛttiparatvāhāneḥ //


-------------------------------------------------------------------------


svargome 'stvitītyādinoktamapītyarthaḥ / asyaiva pravartakatve pramāṇamāha -- uktāyāmiti //


nanvevaṃ maṇyuktaviśeṣaṇajñānamapyastu pravartakamityata āha -- na hīti // kathametadubhayamityato vyanakti -- kriyāmiti // yajanabhajanādikriyāmityarthaḥ /"anudāttopadeśavanatitanotyādīnāmanunāsikalopo jhaliṅkiñiti, vālyapī"ttyuktatvādavagamyeti sādhu / iti hīti // hiśabdena sarvānubhavasiddhatvaṃ sūcayati -- vidhipratyayeneti // sāmānyānvitābhidhānavāde sāmānyānvayabodhako 'pi śabdaḥ padāntarasamabhivyāhāreṇa viśeṣānvayabodhakama eva bhavatītyanvitābhidhāne vyutpāditatvālliṅgādividhipratyayasya ceṣṭasādhanatvasāmānyabodhakasyāpi --


-------------------------------------------------------------------------


1.nāpravṛttiḥ -ja.ka. 2.phaletyadhikam-ja.ka. 3.pravṛttītyadhikam -naṃ.ja.ka.

-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 330.


----------------------- ----------- ----------


evaṃ ca viṣasaṃpṛktamadhubhojanādiphale duḥkhe utkaṭadveṣadaśāyāṃ tatphale sukhe icchaiva 1 neti na tatra pravṛttiḥ / sukhatvaprayuktāyā api autsargikaphalecchāyā duḥkhaviṣayakatkaṭadveṣeṇāpoditatvāt / anyathā sādhane balavadaniṣṭānubandhitve jñātepi sukhasādhanatvaprayuktecchā syāt /


-------------------------------------------------------------------------


- svarga 2 yāgiśabdāntarasamabhivyāhāreṇa viśeṣa eva paryavasānānna pravṛttiparatvabhaṅga ityarthaḥ //


evamupodghātamuktvā kalañjabhakṣaṇādāvapratyarthaṃ vidhipratyayasya viśiṣṭārthatvakalpanamapi netyetadupapādayati -- evaṃ


ceti // icchaiva netīti // tathā ca tatreṣṭasādhanatvajñānameva neti kāraṇābhāvānna pravṛttirityarthaḥ //


nanvaivaṃ viṣasaṃpṛktamadhubhojanādiphale sukhatvasyāpi bhāvāt sukhatvaprayuktecchāyā pravṛttirapi āha -- sukhatveti // 3 viṣasaṃpṛktamadhubhojanādijanye tātkālikatṛptisukharūpa iti yojyam / utkaṭeti // utkaṭatvaṃ ca jātirvā kaściddharmo veti bhāvaḥ / anyatheti // prabalabādhakena rāgasyānapavāde tātkālikeṣṭāsadhane baladaniṣṭānubandhitvādinājñāte 'pītyarthaḥ / icchāsyāditi // tathā ca tatprayukteṣṭasādhanatvajñānanimittā pravṛttirapi syāditi bhāvaḥ / uktārthasya saṃgraheṇānuvādapūrvakaṃ phalitamāha -- evaṃ ceti // svarūpasadicchāviṣayasādhanatvajñānasya phalecchāsahitasya pravṛttihetutve satītyarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.evakāro nāsti- naṃ.ja.ka. 2.svargapadaṃ na -u.naṃ. 3.tatphale ityadhikam -u.


-------------------------------------------------------------------------


vaṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 331.


----------------------------- --------- -----------


evaṃ ca balavadaniṣṭānanubandhitvādiviśeṣaṇaphalasyātiprasaṅganivāraṇasyeṣṭasādhanatāghaṭakatvena pravṛttāvavaśyāpekṣitāyāḥ phalecchāyā abhāvenaiva siddheriṣṭāsādhanatvaṃ tredhā na viśeṣaṇīyam / uktāyāṃ phalecchāyāmasatyāṃ tvaduktaviśeṣaṇaviśiṣṭasvargasādhanatvajñāne satyapyalasasyānyatrāsaktasya ca puruṣasya yāgādau pravṛtyadarśanenānvayavyabhicārāt //


na ca tatra sādhanaviṣayakacikīrṣābhāvādevāpravṛttiriti vācyam / sāmagrīsatvena cikīrṣāya evāpādyamānatvāt / balavadaniṣṭānubandhitvā 1 dijñāne satyapi niṣiddhakarmajanye duḥkhe utkaṭadveṣarūpāpavādakābhāvadaśāyāṃ tajjanyasukhaviṣayakarāgautkaṭyena niṣiddhakarmaṇi pravṛttidarśanena


vyatirekavyābhicārācca //

-------------------------------------------------------------------------


atiprasaṅgeti // saṃjātabādhasyāpītyādinoktātiprasaṅganivaraṇasyetyarthaḥ / ghaṭakatvaneti // icchāyā abhāve iṣṭasādhanatoktyasaṃbhavāditi bhāvaḥ //


nanu phalecchāviraheṇe 2 voktaviśeṣaṇatrayānyatamajñānaviraheṇāpi pravṛtyabhāvāttadapyāvaśyakamityato 'nvayavyatirekavyabhicārānna pravṛttihetutvaṃ tasyeti bhāvenāha -- 3 uktāyāmiti // vyabhicārasyānyaprayuktatvamāśaṅkyanirāha -- na ceti // sāmagrīti // uktaviśeṣaṇaviśi 4 ṣṭeṣṭasādhanatvajñānasyaiva sāmagrītvāditi bhāvaḥ / atrāpyanyaprayuktatvaṃ vyabhicārasyāśaṅkya nirāha -- na ca sādhana iti //


-------------------------------------------------------------------------


1.tvājñāne -ja.ga. tvajñā-ka.rā.su. ṣṭānanubandhitvājñā -naṃ. 2.ṇaivo u.naṃ. 3.yu-naṃ.u. 4.ṣṭasā-naṃ.e.u. iṣṭeti pūritam -mu.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.piricchedaḥ pu - 332.


