1st kāṇḍa
anādinidhanam brahma
śabdatattvaṃ yad akṣaram
vivartate 'rthabhāvena
prakriyā jagato yataḥ
//
ekam eva yad āmnātaṃ
bhinnaśaktivyapāśrayāt
apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ
pṛthaktveneva vartate
//
adhyāhitakalāṃ yasya
kālaśaktim upāśritāḥ
janmādayo vikārāḥ ṣaḍ
bhāvabhedasya yonayaḥ
//
ekasya sarvabījasya
yasya ceyam anekadhā
bhoktṛbhoktavyarūpeṇa
bhogarūpeṇa ca sthitiḥ
//
prāptyupāyo 'nukāraś ca
tasya vedo maharṣibhiḥ
eko 'py anekavartmeva
samāmnātaḥ pṛthak pṛthak
//
bhedānāṃ bahumārgatvaṃ
karmaṇy ekatra cāṇgatā
śabdānāṃ yataśaktitvaṃ
tasya śākhāsu dṛṣyate
//
smṛtayo bahurūpās ca
dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ
tam evāśritya liṅgebhyo
vedavidbhiḥ prakalpitāḥ
//
tasyārthavādarūpāṇi
niśritāḥ svavikalpajāḥ
ekatvināṃ dvaitināṃ ca
pravādā bahudhāgatā
//
satyā visuddhis tatroktā
vidyaivekapadāgamā
yuktā praṇavarūpeṇa
sarvavādāvirodhinā
//
vidhātus tasya lokānām
aṅgopāṅganibandhanāḥ
vidyābhedāḥ pratāyante
jnānasaṃskārahetavaḥ
//
āsannaṃ brahmaṇas tasya
tapasām uttamaṃ tapaḥ
prathamaṃ chandasām aṅgam
āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ
//
prāptarūpavibhāgāyā
yo vācaḥ paramo rasaḥ
yat tat puṇyatamaṃ jyotis
tasya mārgo 'yam ānjasasḥ
//
arthapravṛttitattvānāṃ
śabdā eva nibandhanam
tattvāvabodjaḥ śabdānaṃ
nāsti vyākaraṇād ṛte
//
tad dvāram apavargasya
vāṅmalānāṃ cikitsitam
pavitraṃ sarvavidyānām
adhividyaṃ prakāsate
//
yathārthajātayaḥ sarvāḥ
sabākṛtinibandhanāḥ
tathaiva loke vidyānām
esā vidyā parāyanam
//
idam ādyaṃ padasthānaṃ
siddhisopānaparvaṇām
iyaṃ sā mokṣamāṇānām
ajihmā rājapaddhatiḥ
//
atrātītaviparyāsaḥ
kevalām anupasyati
chandasyas chandasāṃ yonim
ātmā chandomayīṃ tanum
//
pratyasthamitabhedāyā
yad vāco rūpam uttamam
yad asminn eva tamasi
jyotiḥ suddhaṃ vivartate
//
vaikṛtaṃ samati krāntā
mūrtivyāpāradarśanam
vyatītyālokatamasī
prakāśaṃ yam upāsate
//
yatra vāco nimettāni
cihnānīvākṣarasmṛteḥ
śabdapūrveṇa yogena
bhāsante pratibimbavat
//
atharvaṇām aṅgirasāṃ
sāṃnām ṛgyajuṣasya ca
yasminn uccāvacā varṇāḥ
pṛthaksthitaparigrahāḥ
//
yad ekaṃ prakriyābhedair
bahudhā pravibhajyate
tad vyākaraṇaṃ āgamya
paraṃ brahmādhigamyate
//
nityāḥ śabdārthasaṃbandhās
tatrāmnātā maharṣibhiḥ
sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ
bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ
//
apoddhārapadārthāḥ ye
ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ
anvākhyeyāś ca ye śabdā
ye cāpi pratipādakāḥ
//
kāryakāraṇabhāvena
yogyabhāvena ca sthitāḥ
dharme ye pratyaye cāṅgaṃ
saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu
//
te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca
śāstre 'sminn upavarṇitāḥ
smṛtyartham anugamyante
ke cid eva yathāgamam
//
śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ
sādhavo dharmasādhanam
arthapratyāyanābhede
viparītās tv asādhavaḥ
//
nityatve kṛtakatve vā
teṣām ādir na vidyate
prāṇinām iva sā caiṣā
vyavasthānityatocyate
//
nānarthikām imāṃ kaś cid
vyavasthāṃ kartum arhati
tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ
sādhutvaviṣayā smṛtiḥ
//
na cāgamād ṛte dharmas
tarkeṇa vyavatiṣṭhate
ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ
tad apy āgamapūrvakam
//
dharmasya cāvyavacchinnāḥ
panthāno ye vyavasthitāḥ
na tāṃl lokaprasiddhatvāt
kaś cit tarkeṇa bādhate
//
avasthādeśakālānāṃ
bhedād bhinnāsu śaktiṣu
bhāvānām anumānena
prasiddhir atidurlabhā
//
nirjñātaśakter dravyasya
tāṃ tān arthakriyāṃ prati
viśiṣṭadravyasaṃbandhe
sā śaktiḥ pratibadhyate
//
yatnenānumito 'py arthaḥ
kuśalair anumātṛbhiḥ
abhiyuktatarair anyair
anyathaivopapādyate
//
pareṣām asamākhyeyam
abhyāsād eva jāyate
maṇirūpyādivijñānaṃ
tadvidāṃ nānumānikam
//
pratyakṣam anumānaṃ ca
vyatikramya vyavasthitāḥ
pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ
karmajā eva siddhayaḥ
//
āvirbhūtaprakāśānām
anupaplutacetasām
atītānāgatajñānaṃ
pratyakṣān na viśiṣyate
//
atīndriyān asaṃvedyān
paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā
ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ
nānumānena bādhate
//
yo yasya svam iva jñānaṃ
darśanaṃ nātiśaṅkate
sthitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ
katham anyo nivartayet
//
idaṃ puṇyam idaṃ pāpam
ity etasmin padadvaye
ācaṇḍālamanuṣyāṇām
alpaṃ śāstraprayojanam
//
caitanyam iva yaś cāyam
avicchedena vartate
āgamas tam upāsīno
hetuvādair na bādhyate
//
hastasparśād ivāndhena
viṣame pathi dhāvatā
anumānapradhānena
vinipāto na durlabhaḥ
//
tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ
smṛtiṃ ca sanibandhanām
āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ
sādhutvaviṣayā smṛtiḥ
//
dvāv upādānaśabdeṣu
śabdau śabdavido viduḥ
eko nimittaṃ śabdānām
aparo 'rthe prayujyate
//
avibhakto vibhaktebhyo
jāyate 'rthasya vācakaḥ
śabdas tatrārtharūpātmā
