[Pūrvapakṣaḥ:]
yathā sadasatām naiva $ viśeṣo 'sti nijātmani &
jadājaḍānām apy evaṃ % nāsty asāv iti niścayaḥ // UtAjp_01 //
Vṛ: vijñānasantānavādināṃ mate sarveṣāṃ bhāvānāṃ kṣaṇikatvāt svalakṣaṇātmake prātisvike svarūpe viśeṣābhāvaḥ saṃtānina ekasyānusaṃdhātur anabhyupagatatvāt | evaṃ cetanācetanānām api svātmani nirviśeṣatvam ||
prakhyopākhyā ca sattā yad $ yad asattā viparyayaḥ &
naitat svarūpaṃ spṛśati % vastuno jñātṛgāmy adaḥ // UtAjp_02 //
Vṛ: prakāśavimarśalakṣaṇābhyāṃ prakhyopākhyābhyāṃ tadabhāvena ca bhāvānāṃ sadasattayor vyavasthāpayitum iṣṭayor api vastunaḥ svarūpasparśābhāvaḥ, yatas tatprakhyādi jñātur dharmas tatas tatsvarūpavyavasthānābhāvaḥ ||
prakhyopākhyāviṣayatāpy $ arthasyātmā na yujyate &
parāpekṣitayā naika- % rūpatve sattvalaṅghanāt // UtAjp_03 //
Vṛ: na ca prakhyādiviṣayatve 'pi padārthasvarūpatopapadyate paraprakāśādhīnatvāt tasya | kiṃ cānekākāratve 'pi vastusattāyā apratiṣṭhānāt | tasmād anyonyaṃ vastutadabhāvayor nirviśeṣatvam |
mā bhūd viśeṣaḥ prakhyādi- $ bhāvābhāvau tataḥ punaḥ &
siddhyaty eva viśeṣo 'tra % tāvatā ca prayojanam // UtAjp_04 //
Vṛ: nirviśeṣatvābhyupagame 'pi sadasator vastunoḥ prakhyādi bhāvābhāvāv avikalāv eva tad avalambya punar viśeṣavattvasya siddheḥ, tataḥ sākalyena bhāveṣv arthakriyāpi siddhyed eva ||
evam apy avabhāsānu- $ ṣaktā sattocitā bhavet &
tadapekṣāṃ vinā bhāvā- % bhāvayor aviśiṣṭatā // UtAjp_05 //
Vṛ: itthaṃ ca vastusattāyāḥ prakāśalagnāyā evaucityaṃ prakāśamānatālakṣaṇaṃ saṃbhāvyate 'nyathā saṃvidanuṣaṅgaṃ vinā sadasator anyonyanirapekṣatvāt svasvarūpaniṣṭhayor viśeṣānupapatteḥ ||
kathaṃ syād aviśeṣo 'tra $ yāvatārthakriyāṃ hi san &
kuryān nānyas tathāpy artho % nirviśeṣo nijātmani // UtAjp_06 //
Vṛ: yasmāt sata eva vastuno 'rthakriyākāritvam asatas tadabhāva iti katham aviśiṣṭatvam arthakriyayaiva tadbhāvopapādanāt, ity ākṣepaḥ | tatrāha tathāpy arthakriyāyās tattatpramātradhīnatayā naisargikatvābhāvād vinā saṃvidāśrayatām arthasya svātmani viśeṣādhāyaktvāsiddheḥ ||
evam arthakriyābhāso- $ pādhisaṃbhedam āgataḥ &
sann arthaḥ syāt svarūpeṇa % nāsatas tu viśiṣyate // UtAjp_07 //
Vṛ: uktaprakāreṇa saṃvidy apratiṣṭhānād arthakriyākāribhis tattadābhāsopādhibhiḥ saṃbhinnasyārthasyārthasvarūpeṇa sattāsaṃoattāv api punar asato 'rthād viśeṣo na siddhyet ||
tatrāpy arthakriyā siddha- $ sattākārthe na varṇitā &
samam evānayos tena % pratiṣṭhā saṃvidāśrayā // UtAjp_08 //
Vṛ: tayor ubhayoḥ sadasator madhye 'pi prāgasiddhe 'rthe 'rthakriyāyā avyavasthitatvāt, atha ca pūrvasiddhe 'rthe tatsiddher nārthakriyaiva vastvātmā; tasmād bhāvābhāvayor akramam eva saṃvidadhīnaiva siddhis tanniṣṭhatvād eva bhāvavyavasthitīnām ||
