Vādivāgīśvara: Mānamanohara

Vādivāgīśvara: Mānamanohara

namastasyai mahābhūtabaddhān amṛtasevanāt /
mocayatyakulasthāpi yā śaktiścitsvarūpiṇī // 1 //

vāgīśvarācāryasutena vādivāgīśvareṇa kriyate gabhīraḥ /
kathāsu garjatprativādigarvapraśāntaye mānamanoharo 'yam // 2 //

siddhiprakaraṇam

[īśvarasiddhiḥ]

1) vivādādhyāsitaṃ karma prayatnādhārajaṃ karmatvāt, yatkarma tat prayatnādhārajaṃ yathā - sampratipannaṃ karma, tathā vivādādhyāsitaṃ karma, tasmātprayatnādhārajam /

2) vivādādhyāsitaṃ mūrtaṃ prayatnādhārajam, paramāṇuvyatiriktatve sati mūrtatvāt /

3) gandhaḥ prayatnajaḥ, gandhatvāt, ghaṭavattadgatagandhavacca / na ca śarīriṇājanyatvādityanena prakaraṇasamatvam, nāpi tajjanyatvamupādhiḥ, akāryatvasyoprādheḥ, vyarthaviśeṣaṇatvācca / etena vyāptidarśanakāle karmatvakāryatvāderaṅkaratajjananādau kevalasyāpi darśanād vyāptaniścaya iti parākṛtam, upādhisadbhāvasyā 'nirūpitatvāt / yāvadupādhirna nirūpyate, tāvadekasminnapi piṇḍenayoḥ sambandhaniyame prayojakatvaṃ vācyam / anyāprayuktasambandhasyāpi sādhyaparityāge svabhāvaparityāgaprasaṅgāt, nirūpādhikasambandhatvācca vyāpteḥ /

4) kiṃ ca vivādhyāsite pṛthivyudake prayatnavatā ghṛte, gurutve satyapātitvāt karatalāmalakavat /

5) īśvarajñānaṃ nityam, dviṣṭhavyatiriktatve sati īśvaraniṣṭhatvāt, tadgatamahatvavat / na ca jñānatvādityanena prakaraṇasamatvam, kāraṇasadbhāvasyopādheḥ / tasyāpi sādhane bādhaḥ --- na hi draṣṭurddaṣṭerviparilopo vidyate (bṛha 4.3.23) ityāgamabādhaḥ / anyathā jalaparamāṇurūpamanityam, rūpatvādityapi syāt / na ca tatrāpi kāraṇasadbhāva upādhiḥ, tasyāpi sādhanādbādhāyā abhāvāt /

6) vivādādhyāsitam nityaviśeṣaguṇādhārajam kāryatvādāpyadvayṇukavat / yaśca nityaviśeṣaguṇādhāraḥ, sa eveśvaraḥ /

7) bauddhaṃ prati īśvarasādhanam --- vivādādhyāsito vikalpaḥ tadatirikte pramā, pramātvāt, nirvikalpakapramāvat / na cāśrayāsiddhisvarūpāsiddhī, īśvarādiṣu bhaktānāṃ taddhetulyādikalpanā /

vāsanāmātrabhāvinyo jāyante vividhāḥ sphuṭam //

(ta saṃ 282) iti tvayaivābhyupagateḥ, mama sutarāmiṣṭatvāt, tvanmate svaprakāśatvena sarvajñānānāṃ pramātvāt, mama tu prakṛte 'vipratipatteśca /

8) etajjñānam, etadutpādakānityavyatiriktajñānajam, kāryatvāt, sampratipannavat /

na cātraitadvyatiriktatvamupādhiḥ, tava vyarthaviśeṣaṇatvāt, mama nityeṣvapi sambhavāt /
kāryatve satīti viśeṣaṇe pūrvadoṣānuṣaṅgaḥ /
nityajñānādhāra īśvara itīśvaralakṣaṇam /
tadevaṃ kāryatvādibhirhetubhiḥ siddha īśvaraḥ //

[avayavisiddhiḥ]

1) savikalpakaṃ savikalpakavyatirikte pramā, pramātvāt, nirvikalpakapramāvat /

2) etatkāryam, etadutpādakajñānavyatiriktajanyam, kāryatvāt /

3) nirvikalpakam, nirvikalpakotpādakajñānavyatiriktajanyam, kāryatvād, jñānāntaravat, savikalpakavacca / na ca nirvikalpakatvamupādhiḥ vaiyarthādviśeṣaṇasya /

yatprakāśate tajjñānam, yathā sampratipannam / prakāśate vivādapadamiti nātra prakaraṇasamatvam, ubhayavādisiddhāśrayasya durnirūpatvāt / etena vastutvādayo nirastāḥ / vimataṃ jñānātmakam, vastutvāt sattvāt, sampratipannavaditi /

4) sthūlavikalpo bāhye 'rthe pramā, pramātvād, rūpadarśanavadityavayavisiddhiḥ / na ca vṛttivikalpādibādhitatvādyutthānam, teṣāmeva pratyakṣabādhitatvāt / indriyaṃ dravyagrāhakaṃ na bhavati, indriyatvād, rasanavaditi tu vyāptyasiddhisvarūpāsiddhidṛṣṭāntāsiddhiduṣṭatvādasādhanam / pratiyogino 'jñāne vyatirekasya jñātumaśakyatvād indriyasvarūpasya dravyaviśeṣaṇatvācca /

apare tu gandho 'gandhopādānaḥ, kāryatvādrūpavadityavayavisiddhiṃ bruvate / tatra copādānaśabdasya samavāyikāraṇavācakatve dṛṣṭāntābhāvaḥ, sajātīyamātravācakatve siddhasādhanatā, atyantasajātīyavācakatve pratijñāpadayorvyāghātaḥ / kāryatve sati sparśavadavayavītyavayavilakṣaṇam /

[paramāṇusiddhiḥ]

1) vivādādhyāsito gandha etadgandhakāraṇena janyate gandhatvāt, kāryatvādetadvat / na ca piṇḍasyevopādhitvam, tatsamānakṣaṇānāṃ rūpādīnāmapi tathābhāvaprasaṅgāt /

2) vipratipannaṃ kāryam, etannīlakāraṇajam, kāryatvāt, gṛhyamāṇanīlavat / na cānugrāhakatarkābhāvaḥ, ante 'pi sthirapadārthānabhyupagame kāryakāraṇabhāvanirvāhāt, anvayavyatirekaprayojakābhāvāt / kalpanayā tatsiddhyabhyupagame vastuno 'sattvena tanmūlasya kāryakāraṇabhāvasyāsattvaprāptau viśvāsattvaprasaṅgaḥ / arthakriyākāritvasya sattvātsamarthasya kṣepāyogādityādi sahakārisadasadbhāvaprayuktatvena pariharaṇīyam / sahakāriṇāmeva hetutvamastviti (cenna) teṣāmeva caramatvaniyame tadupayogaḥ syāt / atyantatantusaṃyogādiṣvapyavacchedakatvena tantūnāmupayogāt / teṣāṃ cāniyāmakatve 'nyatrāpi paṭotpattiprasaṅgaḥ / krameṇa kāryakaraṇārhaṃ sthiraṃ tadviparītaṃ kṣaṇikamiti vipratipatterviṣaya udghāṭanīyaḥ /

3) vivādādhyāsitā gandhādayaḥ pṛthivyārambhakā na saṃbhavanti, saṃyogavyatiriktatve sati bhūtaguṇatvād, vibhāgavat / rasa udakārambhako na bhavati, rūpaṃ teja ārambhakaṃ na bhavati, sparśo vāyujanako na bhavati, śabdo dravyārambhako na bhavati, bhūtaviśeṣaṇaguṇattvādbāhyaikaikendriyagrāhyaguṇatvādvā gandhavat / na cātraupādhikaśaṅkā 'pyasti gandhatvasya, tasyābhāve 'pi gurutvādiṣu sādhyasya darśanāt / na ca śabdavyatiriktamupādhi caramasyānumānasya, nāpi prathamasya rasavyatiriktatvaṃ prayojakam, tadvyatiriktasyāpi saṃyogāderudakārambhakatvadarśanāt / etena madhyamayorupādhiśaṅkā nirākṛtā / ato gandhādivyatiriktopādānasiddhiḥ /

4) vivādādhyāsitaṃ kāryaṃ samavāyikāraṇakaṃ bhāvakāryatvādghaṭavat / na ca vyarthaviśeṣaṇatvam, kāryatvamātrasya dhvaṃsādiṣu vyabhicārāt /

5) vivādādhyāsitaṃ kāryaṃ samavāyikāraṇakaṃ kāryatvāt, mahāmūrtatvādvāghaṭavaditi kecit / vivādādhyāsitaṃ kāryaṃ mahat, samavāyikāraṇatvāditi bruvate / taistu yogipratyakṣaṃ samadhigamya paramāṇuṣvanaikāntikatvaparihārārthamasmadādīti viśeṣaṇīyam / tathā ca vyarthaviśeṣaṇatvam, prativādino vyāvṛttyabhāvāt, manasi vyabhicāraśca / tasmāt tryaṇukaparamāṇusiddhiḥ / kāryadravyājanyaṃ mūrttamaṇuḥ / nityo mūrttaḥ paramāṇuḥ /

[dravyaprakaraṇam]

[pṛthivyā nirūpaṇam]

1) vivādādhyāsitaṃ pṛthivīsamavāyikāraṇakam, kāryatve sati gandhatvāt, sampratipannavat / na ca sopādhikatvaṃ syāt, mahāpṛthivītvasya rūpādau sādhyāvyāpakatvāt / nityamūrttārambhātiriktatve sati kāryatvasyodakādiṣvapi sambhavāt / pārthivatvena viśeṣaṇe viśeṣyavaiyarthyāt / nirupādhikasya sādhyaparityāge svabhāvaparityāgaprasaṅgāt / tasmātpārthivena paramāṇunā pārthivamevārabhyata iti niyamaḥ / nityatve sati gandhavān pārthivaḥ paramāṇuriti pārthivaparamāṇulakṣaṇam /

2) devaśarīramayonijaṃ na bhavati, śarīratvādityanaikāntikaṃ śalabhādiśarīre / viśiṣṭasaṃsthānavatvamapi tasyāsiddham, trinayanasahasrākṣacaturbhujādibhedabhinnatvāt / vivādādhyāsitaḥ śarīrasantāno 'yonijaśarīrakaḥ, śarīrasantānatvād, gomayajanitavṛścikaśarīrasantānavat / na cānukūlatarkacintā kāryā, anyathāgamārthasyaivānupapattiprasaṅgāt / hiraṇyagarbhaḥ samavartatāgre bhūtasya jātaḥ patireka āsīt (ṛ saṃ 10.121.1) iti śruteḥ / gandhavaccharīraṃ pārthivam /

3) gandhopalabdhiḥ karaṇajanyā, kāryatvāt, kuṃkumagandhābhivyañjakaghṛtavat / gandhavadindriyaṃ ghrāṇam / gandhavatī pṛthivī / rūparasagandhasparśasaṅkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvagurutvadravatvasaṃskāravatī pṛthivī /

[udakasya nirūpaṇam --]

udakatvasāmānyaṃ śarīrasamavetaṃ paramāṇujātitvāt, sattāvat / vipratipannāḥ paramāṇavaḥ paramparayā śarīrārambhakāḥ, guruparamāṇutvāt / na ca pārthivaparamāṇutvamupādhiḥ, tadabhāve 'pi sādhyasyānugamadarśanena dvyaṇukādiṣu samavyāptikatvābhāvāt / adṛṣṭaviśeṣākṛṣṭatvameva tatrāpi prayojakamityanye / tañca pūrvānumānena sādhayituṃ śakyate iti na kaścid doṣaḥ / śītasparśavaccharīramāpyam / rasopalabdhiḥ karaṇajanyā, kāryatvādgandhopalabdhivat / rasanamāpyam, rūparasayormadhye rasasyaivābhivyañjakatvāllālāvat / śītasparśavadindriyaṃ rasanam / snehavad dravyamudakam / rūparasasparśasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvagurutvadravatvasnehasaṃskāravadudakam /

[tejaso nirūpaṇam --]

1) vivādādhyāsitāḥ paramāṇavaḥ paramparayā śarīrārambhakāḥ, rūpiparamāṇutvāt, pārthivaparamāṇuvat / na cāpārthivaparamāṇutvādityanena manaḥparamāṇuvatprakaraṇasamatvam, so 'gnerdevayonyā āhutibhyaḥ sambūya hiraṇyaśarīra ūrdhvaṃ svargalokametītyāgamabādhāt / na ca viśiṣṭādṛṣṭākṛṣṭatvamupādhiḥ sādhanavyāpakatvāt / uṣṇasparśavaccharīraṃ taijasam /

2) rūpopalabdhiḥ karaṇajanyā, kāryatvāt / cakṣuḥ taijasam, rūparasayormadhye rūpasyaiva vyañjakatvādālokavat / uṣṇamindriyaṃ taijasam /

3) vivādādhyāsitāḥ paramāṇavo na pārthivāḥ, atyantāgnisaṃyoge bhasmānārambhakatvāt, jalaparamāṇuvat /
vivādādhyāsitaṃ taijasam, aśītatve sati apākajarūpādhāraparamāṇujanyadravyatvāt, sampratipannāgnivat /
uṣṇasparśavattejaḥ /
rūpasparśasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvadravatvasaṃskāravattejaḥ //

iti ca tejaḥ //

[vāyornirūpaṇam --]

1) vivādādhyāsitāḥ (vāyavīyāḥ) paramāṇavaḥ paramparayā śarīrārambhakāḥ, sparśavatparamāṇutvāt, sampratipannaparamāṇuvat / arūpaṃ śarīraṃ vāyavīyam, mūrtatve sati tvagindriyānyatve ca sati vyāptyā tvagindriyasaṃyogādhāraḥ śarīram /

2) sparśopalabdhiḥ karaṇajanyā kāryatvādrūpopalabdhivat / sparśanaṃvāyavīyam, rūpasparśayormadhye sparśasyaivābhivyañjakadravyatvād, vyajanānilavat / arūpāvayavīndriyaṃ sparśanam / pūrveṣvatra ca śarīrendriyavyatirikto 'vayavī viṣayaḥ ityavagantavyam /

3) vāyurasmadādipratyakṣaviṣayo na bhavati, vāyutvātparamāṇuvāyuvat / na ca paramāṇutvamupādhiḥ, vāyudvayaṇukādiṣu sādhyasyānanugamadarśanāt / vāyurasmadādipratyakṣaviṣayo na bhavati, arūpidravyatvādākāśavat / na cāsparśavaddravyatvamupādhiḥ, sādhyāvyāpakatvāttatraivābhāvāt / na codbhūtasparśābhāvo mahattve sati prayojakaḥ, vāristhite tejasi abhāvāt / na ca tasyāpi pratyakṣatvam, uṣṇaṃ jalamiti vibhramānupapatteḥ /

4) sparśanaṃ nīrūpadravyagrāhakaṃ na bhavati, bāhyendritvāccakṣurvat / na ca vāyurasmadādipratyakṣaḥ, anudbhūtarūpānadhikaraṇatve sati udbhūtasparśādhikaraṇatvādghaṭavaditi sāmpratam, paramāṇau vyabhicārāt / na ca mahattve satīti viśeṣaṇīyam, pratyakṣasāmagrīsadbhāvasyopādheḥ / sā cānuvicāryamāṇā udbhūtarūpasparśamahattvānnātiricyate / tasyāpi sādhane 'pasiddhantaḥ /

tathā nāsmadādibāhyendriyapratyakṣo vāyuḥ, asmadādyapratyakṣasaṃkhyādhikaraṇatvānnabhovat /
anyathā tasyāpi bāhyendriyapratyakṣatvaprasaṅgaḥ, ubhayorapi samānasāmagrīgrāhyatvāditi /
nirūpaḥ sparśavān vāyuḥ /
sparśasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvasaṃskāravān vāyuḥ //