saṃbandham upagacchati
//
ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid
astīty āhuḥ purāṇagāḥ
buddhibhedād abhinnasya
bhedam eke pracakṣate
//
araṇisthaṃ yathā jyotiḥ
prakāśāntarakāraṇam
tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ
śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak
//
vitarkitaḥ purā buddhyā
kva cid arthe niveśitaḥ
karaṇebhyo vivṛttena
dhvaninā so 'nugṛhyate
//
nādasya kramajātatvān
na pūrvo na paraś ca saḥ
akramaḥ kramarūpeṇa
bhedavān iva jāyate
//
pratibimbaṃ yathānyatra
sthitaṃ toyakriyāvaśāt
tatpravṛttim ivānveti
sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ
//
ātmarūpaṃ yathā jñāne
jñeyarūpaṃ ca dṛśyate
artharūpaṃ tathā śabde
svarūpaṃ ca prakāśate
//
āṇḍabhāvam ivāpanno
yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ
vṛttis tasya kriyārūpā
bhāgaśo bhajate kramam
//
yathaikabuddhiviṣayā
mūrtir ākriyate paṭe
mūrtyantarasya tritayam
evaṃ śabde 'pi dṛśyate
//
yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ
śabdeṣv eva pravartate
vyavasāyo grahītṝṇām
evaṃ teṣv eva jāyate
//
arthopasarjanībhūtān
abhidheyeṣu keṣu cit
caritārthān parārthatvān
na lokaḥ pratipadyate
//
grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca
dve śaktī tejaso yathā
tathaiva sarvaśabdānām
ete pṛthag avasthite
//
viṣayatvam anāpannaiḥ
śabdair nārthaḥ prakāśyate
na sattayaiva te 'rthānām
agṛhītāḥ prakāśakāḥ
//
ato 'nirjñātarūpatvāt
kim āhety abhidhīyate
nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe
svarūpaṃ gṛhyate tathā
//
bhedenāvagṛhītau dvau
śabdadharmāv apoddhṛtau
bhedakāreṣu hetutvam
avirodhena gacchataḥ
//
vṛddhyādayo yathā śabdāḥ
svarūpopanibandhanāḥ
ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ
saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ
//
agniśabdas tathaivāyam
agniśabdanibandhanaḥ
agniśrutyaiti saṃbandham
agniśabdābhidheyayā
//
yo ya uccāryate śabdo
niyataṃ na sa kāryabhāk
anyapratyāyane śaktir
na tasya pratibadhyate
//
uccaran paratantratvād
guṇaḥ kāryair na yujyate
tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ
saṃbandhaḥ parikalpyate
//
sāmānyam āśritaṃ yad yad
upamānopameyayoḥ
tasya tasyopamāneṣu
dharmo 'nyo vyatiricyate
//
guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ
svātantryeṇopadiśyate
tasyāśritād guṇād eva
prakṛṣṭatvaṃ pratīyate
//
tasyābhidheyabhāvena
yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ
tasāpy uccāraṇe rūpam
anyat tasmād vivicyate
//
prāk samjñinābhisaṃbandhāt
saṃjñā rūpapadārthikā
ṣaṣṭyāś ca prathamāyāś ca
nimittatvāya kalpate
//
tatrārthavattvāt prathamā
saṃjñāśabdād vidhīyate
asyete vyatirekaś ca
tadarthād eva jāyate
//
svaṃ rūpam iti kaiś cit tu
vyaktiḥ saṃjñopadiśyate
jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā
jātis tu pratipadyate
//
saṃjñinīṃ vyaktim icchanti
sūtre grāhyām athāpare
jātipratyāyitā vyaktiḥ
pradeśeṣūpatiṣṭhate
//
kāryatve nityatāyāṃ vā
ke cid ekatvavādinaḥ
kāryatve nityatāyāṃ vā
ke cin nānātvavādinaḥ
//
padabhede 'pi varṇānām
ekatvaṃ na nivartate
vākyeṣu padam ekaṃ ca
bhinneṣv apy upalabhyate
//
na varṇavyatirekeṇa
padam anyac ca vidyate
vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca
pravibhāgo na kaś cana
//
pade na varṇā vidyante
varṇeṣv avayavā na ca
vākyāt padānām atyantaṃ
pravibhāgo na kaś cana
//
bhinnadarśanam āśritya
vyavahāro 'nugamyate
tatra yan mukhyam ekeṣāṃ
tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ
//
sphotasyābhinnakālasya
dhvanikālānupātinaḥ
grahaṇopādhibhedena
vṛttibhedaṃ pracakṣate
//
svabhāvabhedān nityatve
hrasvadīrghaplutādiṣu
prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ
śabdasyety upacaryate
//
śabdasya grahaṇe hetuḥ
prākṛto dhvanir iṣyate
sthitibhedanimittatvaṃ
vaikṛtaḥ pratipadyate
//
śabdasyordhvam abhivyakter
vṛttibhedaṃ tu vaikṛtaḥ
dhvanayaḥ samupohante
sphoṭātmā tair na bhidyate
//
indriyasyaivasaṃskāraḥ
śabdasyaivobhavasya vā
kriyate dhvanibhir vādās
trayo 'bhivyaktivādinām
//
indriyasyaiva saṃskāraḥ
samādhānāñjanādibhiḥ
viṣayasya tu saṃskāraḥ
tadgandhapratipattaye
//
cakṣuṣaḥ prāpyakāritve
tejasā tu dvayor api
viṣayendriyayor iṣṭā
saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ
//
sphoṭarūpāvibhāgena
dhvaner grahaṇam iṣyate
kaiś cit dhvanir asaṃvedyaḥ
svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ
//
yathānuvākaḥ śloko vā
soḍhatvam upagacchate
āvṛttyā na tu sa granthaḥ
pratyāvṛtti nirūpyate
//
pratyayair anupākhyeyair
grahaṇānuguṇais tathā
dhvaniprakāśite śabde
svarūpam avadhāryate
//
nādair āhitabījāyām
antyena dhvaninā saha
āvṛttaparipākāyāṃ
buddhau śabdo 'vadhāryate
//
asataś cāntarāle yāñ
chabdān astīti manyate
pratipattur aśaktiḥ sā
grahaṇopāya eva saḥ
//
bhedānukāro jñānasya
vācaś copaplavo dhruvaḥ
kramopasṛṣṭarūpā vāg
jñānaṃ jñeyavyapāśrayam
//