saṃvid apy aparāmarśa- $ rūpā cet tad asāv api &
abhāvena jaḍenātha % tulyaiva prāgvad ātmani // UtAjp_09 //
Vṛ: nirvimarśasya prakāśasyāpi sphaṭikādivad viśvāvabhāsane 'py asvatantratvāt svātmany asatā jaḍena ca bhāvena sādṛśyam eva syāt parasparavṛttaparijñāne 'nelamūkaprāyatvāt, etena śāntabrahmavādanirāsaḥ kaṭākṣitaḥ ||
saivaṃ bhūtātmanā svenāpy $ alabdhapariniṣṭhitiḥ &
katham anyasya bhāvasya % pratiṣṭhāspadatām iyāt // UtAjp_10 //
Vṛ: nirvimarśā saṃvit svato ' labdhasattākā paraṃ vyavasthāpayituṃ nālaṃ gaganakusumam iva saurabhādijanane ||
idam ity ucitaḥ saṃvit $ prakāśe 'nyasya vastunaḥ &
pratiṣṭhātmakatāṃ gacched % aham ity ātmanā punaḥ // UtAjp_11 //
Vṛ: bhinnaṃ vastu idaṃtāvimarśena prakāśanārhaṃ sat punar ahaṃtātmanā vyavasthām iyāt | saṃvid eva viśvasphurattāmayī svasvātantryād eva vicitrārthātmanāvibhinnaprakāśamayena prasphurantī viśvajīvitaṃ, tad ahaṃtāviśrāntiṃ vinā svato 'siddhaṃ kathaṃ vyavahāryaṃ syāt ||
vyatireketarābhyām hi $ niścayo 'nyajaḍātmanoḥ &
vyavasthitiḥ pratiṣṭhā ca % siddhir nirvṛttir ucyate // UtAjp_12 //
Vṛ: jñātari vyavasthitatve san jaḍo 'nyathāsan, svātmānyasaṃrambhatve svaprakāśatvaṃ tadabhāve nāstīty anvayavyatirekābhyāṃ hi svaparatvaniścayaḥ, sa ca vyavasthāpratiṣṭhādiśabdair ucyate ||
evam ātmany asatkalpāḥ $ prakāśasyaiva santy amī &
jaḍāḥ prakāśa evāsti % svātmanaḥ svaparātmabhiḥ // UtAjp_13 //
Vṛ: itthaṃ jaḍabhāvānāṃ saṃvidviśrāntiṃ vināsatkalpatvāt svātmany asatsvabhāvānāṃ jñātuḥ prakāśasvabhāvasya saṃbandhitayaiva sattvaṃ, tasmāt saṃvitprakāśa eva svātmocchalattayā svamāyāśaktyullāsite viśvavaicitrye jaḍājaḍabhāvarāśidvayena vedyavedakātmakena svarūpānatiriktenātirikteneva prashpuret, -- iti svātantryavādasya pronmīlanaṃ sūcitavān ācāryaḥ ||
na caivānubhavo 'py asti $ bhinnābhinnaviniścayam &
muktvānvayasya prakāśasya % vimarśarahitātmanaḥ // UtAjp_14 //
Vṛ: saṃyojanaviyojanātmakaṃ svātantryaṃ vihāya sato jaḍaprakāśasya naiva saṃrambhātmānubhavo nirvimarśātmakatvāt | etad eva hi pratyavamarśasya māhātmyaṃ yad viśvaṃ svātmaikyenāntaḥsthitaṃ bahiridaṃtayodbhāsayan udbhāsyamānam api punaḥ pūrṇāhaṃtāviśrāntyabhedam āpādayet ||
idam ity asya vicchinna- $ vimarśasya kṛtārthatā &
yā svasvarūpe viśrāntir % vimarśaḥ so 'ham ity ayam // UtAjp_15 //