[ākāśasya nirūpaṇam --]

1) vivādādhyāsitā śabdopalabdhiḥ karaṇajanyā, kāryatvādrūpopalabdhivat / taccendriyaṃ bāhyaṃ bāhyarthaprakāśakatvāccakṣurvat / śabdaḥ kvacidāśritaḥ, guṇatvādrūpavat / śabdāśraya itarebhyo bhidyate, śabdāśrayatvādvyatirekeṇa rūpavat /

2) anye tu śabdo 'ṣṭadravyātiriktadravyāśritaḥ, tadvṛtau bādhakopapattau guṇatvādvyatirekeṇa rūpavaditi bruvate / tadasat, vyāptasiddheḥ / vyatirekasyābhāvarūpatvena pratiyogisādhyajñānādhīnajñānatvāt, tajjñāne 'numānavaiyarthyāt / na ca sarvāvinābhāvānāmucchedaḥ, yatra vyatirekasya bhāvarūpatvaṃ tatraitaddoṣasyābhāvāt / ākāśagatamahattvasapakṣasyāpi saṃbhavānna kevalavyatirekitvam / sādhye 'ṣṭadravyātiriktāśritatvamātraprayoge asādhāraṇatvam, rūpatvādisāmānyānāmapi sapakṣatvāttebhyo hetorvyāvṛtteḥ /

3) vipratipannamacākṣuṣam, arūpidravyatvāt, sarvagatatvāt, sarvadā sparśarahitadravyatvāt, nityendriyatvāt, ātmavat manovacca / ākāśarūpam, mahattve sati rūpājanakatvāt, nityamahattāt, sarvadāsparśarahitadravyatvād vāyuvadātmavacca / vipratipannaṃ mūrtamanena saṃyuktaṃ murtatvātsampratipannavat / aneneti vipratipannaviṣayābhiprāyeṇa /

4) ākāśaṃ parimāṇavat, saṃyogitvādghaṭavat / na ca kriyāvattvamupādhiḥ, anutpannakriyasyāpi kasyacinnāśāt / tasya tadādhāratvayogyatāṃ vihāya na kiñcidanyadasarvagatatvādatiricyate, tacca parimāṇaviśeṣaḥ / na ca svātmani svasyopādhitvaṃ, tadatiriktasādhyākārānabhyupagamāt / asarvagatatvasya rūpādiṣvapi saṃbhavāt, dravyatvena viśeṣaṇe viśeṣyavaiyarthyāt / sparśavattvasya prayojaktve manaso 'parimāṇatvaprasaṅgaḥ, manasi ca tadabhāvāt / taccāṇviti vakṣyāmaḥ / ākāśamaparimitam, akriyatvādrūpavadityatrādravyatvamupādhiḥ /

5) ākāśaṃ saṃyogi vibhāgi ca, dravyatvādghaṭavat / na ca sāvayatvamupādhiḥ, tasya maduktahetugarbhitatvād, dravyate sati ārabhyatvasya tattvāt / sarvagatendriyamākāśaṃ tadeva śrotram / na caivaṃ sarvatra śabdopalambhaḥ, vaktṛśrotṛśarīrasannidhiśabdopalabdhiprasaṅgaḥ, tasyāpi karṇaśaṣkulyavacchinnākāśasya vidyamānatvāt / upādhibhedācca bheda ityanarthabījam, ātmāntaḥkaraṇādīnāmapi tathābhāve virodhābhāvat / śabdavadākāśam / śabdasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgavat /

[dikkālayornirūpaṇam --]

vivādādhyāsitaḥ saṃyogo viśeṣaguṇarahitebhyo dravyebhyo janyate, saṃyogatvād, antaḥkaraṇarūpadvayasaṃyogavat / vivādāspadaṃ viśeṣaguṇarahitadravyadvayajanyam, kāryatvāt, tadvadeva / na cāntaḥkaraṇadvayasaṃyogatvamupādhiḥ, vyarthaviśeṣaṇatvāt tadvadeva / na cāntaḥkaraṇadvayaguṇatvamupādhiḥ, dvayaguṇatvenaivopapattau viśeṣaṇavaiyarthyāt / nirupādhikasya (sādhya)parityāge svābhāvaparityāgaprasaṅgāt / na ca sādhye bahuvacanakṣepaṇātiprasaṅga iti vācyam, dṛṣṭāntāsiddheḥ bhūṣaṇasya saṃkhyānabhyupagamena manogatatvasya dūrāpāstatvāt / na mano manasā saṃyujyate nityadravyatvāditi sādhane dṛṣṭāntāsiddhiḥ / ata eva saṃyogābhyupagamenāsparśavattvād dravyānārambhakatvamityāha bhāṣyakāraḥ / anyathā sajātīyataṃyogābhāvameva hetuṃ brūyāt, kāraṇatvātsaṃyogasya / tathā ca vyomaśivaḥ-- `parakīyena ca manasā sūkṣmaśarīrasthaṃ manaḥ maryāyeṇābhisambandhayati' / na cānaikāntikatvam, ajasaṃyogāsiddheḥ / na ca vimatipadaṃ viśeṣaguṇarahitadravyābhyāṃ na janyate, antaḥkaraṇasaṃyogātiriktatvād vyomavaditi sāmpratam, akāryatvasyopādheḥ / tayośca dikkālasajñeti / saṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgayuktau dikkālau, sarvagatatvāditi pūrvavatsādhanīyam /

[ātmano nirūpaṇam --]

vivādādhyāsito 'haṃpratyayo 'haṃpratyayavyatirikte pramā pramātvāt, saṃpratipannavat /

[ātmaiva jñānādhāraḥ--]

tasya ca ko viṣaya iti cintāyāṃ paraśarīraparātmādiṣvatiprasaṅganirākaraṇārthaṃ yatra svayaṃ samavetaḥ, sa eva tasya viṣaya iti vaktavyamiti sthite --- na śarīraṃ tatsamavāyi, kāryatvādghaṭavat / na cāśarīratvamupādhiḥ, mṛtaśarīre tadabhāve 'pi sādhyasādhanayoranugamadarśanāt / na cājīvaccharīratvamupādhiḥ, suṣuptau jīvaccharīre 'pi tadabhāvāt / avasthāviśeṣavataḥ śarīrasya pakṣatvānna doṣaḥ, tathā śarīratvāt mṛtaśarīravaditi vācyam /

vivādādhyāsitaḥ prāṇo na jñānādhāraḥ, kāryatvādvāyutvāt, prāṇatvāt suṣuptāvasthaprāṇavat /

vivādādhyāsitaṃ bodhādhārajaṃ kāryatvāt, ceṣṭāvat / na ca yogyānulabdhibādhaḥ, prayatnādhārasyeva bodhādhārasya yogyatvenāpi sambhavāt, gauratvādivad bodhasya parapratyakṣāsiddheḥ / tadviśiṣṭasyātīndriyatvānmanasaḥ parabodhagrahaṇe sāmarthyābhāvāt / śarīrasya tu yogyānupalabdhyā bādha iti cet / kiṃ cātaḥ? tasyaiva bodhādhāratvāttadabhāve bodhādhārasyāpi abhāva iti cet / na, niyamāsiddheḥ / vyāptatvānnaivamiti cet, tarhyanumānena bādho vakyavyaḥ, tatra cāśrayanirūpaṇaṃ durghaṭam / vivādādhyāsitaṃ bodhādhārajaṃ na bhavati, śarīrajanyatvādākāśavaditi prāgeva vyudastam / śarīrajanyatvopādhivāde 'pi mṛtaśarīrakriyādiṣu vyabhicāravāraṇārthaṃ bodhādhārapūrvakatvamabhyupagantavyam / tadvyatiriktatve satīti viśeṣaṇaṃ copādeyam / tatrāpi suṣuptaśarīrakriyādiṣu vyabhicāraparihārāya jāgrata iti viśeṣaṇaprāpte, atrāpyudāsīnasyākasmikanipatitakriyāparihārārthaṃ kurvata iti vaktavyam / svasyaiva prayāsādhikyamuktaṃ syādvyarthaviśeṣaṇatvaṃ coktaṃ pūrvam / upādhiravinābhūtadharmadharmatvena bhavatyevaitaddūṣaṇam / anyathānumānāntareṣvapi tanna syāt / nirupādhikasya sambandhasya vyāptitvenopādhibhaṅge jāte, kvacitsambandhe ca dṛṣṭe, anyatra kevalasya hetordarśanamapi na doṣamāvahatītyavocamityalam /

[prabhākaramatanirāsaḥ --]

anye tu sarvārthavittiṣu grāhakatvena ātmasiddhiriti bruvate / tadasat, ātmano 'pi cākṣuṣatvaprasaṅgāt, tajjanitajñāne bhāsamānatvasyaiva tattvāt / yadi ca nīrūpadravyasyāpi cākṣuṣatvam, tadā nabhaso 'pi tathātvaprasaṅgāt / na cātmā cākṣuṣajñāne prakāśate nīrūpadravyatvādgaganavat / vivādādhyāsitaṃ jñānamātmapratibhāsam, jñānatvādahamitisampratipannavaditi cet, na, kālātyayāpadeśāt / tathā hi --- asti tāvat saugatatacchiṣyāṇāmanātmavāsanāto viṣayebhyo nivṛtiḥ, anātmavāsanātaśca pravṛtiriti / na ca te pramāṇamūle eveti niyamaḥ, rajjusarpavivekāgrahaṇādvā vibhramādvā śuktirajatavivekāgrahaṇādvā vibhramādvānayoranudayaprasaṅgāt / na ca te na nivṛttī, nāpi pravṛttī vā / na cājñānupūrvikā nivṛttiḥ pravṛttirvā svasthasya saṃbhavati / na cātmajñāne teṣāṃ tadupapadyate, tathānabhyāsadaśāyāṃ ko 'hamitya(dhyavasāyānupapattirniścīyate), anadhyavasāye 'tiprasaṅgāt /

kiṃ ca kaḥ punastatpratibhāse sambandhārthaḥ? karmatvam, tadatiriktaṃ vā? prathame 'pasiddhantaḥ, dvitīye dṛṣṭāntāsiddhiḥ* / [* -eḥ edn] viṣayatvaṃ ca prathamānnātiricyate / grāhakagṛhītibhāve tu siddhasādhanam / ato 'tiriktasyānugatasambandhamātrasyāsiddhiḥ / kiṃ ca yogināṃ viyuktāvasthāyāṃ paramāṇurūpādiviṣayacākṣuṣajñānasya pakṣīkāre bhavatāmāśrayaikadeśāsiddhaḥ, anyathāsmākamanaikāntaḥ / na ca mānasapratyakṣatve tatsāmagrayāḥ sarvadā sannihitatvāt suṣuptāvasthāyāmapyātmajñānaprasaṅgaḥ, ahaṃ śarīramitivivekāgrahaṇādiṣu ahaṃjñānotpattau bāhyendriyavyatiriktakārakagrāmasyaiva tvayāpi vaktavyatvāttadbalenaiva sarvasyopapatteḥ, tathāvidhakarmavaikalyādvā / tasmānna sarvavittiṣvātmanaḥ* pratibhāsaḥ / [* sarvavidiṣvā]

[ātmano jñānarūpatvanirāsaḥ--]

sa ca jñānāśrayo na tu vijñānātmakaḥ, na hi draṣṭurdṛṣṭerviparilopo vidyate (bṛha 4.3.23) iti śrutau draṣṭṛdṛṣṭyoḥ sambandhapratīteḥ / na cāmnāyapratīto bhrānto bhavitumarhati, aviśeṣāt / na ca siddhārthe vācakābhāvaḥ, apasiddhāntāt / na cātatparatvam, tasyānyato 'siddhatvena viśiṣṭaparatvāt / na ca rāhoḥ śira itivadupacaritatvam, mukhye bādhakābhāvāt / na cādvaitaśrutirbādhikā, viparyaye pratyuta tasya bhedagrāhakatvāt / na ca tatra tasya sāmarthyaṃ nāstīti vācyam, sāmarthye sati virodhābhāvāt / na ca sambandhābhāve grahaṇāsambhavaḥ, adoṣatvāt / na cātiprasaṅgaḥ, anupalabdherniyāmakatvāt / pratiyogitatprayuktavyatiriktasāmagrīsānnidhye sati pratiyogijñāne ca sati niyāmakatvāt / athavā karaṇasambandhasyaiva niyāmakatvāt / tathā hi -- ghaṭasaṃyuktena cakṣuṣā janitaṃ jñānaṃ ghaṭamevāvagāhate nārthāntaram, asambaddhatvāt / kiñcāsti tāvadiyaṃ prasiddhiḥ, 'ata eva vyavaharāmaḥ' itivacanāt / tasyāśca kāraṇābhāve sati nityatvaṃ syāt /

na caivamapratyakṣatvaṃ bhedasya, samyagaparokṣānubhavaviṣayasyaiva sattvāt / nityatve ca trayāṇāṃ siddheḥ / na cāpasiddhāntaḥ, asmākamapi nityapratītisiddheḥ / na ca bhedānavasthā bādhikā, bhedāntaraprasaktau mūlābhāvāt / bhedabhedinau bhinnāviti lokavyavahāradarśanāt / na caikabhedabalenānyabhedānumānam, dṛṣṭāntabhedāvighātenotthāne doṣābhāvāt / so 'yaṃ piṇyākayācanārthaṃ gatasyāpi śākādinaḥ khārikātailadātṛtvābhyupagama iva / dṛṣṭāntabhedavighāte tvanumānānutthānameva, upajīvyasya prabalatvena tenaiva bādhāt / svātmavyātakatvena jātitvāt / etenādṛśyatvādayo nirastāḥ /

na cānirvacanīyatvaṃ bhedasya, tatra pramāṇābhāvāt / khyātibādhānyathānupapattiḥ pramāṇamiti cet, anyathāpyupapattau virodhabhāvāt / asato bhāsamānāyogāt, bādhāyogātsataḥ, atra cobhayaṃ dṛśyate iti cet, na; prathame 'satpadasya bodhakatve bhāsamānāyogādityanena vyāghātaḥ / anyathāpārthakatvam, prayuktapadārthānāṃ sambhūyakāritvaniyamāt / dvitīye sata iti ko 'rthaḥ? kiṃ sattāyuktasya, āhosvidabādhitasya, brahmāsvarūpasya vā? prathame sattāyuktasyābādhitatvena vyāptiḥ kutraḥ dṛṣṭā? prapañcasya bādhyatvād, brahmaṇo nirdhamakatvena sattābhāvāt / dvitīye sādhyāviśiṣṭatā / tṛtīye siddhasādhanatā / tasmānnānirvacanīyatvamapi /