----------------------- ------------- ----------


na ca sādhanacikīrṣayā tatra pravṛttiḥ / sāmagryabhāvena cikīrṣābhāvasyaivāpādyamānatvāt // kiñca viśiṣṭamiṣṭasādhanatvaṃ vidhyarthaścecchayenenābhicaranyajetetyatra 1 vidhipratyayasya viśeṣyamātre lākṣaṇikatvaṃ syāt //


paroktaviśeṣaṇaviśiṣṭeṣṭasādhanatvaṃ liṅgadyartha ityatra kalpakaṃ nāstītyupapādya bādhakaṃ cāstītyāha -- kiṃ ca viśiṣṭamiti // śyenenābhijaranyajetetyasya śyenanāmako yāgaḥ śatru vadhasādhanamityarthaḥ / abhicarannityasya"lakṣaṇahetvoḥ kriyāyā"miti hetau śatrantatayābhicarituṃ śatruṃ hantumityarthātphalabhūtaḥ śatruvadhaśca"nahiṃsyāditi"vacanena niṣiddha iti niṣiddhaphalakatvāt tātkālikeṣṭopāyo 2 pi śyenayāgo


balavadaniṣṭānubandhīṣṭotpattināntarīyakaduḥkhādhikaduḥkhajanakādiśca bhavatīti tatra viśeṣaṇatrayasya bādhādviśeṣyamātraparatvaṃ vācyam / liṅgaderviśiṣṭārthaśaktasya viśeṣyamātre lākṣaṇikatvamiti doṣaḥ syāt / iṣṭasādhanatvasyaiva vidhipratyayārthatve tu na doṣa iti bhāvaḥ //


nanu - gordravyaṃ ghaṭo 'nitya ityādau viśeṣyamātrepyanvayadarśanena viśeśeṣyamātropasthitau na lakṣaṇā / viśeṣyabādhena viśeṣaṇamātrānvayasthala eva viśeṣyānvitaviśeṣaṇasya svātanatryeṇopasthityarthameva lakṣaṇāśrayaṇamiti cenna / viśeṣaṇaviśeṣyayoranyonyānvitatve 'viśiṣṭepyekatraiva lakṣaṇetyatra niyāmakābhāvāt//


-------------------------------------------------------------------------


1.vidhipratyayasyeti nāsti- ka.ja. 2.yepi-naṃ.u.e. 3.ge-naṃ.e.u.


-------------------------------------------------------------------------


vaṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 333.


----------------------------- --------- -------


kiṃ caivaṃ nivartakamaniṣṭasādhanatvamapi balavadiṣṭānanubandhitvena viśeṣaṇīyaṃ syāt //


imāmeva pratibandīṃ darśayituṃ viṣṇutatvanirṇaye"nivartate ca viparyayeṇa"ityuktam //


nanu tatra balavadiṣṭānubandhitvajñānaṃ pratibandhakamiti balavadiṣṭānubandhitvājñānameva nivṛttiheturna tu balavadiṣṭānanubandhitvena jñānamapi, ananubhavāditi cedihāpi balavadiniṣṭānubandhitvajñānaṃ pratibandhakamiti balavadiniṣṭānubandhitvājñānameva pravṛttihetuḥ na tu balavadaniṣṭānanubandhitvena jñānamapi ananubhavāditi samam //


-------------------------------------------------------------------------


tuṣyatu durjana iti doṣāntaramāha -- kiṃ caivamiti //"na kalañjaṃ bhakṣayedityādau niṣedhānvitaliṅgādinā bodhyamānamaniṣṭasādhanatvaṃ nivartakamanubhavasiddham / tatrāpi vidhisthala iva tāvanmātraṃ na nivartakam / kiṃ tu balavadiṣṭānanubandhitvādiviśiṣṭāniṣṭopāyatvajñānamevanivṛttiheturiti niṣedhānvitavidhipratyayasyāpyuktarūpaviśeṣaṇaviśiṣṭāniṣṭopāyatvamevārtho bhavet / tathā ca niṣedhavākyasthena na cetyādipūrvoktavirodha iti bhāvaḥ //


pratipāditaṃ mūlārūḍhaṃ darśayati -- imāmiti // viparyayeṇa, iṣṭasādhanatvaviparyayāniṣṭasādhanatvajñānenetyarthaḥ / pratibandīkathanasya viśeṣaṇatyāga eva phalamiti paramukhena samādhiṃ vācayitvā samamityāha -- nanviti // tatra -- nivṛttisthale // pratibandhakaṃ nivṛtteriti yojyam / samamiti // pravṛttisthalepi balavadaniṣṭānubandhitvajñānaṃ pravṛttipratibandhakamiti balavadaniṣṭānubandhitvajñānameva pravṛttiheturna tu balavadaniṣṭānanubandhitvajñānamapyananubhavāditi samamityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


r1. vaṃvākyavi -naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 334.


----------------------- ---------- --------


na caivaṃ janakībhūtajñānaṃ vighaṭayata eva pratibandhakatvāttadvighaṭanīyamananubandhitvena 1 jñānaṃ hetuḥ syāditi vācyama / pravṛttijanakībhūtaphalecchāvighaṭanenāpi tadupapatteḥ / iṣṭānubandhitvāniṣṭānubandhitvajñānayoḥ pravṛttinivṛttirūpaviruddhakāryasamāmagrītvena satpratipakṣavatsākṣādeva pratibandhakatvācca //