*jñeyena na vinā jñānaṃ
vyavahāre 'vatiṣṭhate
nālabdhakramayā vācā
kaś cid artho 'bhidhīyate
//
yathādyasaṃkhyāgrahaṇam
upāyaḥ pratipattaye
saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi
tathā śabdāntaraśrutiḥ
//
pratyekaṃ vyañjakā bhinna
varṇavākyapadeṣu ye
teṣām atyantabhede 'pi
saṃkīrṇā iva śaktayaḥ
//
yathaiva darśanaiḥ pūrvair
dūrāt saṃtamase 'pi vā
anyathākṛtya viṣayam
anyathaivādhyavasyati
//
vyajyamāne tathā vākye
vākyābhivyaktihetubhiḥ
bhāgāvagraharūpeṇa
pūrvaṃ buddhiḥ pravartate
//
yathānupūrvīniyamo
vikāre kṣīrabījayoḥ
tathaiva pratipattṝṇāṃ
niyato buddhiṣu kramaḥ
//
bhāgavatsv api teṣv eva
rūpabhedo dhvaneḥ kramāt
nirbhāgeṣv abhyupāyo vā
bhāgabhedaprakalpanam
//
anekavyaktyabhivyaṅgyā
jātiḥ sphoṭa iti smṛtā
kaiś cit vyaktaya evāsya
dhvanitvena prakalpitāḥ
//
avikārasya śabdasya
nimittair vikṛto dhvaniḥ
upalabdhau nimittatvam
upayāti prakāśavat
//
na cānityeṣv abhivyaktir
niyamena vyavasthitā
āśrayair api nityānāṃ
jātīnāṃ vyaktir iṣyate
//
deśādibhiś ca saṃbandho
dṛṣṭaḥ kāyavatām api
deśabhedavikalpe 'pi
na bhedo dhvaniśabdayoḥ
//
grahaṇagrāhyayoḥ siddhā
yogyatā niyatā yathā
vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi
tathaiva sphoṭanādayoḥ
//
sadṛśagrahaṇānāṃ ca
gandhādīnāṃ prakāśakam
nimittaṃ niyataṃ loke
pratidravyam avasthitam
//
prakāśakānāṃ bhedāṃś ca
prakāśyo 'rtho 'nuvartate
tailodakādibhede tat
pratyakṣaṃ pratibimbake
//
viruddhaparimāṇeṣu
vajrādarśatalādiṣu
parvatādisarūpāṇāṃ
bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ
//
tasmād abhinnakāleṣu
varṇavākyapadādiṣu
vṛttikālaḥ svakālaś ca
nādabhedād vibhajyate
//
yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ
karaṇair upajanyate
sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā
dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ
//
alpe mahati vā śabde
sphoṭakālo na bhidyate
paras tu śabdasaṃtānaḥ
pracayāpacayātmakaḥ
//
dūrāt prabheva dīpasya
dhvanimātraṃ tu lakṣyate
ghaṇṭādūnāṃ ca śabdeṣu
vyakto bhedaḥ sa dṛśyate
//
dravyābhighātāt pracitau
bhinnau dīrghaplutāv api
kampe tūparate jātā
nādā vṛtter viśeṣakāḥ
//
anavasthitakampe 'pi
karaṇe dhvanayo 'pare
sphoṭād evopajāyante
jvālā jvālāntarād iva
//
vāyor aṇūnāṃ jñānasya
śabdatvāpattir iṣyate
kaiś cid darśanabhedo hi
pravādeṣv anavasthitaḥ
//
*labdhakriyāḥ prayatnena
vaktur icccānuvartinā
sthāneṣv abhihato vāyuḥ
śabdatvaṃ pratipadyate
//
*tasya kāraṇasāmarthyād
vegapracayadharmaṇaḥ
saṃnipātād vibhajyante
sāravatyo 'pi mūrtayaḥ
//
*aṇavaḥ sarvaśaktitvād
bhedasaṃsargavṛttayaḥ
chāyātapatamaḥśabda
bhāvena pariṇāminaḥ
//
*svaśaktau vyajyamānāyāṃ
prayatnena samīritāḥ
abhrāṇīva pracīyante
śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ
//
*athāyam āntaro jñātā
sūkṣmavāgātmani sthitaḥ
vyaktaye svasya rūpasya
śabdatvena vivartate
//
*sa manobhāvam āpadya
tejasā pākam āgataḥ
vāyum āviśati prāṇam
athāsau samudīryate
//
*antaḥkaraṇatattvasya
vāyur āśrayatāṃ gataḥ
taddharmeṇa samāviṣṭas
tejasaiva vivartate
//
*vibhajan svātmano granthīñ
chrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ
prāṇo varṇān abhivyajya
varṇeṣv evopalīyate
//
*ātmā buddhyā samarthyārthān
mano yuṅkte vivakṣayā
manaḥ kāyāgnim āhanti
sa prerayati mārutam
//
ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ
sūkṣmatvān nopalabhyate
vyajanād vāyur iva sa
svanimittāt pratīyate
//
tasya prāṇe ca yā śaktir
yā ca buddhau vyavasthitā
vivartamānā sthāniṣu
saiṣā bhedaṃ prapadyate
//
śabdeṣv evāśritā śaktir
viśvasyāsya nibandhanī
yannetraḥ pratibhātmāyaṃ
bhedarūpaḥ pratāyate
//
śabdādibhedaḥ śabdena
vyākhyāto rūpyate yataḥ
tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ
śabdamātrāsu niśritāḥ
//
(ṣaḍgādibhedaḥ a)
śabdasyapariṇāmo 'yam
ity āmnāyavido viduḥ
chandobhya eva prathamam
etad viśvaṃ pravartate
//
vibhajya bahudhātmānaṃ
sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ
chandomayībhir mātrābhir
bahudhaiva viveśa tam
//
sādhvī vāg bhūyasī yeṣu
puruṣeṣu vyavasthitā
adhikaṃ vartate teṣu
puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ
//
prājāpatyaṃ mahat tejas
tatpātrair iva saṃvṛttam
śarīrabhede viduṣāṃ
svāṃ yonim upadhāvati
//
yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad
dhāma citrasya rādhasaḥ
tadbhāvam abhisaṃbhūya
vidyāyāṃ pravilīyate
//
itikartavyatā loke
sarvā śabdavyapāśrayā
yāṃ pūrvāhitasaṃskāro
bālo 'pi pratipadyate
//
ādyaḥ kāraṇavinyāsaḥ
prāṇasyordhvaṃ samīraṇam
sthānānām abhighātaś ca
na vinā śabdabhāvanām
//
na so 'sti pratyayo loke
yaḥ śabdānugamād ṛte
anuviddham iva jñānaṃ
sarvaṃ śabdena bhāsate
//
vāgrūpatā cet utkrāmed
avabodhasya śāśvatī
na prakāśaḥ prakāśeta
sā hi pratyavamarśinī
//
sā sarvavidyāśilpānāṃ
kalānāṃ copabandhanī
tadvaśād abhiniṣpannaṃ
sarvaṃ vastu vibhajyate
//
saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā
bahir antaś ca vartate
tanmātrām avyatikrāntaṃ
caitanyaṃ sarvajātiṣu
//
arthakriyāsu vāk sarvān
samīhayati dehinaḥ
tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ
dṛśyate kāṣṭakuḍyavat
//
*bhedodgrāhavivartena
labdhākāraparigrahā
āmnātā sarvavidyāsu
vāg eva prakṛtiḥ parā
//
*ekatvam anatikrāntā
vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ
pṛthak pratyavabhāsante
vāgvibhāgā gavādayaḥ
//
*ṣaḍdvāraṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ
[ṣaṭpra]bodhāṃ ṣaḍavyayām
te mṛtyum ativartante
ye vai vācam upāsate
//
pravibhāge yathā kartā
tayā kārye pravartate
avibhāge tathā saiva
kāryatvenāvatiṣṭhate
//
*pravibhajyātmanātmānaṃ
sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān
sarveśvaraḥ sarvamayaḥ
svapne bhoktā pravartate
//
svamātrā paramātrā vā
śrutyā prakramyate yathā
tathaiva rūḍhatām eti
tayā hy artho vidhīyate
//
atyantam atathābhūte
nimitte śrutyapāśrayāt
dṛśyate 'lātacakrādau
vastvākāranirūpaṇā
//
api prayoktur ātmānaṃ
śabdam antar avasthitam
prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ
yena sāyujyam iṣyate
//
tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ
sā siddhiḥ paramātmanaḥ
tasya pravṛttitattvajñas
tad brahmāmṛtam aśnute
//
*prāṇavṛttim atikrānte
vācas tattve vyavasthitaḥ
kramasaṃhārayogena
saṃhṛtyātmānam ātmani
//
*vācaḥ saṃskāram ādhāya
vācaṃ jñāne niveśya ca
vibhajya bandhanāny asyāḥ
kṛtvā tāṃ chinnabandhanām
//
*jyotir āntaram āsādya
cchinnagranthiparigrahaḥ
kāraṇajyotiṣaikatvaṃ
chittvā granthīn pravartate
//
na jātv akartṛkam kaś cid
āgamaṃ pratipadyate
bījaṃ sarvāgamāpāye
trayy evāto vyavasthitā
//
astaṃ yāteṣu vādeṣu
kartṛṣv anyeṣv asatsv api
śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ
loko na vyativartate
//
jñāne svābhāvike nārthaḥ
śāstraiḥ kaś cana vidyate
dharmo jñānasya hetuś cet
tasyāmnāyo nibandhanam
//
vedaśāstrāvirodhī ca
tarkaś cakśur apaśyatām
rūpamātrād dhi vākyārthaḥ
kevalaṃ nātitiṣṭhati
//
sato 'vivakṣā pārārthyaṃ
vyaktir arthasya laiṅgikī
iti nyāyo bahuvidhas
tarkeṇa pravibhajyate
//
śabdānām eva sā śaktis
tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ
sa śabdānugato nyāyo
'nāgameṣv anibandhanaḥ
//
*yad udumbaravarṇānāṃ
ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat
pītaṃ na gamayet svargaṃ
kiṃ tat kratugataṃ nayet
//
rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ
paryarthaṃ yataśaktayaḥ
śabdās tathaiva dṛśyante
viṣāpaharaṇādiṣu
//
yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ
dharme 'py evaṃ pratīyatām
sādhūnāṃ sādhubhis tasmād
vācyam abhyudayārthinām
//
sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān
āgamāt pratipadyate
viparītaṃ ca sarvatra
śakyate vaktum āgame
//
sādhutvajñānaviṣayā
seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ
avicchedena śiṣṭānām
idaṃ smṛtinibandhanam
//
vaikharyā madhyamāyāś ca
paśyantyāś caitad adbhutam
anekatīrthabhedāyās
trayyā cācaḥ paraṃ param
//
*gaur iva prakṣaraty ekā
rasam uttamaśālinī
divyādivyena rūpeṇa
bhāratī gauḥ śucismitā
//
*etayor antaraṃ paśya
sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ
prāṇāpānāntare nityam
ekā sarvasya tiṣṭhati
//
*anyā tv apreryamāṇaiva
vinā prāṇena vartate
jāyate hi tataḥ prāṇo
vācam āpyāyayan punaḥ
//
*prāṇenāpyāyitā saivaṃ
vyavahāranibandhanī
sarvasyocchvāsam āsādya
na vāg vadati karhi cit
//
*ghoṣiṇī jātanirghoṣā
aghoṣā ca pravartate
tayor api ca ghoṣiṇyā
nirghoṣaiva garīyasī
//
*sthāneṣu vivṛte vāyau
kṛtavarṇaparigrahā
vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ
prāṇavṛttinibandhanā
//
*kevalaṃ buddhyupādāna
kramarūpānupātinī
prāṇavṛttim atikramya
madhyamā vāk pravartate
//
*avibhāgā tu paśyantī
sarvataḥ saṃhṛtakramā
svarūpajyotir evāntaḥ
sūkṣmā vāg anapāyinī
//
*pīyūṣāpūryamāṇāpi
nityam āgantubhir malaiḥ
antyā kaleva somasya
nātyantam abhidhīyate
//
*yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām
adhikāro nivartate
puruṣe ṣoḍaśakale
tām āhur amṛtāṃ kalām
//
*prāptoparāgarūpā sā
viplavair anuṣaṅgibhiḥ
vaikharī sattvamātreva
guṇair na vyavakīryate
//
tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ
kriyamāṇām avasthitam
svabhāvajñais tu bhāvānāṃ
dṛśyante śabdaśaktayaḥ
//
anādim avyavacchinnāṃ
śrutim āhur akartṛkām
śiṣṭair nibadhyamānā tu
na vyavacchidyate smṛtiḥ
//
avibhāgād vivṛttānām
abhikhyā svapnavac chrutau
bhāvatattvaṃ tu vijñāya
liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ
//
kāyavāgbuddhiviṣayā
ye malāḥ samavasthitāḥ
cikitsālakṣaṇādhyātma
śāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ
//
śabdaḥ saṃskārahīno yo
gaur iti prayuyukṣyate
tam apabhraṃśam icchanti
viśiṣṭārthaniveśinam
//
asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ
sādhavo viṣayāntare
nimittabhedāt sarvatra
sādhutvaṃ ca vyavasthitam
//
te sādhuṣv anumānena