[akhaṇḍārthatvakhaṇḍanam--]

etena yadāhurekadaṇḍinaḥ -- satyādipadamakhaṇḍaparam, lakṣaṇavākyatvād, gandhavatī pṛthivītivat, ghaṭaḥ kalaśa itivadvā / tadapi nirastam, akhaṇḍaparanityanyūnānatiriktārthamityartho yata iti / na cārdvatapakṣe satyajñānānandādiśabdānāṃ sahaprayogo ghaṭate, paryāyatvāt / aparyāyatve 'dvaitahāniḥ / na ca `prakṛṣṭaḥ prakāśaḥ savitā' itivat śabdadvayenāpi eka evārthaḥ pratipādyate iti yuktam, dṛṣṭāntāsiddheḥ / prakṛṣṭaśabdasyetaretarābhāvādinimittasavyapekṣatayā pravṛtteḥ, prakāśaśabdasya prakāśatvabalāt, anyathā tatrāpi paryanuyogasya tulyatvāt /

kiṃ ca loke yathā prakṛṣṭaprakāśaśabdayoḥ parasparavyatirekeṇa prayogaḥ --- prakṛṣṭaḥ pumān, pradīpaḥ prakāśa iti / dvayoścaikatra mayūkhamālini prayuktayostu arthaviśeṣabodhakatvam / na caivaṃ jñānānandaśabdayorasti, laukikajñānānandasyāpi brahmarūpatvāt / bhedena vyutpattau bhagno 'dvaitavādaḥ / tasmādānandaśabdo duḥkhabhāvamātre prayuktaḥ, mukhye bādhakasambhavāt --- 'aśarīraṃ vāva santaṃ na priyāpriye spṛśataḥ' (chā u 8.12.1) iti vacanāt / na cāsya sāṃsārikasukhaniṣedhaparatvam, sukhadvayasyābhāvāt / loke 'pi mātrayā paramānandapratītirityabhyupagamāt / na cātrāvacchinnasukhaniṣedhārtham, tatrāpyavacchedasyaiva niṣedho na sukhasya / na ca sāmānyaśabdasya saṃkoce pramāṇamasti / na cānandaśrutiḥ pramāṇam, tasyā upacaritārthatvāt / na ca viparyayaḥ, ānandasya sarvadā-adarśanenānityatvaprāptau mokṣatvavyāghātāt / yogarddhisamāsāditacirakālopabhogayogyasukhaviśeṣaparatvenāpyupapatteḥ /

anantatvādiśrutistu āpekṣikasukhādyapekṣayā bahukālatvena vyākhyeyā, 'amṛtā devā' itivat / na ca pravṛttyanupapattiḥ, nityatve sutarāmanupapatteḥ / na hi siddhasya sampādanāya kaścid yatate 'tra / avacchedanivṛttyarthamiti cet, tarhi prāptāprāptavivekino 'trāvacchedanivṛttireva kṛtyuddeśyā, anyasya vidyamānasyāpyatantratvāt / na caikanityasukhavāde kāraṇopādānaṃ ghaṭate, tadviśeṣe tu kaiva kathā? na caikasyaivātiśayānatiśayau śaṅkārhau, ekatvavyāghātāt / avacchedanivṛttyarthaṃ kāraṇaviśeṣopādānamiti vaktavyam, tatra ca duḥkhābhāvasya sukhatvenānubhavasya niratiśayatvāt, tadanupapattiriti yo 'yaṃ doṣa uktaḥ, sa samānaḥ / tasmād duḥkhābhāvātiriktasukhasādhanaparyālocanayā janyamanityamanekaṃ cābhyupeyam / na ca tathāvidhasya muktau kathāsambhava iti /

jñānaśabdaśca jñāyate 'sminnityadhikaraṇavācakaḥ / ānantyaṃ punarūbhayāntābhāva eva, tatraiva lokavyutpatteḥ / ekamiti ca dvairūpyanirākaraṇaparam, ekatvasaṃkhyāṃ vācaṣṭe, loke tatraiva vyutpatteḥ, lokāvagataśakteśca vede bodhakatvāt / tasmājjñānāśraya ātmeti siddham /

[ātmano nānātvam--]

vivādādhyāsitaṃ mayā sambaddhaṃ mūrtatvāt, maccharīravad -- iti nityatvānāditvasarvagatatvasiddhiḥ / tasya cānekatvam, vyavasthānyathānupapatteḥ / anirvacanīyatve nirākṛte jīvabhede 'vipratipatteśca / dvā suparṇā sayujā sakhāyā samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte / tayoranyaḥ pippalaṃ svādvattyanaśnannanyo abhicākaśīti / (mu 3.1.1) iti śruteḥ / asyā arthaḥ -- dvau suparṇau ātmānau sayujau = sahavartamānau sakhāyau = ekakāryakāritvena, samānaṃ vṛkṣam = ekaṃ śarīraṃ pariṣasvajāte = āliṅgitavantau / tayorātmanormadhye eko = bhoktā pippalaṃ svādu atti = sukhaviśeṣaṃ bhuṅkte / anaśnan anyaḥ = abhoktā īśvaraḥ abhicākaśīti = sarvato 'tyarthaṃ prakāśate iti vispaṣṭo jīvabrahmaṇorbhedaḥ / ajāmekāṃ lohitaśuklakṛṣṇāṃ bahvīḥ prajāḥ sṛjamānāṃ sarūpāḥ / ajo hyeko juṣamāṇo 'nuśete jahātyenāṃ bhuktabhogāmajo 'nyaḥ / (śvetā 4.5) itivat / na ca śrutipratīto 'nyathā bhavitumarhati /

kathaṃ tarhi `neha nānāsti kiṃcana' (bṛha 4.4.19) iti, `mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti, ya iha nāneva paśyati' (kaṭha 4.10) iti ca, (liṅgāt) nānātvadarśane tadbhāvopacārāt / na ca sati prayojane nimitte copacāraḥ pravartate, na cātra prayojanamastīti vācyam, niyamāsiddheḥ / ajñātamukhyeṣu yavavarāhādiṣu gauṇaśabdaprayogeṣu tadabhāvāt / sattābodhakalākṣaṇikagośabde ca, yathā gaurvāhīkaḥ / yathāhurvārtikakārāḥ ---

bahujātiguṇadravyakarmabhedāvalambinaḥ /
pratyayān sahasājātān śrautalākṣaṇikātmakān //

na lokaḥ kāraṇābhāvānnirdhārayitumicchati /
balābalādisidhyarthaṃ vākyajñāstu viviñcate //

(ślo vā??)

asmadādigauṇapratīterhi cintā / vṛddhavyavahārāgateṣu gauṇaprayogeṣu ko 'yamāgrahaḥ, yathā sarṣaparase tailaśabdaḥ? mukhyeṣu bādhakābhāvāt kathamupacāra iti nāśaṅkanīyam, pratyakṣeṇa śrutyā ca bhedapratīteḥ / ātmā dravyatvavyatiriktāparajātyādhārabhedena nānā, aśrāvaṇaviśeṣaguṇādhikaraṇatvāt, pṛthivyādivat / tatra na mūrtatvamupādhiḥ, rūpādau tadabhāve 'pi sādhyānugamadarśanāt /

makarandastu vivādapadāni śarīrāṇi, ekenātmanātmavanti, śarīratvāt, maccharīravaditi / tasya nityatvam / viśeṣaguṇā dravyatvena sādhanīyāḥ / tasya guṇāḥ -- buddhisukhaduḥkhecchādveṣaprayatnadharmabhāvanāsaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgāḥ / prayatnāśraya ātmā /

[manaso nirūpaṇam--]

vivādapadamindriyajajñānaviṣayaḥ, vastutvād ghaṭavat / vivādādhyāsito mūrtasaṃyogāsamavāyikāraṇakaviśeṣaguṇādhāraḥ, nityatve sati anityaviśeṣaṇaguṇavattvāt, pārthivaparamāṇuvat / na ca tattvamupādhiḥ, tvanmate ghaṭasyāpyagnisaṃyogajaviśeṣaguṇādhāratvāt / na ca pārthivatvamupādhiḥ, tvanmate ghaṭasyāpyagnisaṃyogajaviśeṣaguṇādhāratvāt / na ca pārthivatvamupādhiḥ, apakvanaṣṭaghaṭe vyabhicārāt / na cāsmākamādyamupādhiḥ, nabhasi tadabhāve 'pi sādhyānugamadarśanāt /

manaḥ paramāṇu, paraviśeṣaguṇāsamavāyikāraṇāśrayatve sati nityatvāt, taijasaparamāṇuvaditi kecit / tanna, sparśavattve sati nityatvopādheḥ / aṇutvamātrasādhane sparśavadamahattvamupādhiḥ / mūrtatvamātrasādhane ca nityapadavaiyarthyam / tadvyatirikttasya hetutve kāśikākṛto mate sparśavattvamupādhiḥ / tamodravyatvapakṣe sparśavattvasya tamasyeva sādhyavyāpakatve dravyasamavāyidravyatvamupādhiḥ / etena mano mūrtaṃ vibhusaṃyogitvādghaṭavadityapi nirastam, uktopādhikatvāt /

sukhādayo mūrtasaṃyogāsamavāyikāraṇakāḥ, anityatve sati nityaviśeṣaguṇatvāt, pārthivaparamāṇurūpadivaditi vibhāgajaśabdajaśabdenānaikāntādasādhanam / aśabdatve satīti viśeṣaṇe parasyaiva vaiyarthyam / mūrtaṃ manaḥ śrotravyatiriktendriyatvādityapi nirastam, pūrvoktopādheḥ / avibhutve ca sparśavattvaṃ sādhanāvacchinnasādhyavyāpaka upādhiḥ /

etenāvibhu nityadravyatvādityanenāmahattvasādhane sādhyavyāpakatvāt sparśavattvaṃ nopādhiriti śrīvallabhoktaṃ nirastam / na ca mano vibhu, 1 sarvadā sparśarahitadravyatvāt (nyā ku 3.1), 2 sadā viśeṣaguṇarahitadravyatvāt, 3 niravayavendriyatvāt, 4 dravyānārambhakanityadravyatvāt, 5 nityendriyatvāt, 6 vijñānasamavāyikāraṇasaṃyogādhārendriyatvāt, 7 sarvadā sparśarahitadravyatvāt, 8 nityaguṇagrāhakendriyatvāt, 9 abhūtatve satyarūpitvāt, kālavad, ātmavad, ākāśavaditi satpratipakṣadūṣaṇe kathaṃ svapakṣasiddhiriti vācyam, manasaḥ sarvagatatvābhyupagame ākāśakālātiriktasya sādhayitumaśakyatvena dharmigrāhakapramāṇabādhāśrayāsiddhayoranyatarākrāntatvāditi spaṣṭataramasmannyāyalakṣmīvilāse / prathamasya tamodravyatvavādinastatraivānaikāntikatvam, sarvadetyasya ca vyarthatvāt / etena dvitīyatṛtīye dūṣite, saptame 'pivaiyarthyam, navame 'pi arūpipadasya paraṃ prati vaiyarthyam, tamaso 'bhāvatvāt / kiṃ bahunā dravyatvāvāntarajātyaindriyāsajātīyadravyatvamupādhiḥ / 1 sparśarahitatve sati aṇu manaḥ, 2 vijñānāsamavāyikāraṇasaṃyogādhāratve sati mūrttaṃ vā, 3 sukhagrāhakendriyaṃ vā, 4 aṇvindriyaṃ vā, 5 jñānajanakasaṃyogāśrayaṃ jaḍaṃ manaḥ, 6 jñānāsamavāyisaṃyogāśrayamindriyaṃ vā / tasya guṇāḥ-- saṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvasaṃskārāḥ / eṣāṃ mūrtatvadravyatvābhyāṃ siddhiḥ / 1 samavāyikāraṇaṃ dravyam, 2 guṇavad dravyam /

[10 tamasa ālokābhāvamātratvanirūpaṇam--]

1) tamo nāma dravyantaramasti / tadapi nirūpaṇīyamiti cet, na, pramāṇāsiddheḥ / nīlaṃ tama iti pratītiḥ pramāṇamiti cet, nīlabuddhyasiddheḥ / uktaṃ ca śālikanāthenāpi-- apratītāvevāyaṃ pratītibhramo mandānām' (pra paṃ 321) iti / kathaṃ tarhi padaprayogaḥ? sitābhāvavadupacārāt / asitaṃ nīlamiti laukikaḥ prayogaḥ / mukhye bādhakābhāvāditi cet, ālokanirapekṣacakṣuṣo rūpapratyayajanakatvāsiddheḥ / kāraṇābhāve kāryaṃ jāyate iti durghaṭametat / anyathā nīlaghaṭasyāpi grahaṇaprasaṅgaḥ / kathaṃ tarhi chāyāyāṃ kṛṣṇasarpabhrama iti cet, doṣavaśāt / pūrvadṛṣṭakṛṣṇasarpādhyāropako doṣa iti / kimatra sādṛśyamiti cet, sitābhāvatvam / na caivamatiprasaṅgaḥ, sādṛśyamātrasyaiva bhrāntijñānasāmagrītvāsiddheḥ / upayujyante hi viśeṣādarśanādayo 'pi ālokābhāvasahakāriṇo dharmādayo 'pi, vakradīrghāvayavīndriyasaṃyogādayaśca doṣāḥ /

2) mānasameva vā svapnavibhramādīti kecit / na caivamatiprasaṅgaḥ, cākṣuṣalokābhāve karituragādismaraṇaviśeṣasyāpi tatra hetutvābhyupagamānnātiprasaṅgaḥ / etena saṃkhyākriyādipratītirapi nirastā, tatraiva vipratipatteḥ, śabdaprayogasyopacāreṇāpyupapatteḥ, laukikavyavahārasya ca samyugdhatvāt /

3) ekadeśinaḥ punarnīlapratītimabhyupagamya bhrāntatvamācakṣate / yathāhuḥ --- añjanapuñja iva śārvaraṃ tama iti bhrāntiprakaraṇe tatra pratibhāsikabādhānupapatteḥ / anenāpahṛtaviṣayatvenānutthānādbādhakanirūpaṇaṃ durghaṭamiti paśyāmaḥ /

4) śabdena vinā pratītisādhanaṃ ca / tamaḥ śabdasya tarhi ko 'rtha iti cet, ubhayavādipratipanna ālokasaṃsargābhāvaḥ / ālokaviśeṣe satyapi ālokāntarābhāvasyāpi sambhavāt prayogaprasaṅga iti cet, tatra kimālokābhāvaprayogo 'sti, na vā? asti cet, tamaḥśabdaprayogo 'pyastu, kā no hāniḥ? paryāyaśabdatvāt / atha yathā jvālāyā āśutaravināśitvena madhye vināśe vidyamāne 'pi tatsadṛśajvālotpattyā tirohitatvānna nāśavyavahāraḥ, tadāloke satyālokāntarābhāvasya tirodhānānna tadabhāvavyavahāra iti / laukikapratītistu bhramatvenocyate / tattulyaṃ te tarkakarkaśamaterapyuktaparihāraścakṣurālokāsahakṛtaṃ rūpigrāhakaṃ dravyagrāhakendriyatvāttvagvaditi vādinaḥ kālagrāhakaghrāṇenānaikāntikaṃ vyarthaviśeṣaṇatā ca / cakṣurālokanirapekṣaṃ dravyaṃ gṛhṇāti, indriyatvāditi sādhane ghrāṇena prativādinānaikāntikatā vivakṣitā---sādhakatvaṃ ca / na hi tava tathāvidhaṃ tama eveti lakṣaṇaṃ kālāderapi ālokanirapekṣendriyagrāhyatvāt /

5) ālokabhāvasyobhayavādisampratipannatvāt tamaḥśabdavācyatve nāsti vipratipattirnātra prakaraṇaṃ vācyam / vivādādhyāsitaḥ ālokabhāvaḥ tamaḥśabdavācyaḥ, itaretarābhāvavyatiriktālokābhāvatvāt / yaditthaṃ na bhavati, taditthamapi na bhavati, yathāloka eva / anye tu tama ālokābhāvaḥ, ālokānapekṣacakṣuṣi satyevāsati ca liṅgādau gṛhyamāṇatvāt, sampratipannālokābhāvavaditi bruvate / tatra kau pakṣasapakṣau? bhinnābhinnāviti cintanīyamiti / yogimānasagrāhyatvāccāvadhāraṇāsambhavena hetvasiddhiśca / tasmādevaṃ prayogakramaḥ --- tamaḥpadamālokābhāvavācakam, ālokānapekṣacakṣurgrāhyavācakatvād, ālokābhāvapadavat /

nirūpito dravyapadārtha eṣa, navaprakāro mudamātanotu /

navātmakasya tridaśādhipasya, trilokapūjyatripurāntakasya //

iti śrīmānamanohare dravyapadārthaḥ //

[guṇaprakaraṇam]

[1-4 rūparasagandhasparśāṇāṃ nirūpaṇam--]