-------------------------------------------------------------------------


kva cittu evameva mūle pāṭhaḥ / maṇau pūrvapakṣe kṛtisādhyatvajñānasya hetutve kathitayuktiṃ tulyanyāyatayātrāpyāśaṅkya nirāha -- na caivamiti // balavadaniṣṭānubandhitvajñānasya pravṛttipratibandhakatva ityarthaḥ / janakajñānamiti // sākṣādavirodhino jñānasya yatkiñcijjanakajñānaṃ vighaṭayata eva kāryapratibandhakatvam /vyabhicārajñānasya vyāptijñānaṃ vighaṭayata evānumitipratibandhakatvadarśanātprakṛte ca


balavadaniṣṭānubandhitvajñānasya pratibandhakatvānyathānupapatyaiva tadananubandhitvādijñānaṃ kāraṇamityāyātamiti na ca vācyamityarthaḥ / sākṣādavirodhino jñānasya yatkiñcijjanakavighaṭakatvenaiva pratibandhakatvopapattau kiṃ janakajñānavighaṭakatveneti jñānaviśeṣaṇeneti bhāvenāha -- pravṛttīti // astu vā tavāyaṃ niyastathāpi na prakṛte cajjñānasya hetutvamāyāti sākṣādena virodhatvasaṃbhavādityāha -- iṣṭānubandhitveti // satpratipakṣavaditi // anyathā tatrāpyasatpratipakṣatvajñānasyānumitihetutāpatteriti bhāvaḥ / svarūpasadbalavadveṣaviṣayaduḥkhājanakatve sati tādṛśecchāviṣayasādhanamiti jñānaṃ pravartakamiti nirgalitortha iti pakṣadharoktamāśaṅkate -- nanu tarhīti //


-------------------------------------------------------------------------


1. tvajñā -naṃ.ja.ga.ka.rā.su.

-------------------------------------------------------------------------


vaṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ)vidhivādaḥpu - 335.


nanu tarhi balavadveṣaviṣayadaḥkhajanakatvaṃ viśeṣaṇamastu, evaṃ ca nokta 1 vyabhicāraḥ,


niṣiddhakarmajanye sukha utkaṭarāgavato niṣiddhakarmaṇi balavadaniṣṭānubandhitvajñāne satyapi tajjanye duḥkhe balavadveṣābhāvena balavadveṣaviṣayaduḥkhājanakatvajñānasya satvāditi cenna / kasya cidalasāderyāgādyanuṣṭhānajanyaduḥkhepi balavadveṣasya satvena bavadveṣa 2 viṣayaduḥkhānanundhitvena 3 viśiṣṭasya vidhipratyayārthasya bādhitatayā vidhānānupapatteḥ //


-------------------------------------------------------------------------


balavadaniṣṭānanubandhitvāderviśeṣaṇasya vyabhicāratayā duṣṭatva ityarthaḥ / vyabhicāra iti // vyatirekavyabhicāra ityarthaḥ // vidhānānupapatteriti //


nanu -- taṃ prati vidhyayoge 'pi puruṣāntaraṃ prati kālāntare taṃ pratyeva vā vidhānopapattiriti cenna / vidheḥ sarvadā sarvapuruṣasādhāraṇyasya vācyatvāditi bhāvaḥ / vidheyatvāpātādityupalakṣaṇam / balavadveṣetyatra balavatvasyānugatasyābhāvāditi maṇāmeva nirāsāt / na ca balavatvamutkaṭatvaṃ tacca jātiviśeṣa iti yuktam / utkaṭānutkaṭānānāduḥkhaviṣayakasamūhālambanādyatra tadubhayagocarā dveṣa ekāṃśe utkaṭaḥ aparāṃśe anutkaṭaḥ kathaṃ tatra jātiḥ / avyāpyavṛttitvāt / na ca tatra dveṣadvayam / jñānāderapi tathāpātena samūhālambanocchedāpatteḥ/ sāmagrīyaugapadyāt / krame vinigamanābhāvācca / jñānasyaikatve dveṣe 'pi sāmyam //


-------------------------------------------------------------------------


1.ktovyā-naṃ.rā.su. 2.ṣāvi-ja.ka. 3.tvavi-ja.ka.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 336.


----------------------- ------------ -------


na ca pravartamānasya balavadveṣo vivakṣita iti vācyam / niṣiddhepi karmaṇyutkaṭarāgeṇa pravartamānasya tajjanyaduḥkhe balavadveṣābhāvena niṣiddhasyāpi vidheyatvāpātāt / tasmā 1 cchudvameveṣṭasādhanatvaṃ pravartakam //


etadapyuktaṃ"miṣṭasādhanatāmeve"ti / śuddhāmiṣṭasādhanatāmeva na tu balavadaniṣṭānanubandhitvādiviśiṣṭāmityarthaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


yadi ca tasya tatropādhitvaṃ tarhyananugama eva / tadvadevānyatrāpi tasyopādhitā'pattiśca / ata evotkaṭakoṭikasaṃdehe utkaṭatvaṃ na jātirityeva


nyāyamatam / astu vā jātirutkaṭatvam / tathāpi śabdavaddevadattādikāraṇaviśeṣaprayojyadveṣavaijātyamāvaśyakamiti tatsaṅkarāpatyā dveṣaniṣṭhamutkaṭatvamanekamiti vācyam / tadananugamena jñānānanugamāt / pravṛtyananugama eva liṅgādipadaśaktigrahānupapattiścetyādyapi dhyeyam //


uktadoṣān saṃkṣipyānuvadannupasaṃharati --tasmāditi // tacchabdaparāmṛṣṭameva hetucatuṣṭayaṃ krameṇa vyanakti --avaśyaketyādinā // atiprasaṅgeti // sajjātabadhasyāpītyādinoktātiprasaṅgetyarthaḥ / ubhayata iti //


uktāyāṃ phalecchāyāmityādinoktādanvayato vyatirekato vyabhicārādityarthaḥ/ kiṃ ca viśiṣṭamityādinoktamāha -- śyeneti // kiñcaivamityādinoktamāha -- nivartaka iti // caturdhetyuktighaṭanāyoktaṃ maṇyādītyādipadam /


-------------------------------------------------------------------------


1.tasmādāvaśyakyā yatnena phalaṃ sādhayiṣyāmīti phalecchayaivātiprasaṅganivāraṇādubhayato vyabhicārāt śyenādau lakṣaṇāprasaṅgāt nivartake aniṣṭasādhanatvepi viśeṣeṇaprasaṅgācca iṣṭāsādhanatvaṃ maṇyādyuktarītyā caturdhā na viśeṣaṇīyamiti' ityadhikam -ga.rā.su.


-------------------------------------------------------------------------


vaṣṭā-natvā-diṣṭa-sāsya-viṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 337.