pratyayotpattihetavaḥ
tādātmyam upagamyeva
śabdārthasya prakāśakāḥ
//
na śiṣṭair anugamyante
paryāyā iva sādhavaḥ
te yataḥ smṛtiśāstreṇa
tasmāt sākṣād avācakāḥ
//
aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ
śikṣamāṇo 'pabhāṣate
avyaktaṃ tadvidāṃ tena
vyaktau bhavati niścayaḥ
//
evaṃ sādhau prayoktavye
yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate
tena sādhuvyavahitaḥ
kaś cid artho 'bhidhīyate
//
pāraṃparyād apabhraṃśā
viguṇeṣv abhidhātṛṣu
prasiddhim āgatā yena
teṣāṃ sādhur avācakaḥ
//
daivī vāg vyatikīrṇeyam
aśaktair abhidhātṛbhiḥ
anityadarśināṃ tv asmin
vāde buddhiviparyayaḥ
//
ubhayeṣām avicchedād
anyaśabdavivakṣayā
yo 'nyaḥ prayujyate śabdo
na so 'rthasyābhidhāyakaḥ
//
ākhyātaṃ śabdasaṃghāto
jātiḥ saṃghātavartinī
eko 'navayavaḥ śabdaḥ
kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ
//
padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ
padaṃ sāpekṣam ity api
vākyaṃ prati matir bhinnā
bahudhā nyāyadarśinām
//
nighātādivyavasthārthaṃ
śāstre yat paribhāṣitam
sākāṅkṣāvayavaṃ tena
na sarvaṃ tulyalakṣaṇaṃ
//
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede
parānākāṅkṣaśabdakam
karmapradhānaṃ guṇavad
ekārthaṃ vākyam ucyate
//
saṃbodhanapadaṃ yac ca
tat kriyāyā viśeṣakam
tathā tiṅantaṃ tatrāhus
tiṅantasya viśeṣakam
//
yathānekam api ktvāntaṃ
tiṅantasya viśeṣakam
tathā tiṅantaṃ tatrāhus
tiṅantasya viśeṣakam
//
yathaika eva sarvārtha
prakāśaḥ pravibhajyate
dṛśyabhedānukāreṇa
vākyārthāvagamas tathā
//
citrasyaikasya rūpasya
yathā bhedanidarśanaiḥ
nīlādibhiḥ samākhyānaṃ
kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ
//
tathaivaikasya vākyasya
nirākāṅkṣasya sarvataḥ
śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ
sākāṅkṣair anugamyate
//
yathā pade vibhajyante
prakṛtipratyayādayaḥ
apoddhāras tathā vākye
padānām upapadyate
//
varṇāntarasarūpatvaṃ
varṇabhāgeṣu dṛṣyate
padāntarasarūpāś ca
padabhāgā iva sthitāḥ
//
bhāgair anarthakair yuktā
vṛṣabhodakayāvakāḥ
anvayavyatirekau tu
vyavahāranibandhanam
//
śabdasya na vibhāgo 'sti
kuto 'rthasya bhaviṣyati
vibhāgaiḥ prakriyābhedam
avidvān pratipadyate
//
brāhmaṇārtho yathā nāsti
kaś cid brāhmaṇakambale
devadattādayo vākye
thataiva syur anarthakāḥ
//
sāmānyārthas tirobhūto
na viśeṣe 'vatiṣṭhate
upāttasya kutas tyāgo
nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām
//
aśābdo yadi vākyārthaḥ
padārtho 'pi tathā bhavet
evaṃ sati ca saṃbandhaḥ
śabdasyārthena hīyate
//
viśeśaśabdāḥ keṣāṃ cit
sāmānyapratirūpakāḥ
śabdāntarābhisaṃbandhād
vyajyante pratipattṛṣu
//
teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ
pratibhedaṃ samāpyate
vyaktopavyañjanā siddhir
arthasya pratipatṛṣu
//
sa vyaktaḥ kramavāñ chabda
upāṃśu yam adhīyate
akramas tu vitatyeva
buddhir yatrāvatiṣṭhate
//
yathotkṣepaviśeṣe 'pi
karmabhedo na gṛhyate
āvṛttau vyajyate jātiḥ
karmabhir bhramaṇādibhiḥ
//
varṇavākyapadeṣv evaṃ
tulyopavyañjanā śrutiḥ
atyantabhede tattvasya
sarūpeva pratīyate
//
nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ
paraṃ vā paramārthataḥ
ekasyaiva tu sā śaktir
yad evam avabhāsate
//
ciraṃ kṣipram iti jñāne
kālabhedād ṛte yathā
bhinnakāle prakāśete
sa dharmo hrasvadīrghayoḥ
//
na nityaḥ kramamātrābhiḥ
kālo bhedam ihārhati
vyāvartinīnāṃ mātrāṇām
abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ
//
tābhyo yā jāyate buddhir
ekā sā bhāgavarjitā
sā hi svaśaktyā bhinneva
kramapratyavamarśinī
//
kramollekhānuṣaṅgeṇa
tasyāṃ yad bījam āhitam
tattvanānātvayos tasya
niruktir nāvatiṣṭhate
//
bhāvanāsamaye tv etat
kramasāmarthyam akramam
vyāvṛttabhedo yenārtho
bhedavān upalabhyate
//
padāni vākye tāny eva
varṇās te ca pade yadi
varṇeṣu varṇabhāgānāṃ
bhedaḥ syāt paramāṇuvat
//
bhāgānām anupaśleṣān
na varṇo na padaṃ bhavet
teṣām avyapadeśyatvāt
kim anyad vyapadiśyatām
//
yad antaḥśabdatattvaṃ tu
bhāgair ekaṃ prakāśitam
tam āhur apare śabdaṃ
tasya vākye tathaikatām
//
arthabhāgais tathā teṣām
antaro 'rthaḥ prakāśyate
ekasyaivātmano bhedau
śabdārthāv apṛthaksthitau
//
prakāśakaprakāśyatvaṃ
kāryakāraṇarūpatā
antarmātrātmanas tasya
śabdatattvasya sarvadā
//
tasyaivāstitvanāstitve
sāmarthye samavasthite
akrame kramanirbhāse
vyavahāranibandhane
//
saṃpratyayapramāṇatvāt
padārthāstitvakalpane
padārthābhyuccaye tyāgād
ānarthakyaṃ prasajyate
//
rājaśabdena rājārtho
bhinnarūpeṇa gamyate
vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ
padam anyat prayujyate
//
yathāśvakarṇa ity ukte
vinaivāśvena gamyate
kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ
sarveṣu pratyayas tathā
//
vākyeṣu arthāntaragataḥ
sādṛśyaparikalpane
keṣāṃ cit rūḍhiśabdatvaṃ
śāstra evānugamyate
//
upādāyāpi ye heyās
tān upāyān pracakṣate
upāyānāṃ ca niyamo
nāvaśyam avatiṣṭhate
//
arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ
kaś cit saṃpratipadyate
saṃsṛṣṭā vā vibhaktā cā