1) pratyakṣaṃ rūpe pramāṇam / vivādapadaṃ ghaṭotpattyanantarakāle jāyate, ghaṭaguṇatvāt, sampratipannaghaṭasaṃyogavat / na ca sāmānyaguṇatvamupādhiḥ, tadgataparimāṇādīnāmapi paścādutpattiprasaṅgāt /

2) vivādapadaṃ kāryaṃ pārthivaviśeṣaguṇatvādghaṭarūpavat / na ca kāryagatatvamupādhiḥ, paramāṇusaṃyogasaṃskārādyavyāpanāt /

3) vivādapadaṃ kāryaṃ saṃkhyāparimāṇapṛthaktvagurutvasaṃskāravyatiriktatve sati pārthivaguṇatvāt pārthivaparamāṇusaṃyogavat /

4) vivādapadamagnisaṃyogajaviśeṣaguṇavad, anityaviśeṣaguṇatve sati nityatvādātmavat /

5) vivādapadamavayavyāśrayakāle na rūpajanakamāśrayatvājjalāṇuvat /

6) vivādapadamāśrayanāśanāśyamānakāryavyatiriktaguṇāśrayaḥ, guṇavattvātsamavāyikāraṇatvādātmavat /

7) rūpatvamanāśrite 'pi samavetam, rūpajātitvātsattāvat /

8) vivādāśrayo 'nekarūpādhikaraṇam na bhavati, avayavitvāt, śuklatantuvat / vivādapadaṃ na nīlatvādhikaraṇam, pītārabdhatvāt, vivādapadaṃ na pītatvādhikaraṇam, nīlārabdhatvātpītavannīlavacca /

9) vivādapadaṃ pītatvādhikaraṇam, pītārabdhatvāt, pītavaditi cet na, viruddhajātisamāveśena bādhitatvāt, anyathā vivādapadaṃ gotvādhikaraṇam, pārthivādityāpi syāt / rūpatvāvāntarapītatvavyatiriktajātyanāśrayarūpatvaṃ copādhiḥ / etena śuklaṃ rūpamekameveti nirastam, taratamabhāvasyāpi dṛṣṭeḥ /

10) nityatve satyanekārthe vartamānatvātsāmānyamityuktaṃ syāt, tasya ca yāvaddravyabhāvitvāt / pākajeṣu raktapratyayo durghaṭaḥ / tadanekaprakāram / guṇatve sati cakṣuḥsparśanayormadhye cakṣuṣaiva grahaṇārhaṃ rūpam / etena rasagandhasparśā api nirūpitāḥ / citrā api te 'vagantavyāḥ /

11) guṇatve sati rasanagrāhyo rasaḥ /

12) guṇatve sati ghrāṇagrāhyo gandhaḥ /

pṛthivī sparśavatī rūpitvāt, tejovat / vivādapadaṃ sparśavad, dravyārambhakatvāt, tejovat /

cakṣuḥsparśanayormadhye sparśanenaiva grāhyo guṇaḥ sparśaḥ /

[5-6 saṃkhyāpṛthaktvayornirūpaṇam--]

(I. ekatvaikapṛthaktvayoḥ siddhiḥ)

1) sparśavad guṇāsamavāyikāraṇādviṣṭhaguṇayorāśrayaḥ, dravyatvād mūrtatvāt, paṭārambhakatantuvat / na ca sparśavattvamupādhiḥ, sparśavatāṃ ghaṭādīnāmapi tathāvidhaguṇadvayāśrayatvaprasaṅgāt / na ca dravyāsamavāyikāraṇatvamupādhiḥ, viśeṣaṇavaiyarthyāt / nirūpādhikasya sādhyaparityāge svabhāvaparityāgaprasaṅgāt / tatrākāśādiṣu yau guṇau, tayorekamekatvaṃ, aparamekapṛthaktvam / anyatrāpi tau pūrvoktahetoreva sādhyau /

2) vipratipannaḥ saṃyogaḥ svato 'dhikavṛttikāryaikārthasamavetatvārhaḥ, saṃyogatvāt, tritantukārambhakasaṃyogavat /

3) paramāṇavaḥ saṃyogādhikavṛttikāryasamavāyikāraṇam, aṇutvād, dvyaṇukavat /

4) vipratipanno 'vayavī kāraṇatvārheṇa saha tulyāśrayaḥ, avayavitvād, dvyaṇukavad dvitantukavacca / rūpādīnāmekāśrayavṛttitvāt, saṃyogasya dviṣṭhatvāt / tricaturārabdhatvānna siddhasādhanatā / anenaiva yathā parimāṇasiddhirapi /

(II. anekatvānekapṛthaktvayoḥ siddhiḥ)

1) vivādādhyāsito buddhijaguṇayorāśrayaḥ, dravyatvātsamavāyikāraṇatvād, ātmavat / na cātmatvamupādhiḥ, īśvare vyabhicārāt / atraikam-- anekatvasaṃkhyā, aparam-- anekapṛthaktvamiti /

2) tadevaṃ siddhayoḥ saṃkhyāpṛthaktvayorvyavahāreṇāpi siddhiḥ / asti ca tāvadekaṃ dve trīṇi ityādivyavahāraḥ / na cāsau nirnibandhanaḥ, padatvavyāghātaprasaṅgāt / na cābheda ekatvaṃ bhedasamuccayaḥ punaranekatvamiti yuktam / abhedaḥ kiṃ paṭastadatirikto vā? ādye (ekaḥ paṭa iti) sahaprayogānupapattiḥ, paryāyatvāt / dvitīye saṃpratipattidharmapadārtho 'sāviti cet, kimatra pramāṇam? guṇādāvabhedavyavahāra iti cenna, vyavahāramātrādarthāsiddheḥ, tasya gauṇasyāpi bahuśo darśanāt / mukhye bādhakābhāvāt, kathaṃ gauṇatvamiti cet, na; sādhakasyāpyabhāvāt / utpattikāraṇābhāvasya vispaṣṭatvāt / samavāyyasamavāyikāraṇayorabhāvāt, nimittakāraṇamātrādevotpattistu tatsiddhau satyāṃ kalpanīyā, apratītestadasiddheḥ /

3) yadyapyapekṣābuddhivaijātyasamavāyād dvitvatritvadivyavahārāṇāmapi bhedasamuccayo na saṃkaramāpādayati, tathāpyananusaṃhitavaijātyādīnāṃ bālagopālādīnāṃ dvāviti vyavahāro 'yaṃ na tannibandhanaḥ dvyaṇukaparimāṇaṃ dvitvasaṃkhyayā vinā na ghaṭate / nityaparamāṇuparimāṇābhyāṃ paramāṇuparimāṇasyānārambhāt, pracayasya cānāśaṅkanīyatvāt / kāraṇaparimāṇatvasya na sādhakateti vācyam, atrāvāntarātiśayavattvasyopādheḥ, pracayajanye 'pi parimāṇe tasyānārambhakatvācca / tathāpekṣābuddhyāpi janyate, idamekamidamekamiti jñānānvayavyatirekānuvidhāyitvāt / na ca vyañjakatvenopapattiḥ, samānendriyagrāhyasamānadeśāvasthitānāṃ yugapadindriyasambaddhānāmindriyasambandhavyatirekeṇa niyatavyañjakavyaṅgyatvādarśanāt / ataḥ saṃyogasamānatā dvitvasyeti /

4) eke dvitvaṃ buddhijaṃ niyamenaikapratipattṛvedyatvādityāhuḥ / teṣāṃ jñānaprāgabhāvena vyabhicāraḥ --- guṇatve satīti viśeṣaṇe īśvarecchāyām, kāryatve satīti viśeṣaṇe jāgarādijñāne / anvayavyatirekābhyāṃ cāpekṣābuddhyabhāve dvitvābhāvopalambhāttadvināśasya dvitvavināśahetutvam / anumānakramastu --- dvitvaṃ nimittakāraṇanāśanāśyavyaktisamavetam, tajjātitvātsattāvat / sattādinimittakāraṇībhūtadehanāśanāśyamāne yuñjānasyāntyasukhajñāne samavetam / evaṃ sarvaṃ pṛthaktve vaktavyamiti /

[7 parimāṇasya nirūpaṇam--]

1) vivādādhyāsitaṃ dviṣṭhaguṇānasamavāyikāraṇānityaviśeṣaṇaguṇavyatiriktādviṣṭhaguṇāśrayaḥ, dravyatvājjalaparamāṇuvat / na ca sparśavattvamūrtatve upādhī, pavanapārthivaparamāṇau vyabhicārāt / īśvaro nityaviśeṣaguṇavyatiriktānasamavāyikāraṇādviṣṭhaguṇāśrayaḥ, ātmatvājjīvavat / nityaikatvaikapṛthaktvaparimāṇasādhanavivakṣāyāmanasamavāyikāraṇamiti na vācyam / adviṣṭha iti dviṣṭhaguṇatvāvāntarajātirahita iti boddhavyam, anyathā ekatvena siddhasādhanatā /

2) tathā vyavahāreṇāpi sādhanīyam --- asti tāvadayaṃ mahān, ayaṃ mahāniti vyavahāraḥ / na cātra mahattvasāmānyameva nimittam, taratamabhāvasyānupapattiprasaṅgāt / anyathā madhurarasasyāpyucchedaprasaṅgāt, madhuratvasāmānyādeva dravyāśritād vyavahāropapatteḥ /

3) pracayasaṃkhyāparimāṇānāmanvayavyatirekābhyāṃ tadutpattau kāraṇatvam / vivādādhyāsito 'ṇuparimāṇavyatiriktaparimāṇāśrayaḥ, dravyatvāt / vivādādhyāsito mahatparimāṇavyatiriktaparimāṇāśrayaḥ, dravyatvādghaṭavat paramāṇuvacca / na cātrāṇutvamahattve upādhī, rūpādiṣu vyabhicārāt / dravyatvena viśeṣaṇe vaiyarthyam / hrasvadīrghavyavahārayoranyathānupapattiśca pramāṇam / āśrayanāśānnāśa ityatra prācīnamanumānaṃ vācyam /

4) dvitvāsamavāyikāraṇakavṛttiguṇatvāvāntarajātīyaṃ parimāṇam /

[8 saṃyogasya nirūpaṇam--]

1) vivādapadamasamavāyikāraṇajanyaṃ kāryatvādrūpavat / na ca pradhvaṃse vyabhicāraḥ, prāgabhāvapratiyogitvasya bhāvatve satīti viśeṣitasya tatrāsiddheḥ / na cātropādhiśaṅkāpyadhirohati, vispaṣṭaśca ghaṭau saṃyuktāviti pratyayaḥ / nirākṛtaśca kṣaṇabhaṅga iti nāviraladeśe utpādastannimittatvenāśaṅkanīyaḥ / karmasaṃyogayoḥ tajjanakatvaṃ pratyakṣasiddhameva /

2) ākāśa ātmanā saṃyujyate, dravyatvāditi kecit / tanna, kriyāvattvamūrtatvayoḥ paratvāparatvayorvopādhitvāt / ātmā ākāśena na saṃyujyate, amūrtatvādrūpavat / na cātrādravyatvamupādhiḥ, ākāśe tadabhāvena sapakṣāvyāpakatvāt /

3) vibhāgāśrayanāśābhyāṃ ca tasya nāśaḥ / āśrayanāśottarasaṃyogābhyāṃ ca vibhāganāśaḥ / saṃyogasya tvāśrayanāśavibhāgābhyāmeva nāśa ityuktam / nityatvātparamāṇvākāśayorāśrayanāśanāśyatvaṃ tatsaṃyogasya na sambhavati / sarvamuktipakṣe ca virodhiguṇaprādurbhāvo 'pi durghaṭaḥ / ato nimittanāśanāśyatvamaṅgīkriyate iti / anityaḥ sambandhaḥ saṃyogaḥ, ghaṭajanakatadavayavaniṣṭhaguṇatvāvāntarajātīyaḥ saṃyogaḥ /

[9 vibhāgasya nirūpaṇam--]

1) karma saṃyogavyatiriktāsamavāyikāraṇam, saṃyogavyatiriktatve sati asamavāyikāraṇatvādrūpavat / na cākarmatvamupādhiḥ, ākāśādiṣu vyabhicārāt / asamavāyikāraṇatve satīti viśeṣaṇe kevalasaṃyogārambhakeṇa saṃyogena vyabhicārāt / saṃyogavyatiriktatve satīti viśeṣaṇe vaiyarthyam / na ca saṃyogavyatiriktāsamavāyikāraṇatvāditi saṃyogasyaivāsamavāyikāraṇatvaṃ pratīyate iti bādhitaviṣayatvam, bhavatāṃ karmaṇaḥ karmāsamavāyikāraṇatvāt / na caivaṃ prathamānumāne siddhasādhyatā, mandagatau tadabhāvāt vyatiriktāsiddheḥ / tava ca saṃskārasyāpyasiddheḥ / antyakarmaṇaḥ karmājanakatvāt, mama tasyaiva pakṣatvāt /

2) kiṃ cāsti tāvadayaṃ vibhāgavyavahāraḥ / na cāsau nirnibandhanaḥ / na ca saṃyogābhāvo nimittam, saṃyoganāśe eva kāraṇabhāvāt / na ca karmaṇaḥ tatra kāraṇatvam, guṇānāṃ karmavināśyatvādarśanāt / vipratipannaḥ saṃyogo na karmanāśyaḥ, guṇatvātsampratipannavat / na ca vibhāgavināśyo 'pi na bhavati, tasmādeveti sāmpratam, pratiyogyasiddhyā vyāptyasiddheḥ / siddhi vā tadvināśakatvenaiva kalpanā, niṣkāraṇakāryasiddheḥ /

3) sa ca dvividhaḥ --- karmajavibhāgajabhedāt / vivādādhyāsito vibhāgo na karmāsamavāyikāraṇakaḥ, karmaikārthasamavetatvācchabdavat / vivādapadamātmātiriktaṃ dravyaṃ vibhāgajanyaguṇādhikaraṇam, nityadravyatvādātmavat / na cātmatvamupādhiḥ, īśvare vyabhicārāt / ākāśe ca vyāptyabhāvāt /

4) anye tu dravyārambhakasaṃyogavirodhivibhāgotpattikāle nāvayavakarma ākāśādideśād vibhāgārambhakam, karmatvāditi bruvate / tadasat, ākāśadeśena vibhāgamārabhate karmatvādityapi vaktuṃ śakyatvāt / tasmānna kāraṇavibhāgādvibhāgaḥ syāt / vivādapadamātmanā vibhajyate dravyatvāditi pūrvavaddūṣaṇīyam /

5) āśrayavināśottarasaṃyogābhyāṃ ca tadvināśaḥ / uttarasaṃyogādvināśaḥ paścādapi kathaṃ vibhāgapratyayānuvṛtterapi na vācyam, pratyayasyaivāsiddheḥ, śabdaprayogasya cānyathāpyupapatteḥ, śravaṇamātrādeva mukhyatvānirṇayāt / saṃyogasaṃsargābhāve vibhāgapadasyāpi na pṛthak saṃketaḥ, saṃyogaprāgabhāve 'pi vyavahāradarśanāt / saṃyogasamānāśrayatve sati saṃyogavināśako vibhāgaḥ /

[10-11 paratvāparatvayornirūpaṇam--]

1) vivādapadaṃ paramāṇuvṛttyadviṣṭhaguṇajanakam, paramāṇavo vā kāryavṛttyadviṣṭhaguṇajanakā mūrttatvāt, pārthivaparamāṇuvadghaṭavacceti / vivādapadaṃ svārabdhadravye guṇajanakam, dravyatve sati dravyārambhakatvādīśvaravat / vivādapadaṃ paramāṇujanyam, karmahetvadviṣṭhaguṇāśrayam, mūrttatvādaguṇatvātpārthivaparamāṇuvat / tadevaṃ siddhayoḥ parāparavyavahārādapi siddhiḥ / anvayavyatirekābhyāṃ cādityaparivartanadeśasaṃyuktasaṃyogālpīyastvabhūyastvajñānasya hetutvam / vyañjakatve pūrvavad doṣo 'nusandheyaḥ /