----------------------------- -------- ---------

nanu tarhi sādhanatvameva vidhyarthostu / pravartakasya svargasādhanatvajñānasya phalapadasamabhivyāhārādeva siddheḥ / tvayāpi vidhipratyayārthatvena svīkṛtasyeṣṭasāmānyasādhanatvajñānasya cāpravartakatvāditi cenna / phalapadasamabhivyāhārātprāgena vidhipratyayenaineṣṭasāmānyasādhanatvasya pratīteḥ / anyathā sādhanatvamapyartho na syāt /


-------------------------------------------------------------------------


tena tavdyākhyānābhimataṃ nanu tarhi balavadityādinoktaṃ cuturthaviśeṣaṇaṃ dhyeyam //


yattu - niṣiddhakarmādāpravṛtyarthamuktamiṣṭasādhanatvajñānamātraṃ na pravartakam / kiṃ tu svargomestvityevamādirūpatattadiccāprakārībhūtasvargatvādiviśiṣṭaṃ prati sādhanatvena jñānameva / svarūpasadicchāviṣayasādhanatvajñānatvaṃ tvanugamamātramiti / tatra maṇyādyuktaviśeṣaṇacatuṣṭayavadiṣṭetiviśeṣaṇamapi vyarthamiti śaṅkate -- nanu


tarhīti // tattadviśeṣasādhanatvajñānasyaiva pravartakatva ityarthaḥ / vidhyarthaḥ liṅgātividhipratyayārthaḥ / pravartakajñānalābhaḥ kenetyata āha -- pravartakasyeti // svargapaśvāditattatphalaviśeṣasadhanatvajñānasya svargapaśvādiphalasamarpakasvargakāmapaśukāmādipadasahoccāraṇenaiva siddhe rityarthaḥ / tvayeti // siddhāntinā // yena tasyāpi liṅgādyarthatā kalpyeteti bhāvaḥ / satyamevaṃ tathāpi prayogapratyayābhyāmeva śabdārthavyavasthā vācyā / prakṛte ceṣṭasādhanatvasya liṅādinā pratīyamānatvāttadarthakatvakalpanameva tasya yuktamitibhāvenāha -- phalapadeti // anyatheti // pratītasyāpi tyāga ityarthaḥ / tarhi nairarthakyameva liṅgādeḥ syādityata āha -- ākhyāteti //


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkataṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 338.

----------------------- ------------- --------


ākhyātāntaravatkṛtyādirevārthaḥ syāt / viśvajidādāviṣṭaviśeṣakalpanaṃ ca na syāt / tasmātsādhana--


-------------------------------------------------------------------------


bādhakāntaramāha -- viśvajiditi // anyathetyanuṣaṅgaḥ / iṣṭasāmānyasya liṅgādinā pratītyabhāva iti tasyārthaḥ / caturthe tṛtīyapāde"codanāyāṃ phalāśruteḥ karmamātraṃ pratīyeta na hyaśabdaṃ pratīyate"iti pañcamedhikaraṇe viśvajitā yajetetyādi viśvajidādināmakayāgeṣu aśrutaphaleṣu phalamastyuta neti saṃdehe svargādirūpādṛṣṭaphalasya śabdapramāṇakatvādiha ca svargādibodhakaśabdābhāvāt yāgaṃ kuryādityanvayena yajetetyasya nirākāṅkṣatayā'kāṅkṣāmūlakasya svargādividhipratyayaniṣṭhapravartanāparaparyāyaśabdabhāvanāśabditapuruṣapravartakarūpavidhiviṣayabhūtā bhāvyatvena na svīkarotīti tadākāṅkṣāpūraṇāya phalapadādhyāhārasyāvaśyakatvādasti phalavatvamiti siddhāntayitvā tatkiṃ sarvaphalārthatvamutaikaphalārthatvamiti punaḥ saṃśaye viśeṣābhāvātsarvaphalārthatve prāpte etaphalenaiva bhāvyākāṅkṣāpūrternānekakalpanā yukteti"tatsārvārthamānādeśāditi"ṣaṣṭhādhikaraṇe vicārya"sa svargaḥ syāt sarvān pratyaviśiṣṭatvāditi"saptamanaye tadekaṃ phalamevaṃ 1 rūpamiti viśiṣyānirṇayāt punaḥ sarvārthatvameveti prāpta svargasya duḥkhāsaṃbhinnasukharūpatayā sarvābhilaṣitatvāt svarge evādhyāhāreṇa kalpya iti


siddhāntitaṃ pūrvatantre / tathā ca tatra bhāvyatayeṣṭasāmānyākāṅkṣāyāṃ satyāmeva svargarūpeṣṭaviśeṣakalpanaṃ yatkṛtaṃ tacca na syādityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātvā-diṣṭesā-tvavitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 339.


---------------------------- -------- ---------


- 1 miṣṭatvena viśeṣaṇīyameva /.


etadapyuktamiṣṭasādhanatāmeveti / na tu sādhanatvamātramityarthaḥ //


balavadaniṣṭānanubandhitvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 34 //


-------------------------------------------------------------------------


iṣṭatveneti // iṣṭetiviśeṣaṇeneṣṭasādhatvamityevaṃrūpeṇa viśeṣaṇīyamityarthaḥ //


balavadiṣṭānanubandhitvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 34 //


-------------------------------------------------------------------------


kṛtisādhyatvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 35 //


nanu tathāpīṣṭasādhanatvaṃ takṣakacūḍāmaṇyāharaṇādāvapravṛtyarthaṃ kṛtisādhyatvenāvaśyaṃ viśeṣaṇīyamiti cenna /


-------------------------------------------------------------------------


kṛtisādhyatvaviśiṣṭesādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 35 //


tathāpīti / maṇyādyuktarītyā caturdhāviśeṣaṇīyatvābhāvepītyarthaḥ / kṛtisādhyatvenāvaśyaṃ viśeṣaṇīyamiti // kṛtisādhyaṃ yadiṣṭasādhanaṃ tatvajñānaṃ pravartakamiti vācyamityarthaḥ/ takṣakacūḍāmaṇyāharaṇādikaṃ ca takṣakadaṃśana 3 bhītyā kṛtyasādhyamiti bhāvaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.natvami - naṃ.ga.rā.su.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 340.