Vṛ: idam iti vicchinnatayā vimṛśyasyāsya jaḍasya yā saṃvitsvarūpaviśrāntilakṣaṇā kṛtārthatā so 'yam aham eva tattadbhāvavaicitryātmanā prakāśe iti caitanyaprakāśatādātmyād ahaṃpratyavamarṣātmā jīvitasthānīyaḥ, yadāśrayāj jaḍam api vastu vimraṣṭṛsvabhāvapramātraikyād ahaṃbhāvaviśrānter ajaḍatvam āyāti | ajaḍāś ca vastutaḥ parapramātrekasvabhāvāḥ, -- ity advaito 'jaḍapramātṛbhāva eva sarvataḥ pāripūrṇyena vijṛmbhate iti tātparyam ||
dvidhā sa eṣa evātmā $ mito 'parimitas tathā &
prāṇādinā niruddho 'ṇuḥ % paramātmā tv akhaṇḍitaḥ // UtAjp_16 //
Vṛ: sa eva saṃvidātmā parameśvaraḥ svecchayā viśvakrīḍollilāsayiṣāyāṃ prāṇādyātmatām avabhāsya tatpramātṛtvena saṃkucitībhūya jīvatām eti, prāṇādyaniruddhas tu viśvanirbharitātmatayā pūrṇaḥ svatantraś cidātmaiveti parimitāparimitatvena dvividhatvam ||
ubhayo 'py eṣa paryanta- $ bhūmiḥ sarvārthasaṃvidām &
eka evānusandhānād % ato 'nyo nopapadyate // UtAjp_17 //
Vṛ: dvividhasyāpy asya prakāśātmanaḥ samastabhāvābhāvātmikānām arthasaṃvidāṃ viśrāntyāspadatvam | sa ca paurvāparyānusaṃdhātṛtayā saṃvinmātrasphurattaikarūpa eva yasmād ato bhedānupapattiḥ ||
na cāpy avyatirekātma- $ vimarśātmany ahaṃvidi &
bhāti paryantavartinyāṃ % bhāsanād adhikaṃ jaḍam // UtAjp_18 //
Vṛ: na ca viśvābhinnapratyavamarśasvarūpe 'haṃprakāśe sarvajñānaviśrāntibhūmau tatprakāśādhikyena jaḍasya sattā, tasya saṃvitprakāśād bhedābhedavikalpair upahatatvāt, ata eka evājaḍapramātā svasvātantryeṇa svābhinnaṃ bhāvajātaṃ svātmany evodbhāsayan vilāpayāṃś cāpracyutasvātmasthitiḥ prasphuratītyarthaḥ ||
na siddho 'prathanād eva $ jñānādisamavāyy api &
tat prāṇādi prameyaṃ syān % na pramātānyato bhramāt // UtAjp_19 //
Vṛ: jñānādiguṇaiḥ samaveto 'pi parimitapramātā vimarśavaidhuryād eva na siddhyati nirvimarśatve jāḍyaprasaṅgāt, tasmād vyavacchinnāṃ bhrāntim āśritya prāṇapuryaṣṭakamātur vedyatvaṃ syān na paramārthapramātṛbhāvaḥ saṃbhāvyate ||
yady apy arthasthitiḥ prāṇa- $ puryaṣṭakaniyantrite &
jīve niruddhā tatrāpi % paramātmani sā sthitā // UtAjp_20 //
Vṛ: māyāvyavahārātmani lokayātrāyāṃ yady api prāṇādi saṃkocavati jīve sarveṣāṃ bāhyābhyantarāṇāṃ viṣayāṇāṃ vyavasthitir niyantritā tathāpi saṃkucitātmani tatra mitapramātari saṃkocāpahastanena parapramātrekātmatayā śivātmany eva sā tiṣṭhati prāṇādeś citprakāśād avyatirekitvāt, śivasyaiva svecchayā samullāsitāyāḥ paśubhūmikāyā grahaṇenāṇubhāvābhyupagamāt ||
tadātmanaiva tasya syāt $ kathaṃ prāṇena yantraṇā &
sādhitā pratyabhijñāyām % akhyāter jīvatā param // UtAjp_21 //
Vṛ: tasmād vastutaḥ śivasvabhāvābhinnena prāṇādipramātrā saṃkucitaśuktikena katham anavacchinnaprakāśānandamayapūrṇāhaṃtāsphurattātmanaḥ śivasyāvabhāsananirodhaḥ syāt tathātve tasya svayaṃ sthātum aśakyatvāt kevalam aparicchinnasvaśaktivikāsasyāprathanam eva bandhakatvaparyāyaṃ jīvatvaṃ, tasya ceśvarapratyabhijñāyāṃ śāstre savistaraṃ nirṇītatvād iti tata eva vivecyam ||