2) vivādādhyāsito 'dviṣṭhabuddhijaguṇayorāśrayaḥ, vijñānāsamavāyikāraṇādhāratvādātmavat / aśrotrāṇāmaviśeṣaguṇavatvāt / kāryadravyeṇa svasamavāyikāraṇena kṛtādviṣṭhaguṇena guṇatvāvāntarajātīyaṃ paratvam / samavāyikāraṇena svakārye kriyamāṇenādviṣṭhaguṇena guṇatvāvāntarajātīyamaparatvam / kāraṇavināśād vināśaḥ /

[12 buddhernirūpaṇam--]

1) buddhau pramāṇaṃ na vaktavyam, sarvatantrasiddhāntasiddhatvāt / tadanabhyupagame svavacanavirodhādayaḥ prasañjanīyāḥ / jñānatvaṃ asmadādimānasapratyakṣavyaktisamavetam, jñānajātitvātsattāvat / asmadādītyavivakṣāyāṃ prameyatvādikaṃ yogipratyakṣasādhakamanusandheyam / pratyakṣatvānabhyupagame jñānābhyupagamo nirmūlaḥ, tatkāraṇenaiva tatkalpakavyavahāropapatteḥ / anavasthā tu nāsti, adṛṣṭādikāraṇasāmagryā niyāmakatvāt / rūpādivadudbhūtatvasyāpi jñāne 'nabhyupagatatvāt, tathāvidhasyaiva pratyakṣatvāt /

2) prabhākaramate vivādapadaṃ na mānasapratyakṣaṃ jñānatvāditi na sāmpratam, sarvamuktipakṣe dṛṣṭāntāsiddheḥ, anyasminnapi prabhākarasya sarvadā ekatve niścāyakābhāvāt / na ca ghaṭaṃ jānāmītyatra kalpanālāghavādekameva jñānaṃ kalpanīyam --- ityarthāpattyupanyāso doṣaḥ syāt, na hi pareṇānekatvasādhane sopanyastā /

3) kiṃ ca jñānaṃ pratyakṣaṃ vastutvādghaṭavat / na cājñānatvamupādhiḥ, tava sarvajñānasya pratyakṣatvāsiddheḥ / nañaścetaretarābhāvavācakatve 'pi viśeṣaṇavaiyarthyāt / jñānavyatiriktatvamiti tasyārthaḥ / tatra ca na jñānapadasyopayogaḥ / na ca jñānaṃ mānasapratyakṣaṃ na bhavati, jñānatvāditi sāmpratam, asādhāraṇatvāt / na ca mānasapratyakṣatve 'navasthādoṣaḥ, yogyabhyupagamavādināṃ tasyāsambhavādadoṣācca / tasmājjñānaṃ mānasapratyakṣamiti /

(1 akhyātivādanirāsaḥ--)

atha kecidakhyātiṃ samarthayanti, vivādapadaṃ rajataviṣayaṃ rajatajñānatvāditi bruvate / te tu praṣṭavyāḥ--- kimidaṃ rajatajñānaṃ nāma? 1 rajatasya jñānaṃ rajatajñānam? 2 rajataṃ tajjñānaṃ ca rajatajñānamiti vā? 3 rajataśabdollekhi jñānaṃ vā? 4 rajatārthinaḥ pravṛttihetubhūtaṃ jñānaṃ vā?

na prathamaḥ, ṣaṣṭhyarthasya viṣayaviṣayibhāvavyatirekeṇānyasyāsambhave sādhyāviśiṣṭatvāt / na dvitīyaḥ, ubhayāsiddheḥ, jñānasya nirākāratvāt / nāpi tṛtīyaḥ, ullekhārthasya viśeṣaṇatve 'siddheḥ / tajjñānajanitasmṛtimātrayogitve pūrvapadajñānenāpi rajatapadasya smaraṇasambhavena vyabhicārāt / na caturthaḥ, vivekāgrahaṇavādināmidamiti jñānasyāpi śuktikālambanasya taddhetutvena vyabhicārāt / etena rajatamiti pratyuktam, pūrvoktapakṣādbahirbhāvābhāvāt /

yacca vimataṃ jñānaṃ yathārthaṃ jñānatvāditi bruvate, tatrobhayavādipratipannajñānavyakterasiddhatvādāśrayāsiddhiḥ / rajatārthinaḥ pravṛttyanyathānupapattiparikalpitatajjanakajñānamātrasya pakṣīkāre pramāṇabādhaḥ, svasamānaviṣayeṣṭasādhanajñānajanyatvātpravṛtteḥ / tvayāpyetasya samyagrajatapravṛttāvabhyupagamāt / tatrāpi vivekagrahaṇamātrasyaiva prayojakatve padānāmanvitābhidhāyitvabhaṅgaprasaṅgaḥ / bālakasya svātmani vivekāgrahaṇamātrātpravṛttiṃ paśyata uttamavṛddhavākyaprayogānantaraṃ pravarttamānamadhyamavṛddhapravṛtterapi tanmātrapūrvakatvakalpanāt / tadakāraṇibhūtamapi tatra viśiṣṭajñānamavyabhicārabalena pravṛttipūrvakṣaṇe kalpyate / tatra ca śabdasya kāraṇatvamiti vadato 'bhyupagatasiddhāntabhaṅgaḥ, tasya ca pravṛttimātreṇaiva kalpanābhāvāt /

cakṣuścākṣuṣasatyajñānātiriktajñānajanakam, indriyatvāttvagvat / vivādapadaṃ svasmāritapadārthānvayabodhakam, ākāṅkṣāsannidhimatpadakadambatvātsampratipannavat / na ca yogyatāvattvamupādhiḥ, anākāṃkṣitāsannihitapadānāṃ yogyatāvattve 'pyabodhakatvāt / ākāṃkṣāsannidhibhyāṃ viśeṣaṇe viśeṣyavaiyarthyāt / tasmādastyayathārthaṃ jñānam /

(2 apramājñānasya bhedāḥ--)

tacca lokapravṛttyanusāreṇa niścayāniścayabhedena bhinnam / aniścayo 'pyanadhyavasāyaḥ saṃśaya iti / mithyāniścayo viparyayaḥ / viruddhakoṭisaṃsparśyaniścayaḥ saṃśayaḥ / viruddhakoṭyasaṃsparśyaniścayo 'nadhyavasāyaḥ, asmābhirapyanavadhāraṇatvasya saṃśayānadhyavasāyayorabhyupagateḥ / tena cāsmaduktāvāntarabhedasyābhyupagatatvādbhāsarvajñena sahāsmākaṃ nāsti vipratipattiriti nātra prapañcyate / tarkastu nānyo 'sti, anadhyavasāyalakṣaṇenaiva saṃgṛhītatvāt /

[3 pratyakṣajñānasya nirūpaṇam--]

cakṣuścakṣurjanyasavikalpakavyatiriktajñānajanakam, indriyatvānmanovat / vivādapadaṃ pratyakṣam, vastutvātprameyatvādghaṭavat / pratyakṣasāmagryasadbhāva upādhiriti kaścit / tanna, tasyāpi sādhanāt / anupapannametad, bādhitaviṣayatvād, bāhyendriyāsambaddhaviṣayatvāt, manaso bāhye 'rthe 'svātantryāt / anyathātiprasaṅgāditi cet, nātiprasaṅgo hi bādhakaḥ syāt, tanniyāmakamukhena sādhako 'pi bhaviṣyati / ātmā jñātavya iti vākyaprasiddho yogajo dharmaḥ sarvadarśitvādiphalakaḥ / na ca nāsau dharmakalpakaḥ, tena vinānupapatterabhāvāditi sāmpratam, yogavatāṃ viśiṣṭakule 'pyutpādasya tattvajñānopayogino dharmaviśeṣamantareṇāsambhavāt / yadāha bhagavān svayameva-- `śucīnāṃ śrīmatāṃ gehe yogabhraṣṭo 'bhijāyate' (gī 6.11) iti /

asmadādijñānotpattyarthamindriyamarthena saṃyogasamavāyāvapekṣya yathāyogaṃ karoti / saṃyuktasamavāyastu na saṃyogasamavāyavyatirekeṇānyo 'sti / anyathā padārthāntaratvaprasaṅgāditi na prapañcyate / nityamīśvarajñānaṃ yathārthaparokṣamiti pratyakṣam /

(4 anumitijñānasya nirūpaṇam--)

(4.1 syādetat --) anumitau kiṃ pramāṇamiti cet, pratyakṣamiti brūmaḥ / bhavati hi vahnimān parvata iti jñānamiti hi dūradeśasthasya kasyāpi matiḥ / tathāpi tena tasyānumititvaṃ kathamavagamyate iti mā vocaḥ, pratyakṣatve' pi samānatvāt / tatkāraṇānumāne kiṃ pramāṇamityapi na vaktavyam, tatkiṃ pramāṇamātraṃ siddham, yena viśeṣe praśnaḥ syāt? tatsiddhau cānena pramāṇenānvayavyatirekāparanāmnā pratyakṣasāmagrīpraviṣṭenānyena vā siddhiriti yatkiñcidetat /

(4.2 vyāptisvarūpam--) nanu karaṇaṃ bhavadbhirucyamānamanupapannam, vyāpterabhāvāt, siddhāyāṃ vā jñātumaśakyatvāt, na, nirupādhikasambandhasya vyāptitvāt /

kaḥ punarupādhiriti cet, yena vinā yayoḥ sahabhāvādarśanaṃ tatra yena yasya vyabhicāraḥ, sa tasminnupādhiriti / dṛṣṭāntamātravyāpako vā, sādhanavyāpakatve sati sādhyavyāpako vā / sa dvividhaḥ--- anvayopādhirvyatirekopādhiriti / ubhāvapi śaṅkitau niścitau ca / vivādapadaṃ sattārahitaṃ jātitvātsattāvadityatra sattāsvarūpamupādhiḥ śaṅkyate / agniṣomīyahiṃsā pāpasādhanaṃ hiṃsātvādityatra niṣiddhatvamupādhirniścīyate, sādhanenāvinābhāvābhāve 'pi sādhyena saha suvarṇasteyādiṣupādheranugamadarśanāt / kṣityādikamakartṛkaṃ śarīriṇājanyatvādvyomavadityatrājanyatvamupādhirniścitaḥ, viśiṣṭasya prayojakatvakalpanāyāṃ pramāṇābhāvāt / sarvaṃ kāryaṃ nityaprayatnapūrvakaṃ kāryatvādvyatirekeṇākāśavadityatrāprayatnapūrvakatvamupādhiḥ / sādhye viśeṣaṇasyopādānamanvayini dūṣaṇam, vyatirekiṇi tu tadabhāvasya sādhanatvenopayoge tasya vyavacchedakatve nopayoga iti viśeṣaṇavaiyarthyam / dhūmagatakaṭukatvādivad dūṣaṇameva / etena śaṅkitopādhirapyūhyaḥ / sādhyasādhanabhāvaśca vyāptisthala eva vivakṣita iti / vyatirekeṇāpi tatrānvayisamānatvameveti caramalakṣaṇasyāpi tatra sambhavaḥ / na copādhyabhāvo jñātuṃ na śakyate / adṛṣṭānāṃ prathamapiṇḍa evābhāvenopādhitvānupapatteḥ / na hyavidyamānaṃ japākusumamupādhirbhavati / teṣāṃ pañcapiṇḍādarśanenābhāvo niścīyate / atīndriyopādhiprasañjanaṃ tu nānumānamātrasadbhāve 'pi bhavitumarhati, nirbījatvāt / anumānaviśeṣe tu vādiprativādyabhyupagataṃ tatpadārthaviśeṣasvarūpanirūpaṇena nirākartavyamiti /

(4.3 parārthānumānam--) tatra pratijñāhetunidarśanānusandhānapratyāmnānātmakaṃ vākyarūpaṃ parārthānumānam / tatrākāṃkṣākrameṇa laukikapadapravṛtteḥ / siddhasādhyatāyāśca parihārārthamāśrayajñānasya ca prathamamākāṃkṣitatvāt prathamataḥ pratijñāvacanam / tadanantaraṃ hetoḥ, tadāśrayatvāt / kāraṇamātrasiddhau viśeṣe jijñāsāyāṃ satyāmākāṃkṣāparyālocanayā hetumātrasyaiva vacanam / tadanu dharmajijñāsāyāṃ satyāṃ vyāpterākāṃkṣitatvāttannirūpaṇam / tadanantaraṃ sarvavākyānāmekavākyatāpratipādanāya sādhyasiddherabhilaṣitāyāḥ khyāpanāya nigamanavacanam / tathā hi śabdo 'nityaḥ kāryatvād, yatkāryaṃ tadanityaṃ yathā ghaṭaḥ, kāryaśca śabdaḥ, tasmācchabdo 'nityaḥ / pakṣavacanaṃ pratijñā, hetuvacanamapadeśaḥ, dṛṣṭāntavacanamudāharaṇam, dṛṣṭāntavacanānantarahetuvacanamupanayaḥ, upanayānantaraṃ sahetukaṃ pratijñāvacanaṃ nigamanam / gamyamānārthatvānnigamanaṃ na prayoktavyamiti cenna, tasyādūṣaṇatvāt / anyathā hetumātrameva prayoktavyaṃ syād, viduṣāṃ viśiṣṭārthasyārthādeva pratīteḥ /

(4.4 avayavadvayavādaḥ--)

vayaṃ tanna budhyāmahe, sādhanānupayuktavacanasyādhikatvāt / prativādinā hi sādhanajijñāsā kṛtā kiṃ pramāṇamiti / tatra yāvadaṅgaviśiṣṭaṃ sādhanam, tāvad vaktavyam / aṅge ca dve eva vyāptipakṣadharmatve / na hi tato 'dhikaṃ pravṛtyaṅgam /

tadadhikabhūtaṃ jñātavyaṃ kimasti? kālātyayāpadiṣṭasyānaikāntike 'ntarbhāvāt / nirupādhikānumānadvayasya caikatrāsambhavāt / sambhave vā vastuno dvyātmakatvaṃ ko nivārayet? nirupādhikasya sādhyaparityāge svabhāvaparityāgaprasaṅgāt / tadevaṃ sthite rūpadvaye, tatpratipādanārthaṃ vacanadvayameva vaktavyam, hetoḥ pakṣadharmatāvacanena viśiṣṭavācinā tatsiddheḥ / tasmādyatkāryam, tadanityaṃ yathā ghaṭaḥ, kāryaśca śabda ityanvayini / yannityam, tadakāryaṃ yathā vyoma, kāryaśca śabda iti vyatirekiṇi / tasmādavayavadvayameva prayoktavyam / anvayavyatirekītyaparo neṣyate, ekenaivānumitisiddhau samuditasya hetutve pramāṇābhāvāt / avinābhāvajanitaparokṣānubhavo 'numitiḥ tatsādhakatamamanumānam / tallakṣaṇarahitaṃ tatsadṛśamanumānābhāsam /

(4.5 hetvābhāsāḥ--) taccāsiddhaviruddhānaikāntikabhedabhinnam / aniścitapakṣavṛttirasiddhaḥ, śabdo 'nityaḥ cākṣuṣatvāditi / sa cobhayāsiddho 'nyatarāsiddhaśca / pakṣavipakṣayoreva vartamāno heturviruddhaḥ, nityaḥ śabdaḥ kāryatvāditi / asādhakatvajñāpakatvaṃ hi dūṣaṇam / sādhyaviparītānaupādhikasambandhitayā viruddhasya liṅgatā / nanu sādhyaviparītagāmitā kvacidvyabhicarati, yenānaupādhikatve samarthaṃ syādato viśiṣṭaṃ na dūṣaṇamiti cet / tanna, jalpavādayorhi parasādhanaṃ nivartya svapakṣe sādhanaṃ vācyam, ato lāghavāya viśiṣṭopanyāsaḥ / sādhanāntaraṃ tu na vācyameva / vitaṇḍāyāṃ tu vipakṣavṛttitā paramudbhāvyā, anumityutpattipratibandhakatvaṃ ca dūṣaṇam /

sādhyatadabhāvayorvartamānatvena jñāto 'naikāntikaḥ / sa ca niścitaḥ, śaṅkitaśca / sa kaḥ? anityaḥ śabdaḥ, prameyatvāditi niścitaḥ / mano vibhu, sarvadā sparśarahitadravyatvāditi śaṅkitaḥ, sopādhikatvāt /