----------------------- ------------- ----------


kṛtisādhyatva 1 jñānadaśāyāṃ pravṛtyāpādane iṣṭāpatteḥ / tadasādhyatvajñānadaśāyāṃ tu 2 kṛtyā phalaṃ sādhayiṣyāmīti kṛtisādhyatvaprakārikāyāḥ phalecchāyā


abhāvādevāpravṛtteḥ / na hi sādhane kṛtyasādhyatvena jñāte phale kṛtisādhyatvaṃ jñātuṃ śakyam / na ca phalasya kṛtisādhyatvājñāne phale tatprakārikecchāyuktā / kṛtisādhyatvaviśiṣṭeṣṭasādhanatājñānaṃ vā kāryatājñānaṃ vā pravartakamiti mate 'pi hi uktā phalecchā'vaśyakī /


-------------------------------------------------------------------------


asādhyatvājñānadaśāyāṃ viśeṣaṇīyaṃ uta tatvena jñānakāle / ādya āha -- kṛtīti // antye tvanyathaivāpravṛtyupapattau kiṃ viśeṣaṇenetyāha -- tadasādhyatveti // sādhanasya kṛtyasādhyatvajñānakāle phalecchāyā abhāva eva kuta iti cet / kṛtisādhyatvaprakārakaphalagocarecchāyāḥ kṛtisādhyatvaprakārakaphalaviśeṣyakajñānajanyatvāt tādṛśajñānasya ca kṛtisādhyatvaprakārasādhanagocarajñānajanyatvātkāraṇābhāvādeva phalecchārūpakāryābhāva ityetadvyatirekamukhenopapādayati -- na hīti // astvevaṃ tathāpi phalecchāyā āvaśyakatvameva kuta ityataḥ pratijñāpūrvaṃ hetumāha -- kṛtisādhyatveti // ādyaṃ tārkikarītyoktam / antyaṃ prābhākararītyā / kuta ityata āha -- ukta iti // jñānadvaye // kāryatvajñānaṃvetyantenoktajñānadvaya ityarthaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.tvena -jñā - ja.ka. 2.kṛtyasādhyatvājñānada -rā.su. 2.āvaśyakyā ityadhikam - rā.su. 3.nādibhī -e.


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātvā-diṣṭesā- tvavitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 341.


----------------------------- -------- --------


ukte jñānadvaye satyapyuktaphalecchārahitasya cetanasyāpravṛtteḥ / dṛśyate hi phalaṃ daivādanyakṛtito 'pi vā mama sidhyatvitīcchāyāṃ tvaduktaviśiṣṭeṣṭasādhanatvajñāne kṛtisādhyatvajñāne ca satyapi phalaṃ kṛtyāsādhayiṣyāmītīcchābhāvena pravṛtyabhāvaḥ //


nanvevaṃ kriyāyāḥ kṛtisādhyatvajñānamapi tvayāpi pravartakatvena svīkṛtamiti cet / satyam /


-------------------------------------------------------------------------


uktaphaleccheti // kṛtyā phalaṃ sādhayiṣyāmītyuktakṛtisādhyatvaprakārecchetyarthaḥ /


cetanasyeti // spaṣṭārthaṃ jñānadvaye satītyasya ghaṭanārthaṃ veti dhyeyam / kathametadityayo vyanakti -- dṛśyate hīti // pravṛtyabhāva ityanvayaḥ / daivādityatrāpi vāśabdonveti / daivādvānyakṛtito vetyarthaḥ / uktaviśiṣṭeti // kṛtisādhyatvaviśiṣṭetyarthaḥ / kāryatvajñānaṃ vetyasya vivaraṇena nirdeśaḥ -- kṛtisādhyatvajñāneceti // icchābhāveneti // icchāyā abhāvenetyarthaḥ //


gūḍhābhiprāyeṇa śaṅkate -- nanvevamiti // kṛtisādhyatvaprakārakaphalecchāyāḥ pravṛttihetutvopagama ityarthaḥ / pravartakatveneti // uktarūpaphalecchāṃ prati hetutvena phale kṛtisādhyatvajñānasyāṅgīkṛtatvāditi bhāvaḥ / tathāca tajjñānasya liṅgādividhipratyayajanyatvātkṛtisādhyatvasyāpi liṅgādyarthatvaṃ prāptamiti hṛdayam / viditābhiprāyaḥ"liṅgādyarthastu iṣṭāsādhanatvameve"ti karmanirṇayavākyaṃ hṛdi kṛtvā pariharati --satyamityādinā // kena tarhi kṛtisādhyatvajñānaṃ kuto liṅgādijanyaṃ netyata āha -- kriyāyā iti // yāgādirūpāyā ityarthaḥ //


-------------------------------------------------------------------------

nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 342.


----------------------- ------------ ---------


na tu talliṅśabdajanyam / kriyāyāḥ kṛtisādhyatvasya kṛtyanvayavyatirekagamyatvena tatra liṅ 1 śakte rakalpanāt / na hi yajetetiśabdaḥ svargakāmasya yāgaḥ śakya ityāha / kintviṣṭasādhanamityeva 2 / tatra śaktaḥ pravartate / aśaktastu na / kiṃ ca kṛtisādhyatve satīṣṭasādhanatvaṃ na liṅarthaḥ / sādhyatvasādhanayatvayoḥ pratiyogibhedena kālabhedena 3 cāvirodhepi --


-------------------------------------------------------------------------


nanu --yathā sādhanatvamātrasya liṅarthatvasaṃbhave 'pi pratītibalādiṣṭasādhanatvaṃ liṅāradyartha ityucyate tathaiva pratītibalātkṛtisādhyatvamapi liṅgādyartha ityucyatāmityata āha -- nahīti // śakya iti // kṛtisādhya ityāhetyarthaḥ / iṣṭasādhanamityeveti // yāga iti yojyam / evaṃ tarhi sarvepi kuto na pravartante kuto vā sarve 'pi na nivartante ityata āha -- tatra śakta iti // kriyāṃ kṛtyā sādhayituṃ samartha ityarthaḥ / pratītyabhāve vipratipannaṃ pratyāha -- kiṃ ceti // atrocyata ityādinā vidhivādasiddhāntamaṇigranthoktadiśā tayoravirodhamanuvadati -- sādhyatvetyādi // pratiyogīti // yadyapi - ekasya pākāderyaṃ prati sādhyatvaṃ taṃ


prati sādhanatvaṃ viruddham / kāṣṭhādirūpasvakāraṇaṃ prati sādhyatvamodanādi 4 kāryaṃ prati sādhanatvamaviruddham/ nirūpakabhedāt/ tathā yadā sādhyatvaṃ tadaiva sādhanatvam / -------------------------------------------------------------------------


1.śabda ityadhikam - ga.rā.su. 2.vam -ka.ga.naṃ. 3.na vā vi-ga.ka. 4.svārtha ityadhikam -naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātvā-diṣṭesā-tvaditvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 343.