bhedā vākyanibandhanāḥ
//
so 'yam ity abhisaṃbandho
buddhyā prakramyate yadā
vākyārthasya tadaiko 'pi
varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit
//
kevalena padenārtho
yāvān evābhidhīyate
vākyasthaṃ tāvato 'rthasya
tad āhur abhidhāyakam
//
saṃbandhe sati yat tv anyad
ādhikyam upajāyate
vākyārtam eva taṃ prāhur
anekapadasaṃśrayam
//
sa tv anekapadastho 'pi
pratibhedaṃ samāpyate
jātivat samudāye 'pi
saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ
//
sarvabhedānuguṇyaṃ tu
sāmānyam apare viduḥ
tad arthāntarasaṃsargād
bhajate bhedarūpatām
//
bhedān ākāṅkṣatas tasya
yā pariplavamāmatā
avacchinatti saṃbandhas
tāṃ viśeṣe niveśayan
//
kāryānumeyaḥ saṃbandho
rūpaṃ tasya na vidyate
asattvabhūtam atyantam
atas taṃ pratijānate
//
niyataṃ sādhane sādhyaṃ
kriyā niyatasādhanā
sa saṃnidhānamātreṇa
niyamaḥ saṃprakāśate
//
guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ
tatra nāma pravartate
sādhyatvena nimittāni
kriyāpadam apekṣate
//
santa eva viśeṣā ye
padārtheṣv avibhāvitāḥ
te kramād anugamyante
na vākyam abhidhāyakam
//
śabdānāṃ kramamātre ca
nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ
kramo hi dharmaḥ kālasya
tena vākyaṃ na vidyate
//
ye ca saṃbhavino bhedāḥ
padārtheṣv avibhāvitāḥ
te saṃnidhāne vyajyante
na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ
//
varṇānāṃ ca padānāṃ ca
kramamātraniveśinī
padākhyā vākyasaṃjñā ca
śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ
//
samāne 'pi tu śabdatve
dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt
prativarṇaṃ tv asau nāsti
padasyārtham ato viduḥ
//
yathā sāvayavā varṇā
vinā vācyena kena cit
arthavantaḥ samuditā
vākyam apy evam iṣyate
//
anarthakāny apāyatvāt
padārthenārthavanti vā
krameṇoccaritāny āhur
vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam
//
nityatve samudāyānāṃ
jāter vā parikalpane
ekasyaikārthatām āhur
vākyasyāvyabhicāriṇīm
//
abhedapūrvakābhedāḥ
kalpitā vākyavādibhiḥ
bhedapūrvān abhedāṃs tu
manyante padadarśinaḥ
//
padaprakṛtibhāvaś ca
vṛttibhedena varṇyate
padānāṃ saṃhitā yoniḥ
saṃhitā vā padāśrayā
//
padāmnāyaś ca yady anyaḥ
saṃhitāyā nidarśakaḥ
nityas tatra kathaṃ kāryaṃ
padaṃ lakṣaṇadarśanāt
//
prativarṇam asaṃvedyaḥ
padārthapratyayo yathā
padeśv evam asaṃvedyaṃ
vākyārthasya nirūpaṇam
//
vākyārthaḥ saṃniviśate
padeṣu sahavṛttiṣu
yathā tathaiva varṇeṣu
padārthaḥ sahavṛttiṣu
//
sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena
saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate
varṇo 'py anyena varṇena
saṃbaddho vācakas tathā
//
padasyoccāraṇād artho
yathā kaś cin nirūpyate
varṇānām api sāṃnidhyāt
tathā so 'rthaḥ pratīyate
//
prāptasya yasya sāmarthyān
niyamārthā punaḥ śrutiḥ
tenātyantaṃ viśeṣeṇa
sāmānyaṃ yadi bādhyate
//
yajeteti tato dravyaṃ
prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam
vrīhiśrutyā nivarteta
na syāt pratinidhis tathā
//
tasmād vrīhitvam adhikaṃ
vrīhiśabdaḥ prakalpayet
dravyatvam aviruddhatvāt
prāptyarthaḥ san na bādhate
//
tena cāpi vyavacchinne
dravyatve sahacāriṇi
asaṃbhavād viśeṣāṇāṃ
tatrānyeṣām adarśanam
//
na ca sāmānyavat sarve
kriyāśabdena lakṣitāḥ
viśeṣā na hi sarveṣāṃ
satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ
//
śuklādayo guṇāḥ santo
yathā tatrāvivakṣitāḥ
tathāvivakṣā bhedānāṃ
dravyatvasahacāriṇām
//
asaṃnidhau pratinidhir
mā bhūn nityasya karmaṇaḥ
kāmyasya vā pravṛttasya
lopa ity upapadyate
//
viśiṣṭaiva kriyā yena
vākyārthaḥ parikalpyate
dravyābhāve pratinidhau
tasya tat syāt kriyāntaram
//
nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca
tadarthe pratipādite
pikādi yad avijñātaṃ
tat kim ity anuyujyate
//
sāmarthyaprāpitaṃ yac ca
vyaktyartham anuṣajyate
śrutir evānuṣaṅgeṇa
bādhikā liṅgavākyayoḥ
//
aprāpto yas tu śuklādiḥ
saṃnidhānena gamyate
sa yatnaprāpito vākye
śrutidharmavilakṣaṇaḥ
//
abhinnam eva vākyaṃ tu
yady abhinnārtham iṣyate
tat sarvaṃ śrutibhūtatvān
na śrutyaiva virotsyate
//
vākyānāṃ samudāyaś ca
ya ekārthaprasiddhaye
sākāṅkṣāvayavas tatra
vākyārtho 'pi na vidyate
//
prāsaṅgikam idaṃ kāryam
idaṃ tantreṇa labhyate
idam āvṛttibhedābhyām
atra bādhasamuccayau
//
ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ
saṃbandho 'sya na bādhyate
sāmānyasyātideśo 'yaṃ
viśeṣo 'trātidiśyate
//
arthitvam atra sāmarthyam
asminn artho na bhidyate
śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ
vyudāso 'sya kriyāntare
//
iyaṃ śrutyā kramaprāptir
iyam uccāraṇād iti
kramo 'yam atra balavān
asmiṃs tu na vivakṣitaḥ
//
idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham
aṅgānām aprayojakam
prayojakam idaṃ teṣām
atredaṃ nāntarīyakam
//
idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ
viniyogakramas tv ayam
sākṣād asyopakārīdam
idam ārād viśeṣakam
//
śaktivyāpārabhedo 'smin
phalam atra tu bhidyate