(4.6 dṛṣṭāntābhāsaḥ--)

dṛṣṭāntābhāsastu sādhyavikalasādhanavikalavyāptyakathanaviparītavyāptikathanāśrayahīnāḥ / sādharmyodāharaṇavaidharmyodāharaṇe sādhyavyāvṛttasādhanavyāvṛttāvyāptikathanaviparītavyāptikathanādīnāmudāharaṇāni tu praśastapādairabhihitānīti na prapañcyante / ubhayavikalastu nāsti, tasya sādhyasādhanavikalābhyāmanatirekāt / na hi kālātyayāpadiṣṭānaikāntikatvaṃ nāma samuditamasti dūṣaṇam /

(5 ārṣajñānasya nirūpaṇam--)

ārṣasadbhāve kiṃ pramāṇamiti cet, pratyakṣamiti brumaḥ / asti tāvadvipratipannā pratibhā kvacidarthāvisaṃvādinī / tasyā anadhigatārthagantṛtvādanubhūtitvaṃ siddham / na caitadatiriktaṃ prāmāṇyaṃ nāma yat sādhanīyamavaśiṣyate / na cārthāvisaṃvāditvameva nāsti, bādhakābhāvāt / na ca pratibhātvādarthavisaṃvādaḥ, aparokṣatvāt / anyathā pratyakṣasyārthavisaṃvādaprasaṅgāt / nanu jñānāvisaṃvāditvagrāhakapratyekṣaṇa tatpūrvakābādhitatatpravṛttibhyāṃ tajjñānaviṣayīkṛtārthasya yathārthasya kriyākāritvena bādhitaviṣayatvādanumānasyaiva durbalatvamiti cet, samaḥ samādhiḥ / pratibhātvāviśeṣe 'pi kathamekasya saṃvāditvam, aparasya visaṃvāditvamiti cet, na, aparokṣatvāviśeṣe 'pi pratyakṣasya kasyacitsaṃvāditvaṃ kasyaciditi kutaḥ? avāntaravaijātyāditi cet, tulyamastu pratibhāyāṃ prāmāṇyam /

tathāpi pūrvayorantarbhāva iti cet, na, avinābhāvānapekṣatvenānumitāvanantarbhāvāt / parokṣatvānna ca pratyakṣam / kathaṃ punarasyāḥ parokṣatvamiti cet, anumiterapi parokṣatā katham? indriyavyāpārābhāve utpadyamānatvāditi cet, samānametat / antaḥkaraṇasya vyāpāro 'stīti cet, samānam / dharmaviśeṣajatvādyogipratyakṣāntarbhūtamiti cet, na, dharmaviśeṣajatvāsiddheḥ, dharmaviśeṣamātrajanyatvasya vyabhicārāt / avinābhāvanirapekṣaḥ samyak parokṣānubhava ārṣaḥ /

svasamānaviṣayasaṃskārajaṃ smaraṇam / yathārthasya pramāṇabhāve nāsti vipratipattiḥ, parairapi tasya samyaganubhavatvābhyupagamāt, tārkikairapi yathārthajñānatvasya tatrānirākaraṇāt / tasmātsamyaganubhavaḥ prameti pūrvācāryāḥ / yathārthaṃ jñānaṃ prameti navīnāḥ / ayameva ca bhāṣyakartturabhiprāya, anyathā pramāṇamadhye tatpaṭhanamasaṅgataṃ syāt / na hi pramitividyāśabdayorloke 'rthabhedo 'sti / tasmāccaturvidhaṃ pramāṇam / ((tathā śrutismṛtipratyakṣamaitihyamānacatuṣṭayamiti / ))

(6 śabdapramāṇasyānumāne 'ntarbhāvanirūpaṇam--)

nanu tato 'tiriktānyapi śabdādīni santīti cet, na aprasiddheḥ / nadyāstīre pañca phalāni santīti vākyādarthapratyayo jāyate iti cet, atra kasya kāraṇatvamiti vibhāvyatām--- na pratyakṣasya, arthasyāvispaṣṭatvāt / nānumānasya vyāpterabhāvāt / na hi nadyāstīre pañca phalāni santīti vākyena nadītīraphalasambandhasyāvyabhicaritaḥ sambandhaḥ, anāptavākye tadabhāvāt / āptatve satīti viśeṣaṇe pūrvamarthasiddherasiddho vākyārthaḥ, samyagjñānavata eva tattvāt / tadetadasat, puruṣaviśeṣoktatvasya hetuviśeṣaṇatvenaivopādānāt / tena ca proktasyāpyanumānānnāprayojakatā / yatra tu taduktasyāpi vyabhicāraḥ kvacit, tatra tadvyatiriktatve satītyapi viśeṣaṇam, viśiṣṭasya vyāptibalena sādhanatvam / yatra tu vyabhicārasthalaṃ syāt, tatra nārthaniścayaḥ, kintu sandeha eva, etāvatāpi laukikānāmarthe sandehādeva pravṛttisiddheḥ /

(7 vedānāṃ pauruṣeyatvanirūpaṇam--)

vedasya puruṣaviśeṣakṛtatvābhāvena kathamanumānamiti cet, tarhyāptoktatvasyāpyabhāvenāprāmāṇyaprasaṅgāt / na ca svataḥ prāmāṇyaṃ vedasya, samyaṅmithyābodhasādhāraṇātiriktakāraṇajanyatvāt / tathā hi pramā samyaṅmithyābodhasādhāraṇātiriktakāraṇajanyā, kāryatvād, apramāṇyavat / samyaktvaṃ niyatajñāne 'pi kadācinna nirdhāryate, niścayatvāniścaye 'pi sandehaviṣayatvād, apramāvat / vivādāspadaṃ kāryam, vedajanyamatijam, kāryatvādghaṭavat / īśvarakṛtatvāviśeṣe 'pi buddhādivākyānāmāgantukadoṣasamavadhānādaprāmāṇyam, buddhādīnāmanāptatvāt / vedārtho vedanirapekṣapramitivedyo, meyatvādghaṭavat / vedārtho vedanirapekṣasvālambanamatyādhāraviracitavākyameyo meyatvāt, sampratipannavat / yacca vedasyādhyayanaṃ sarvaṃ gurvadhyayanapūrvakam /

vedādhyayanasāmānyādadhunādhyayanaṃ yathā //

(ślo vā vākya 366)

tatra ca gurvadhyayanapūrvakatvamātre siddhasādhyatā / brahmaṇo 'pi jīvaviśeṣasya suptaprabuddhavatkalpāntarānubhūtavedasmaraṇāt / na ca pravāhavicchedādapraṇetṛpūrvakatvaprasaṅgaḥ, uccāryamāṇavākyasadṛśavākyajñānanirapekṣasyaiva tatra kartṛtvābhyupagamāt / svatantrapuruṣapraṇetṛtvavivakṣāyāṃ tu sādhyavikalatvam / ubhayavādisampratipannapakṣāṅgīkāre 'pi siddhasādhyatā / aparatra cāśrayāsiddhiḥ / bhāratādhyayanāderapi evaṃ kuśaṃkyatvāt / tatsaṃpradāyāvicchede satyasmaryamāṇakartṛkatvāditi tu mama? tava? uta yasya kasya sādhāraṇyena veti? prathamatṛtīyacaturtheṣvasiddhiḥ / dvitīye tu vyabhicāraḥ / ata eva madanumāne ... {One line lost in the MS.} anyathā siddhasādhanatvādakāryatvaṃ copādhiḥ /

(8 upamānapramāṇasyānumāne 'ntarbhāvanam--)

upamānaṃ tu madīyā gauranena sadṛśīti gosadṛśagavayamālokayato 'numānameva / kathamiti cet, bhavati hi pūrvaṃ gavi gavayasādṛśyamityanumitiḥ / anugatadharmasya gavaye 'pi vartamānasya pratyakṣagrahaṇārhatvāt, mānāntaropanītasyāpi viśeṣaṇatvopapatteḥ /

athavā madīyā gauranena sadṛśī, svasādṛśyenaitadavacchedakatvād, bhrātṛbhaginīvat / anyathā gavayasādṛśyasyāpyagrahaṇaprasaṅgāt / pratyakṣamate tadanu viśeṣaṇaviśeṣyabhāvasya kāmacāratvadarśanena sādṛśyāvacchinnagavyanumānam /

saṃjñāsaṃjñisambandhakaḥ svasandigdhe nyāyasampāditavyaktiḥ paścānniścitavākyārthamavabudhyate iti / sādṛśyamātrasya gavayapadavācyate apratītagūnāmavyavahāraprasaṅgaparyālocanayā nirnimittapraśnānanuguṇyacintyamānāptasyānyathākathakatvāsambhāvanena ca sādṛśyasyopalakṣaṇatve nirṇīte tadeva vākyaṃ gavayapadasya gavayatvanimittatvaṃ bodhayati / gavayaśabdaḥ gavayatvavācakaḥ, asati vṛttyantare 'bhiyuktaiḥ prayujyamānanaimittikapadatvādgotve gośabdavat / na ca viśeṣaṇāsiddhiḥ, vṛttyantarābhāvatvasya tvayāpyabhyupagatatvāt / anyathānumānasyāpravṛttiḥ, anugrāhakatarkābhāvāt / vivādapadaṃ gavayapadanimittam, viśiṣṭajātitvādvyatirekeṇa gotvavaditi /

(9 arthāpatterapyanumānatvopavarṇam--)

arthāpattirapyanumānam / tathā hi sambandhabodhamantareṇānupapadyamānārthadarśane 'pi pramiterupapattiḥ, buddhe tu sambandhe bhavato 'pyanumitireva / pramāṇadvayavirodho 'pi sāvakāśānavakāśayoḥ sāvakāśasya viṣayasaṃkoca iti vyāptidarśanavato gehānupalabdhiṃ niravakāśāṃ paśyatastadvirodhijīvanavākyaṃ sāvakāśaṃ paśyatastasya vākyasya bahirviṣayatvapramitiranumitireva /

śrutārthāpattistu na śaṅkāmapyārohati, vākyamantareṇa vākyānupapatterabhāvāt na hi pīno devadatto divā na bhuṃkte' iti vākyaṃ `rātrau bhuṃkte' iti vākyena vinānupapannam / śābdī hyākāṃkṣā śabdenaiva paripūryate, na hi pacatīti padaṃ pratyakṣādinā nirākāṃkṣamapi tu odanapadeneti cet, na, asmin vākye ākāṃkṣāyogyatayorabhāvāt kriyākārakayoḥ sampūrṇatvāt / pīnatvaṃ bhojanena vinā 'nupapannam, bhojanakāryatvāditi cet, na tarhyākāṃkṣāvirahaḥ, yogyatāvirahastu syāt / na ca so 'pyasti traikālikabhojananiṣedhe hi sa syāt, na hyabhuktvā pīnaḥ kṣaṇamapi tiṣṭhati / traikālikabhojananiṣedhastu viśiṣṭakāryādrātribhojanakāraṇānumānaṃ svairaṃ pravartatām, na rātrivākyakalpanāvakāśaḥ /

astu tarhi pacatītyatraivodanapadakalpanā śrutārthāpattiriti cet, tatrāpyarthasyaiva kalpanāt / śabdākṣipto 'pi śabda eveti niyame 'tiprasaṅgaḥ / athavā tathāvidhapadasya viśiṣṭasaṃsargeṇaiva vyāptyā tatkalpanamiti / api ca keyamākāṃkṣā nāma? jijñāseti cet, sā tu kutaḥ? śabdārthayoraparyavasānāditi cet, tarhīṣṭāpattireva / na caivaṃ śabdavilopaprasaṅgaḥ, iṣṭatvāt, tasya vākyānumāne 'ntarbhāvo 'bhyadhāyi /

(10 anupalabdheḥ pratyakṣe 'ntarbhāvaḥ--)

abhāvaḥ pratyakṣaḥ, prameyatvād, ghaṭavat / na cendriyārthasambandhābhāvo bādhakaḥ, asambaddhasyāpi pratyakṣatve ko doṣaḥ? atiprasaṅga iti cet, tatparihārikā dṛśyānupalabdhirbhaviṣyati / na ca tāvanmātrasya kāraṇatvamastīti vācyam, andhasyāpi śuklapaṭe pītatvābhāvapratītiprasaṅgāt / na hi pratiyogī yenaivendriyeṇa gṛhyate, tenaivāśrayo grahītavyaḥ vyomni sparśābhāvagrahaṇaprasaṅgāt / smaryamāṇe 'pi devakule devadattābhāvasaṃvido 'bhyupagamāt / vistarastu nyāyalakṣmīvilāse ityuparamyate /

(13--14 sukhaduḥkhayornirūpaṇam--)

pratyakṣeṇa sukhamupalabhyate, ahaṃ sukhīti vyavahāradarśanāt / na ca duḥkhābhāva eva sukham, satyapi duḥkhe tadvyavahāradarśanāt --- santāpavataḥ śītahrade nimagnārdhakāyasya sukhyahamiti mateḥ / katipayaduḥkhābhāvaśca nārakīyasyāpyasti / na ca tannityam, kāraṇaviśeṣopādānavaiyarthyaṃ syāt / jñāyamānaṃ nirupādhikṛtivyāpyaṃ sukham / evaṃ duḥkhamiti vaktavyam --- nirupādhikaheyaṃ duḥkham /

(15--17 icchādveṣaprayatnānāṃ nirūpaṇam--)

karma prayatnasādhanaguṇajanyam, karmatvādvyatirekeṇa ghaṭavat / karmakāraṇamapi vipratipanno guṇo jñānajanyaḥ, karmakāraṇaguṇatvāt / tattatkāraṇasya sukhaduḥkhajñānasya vaijātyātkāryasya vaijātyamiti icchādveṣaprayatnasiddhiḥ / tatrecchāprayatnāvapi nityāvanityau ca buddhivat / karmakāraṇaguṇanimittasukhajñānajanyena guṇatvāvāntarajātīyecchā / karmakāraṇaguṇanimittaduḥkhajñānajanyena guṇatvāvāntarajātīyo dveṣaḥ / asmadādipratyakṣaceṣṭānimittena guṇatvāvāntarajātīyaḥ prayatnaḥ /

(18-20 gurutvadratvasnehānāṃ nirūpaṇam--)

(1 gurutvam--) vivādapadamasamavāyikāraṇajanyam, karmatvāt, sampratipannavat vipratipannamasmadādyapratyakṣam, gurutvād, vyatirekeṇa ghaṭavat / ādyapatanāsamavāyikāraṇena guṇatvāvāntarajātīyaṃ gurutvam /

(2 dravatvam--) syandanamasamavāyikāraṇajanyam, kāryatvād, ghaṭavaditi dravatvasiddhiḥ / pratyakṣeṇa ca / ādyasyandanāsamavāyikāraṇena guṇatvāvāntarajātīyaṃ dravatvam / taijasāḥ paramāṇavo dravatvādhārāḥ, rūpiparamāṇutvāt pārthivaparamāṇuvat / na ca gurutvarasavattve upādhī, ghaṭe sādhyābhāvāt / na ca paramāṇutvaviśiṣṭametadupādhiḥ, ghṛtādau sādhyasiddhatve 'pyabhāvātsādhyāvyāpakatvam /