----------------------------- --------- ---------


sakṛtprayoktena liṅśabdenāvṛttiṃ vinopasthityasaṃbhavāt / anyathā vājipeyādhikaraṇe 'pi pūrvapakṣarītyā yajinā


tayoryugapadupasthitisaṃbhavena tadasaṃbhavanibandhanaḥ siddhānto na sidhyet //

-------------------------------------------------------------------------


tatprayojakayorasiddhatvayorekadaikasminvirodhāt / kālabhadena tu 1 na viruddham / asiddhatākāle sādhyatvasya siddhatvadaśāyāṃ sādhanatvasya ca saṃbhavāt / tathāpītyarthaḥ / upasthityasaṃbhavāditi /tha sādhyatvasādhanatvayorityanuṣaṅgaḥ //


anyatheti // āvṛttiṃ vināpi yugapadupasthitāvityarthaḥ / ādyasya caturthapāde"nāmadheye guṇaśruteḥ syādvidhānamiti cedi"ti pañcame 'dhikaraṇe --"vājapeyena svārājyakāmo dravarūpadravyākhyāguṇavidhiparo 'tha karmanāmadheyamiti saṃśaye 3 yajeteti śrutyā 4 khyātopāttaprayatnāparaparyāyabhāvanayā yāgasya prakṛtipratyasamabhivyāhārabalenakarmatva 5 kāraṇatvasādhāraṇasaṃbandhasāmānye 'vagame sati karmatvāṃśamādāya vājapeyapadoktaguṇasya peyarūpavājena yāgaṃ kuryādityanvayasya yugapadeva saṃbhavādguṇavidhipara iti prāpte karmatvakāraṇatvaudāsīnyena saṃbandhamātrāvagatau guṇaphalayoranyatarasyāpi yāgenānvayāpātāt viśiṣya karmatvakāraṇatvayorupasthiterāvṛttimantareṇā saṃbhavāt yāgasya kāraṇatvenaiva bodhamupetya phalānvaya eva vācyaḥ vājapeyapadaṃ tu nāmadheyamiti siddhāntitam /


-------------------------------------------------------------------------


1.tu vi-naṃ.u. 2.tra kiṃ vā-naṃ.u. 3.ye yāya -u. e 4.tyākhyā naṃ.u. 5.sthala catuṣṭaye karaṇa ityevāsti - naṃ. u. e.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam(dvi.paricchedaḥpu - 344.


api ca na kṛtisādhyatvena jñānamātraṃ pravartakam / anyakṛtisādhyatve 'pi svakṛtyasādhyatve pravṛtyadarśanāt / kiṃ tu svakṛtasādhyatvena / na ca śabdena svakṛtisādhyatvaṃ bodhyate / kiṃ tvayaṃ yāgo matkṛtisādhyo matkṛtiṃ vināsatvāt ityanumānena 1 / tathā ca pravartakaṃ jñānamānumānikaṃ syāt / na tu śābdāt //


na ca pravartakajñānajanakasya liṅgasya śabdenopasthāpanācchābdatvamiti vācyam / ayaṃ yāgaḥ svargakāmena mayā kartavyaḥ svargakāmapadasamabhivyāhṛtapramāṇavākyasthaliṅśiraskādhātvarthatvāt yadevaṃ tadevaṃ yathaudanakāmapadasamabhivyāhṛtāptavākyasthaviṅśiraskapacidhātvartha ityanumānenaiva sarvasya siddhyā liṅa ākhyātāntaravatkṛtirevārtho na tviṣṭasādhanatvamapītyāpatteḥ //-----------------------------------------------------------------------


tatsiddhāntabhaṅgaprasaṅga 2 iti bhāvaḥ //


kṛtisādhyatveṣṭasādhanatvayorupasthāpakatvāyogāt na viśiṣṭaṃ viṅādividhipratyayārthopi tu tadupasthiteranyataḥ siddhatvānna liṅgādestadarthakatvamityāha -- api ceti // ityanumānenaiveti // tathaiva vidhivāde tvayokteriti bhāvaḥ /


-------------------------------------------------------------------------


1.naiva / evaṃ ca liṅā kṛtisādhye yāge svargasādhanatvenoktemānāntareṇa ca svakṛtacisādhyatve buddhe svargaṃ kṛtyā sādhayiṣyāmīti phalecchāyāṃ ca satyāṃ yāge cikīrṣākṛtī bhavataḥ / tasmādāvaśyakyā yatnena phalaṃ sādhayiṣyāmīti phalecchayaivātiprasaṅganivāraṇāt, svakṛtisādhyatvasyānvayavyatirekagamyatvena śabdābodhyatvāt, viruddha(trika) vṛttidvayāpātācca, kṛtisādhyatvamapi na liṅarthaḥ / itaḥ"etadevābhipretya"itivaparyantasya sthāne ityamasti - ga.rā.su. 2.tyarthaḥ-naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātva-diṣṭesā-tvavitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 345.