nārthavyavasthā prāṇādāv $ ahaṃbhāvanirodhataḥ &
prakāśasyātmaviśrāntir % ahaṃbhāvo hi kīrtitaḥ // UtAjp_22 //
uktā saiva ca viśrāntiḥ $ sarvāpekṣānirodhataḥ &
svātantryam atha kartṛtvaṃ % mukhyam īśvaratāpi ca // UtAjp_23 //
Vṛ: prāṇādau parimitapramātrāspade jaḍe svātmamātrasphurattātmanaḥ parāmarśasya nirodhān naiva vastuvyavasthā tasyāḥ saṃvinniṣṭhatvāt, yato yā saṃvidaḥ svātmamātraviśrāntiḥ sa eva pūrṇāhaṃtāvimarśasvabhāvo 'haṃbhāvo 'rthavyavasthāpako gīyate | saiva viśvabhāvānāṃ paryantapratiṣṭhābhūmikatvād viśrāntiḥ, viśvaprasaraṇe svavyatiriktasāmagrīnirapekṣatvāt svātantryaṃ, tad eva kartṛtvaṃ mukhyam aiśvaryam apy āgameṣūdghoṣyate ||
māyābhidās tacchakter eva $ cānyāprasiddhitaḥ &
tadakhyātimayaṃ hy etaj % jagannirmātṛteśitā // UtAjp_24 //
Vṛ: māyā nāma śaktiḥ śivasya śaktimato 'vyatirekiṇī svarūpagopanātmikā krīḍā, tannimittād eva yasmād akhyātimayam etad viśvaṃ bhāsate vyatiriktakāraṇasya bhedābhedavikalpopahatatvenāprasiddhatvāt, tasmād viśvābhāsānāṃ nirmātṛtvam īśvaratvam ||
ekaiva cānusaṃdhānāt $ sā proktā sarvasaṃvidām &
svasaṃvedanaparyāya- % mātṛtattvam anādi tat // UtAjp_25 //
Vṛ: saiśvarī parāśaktiḥ samastānāṃ vicchinnanīlāsisaṃvidāṃ saṃyojanaviyojanādau kārye pūrāparādikoṭāv aikyānusaṃdhānam āśritya tadādhārabhūtān avacchedinī ekaiva, tad eva svasaṃvedanaparyāyaṃ mātur anādi tattvam ucyate ||
bhāvavyavasthā yan niṣṭhā $ tasyāhaṃbhāvabhāginaḥ &
vyāpitvam anusaṃdhānaṃ % taj jaḍasya na yujyate // UtAjp_26 //
Vṛ: yatra sarvārthānāṃ vyavasthitiḥ pratiṣṭhitā tasya saṃvidātmanaḥ pūrṇāhaṃtāparāmarśasārasyājaḍapramātuḥ svātantryāvinābhāvavattvāt sarvatrānusaṃdhānātmakaṃ vyāpitvam asti, tac cāsvatantrasya jaḍasya na ghaṭate vimarśasāratvābhāvāt ||
tato bhede tu bhāsasya $ ghaṭate bhāsamānatā &
tenoktam pratyabhijñāyāṃ % tadadvayamayaṃ jagat // UtAjp_27 //
Vṛ: ajaḍatvam āśritya punar etāvati bhedollāsātmake viśvasmin nīlasukhāder bhāsasyāparikṣīṇāntaḥsthiter eva jñānaśaktyā bahirbhāsinaḥ prakāśamānatāyā ghaṭanāt; atha cābhedam avalambya jaḍasya punaḥ prakāśanopapatter anyathā tv aprakāśanāt | tena hetunā śrīmadīśvarapratyabhijñāyāṃ saṃvidadvayaprakṛti viśvam uktaṃ bhavatīti śivam ||
[pramātṛsiddhāv ācāryotpaladevakṛtau manāk |
candrābdhyaṣṭenduśākābde śāstrī vṛttiṃ haro vyadhāt // [śāka era 1841]]
ity ajaḍapramātṛsiddhau śrīmānmahāmāheśvarācāryotpaladevapādaviracitāyāṃ vṛttiḥ samāptā ||
[śrīmatpratāpabhūbhartur ājñayā prītaye satām | madhusūdanakaulena saṃpādyeyaṃ prakāśitā//]