(3 snehaḥ--) udakaṃ guṇatvāvāntarajātyā svāśrayavyāvarttakaguṇāśrayaḥ, rasavatvāt, pṛthivīvat / na ca pṛthivītvamupādhiḥ, sapakṣāvyāpakatvāt / tadevaṃ sthite pratyakṣeṇāpi snehaḥ siddhaḥ / cakṣuḥsparśanagrāhyatve sati guṇatvāvāntarajātyā svāśrayavyavartakaḥ snehaḥ /

(21 saṃskārasya nirūpaṇam--)

(1 vegaḥ--) vimatipadamadviṣṭhakarmāsamavāyikāraṇāśrayaḥ paramāṇutvāt, pārthivaparamāṇuvat / na ca rūpitvamupādhiḥ, āloke vyabhicārāt / na ca rūpyaṇutvaṃ prayojakam, sapakṣāvyāpakatvāt / prativaddhadravatvasya taijasadvyaṇukasyāpyutpattisambhavāt, tannivṛtyarthaṃ paramāṇutve satīti viśeṣaṇe vaiyarthyam / sa ca vegaḥ pratyakṣe dravye pratyakṣeṇaiva gṛhyate, vegena gacchatīti pratīteḥ /

(2 sthitisthāpakaḥ--) vivādādhyāsitāḥ paramāṇavaḥ [karmāsamavāyikāraṇādviṣṭhaguṇā]dhārāḥ, sparśavattvādaśrautrānityaviśeṣaguṇattvādiṣuvadātmavacca / anyathākṛṣṭamuktānāṃ śākhādīnāṃ punarmaṇḍalībhāvo na syāt / vivādādhyāsito vegātiriktasaṃskārāśrayaḥ, aśrautrānityaviśeṣaguṇavattvād, ātmavaditi sthitisthāpakasiddhiḥ / unnamanakarmāsamavāyikāraṇādviṣṭhaguṇāvāntarajātīyaḥ saṃskāraḥ sthitisthāpakaḥ /

(3 bhāvanā--) smṛttyanyathānupapattyā bhāvanāsiddhiḥ / pūrvānubhavasya cirātītatvāt / svotpādakānityajñānasamānaviṣayajñānajanakena guṇāvāntarajātīyā bhāvanā /

(22--23 dharmādharmayornirūpaṇam)

(1 dharmaḥ--) yāgaḥ svargotpādanasamarthāvāntaravyāpārakaḥ, anyathā yāgasvargayoḥ sādhyasādhanabhāvasya pratītasyānirvāhāt / pratīyate ca kāmanāviṣayatvena sādhyatvaṃ svargasya, vidhibalādyāgasya sādhanatvenānuṣṭheyatvam / na ca vācyaṃ sādhyasādhanabhāvaḥ kṣaṇikasya yāgasya kālāntarabhāvini svarge vināvāntaravyāpāraṃ upapadyate iti madhye 'pūrvasiddhiḥ /

apare ca yāgasvargayoḥ sādhyasādhanabhāvo nāpūrvavākyātpratīyate, yogyatāvirahāt / ato liṅevāpūrvamabhidhatte, vyutpattistu lokavedābhyām / loke 'pi kriyākārye liṅprayogadarśanāditi bruvate / tatrānyathākhyātipakṣe yogyatāmantareṇāpi pratipatterabhyupagamāt / kāmādhikāreṣu phalaṃ prati kāraṇasyaiva satastasya niyogaṃ prati viṣayatvābhyupagamāt / anyathā nityakāmyavaiṣamyavigamaḥ syāt / vihitabhāvārthajātyāsmadādyatīndriyātmaguṇo dharmaḥ /

(3 adharmaḥ--) yo brāhmaṇāyāvagurettaṃ śatena yātayāt' (tai saṃ 2.6.10.2) iti śatayātanāyāḥ sādhyatvāvagamāt / avagūrṇasya cirātītatve tatsādhanatvaṃ sākṣādanupapannamityantarāpūrveṇa bhavitavyam / adharmatvayogādadharmaḥ /

(24 śabdasya nirūpaṇam--)

1 śabdo guṇaḥ, bāhyendriyāṇāṃ madhye avayavyagrāhakeṇaiva gṛhyamāṇāyā jāteradhikaraṇatvādgandhavat / yadi śabdo dravyaṃ syāt, kenacidviśeṣaguṇena bhavitavyam, anyathā pratyakṣatvānupapatteḥ, viśeṣaguṇapratyakṣatānibandhanatvāddravyapratyakṣatāyāḥ /

2 śabdo dravyaṃ sākṣādindriyasambandhena gṛhyamāṇatvādghaṭavaditi cet, na, vyarthaviśeṣaṇatvāt / na hi bhedābhedavādināṃ rūpādibhirvyavahitaḥ sambandho 'sti / atha svasambaddhendriyeṇa gṛhyamāṇatvāditi, tathāpi vaiyarthyamindriyapadasya / svapadasya grāhyapadasya na vyāvartanamasti adravyasya bhavatāṃ naye sambandhānabhyupagamāt, saṃyogasambandhayoḥ paryāyatvāt, anyatropacaritatvāt / anyathā yogyatāsambandhalakṣaṇena rūpasyāpi sākṣātsambandhenāvedyatvena vyabhicāraḥ / sambandhitvāditi prativādyanaikāntikam /

3 śabdo guṇo na bhavati, śrāvaṇatvāt, śabdatvavaditi cet, na, adravyatvena hyasya samānatvāt / anaikāntikaśca śabdagatasaṃkhyāyāṃ bhavataḥ / 4 śabdo guṇaḥ, ātmavyatiriktatve sati indriyāṇāṃ madhye nityenaivādhyakṣīkṛtāyā jāteradhikaraṇatvātsukhavat / anityaḥ śabdaḥ, indriyaviśeṣaguṇatvāccakṣurgatarūpavat / na cākāśa eva vartamānatvāt, tanmahatvavaditi satpratipakṣatvam, ākāśabhāgavinaṣṭaghaṭa iva svasaṃyoge vyabhicārāt / anitya śabdaḥ arasatve satyavayavyagrāhakeṇaiva gṛhyamāṇajāteradhikaraṇatvādgandhavaditi bhāṭṭaṃ prati / yacca nityaḥ śabda, ātmaviśeṣaguṇānyatve sati indriyāṇāṃ madhye nityenaiva gṛhyamāṇatvāditi, [tad] duḥkhābhāve 'naikāntikam / sāmānyavattve satīti viśeṣaṇe 'pi tathā, paramate tatrāpi jāterabhyupagamāt / yadāha-

yadvānuvṛttivyāvṛttibuddhigrāhyo yatastvayam /
tasmādgavādibaddhastu prameyatvācca gamyatām //

(ślo vā abhāva 9) iti

prativādyanaikāntikaṃ ca, ākāśavāyusaṃyogasyāpi yogyatākaraṇagrāhyasya tathābhāvāt / asmadādīti viśeṣaṇe vaiyarthyāt, nādaiśca vyabhicārāt / evaṃ vyavasthite pratyakṣeṇāpi sādhyate naṣṭaḥ śabda iti pratīteḥ / ākāśaviśeṣaguṇaḥ śabdaḥ / yadaparajātīyena vinā samavāyikāraṇatvābhāvaḥ, sa guṇaḥ / kevalanimittakāraṇe ca vartamānāparajātīyatvaṃ vā / samavāyyasamavāyikāraṇarahite 'pi vartamānāparajātīyatvaṃ vā /

[karmapadārthaprakaraṇam]

1) ādyasaṃyogāvibhāgāvasamavāyikāraṇajau, kāryatvād, ghaṭavaditi karmasiddhiḥ / tacca pratyakṣam, prameyatvād, ghaṭavat / vimatipadamindriyasaṃyogavyatiriktaṃ saṃyogāsamavāyikāraṇagrāhakam, dravyagrāhakendriyatvāt, manovat / karma, apratyakṣam, karmatvāditi dṛṣṭāntāsiddhiḥ / ayogīti viśeṣaṇena vyāptyasiddhiḥ, yogyanabhyupagamāt / tatkāraṇādeva saṃyogavibhāgasiddhiḥ / karmāsiddhiprasaṅgaśca /

2) taccānantāparajātīyam, patanotkṣepaṇādipratyayānāṃ tulyatvāt / ādyavibhāgāsamavāyikāraṇajātīyaṃ karma saṃyogavibhāgayoranapekṣakāraṇatvārhaṃ vā / etena viśvasmādbhedagrāhibhyo guṇebhyo 'pi bhedasiddhiḥ karmaṇaḥ /

[sāmānyapadārthaprakaraṇam]

yadyapyekākārapratyayasya bhinneṣvekanimittamantareṇānupapadyamānatvena sāmānyasiddhiriti na yuktam, tathāvidhadarśane 'pi vipratipatteḥ / sati kalpakasya prāmāṇye 'vivādāttatsādhitamiti na yuktam, tadvādhitamityasyāpi vaktuṃ śakyatvāt / tathāpi ---

kāraṇasya hi siddhatvādvikalpasyāpi bhedataḥ /
vyāvṛtterapi bhinnatvādanyonyāśrayadūṣaṇāt //

tasmādasti jātiḥ /

(1 sattā--) vivādapadaṃ dravyaṃ samānajātīyasamavāyikāraṇam, samavāyikāraṇatvāt, mṛdvat / na ca sparśavattvamupādhiḥ, antyāvayavini tava vyabhicārāt / asmākaṃ tu vyāptikāle sattāpratipattau cānyatrāpi siddhiḥ, vyāptivighaṭakatvena vyāptikāle evāsya dūṣaṇatvāt / vyāptyuttarakālabhāvitatvāt pakṣādivyavasthāyāḥ / vihāya sattāmantyāvayaviṣu sādhyābhāve 'pyupādherbhāvāt /

(2 dravyatvam--) vivādādhyāsitaṃ rūpavṛttisparśavajjātimat, samavāyikāraṇatvād ghaṭavat --- atra vipratipattiviṣayasyaiva tathāvidhatvānna sādhye viśeṣaṇopādānād dūṣaṇam, anyathā udghāṭitamātrameva sādhanīyam /

(3 pṛthivītvam--) vivādādhyāsitamudakāvṛttijātimad, gandhatvādghaṭavat /

(4 jalatvam--) vivādādhyāsitaṃ pṛthivyavṛttijātimad, gurutvādghaṭavat /

(5 tejastvam--) vivādādhyāsitamanuṣṇāvṛttijātimad, uṣṇatvāddīpavat / vāyvavṛttitvasādhane rūpitvāditi vācyam /

(6 vāyutvaṃ--) vivādādhyāsitamākāśāvṛttijātimat, sparśatvādghaṭavaditi /

(7 ātmatvam--) vipratipannamākāśāvṛttijātivad, aśrautraviśeṣaguṇādhāratvādghaṭavat /

(8 manastvam--) vivādapadamātmāvṛttijātimad, mūrtatvādghaṭavat /

(9 dravyatvādeḥ pratyakṣatvam--) vivādapadaṃ karmāvṛtticākṣuṣajātigrāhakam, indriyatvānmanovat /

(10 rūpatvam--) asamavāyikāraṇaṃ pītamapītavṛttigandhāvṛttimat, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati gandhānyatvādghaṭavat /

(11 rūpatvasya pratyakṣatvam--) vipratipannaṃ sparśanendriyāgrāhyajātigrāhakam, sparśanavyatiriktendriyatvānmanovat / evaṃ rasatvāderapi pratyakṣatvaṃ vācyam /

(12 nīlatvam--) nīlamanīlarūpāvṛttijātimat, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve satyanīlavyatiriktatvādghaṭavat / evaṃ pītatvādiṣvapi vācyam /

(13 rasatvam--) rasaḥ saṃyogāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati saṃyogānyatvādghaṭavat /

(14 madhuratvam--) madhuro 'madhurarasāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve satyamadhurarasavyatiriktatvādghaṭavat / evaṃ tiktatvādiṣvapi vācyam /

(15 gandhatvam--) gandho rūpāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇatve sati rūpānyatvādghaṭavat /

(16 surabhitvam--) surabhirasurabhigandhāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve satyasurabhigandhānyatvād, ghaṭavat /

(17 sparśatvam--) sparśo rasāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati rasānyatvādghaṭavat /

(18 śītatvam--) śīto 'śītasparśāvṛttijātimān, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve satyasparśānyatvādghaṭavat / evamaśītatvādiṣvapi vācyam /

(19 saṃkhyātvam--) saṃkhyā parimāṇāvṛttijātimatī, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati parimāṇānyatvād, ghaṭavat / evaṃ dvitvādiṣvapi vācyam /

(20 parimāṇatvam--) asamavāyikāraṇaṃ mahattvaṃ saṃkhyāvṛttimahattvānyaparimāṇavṛttijātimat, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati saṃkhyāvyatiriktatvāt, tadvat /

(21 pṛthaktvam--) asamavāyikāraṇaṃ pṛthaktvaṃ parimāṇavṛttyekapṛthaktvavyatiriktavṛttijātimat, parimāṇavyatiriktatve sati kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatvāttadvat / evaṃ caikapṛthaktvādiṣvapi vācyam / na ca tatra sāmānyabhāvaḥ, ekapṛthaktvadvipṛthaktvaśabdānāmanyathopapattāvapi niyāmakāparajātimantareṇa dvipṛthaktvotpattāvekapṛthaktvasya hetutvānirṇayāt / anvayavyatirekavyavasthāpakābhāvāt /

(22 saṃyogatvam--) vipratipannamasamavāyikāraṇaṃ pṛthaktvāvṛttijātimat kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve sati pṛthaktvānyatvāttadvat /

(23 vibhāgatvam--) vibhāgaḥ saṃyogāvṛttijātimān, saṃyogavyatiriktatve sati dvayāsamavāyikāraṇatvād dvitantukavat /

(24 paratvam--) paratvaṃ vibhāgāvṛttijātimat, saṃyogāsamavāyikāraṇatvāt / aparatvabuddhitvādiṣvapyevaṃ vācyam / gurutvadravatvasnehasaṃskāreṣvapi prācīnamanumānaṃ vācyam /

(25 brāhmaṇatvasya pratyakṣatvam--) vivādādhyāsitaṃ brāhmaṇavyatiriktavarṇāvṛttijātigrāhakam, indriyatvāt, cakṣurvat /

(26 brāhmaṇatvam--) brāhmaṇo 'brāhmamanuṣyānādhārajātyādhāraḥ, abrāhmaṇamanuṣyavyatiriktatve satyavayavitvād, govat / vivādādhyāsitaḥ śarīrasantāno 'yonijaḥ, śarīrasantānatvād, gomayajavṛścikaśarīrasantānavadityanumānenābrāhmaṇapūrvake kvacid brāhmaṇaśabde prāpte na brāhmaṇajanyaśarīranibandhano brāhmaṇaśabdaḥ / evaṃ śūdratvādiṣvapyaupādhikanirākaraṇaṃ vācyam /

(27 karmatvam--) utkṣepaṇaṃ guṇānāśrayākṣepaṇatvavyatiriktajātimat, kevalanimittakāraṇavyatiriktakāraṇatve satyaguṇatvādghaṭavat / nanvatra karmamātrapakṣīkāre vāyvādiṣu vyabhicāraḥ, avipratipannānāmapi pakṣīkāre karmatvāsiddhiḥ, kintvanyadeva karmavāyvoranugataṃ sāmānyaṃ syāt / naivam, na hyatra paramamīṣāmekajātīyatvaṃ sādhyate, kintu guṇānāśrayotkṣepaṇatvavyatiriktajātimātram / yā caikānekatātītijyāmānāṃtanirṇayathā(?) / tatrākāśavṛttijātimatvāditi sādhanairatiriktajātiprasaktau tadviṣayatvenāpyasya nirvāhāt, na vāyvādiṣvatiriktānugame pramāṇamasti / karmaṇi tvanena sādhyamānaṃ na karmatvādatiricyate / guṇāvṛttitve sati sakalakarmavṛttyutkṣepaṇatvavyatiriktatvasya vā tattvāt / tathāvidhasyātra pratīteḥ kevalakarmatvasādhanasyātra vāyvādāvanaikāntikatvaparihārārthaṃ vipratipannapadopādānam / vāyvādigataṃ mānāntaropanītaṃ bhedamavagāhate 'to na karmatvāsiddhiḥ / parantu vāyvādau praśnaḥ syāt / kathakānāṃ kathāntarahetvantarāṇyapyanusandheyāni / evaṃ rūpatvādiṣvapyanusandheyam / tasmādabhipretasaṃsiddhau pītāpītādisamavetatve sati gandhāvṛttitvamiti rūpatvamityalam / nityatve satyanekasamavetaṃ sāmānyam /