--------------------------- --------- ---------


manmate tu svakṛtisādhyatvajñānaṃ na pravartakamiti nānumānāpekṣā / yāge


svargasādhanatvena jñāte svasyoktāyāṃ svargecchāyāṃ ca satyāṃ pravṛttāvavatilambāt / tasmātkṛtisādhyatvamapi na liṅarthaḥ


//


etadevābhipretya sudhāyāṃ"kṛtisādhyatvaviśeṇasya vyarthatvādityuktam /


-------------------------------------------------------------------------


pravṛttikāraṇāni niṣkṛṣyāha -- evaṃ ceti // svakṛtisādhyatvajñānasyānumānikatve satītyarthaḥ/ pravṛttiśabdārthavivaraṇaṃ cikīrṣākṛtī bhavata iti / upasaṃharati -- tasmāditi // tasmāditi parāmṛṣṭaṃ hetutrayaṃ vyanakti -- āvaśyaketyādinā // iti phalecchayeti // kṛtisādhyatvaprakārakaphalaviśeṣyakecchayaiva pravṛttihetusāmagrīkoṭipravaviṣṭayā niṣiddhakarmaṇi pravṛttirūpātiprasaṅganivāraṇādityarthaḥ/ viruddhatriketi //"vājapeyena svārājyakāmo yajete"tyādau yaji 1 noktayāgasya uddeśyatvānuvādyatvaprādhānyarūpa dharmatrayaṃ, sādhanatatvasamānādhikaraṇaṃ yatrikaṃ upādeyatva vidheyatva guṇatvarūpadharmatrayaṃ,

parasparaviruddhamuddeśyatvādidharmatrayasya yathākramupādeyatvādidharmatrayapratidvandvitvādviruddhaṃ yatrikadvayaṃ tasya yāge āpātācceti kiṃ cetyādinoktahetvuvādaḥ / api cetyādinoktasya kṛtyanvayavyatirekagamyatvenetyuktasya caikaprameyatvātpūrvamanuvādaḥ kutaḥ / nanu tathāpītyādinopapāditamarthaṃ mūlārūḍhaṃ karoti -- etadeveti // jijñāsādhikaraṇe"kāryatā ca na kācitsyā"dityādiparakīyakāryatākhaṇḍanaprakaraṇe"tadiṣṭaṃ sādhanaṃ tathā"ityupasaṃhāravākyavyākhyāvasare sudhāyāmuktamityarthaḥ / kṛtisādhyateti // kṛtisādhyatayaikasminnarthe samavatā yā iṣṭasādhanatā tajjñānādityarthaḥ/


-------------------------------------------------------------------------


1. jinā yā -naṃ. u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 346.


----------------------- ------------ ----------


na caivaṃ sudhāyāḥ, kṛtisādhyataikārthasamaveteṣṭasādhanatājñānādeva pravṛtyupapattariti karmanirṇayaṭīkāyā, kṛtisādhyeṣṭasādhanatāyāḥ kāryatā 1 paryāyatvāditi niṣṇutatvanirṇayaṭīkāyā ca saha virodha iti vācyam / sudhayā nirṇayaṭīkāyabhyāmuktāṃ mānāntarajasya kṛtisādhyatvajñānasya pravṛttihetutāṃ

svīkṛtyaiva kṛtisādhyatvasya liṅarthatvamātraniṣedhāt /


ata eva karmanirṇaye liṅādyarthastviṣṭasādhanatvameveti liṅādesttviṣṭasādhanatārthatvenaiva kṛtārthatvamiti coktam / taṭṭīkāyāmapi kṛtisādhyatāyāḥ --


-------------------------------------------------------------------------


jñānāditi // liṅgādiśabdajanyāditi śeṣaḥ / iti karmanirṣayaṭīkayeti // na ca siddher'thache vākyasya prāmāṇyābhāvādityādiprakaraṇena 2 cārthāpattiḥ anupapattyabhāvādityetavdyākhyānarūpayetyarthaḥ / tatvanirṇayaṭīkayeti /"jñātvaiva hīṣṭasādhanatāṃ pravartate / nivartate ca viparyayeṇe"tyetavdyākhyānarūpetyarthaḥ / sudhayeti // tṛtīyāntasya niṣethādityanvayaḥ / nirṇayaṭīkābhyāmiti // prāguktakarmanirṇayatatvanirṇayaṭākāvākyābhyāmityarthaḥ / liṅarthatvamātraniṣedhaparatve jñānapakamāha -- ata eveti // kṛtisādhyatvasya liṅādyarthatvābhāvādavetyarthaḥ / taṭṭīkāyamapīti / ata evetyanuṣaṅgaḥ/

-------------------------------------------------------------------------


1.tāparaparyā -ga.naṃ.rā.su. 2.vārthāṃ -naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātva-diṣṭesā-tvavitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 347.


--------------------------- --------- ----------


--svarūpataḥ kriyāsamayavāya 1 muktveṣṭasādhanatāyā jñānamuktam //


etadapyuktamiṣṭasādhanatāmeveti / na tu kṛtisādhyatvaviśeṣitāmityarthaḥ/ śabdādita śeṣaḥ //


-------------------------------------------------------------------------


kṛtisādhyatvasya liṅādyarthatvābhāvena tajjñānajanakasya kasya cidapi śabdasyābhāvādeva karmanirṇayaṭīkāyāṃ kṛtisādhyataikārthasamaveteti pūrvavākye kṛtisādhyatāviśiṣṭeṣṭasādhanatājñānādityevaṃrūpavākyavinyāsena viṅādijanyajñānaviṣayakoṭau kṛtisādhyatvasya praveśamakṛtvā kṛtisādhyataikārthetyādirūpeṇeṣṭāsādhanatayā liṅādivācyayā sākaṃ yāgādikriyāniṣṭhatvamātraṃ kṛtisādhyatvasyoktam / na tu tasyāpi liṅādijanyajñānaviṣayatvamapītyarthaḥ / karmanirṇayataṭṭīkābhyāmekārthatvaṃ


tatvanirṇayavākyasyāha -- etadapīti / liṅādinā pravṛttikāraṇamiṣṭasādhanatājñānameva jāyate na tu kṛtisādhyatājñānapītyetadapītyarthaḥ / pūrvoktārthasamuccaye 'pipadam / aikārthyaghaṭanāya tatvanirṇayavākye 'dhyāhāramāha - śabdāditi śeṣa iti // liṅādiśabdādiṣṭasādhanatāmeva jñātvā pravartata iti tatvanirṇayavākyārtha iti bhāvaḥ //


etena -- karmanirṇayaṭīkāyāṃ kṛtisādhyatvaṃ pravartakajñānakoṭau na praveśitam / tatvanirṇayaṭīkāyāṃ tu pravartakajñānaviṣayatābhimatakāryatākoṭau kṛtisādhyatvasya praveśāttasyāpi pravartakajñānaviṣayakauṭau praveśaḥ kṛtaḥ / iti nirṇayaṭīkayorvirodha ityapi nirastam / ubhayatra liṅgādijanyajñānaviṣayakoṭāvapraveśābhiprāyasyoktatvāt //


-------------------------------------------------------------------------


1. mātramityadhikam -ja.ka.naṃ.rā.su.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 348.