saṃbandhāj jātabhedo 'yaṃ
bhedas tatrāvivakṣitaḥ
//
prasajyapratiṣedho 'yaṃ
paryudāso 'yam atra tu
idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ
vyāpīdaṃ guru laghv idam
//
bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya
bahubhedaṃ vikalpyate
idaṃ niyamyate 'syātra
yogyatvam upajāyate
//
asya vākyāntare dṛṣṭāl
liṅgād bhedo 'numīyate
ayaṃ śabdair apoddhṛtya
padārthaḥ pravibhajyate
//
iti vākyeṣu ye dharmāḥ
padārthopanibandhanāḥ
sarve tena prakalperan
padaṃ cet syad avācakam
//
avibhakte 'pi vākyārthe
śaktibhedād apoddhṛte
vākyāntaravibhāgena
yathoktaṃ na virudhyate
//
yathaivaikasya gandhasya
bhedena parikalpanā
puṣpādiṣu tathā vākye
'py arthabhedo 'bhidhīyate
//
gavaye narasiṃhe vāpy
ekajñānāvṛte yathā
bhāgaṃ jātyantarasyaiva
sadṛśaṃ pratipadyate
//
aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam
adṛṣṭam anupaśyati
tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ
sarvatra pratipadyate
//
tathā pikādiyogena
vākye 'tyantavilakṣaṇe
sadṛśasyeva saṃjñānam
asato 'rthasya manyate
//
ekasya bhāge sādṛśyaṃ
bhāge bhedaś ca lakṣyate
nirbhāgasya prakāśasya
nirbhāgeṇaiva cetasā
//
tathaiva bhāge sādṛśyaṃ
bhāge bhedo 'vasīyate
bhāgābhāve 'pi vākyānām
atyantaṃ bhinnadharmaṇām
//
rūpanāśe padānāṃ syāt
kathaṃ cāvadhikalpanā
agṛhītāvadhau śabde
kathaṃ cārtho vivicyate
//
saṃsarga iva rūpāṇāṃ
śabde 'nyatra vyavasthitaḥ
nānārūpeṣu tadrūpaṃ
tantreṇāparam iṣyate
//
tasminn abhede bhedānāṃ
saṃsarga iva vartate
rūpaṃ rūpāntarāt tasmād
ananyat pravibhajyate
//
śāstre pratyāyakasyāpi
kvacid ekatvam āśritam
pratyāyyena kvacid bhedo
grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ
//
ū ity abhedam āśritya
yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam
lṛluṭor grahaṇe bhedo
grāhyābhyāṃ parikalpitaḥ
//
yasyety etad aṇo rūpaṃ
saṃjñinām abhidhāyakam
na hi pratīyamānena
grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ
//
ū ity etad abhinnaṃ ca
bhinnavākyanibandhanam
bhedena grahaṇaṃ yasya
pararūpam iva dvayoḥ
//
plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca
samāhāram acos tathā
vyudasyatā punar bhedaḥ
śabdeṣv atyantam āśritaḥ
//
ardharcādiṣu śabdeṣu
rūpabhedaḥ kramād yathā
tantrāt tathaikaśabdatve
bhinnānāṃ śrutir anyathā
//
saṃhitāviṣaye varṇāḥ
svarūpeṇāvikāriṇaḥ
śabdāntaratvaṃ yāntīva
śaktyantaraparigrahāt
//
indriyādivikāreṇa
dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu
ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ
grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau
//
abhidhānakriyābhedāc
chabdeṣv avikṛteṣv api
rūpam atyantabhedena
tad evaikaṃ prakāśate
//
ṛco vā gītimātraṃ vā
sāma dravyāntaraṃ na tu
gītibhedāt tu gṛhyante
tā eva vikṛtā ṛcaḥ
//
upāyāc chrutisaṃhāre
bhinnānām ekaśeṣiṇām
tantreṇoccāraṇe teṣāṃ
śāstre sādhutvam ucyate
//
parigṛhya śrutiṃ caikāṃ
rūpabhedavatām api
tantreṇoccāraṇaṃ kāryam
anyathā te na sādhavaḥ
//
sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ
śāstreṇāpratipāditam
tantreṇoccāraṇād ekaṃ
rūpaṃ sādhūpalabhyate
//
ekasyānekarūpatvaṃ
nālikādiparigrahāt
yathā tathaiva tantrāt syād
bahūnām ekarūpatā
//
yathā padasarūpāṇāṃ
vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak
tathā vākyāntarābhāve
syād eṣāṃ pṛthagarthatā
//
abhidheyaḥ padasyārtho
vākyasyārthaḥ prayojanam
yasya tasya na saṃbandho
vākyānām upapadyate
//
tatra kriyāpadāny eva
vyapekṣante parasparam
kriyāpadānuṣaktas tu
saṃbandho 'tha pratīyate
//
āvṛttir anuvādo vā
padārthavyaktikalpane
pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ
sahabhūteṣu vartate
//
avikalpitavākyārthe
vikalpā bhāvanāśrayāḥ
atrādhikaraṇe vādāḥ
pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ
//
abhyāsāt pratibhāhetuḥ
sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ
bālānāṃ ca tiraścāṃ ca
yathārthapratipādane
//
anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ
samayaḥ kaiś cid iṣyate
anantaram idaṃ kāryam
asmād ity upadarśakaḥ
//
asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ
iti pratyāyyalakṣaṇam
apūrvadevatāsvargaiḥ
samam āhur gavādiṣu
//
prayogadarśanābhyāsād
ākārāvagrahas tu yaḥ
na sa śabdasya viṣayaḥ
sa hi yatnāntarāśrayaḥ
//
ke cid bhedāḥ prakāśyante
śabdais tadabhidhāyibhiḥ
anuniṣpādinaḥ kāṃś cic
chabdārthān iti manyate
//
jāteḥ pratyāyake śabde
yā vyaktir anuṣaṅgiṇī
na tadvyaktigatān bhedāñ
jātiśabdo 'valambate
//
ghaṭādīnāṃ na cākārān
pratyāyayati vācakaḥ
vastumātraniveśitvāt
tadgatir nāntarīyakā
//
kriyā vinā prayogeṇa
na dṛṣṭā śabdacoditā
prayogas tv anuniṣpādī
śabdārtha iti gamyate
//
niyatās tu prayogā ye
niyataṃ yac ca sādhanam
teṣāṃ śabdābhidheyatvam
aparair anugamyate
//
samudāyo 'bhidheyo vāpy
avikalpasamuccayaḥ
asatyo vāpi saṃsargaḥ
śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate
//
asatyopādhi yat satyaṃ