[viśeṣapadārthaprakaraṇam]

vivādapadaṃ guṇasāmānyavyatiriktasamavāyi, dravyatvādghaṭavat / niḥsāmānya ekenaikasamavāyī viśeṣaḥ /

[samavāyasya nirūpaṇam]

vivādāspadaṃ ghaṭasambaddham, dravyatvādātmavat / vivādāspadaṃ nityasaṃbandhena sambaddhaṃ, dravyatvādākāśavat / ākāśaśabdayośca nityasambandho bhāṭṭairabhyupagamyate, ato na sādhyavikalatā tatra saṃyogasamavāyamātre viprattipattirna dharmiṇi /

apare tu saṃyogaḥ svavyatiriktasambandhādbhinnaḥ, meyatvāditi bruvate / kaḥ punaratrānukūlatarkaḥ? [na tāvat] samānādhikaraṇapratītyanupapattiḥ, sā hi na sambandhamātre, nāpyasati sambandhe rajjughaṭayorhimavadvindhyayośca tadabhāvāt / bhedābhedanibandhanāsāviti cet, asti tāvadbhedaḥ sampratipanno ghaṭarūpayoḥ, abhedaḥ punaḥ kaḥ syāt? bhedābhāvaḥ, tadvirodhastadanyo vā? na tāvat prathamaḥ, virodhāt / na dvitīyaḥ, āśrayakṛtaḥ svarūpakṛtaḥ kāryakṛto vā virodhaḥ syāt, sarvathā tadvirodhānuvṛtteḥ / dvitīye tu tadevāstu kimanena prathamena? tṛtīyaḥ, samavāyenānatirekānnāsti tatra vipratipattiḥ / ghaṭarūpayoritaretarābhāvo nāstīti cet, bhedo 'sti, itaretarābhāvo nāstīti vyāhatam, tayoḥ paryāyatvāt / svarūpaṃ bhedaścet, tarhi tatpratīteḥ pratiyogisāpekṣatvaṃ durghaṭam / na ca prathamadvitīyau, ghaṭarūpayorubhayorabhāvaprasaṅgāt / nāpi caramaḥ, tayorhi kāryaṃ pratipattiḥ syāt, tadvyatiriktaṃ vā kiñcit? tatraiva sthitiritaraprativirodhinī tadatiriktāpekṣiṇī vā? prathame na kadācidapi tayoḥ pratipattiḥ syāt, sarvadā tadvirodhānuvṛtteḥ / dvitīye tu tāvadevāstu kimanena? tṛtīye savidāṃ janmaiva durghaṭam / yadyasmādbhinnaśabdavācyam, tattadapekṣayā bhinnam, yathā ghaṭāpekṣayā ghaṭagataṃ rūpamiti /

vivādādhyāsitāḥ śabdā ākāśasamavāyenaiva samavāyinaḥ, samavāyitvāt, śabdākāśavat / na ca samavāyasyaikatve vastusaṅkaraprasaṅgaḥ, tasya samastaviśvāsaṃkaratvenaiva parikalpitatvāt / na hi tasyāpratyakṣasya pūrvaṃ svabhāvo nirdhāritaḥ / ekasya bhinnasvabhāvatve 'nya iti cet, na, citrarūpavattathāvidhasyaikasvabhāvāt / evaṃ ca kalpanālāghavātsamavāyasya niyatvaṃ kvacitpareṇābhyupagamāt / tasmāttatsamavāyasya nityatvam, ekatvasya sādhitatvāt / samavāyo 'smadādipratyakṣo na bhavati, asmādādipratyakṣāpratyakṣasambandhatvād, ghaṭākāśasambandhavat / nityasambandhaḥ samavāyaḥ / ihapratyayaviṣayībhāvaḥ /

[abhāvapadārthaprakaraṇam]

yadi nāstīti pratyayavedyamāno 'pi tvayā neṣṭa iti vaktuṃ nocitam / kevalajñānaṃ cāsmābhirabhyupagatamiti, tadapi vikalpya dūṣaṇīyam / patanādikāryaṃ pratibandhakābhāvotpādakakāraṇādevotpādyate kāryatvāddāhādivat /

aghaṭaṃ bhūtalamiti vyavahāro bhūtalātiriktaviṣayaḥ, bhūtalamātravyavahārātiriktatve sati bhūtalavyavahāratvāditi mānaṃ bhūtalamiti vyavahāreṇānaikāntikam / tathāpyabhāvo 'bhyupagantavyaḥ kevalajñānābhāve 'pyabhāvavyahāradarśanāt / bhavati hi ghaṭatadrūpayoḥ sahopalambhe 'pi rūpaṃ ghaṭo na bhavatīti bhinnaścotpādavyavahāraḥ, na ca tatra kevalajñānamasti / ādhārāgrahaṇe 'pi sarveṣāmantarāle ālokābhāvavyavahārāt / karaparāmarśeṇāndhakāre 'ndhasyāpi mūrtābhāvavyavahāradarśanāt / kiñca cakṣuścakṣurgrāhyabhāvavyatiriktagrāhakam, indriyatvāt /

sa caturvidhaḥ, prāgabhāvapradhvaṃsābhāvānyonyābhāvātyantābhāvabhedāt / pratiyogibhedādbhinnatvamabhāvasya, tādātmyasaṃsṛṣṭapūrvāparasaṃsṛṣṭānāṃ pratiyogitvāt / anyathā pratibandhakābhāvasya kāraṇatvaṃ durghaṭam / atyantābhāvasyāpītaretarābhāve 'ntarbhāvāt / tasya ca satyapi pratibandhe bhāvādvyabhicāraḥ / samavāyānyo 'samavāyyabhāvaḥ /

[padārthāntaranirākaraṇam]

(1 śakteḥ padārthāntaratvanirāsaḥ--) śaktirapi padārthāntaramastīti cet, na, tatsadbhāve pramāṇābhāvāt / sphoṭānupapattiriti cet, na, pratibandhābhāvenāpyupapatteḥ / tatra ca prāgabhāvādivikalpāḥ yogyatānupalabdhisāmānyena parihartavyāḥ / kāryalakṣaṇābhyupagamenottambhakamantrasya sphoṭotpattāvapi nāniyatahetutvam /

brīhīn prokṣatīti dvitīyāyāśca na tatsamavetasaṃskāravācakatvaṃ kriyājanyaphalabhāgitvaṃ ca na tatsamavāyinamākṣipati, kintu tādarthyamātram / anyathopayuktānāṃ prastarādīnāṃ homenotpādyamānaḥ saṃskāro na teṣāṃ syāt, teṣāṃ vinaṣṭatvāt / na ca tatra saṃskāryatvaṃ nāsti, ``bhūtabhāvyupayogaṃ ca dravyaṃ saṃskāramarhati'' iti nyāyāt / tatra ca nirāśrayasya saṃskārasyāvasthānānupapatterātmāśrayatvaṃ kalpanīyam / tadvaditaratrāpi bhavatu, ko doṣaḥ?

(2 jñātatāyāḥ padārthāntaratvanirāsaḥ--) ghaṭamahaṃ jānāmītyatra prābhākarāṇāṃ naye jñānajanitaphalasya ghaṭe kasyacidabhāvāt tatra kathaṃ karmatvamiti cintyam / ata eva bhāṭṭairjñātatā 'bhyupagamyate iti cet, teṣāmapyatītānāgateṣu kā vārttā? tatrāpi jāteranuvartamānatvādadoṣa iti cet, kathaṃ tarhi vyaktau jñātatvam? tayorabhedāditi cet, na, bhedasyāpi vidyamānatvāt / bhede 'pyadoṣa iti cet, na, rasanena rasajñānamātreṇaiva tadāśrayasyāpi jñātatvaprasaṅgāt / sattājñānatvamātreṇaiva jātyandhasyāpi rūpajñānaprasaṅgaḥ / jñātatānabhyupagamāt kathaṃ jñānasya viṣayaniyama iti cet, jñātatāyā eva kathamāśrayaniyamaḥ? kāraṇamahimneti cet, samaḥ samādhiḥ /

(3 viśiṣṭatayāḥ padārthāntaratānirāsaḥ--) etena viśiṣṭatāpi nirākṛtā, tadutpādakasāmagryā eva vijātīyajñānotpattāvapyupapatteḥ / na ca viṣayavailakṣaṇyābhāve vaijātyaṃ durghaṭam, anubhavasmṛtyoravaijātyaprasaṅgāt, adhikaviṣayatve smṛterapi pramāṇatvaprasaṅgāt / anyāyā viśiṣṭatāyā atītānāgateṣvavasthanaṃ durghaṭam, āśrayābhāvāt /

(4 viṣayībhāvasya padārthāntaranirāsaḥ--) etena viṣayībhāvarūpaḥ sambandho nirastaḥ, tanniyāmakenaiva jñānārthayorniyamopapatteḥ / evaṃ sānnidhyādayo 'pi nirākartavyāḥ /

(5 sādṛśyasya padārthāntaratvanirāsaḥ--) astu tarhi sādṛśyaṃ padārthāntaramiti cet, na, mānābhāvāt / na ca vyavahāro mānam, tasya sāmānyādisambandhatvenāpyupapatteḥ / kathaṃ tarhi sāmānye sādṛśyavyavahāraḥ, kutaḥ śyenacitaṃ cinvīta (tai saṃ 5.4.11) ityatrātideśanam? tatrāpi vyaktisādṛśyasyaiva pratīteḥ / vyakteśca śabdārthatvāt, śyenatvaikārthasamavetadvitradharmavato 'nuṣṭhānasya sambhavāt / saṃketagrahasyaupādhikaśabdavadupapatteḥ /

(6 pradhānasya padārthāntaratvapratyākhyānam--) evaṃ pradhānādayo 'pi nirākāryāḥ, sādhakābhāvāt / na ca vivādapadaṃ sākṣātparamparayā vā prakṛtijanyam, kāryatvādityavītamiti vācyam, vyaptyasiddheḥ / na ca sukhaduḥkhamohāḥ kāraṇapūrvakāḥ, kāryatvāditi sāmpratam, saṃyogādiṣu vyabhicārāt / na ca sadutpattiparyālocanayā tatsiddhaḥ, tatraiva vivādāt / na ca tadarthamupādīyamānatvāt tatra sattvam, nimittakāraṇe vyabhicārāt / na ca sati kāraṇavyāpāraḥ asārthakatvāditi jātiniyamajñena vyavasthā ghaṭate / yenaiva pramāṇena ghaṭabhāvasiddhistenaiva pramāṇena yogyānupalabdhyā paṭotpatteḥ pūrvaṃ tantuṣvapi paṭābhāvasiddhiḥ / ayogyatvenānupalabdhiśaṅkāyāmitaratrāpi sambhāvanāṃ ko nivārayet? kāryāpekṣayā caramasahakārikāraṇādutpattiriti nānavasthādūṣaṇam, mūlakṣaterabhāvāt / nāpi punaruktatvavirodho ghaṭādibhistasyāścotpatterabhyupagamāt / abhivyakte tu sarvāsāmabhivyaktīnāṃ sadātanatvād dṛṣṭādṛṣṭavyāsthādauḥsthyam / kiṃ bahunā ``parasparavirodhe hi na prakārāntarasthitiḥ'' iti nyāyāt padārthāntarāṇāṃ na sambhavaḥ, saptalakṣaṇānāṃ parasparavirodhāditi /

[mokṣaprakaraṇam]

tatra hi dravyādināṃ heyopādeyasvarūpeṇa jñāne sati saṃsārasya duḥkhabhūyastvaṃ paśyataḥ sukhamapi duḥkhānuṣaṅgādduḥkhapakṣe nikṣiptam / upaniṣadā ca jñātajīvātmabrahmaṇo vaiśeṣikoktadṛśā bhagavadbhaktimanaskasya sadgurukaṭākṣapātakṣīṇāntarāyasya parameśvarasākṣātkārakutūhalino 'horātraṃ nididhyāsanamācarato 'nantakālakrameṇa paripakvajñānasya prakṛṣṭayogajadharmaśālinaḥ kathañcitsākṣātkṛtaparameśvarasya pravṛddhapratipakṣaniravakāśīkṛtamithyājñānasya kāraṇābhāvādapagatarāgadveṣapravṛttisambhāvanasyāśeṣaduḥkhābhāvāt svena rūpeṇāvasthānaṃ bhavati / sa cāyaṃ mokṣa iti manīṣibhirudāhriyate /

na ca sukhasyāpyabhāvādapravṛttiḥ, bhavatāmapi sukhasyāpravṛttikaratvāt / na hi tatsādhyam, nityatvavyāghātāt / na hi siddhārthe kaścitprayatate iti bhavatāmapi avidyānivṛttireva kṛtisādhyā, tataśca tadeva prayojanaṃ yathāha- ``yamarthamadhikṛtya pravartate, tat prayojanam'' (nyā sū 1.1.24) / ``ānandaṃ brahmaṇo rūpaṃ tacca mokṣe 'bhivyajyate'' iti santoṣajasukhabhiprāyeṇa gauṇyā vṛttyā duḥkhābhāvābhiprāyeṇa vā kathaṃcidguṇavāda iti, ``aśarīraṃ vāva santaṃ na priyāpriye spṛśataḥ'' (chā u 8.12.1) iti vacanāt / na ca sāṃsārikasukhābhiprāyeṇa tat, sāṃsārikasukhasyāpi brahmasukhānatiriktatvāt / svayamprakāśatve ca svasya muktisaṃsārayoraviśeṣaprasaṅgāt /

atra kecit-- duḥkhaparihārārthaṃ jñānasukhayoḥ pūrvaṃ viṣayaviṣayibhāvo 'nupapannaḥ paścādutpādya iti brūyuḥ / tadasāmpratam, tatsadbhāve pramāṇābhāvāt / yasya loke 'prasiddhiḥ, tasya prayojakatvamityapi durghaṭameva / neha jñānamasti, viṣayaviṣayibhāvo nāstīti dṛṣṭapūrvam, jñānasya vākyenotpādakasāmagryā eva vā tadutpādakatvāt / pradhānādinirāsenaiva taduktamokṣasyāpi bhaṅgo veditavyaḥ /

vimataṃ kadācidviśeṣaguṇarahitam, vijñānāsamavāyikāraṇādhāratvādanityaviśeṣaguṇādhāratvānmanovadvyomavacca / na ca jīvā nityajñānā ātmavadīśvaravaditi sāmpratam, īśvarasvarūpasyaivopādheḥ / piṇḍavyabhicārābhāvāt / na ca nityaviśeṣaguṇādhārā iti sādhyarthaḥ, apārthivadvyaṇukārambhakatve sati viśeṣaguṇavattvopādheḥ / viśeṣaṇābhāvādbhavatāṃ punarviśeṣaguṇarahitatvāt / sukhatvaṃ nityasamavetam, tajjātitvāditi tu tadgatanikarṣatvena vyabhicaratātyalamatiprasaṅgena /

namastripathagākrāntajaṭājūṭāya śambhave /

namaste jagadutpattisthitidhvaṃsavidhāyine //

iti śrīvādivāgīśvarācāryaviracitaḥ

mānamanoharaḥ samāptaḥ //