----------------------- ------------ ------------


yadvā śabdajanyamiṣṭasādhanatvajñānameva pravartakaṃ mānāntarajanyaṃ yāgādeḥ kṛtisādhyatvajñānaṃ tu phalaṃ kṛtyā sādhayiṣyāmīti kṛtisādhyatvaprakārikā yāvaśyakī phalecchā tadutpādanopakṣīṇam / na tu pravartakam / tathā ca sudhā kṛtisādhyatvajñānasya sākṣādupayoganiṣedhikā nirṇayaṭīke tu paraṃparopayogapare itina virodhaḥ //


kecittu - śabdajanyamiṣṭasādhanatvajñānameva pravartakam / takṣakacaḍūmaṇyāharaṇādau tu mānāntarajanyaṃ kṛtyasādhyatvajñānaṃ pratibandhakamiti kṛtisādhyatvajñānaṃ pratabandhakanirāsāpekṣaṇim /


-------------------------------------------------------------------------


evaṃ kṛtisādhyatvajñānasya pravṛttihetutvaṃ sarvagranthābhimatam, liṅādijanyaṃ tadityeva nābhimatamityupetya virodhaḥ parihṛtaḥ / adhunā kṛtisādhyatvajñānasya sākṣātpravṛttihetutvaṃ na kvāpyabhimatamityupetya virodhaṃ prakārāntareṇa nirāha -- yadveti // mānāntareti // prāguktānumānarūpeṇetyarthaḥ / jñānantvityasthopakṣīṇamityanvayaḥ / śabdanyamiti // liṅgādiśabdajanyamityarthaḥ


//


atrārucibījaṃ tu -- kṛtyasādhyatvajñānāpekṣayā kṛtisādhyatvajñānasyaivoktādiśopayogakalpanaṃ laghu / kiñca kṛtyasādhyatvajñānasya pratibandhakatvaṃ kāraṇībhūtakiñcidvighaṭakatvenaivopeyamiti kṛtisādhyatvajñānasya vā kṛtisādhyatvaprakārakaphalecchāya vā vidhaṭaneneti vācyamiti pūrvoktadiśā phalecchādvārā pravṛtyupayoga eva yuktaḥ / evaṃ sati nirṇayadvayaṭīkāsthapravṛttipadaprayogasvārasyaṃ ceti dhyeyam //


-------------------------------------------------------------------------


kṛsātvā-diṣṭesā-tvavitvaṅgaḥ) vidhivādaḥ pu - 349.

---------------------------- ------- ----------


pratibindhakābhāvaśca sarvakāryāpekṣitaḥ / evaṃ ca sudhā kṛtisādhyatvajñānasyānanyathā siddhiniṣedhikā / nirṇayaṭīke tu upayogamātrāstitvapare iti na virodha ityāhuḥ//


tasmādvidhipratyaya iṣṭasādhanatvabodhanenaiva pravṛttihetuḥ / phalecchā tvātmamanaḥsaṃyogādivatsvarūpasatīṣṭasādhanaviṣayakakṛtirūpapapravṛttihetuḥ / sā ca sādhanaviṣayaka 1 kṛtiṃ prati kiñcidantaritāṣa'pi svavirodhivyāpārānantaritā pravṛttiheturiti tvayāpi svīkāryam //


tadevaṃ pravṛttinivṛttayorliṅāgagyarthabhūteṣṭāniṣṭasādhanatve --


------------------------------------------------------------------------


nanu -- yaduktaṃ prākphalecchāyāṃ sādhane cikārṣākṛtī bhavata iti, tadayuktam / sādhanacikīrṣayā vyavahitā satī phaleccha kathaṃ sādhanagocarakṛtiṃ pratihetuḥ syādityāśaṅkāṃ pariharan ṭīkādyavirodhokterupayogaṃ ca vivakṣuḥ pravṛttihetuṃ viṣkṛṣya darśayati -- tasmāditi // mūlagrankhathānānekārthatātparyakatvādityarthaḥ / heturityanenānvayaḥ / yadvā kṛtisādhyatvajñānasya sākṣātpravṛttihetutvābhāvādityarthaḥ //


nanviṣṭāniṣṭasādhanatājñāna eva pravṛttinivṛttihetū 2 ityayuktam / rāgadveṣayorapi kāminīsaṃbhogasarpadaṃśanādau pravṛttinivṛttihetutopalabdheḥ / bāvasya stanyapānādāviṣṭasādhanatābodhakaśabdābhāvāccetyāśāṅkāṃ nivārayanneva bhaṅgārthamupasaṃharati -- tadevamiti //


-------------------------------------------------------------------------


1.kā- ja.ka. 2.turitya-naṃ.u.


-------------------------------------------------------------------------


nyāyadīpayutatarkatāṇḍavam (dvi.paricchedaḥ pu - 350.


----------------------- ----------- ----------


-- jñāte rāgadveṣau tu svarūpasantau hetū bālasyādyapravṛttāviṣṭasādhanatājñānaṃ tu jīvanādṛṣṭabalena janmāntarīyasaṃskārāditi sarvaṃ sustham //

kṛtisādhyatvādiviśiṣṭeṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ// 35 //


jñātaṃ sadyatpravṛtyādikāraṇaṃ tadiṣṭasādhanatvādirūpamevetyuktau doṣābhāvāditi bhāvaḥ//


kṛtisādhyatvaviśiṣṭasādhanatvasya vidhitvabhaṅgaḥ // 35


-------------------------------------------------------------------------