tad vā śabdanibandhanām
śabdo vāpy abhijalpatvam
āgato yāti vācyatām
//
so 'yam ity abhisaṃbandhād
rūpam ekīkṛtaṃ yatā
śabdasyārthena taṃ śabdam
abhijalpaṃ pracakṣate
//
tayor apṛthagātmatve
rūḍhir avyabhicāriṇī
kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ
prādhānyenāvatiṣṭhate
//
loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ
pratipannaḥ pravartate
śāstre tūbhayarūpatvaṃ
pravibhaktaṃ vivakṣayā
//
aśakteḥ sarvaśakter vā
śabdair eva prakalpitā
ekasyārthasya niyatā
kriyādiparikalpanā
//
yo vārtho buddhiviṣayo
bāhyavastunibandhanaḥ
sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ
śabdārtha iti gamyate
//
ākāravantaḥ saṃvedyā
vyaktismṛtinibandhanāḥ
ete pratyavabhāsante
saṃvinṃātraṃ tv ato 'nyathā
//
yathendriyaṃ saṃnipatad
vaicitreṇopadarśakaṃ
tathaiva śabdād arthasya
pratipattir anekadhā
//
vaktrānyathaiva prakrānto
bhinneṣu pratipattṛṣu
svapratyayānukāreṇa
śabdārthaḥ pravibhajyate
//
ekasminn api dṛśye 'rthe
darśanaṃ bhidyate pṛthak
kālāntareṇa caiko 'pi
taṃ paśyaty anyathā punaḥ
//
ekasyāpi ca śabdasya
nimittair avyavasthitaiḥ
ekena bahubhiś cārtho
bahudhā parikalpyate
//
tasmād adṛṣṭatattvānāṃ
sāparādhaṃ bahucchalaṃ
darśanaṃ vacanaṃ vāpi
nityam evānavasthitam
//
ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca
tattve kiṃ cid avasthitam
na tena vyavahāro 'sti
na tac chabdanibandhanaṃ
//
talavad dṛśyate vyoma
khadyoto havyavāḍ iva
naiva cāsti talaṃ vyomni
na khadyote hutāśanaḥ
//
tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ
vidvān īkṣeta yuktitaḥ
na darśanasya prāmāṇyād
dṛśyam arthaṃ prakalpayet
//
asamākhyeyatattvānām
arthānāṃ laukikair yathā
vyavahāre samākhyānaṃ
tat prajño na vikalpayet
//
vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ
pratibhānyaiva jāyate
vākyārtha iti tām āhuḥ
padārthair upapāditām
//
idaṃ tad iti sānyeṣām
anākyeyā kathaṃ cana
pratyātmavṛtti siddhā sā
kartrāpi na nirūpyate
//
upaśleṣam ivārthānāṃ
sā karoty avicāritā
sārvarūpyam ivāpannā
viṣayatvena vartate
//
sākśāc chabdena janitāṃ
bhāvanānugamena vā
itikartavyatāyāṃ tāṃ
na kaś cid ativartate
//
pramāṇatvena tāṃ lokaḥ
sarvaḥ samanugacchati
samārambhāḥ pratāyante
tiraścām api tadvaśāt
//
yathā dravyaviśeṣāṇāṃ
paripākair ayatnajāḥ
madādiśaktayo dṛṣṭāḥ
pratibhās tadvatāṃ tathā
//
svaravṛttiṃ vikurute
madhau puṃskokilasya kaḥ
jantvādayaḥ kulāyādi
karaṇe śikṣitāḥ katham
//
āhāraprītyapadveṣa
plavanādikriyāsu kaḥ
jātyanvayaprasiddhāsu
prayoktā mṛgapakṣiṇām
//
bhāvanānugatād etad
āgamād eva jāyate
āsattiviprakarṣābhyām
āgamas tu viśiṣyate
//
svabhāvavaraṇābhāsa
yogādṛṣṭopapāditām
viśiṣṭopahitāṃ ceti
pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ
//
yathā saṃyogibhir dravyair
lakṣite 'rthe prayujyate
gośabdo na tv asau teṣāṃ
viśeśāṇāṃ prakāśakaḥ
//
ākāravarṇāvayavaiḥ
saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu
śabdaḥ pravartamāno 'pi
na tān aṅgīkaroty asau
//
saṃsthānavarṇāvayavair
viśiṣṭe 'rthe prayujyate
śabdo na tasyāvayave
pravṛttir upalabhyate
//
durlabhaṃ kasya cil loke
sarvāvayavadarśanaṃ
kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair
arthaḥ kṛtso 'numīyate
//
tathā jātyutpalādīnāṃ
gandhena sahacāriṇām
nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ
guṇānām avadhāraṇam
//
saṃkhyāpramāṇasaṃsthāna
nirapekṣaḥ pravartate
bindau ca samudāye ca
vācakaḥ salilādiṣu
//
saṃskārādiparicchinne
tailādau yo vyavasthitaḥ
āhaikadeśaṃ tattvena
tasyāvayavavartinā
//
yenārthenābhisaṃbaddham
abhidhānaṃ prayujyate
tadarthāpagame tasya
prayogo vinivartate
//
yāṃs tu saṃbhavino dharmān
antarṇīya prayujyate
śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ
niyamena vyapekṣate
//
yathā romaśaphādīnāṃ
vyabhicāre 'pi dṛśyate
gośabdo na tathā jāter
viprayoge pravartate
//
tasmāt saṃbhavino 'rthasya
śabdāt saṃpratyaye sati
adṛṣṭaviprayogārthaḥ
saṃbandhitvena gamyate
//
vācikā dyotikā va syur
dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ
syād vā saṃkhyāvato 'rthasya
samudāyo 'bhidhāyakaḥ
//
vinā saṃkhyābhidhānād vā
saṃkhyābhedasamanvitān
arthān svarūpabhedena
kāmś cid āhur gavādayaḥ
//
ye śabdā nityasaṃbandhā
viveke jñātaśaktayaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ
teṣām artho vibhajyate
//
yāvac cāvyabhicāreṇa
tayoḥ śakyaṃ prakalpanam
niyamas tatra na tv evaṃ
niyamo nuṭśabādiṣu
//
saṃbhave nābhidhānasya
lakṣaṇatvaṃ prakalpate
āpekṣikyo hi saṃsarge
niyatāḥ śabdaśaktayaḥ
//
na kūpasūpayūpānām
anvayo 'rthasya dṛśyate
ato 'rthāntaravācitvaṃ
saṃghātasyaiva gamyate
//
anvākhyānāni bhidyante
śabdavyutpattikarmasu
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ
nimittaṃ kiṃ cid iṣyate
//
vairavāsiṣṭhagiriśās
tathaikāgārikādayaḥ
kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā
nimittāvadhisaṃkaraiḥ
//
yathā pathaḥ samākhyānaṃ
vṛkṣavalmīkaparvataiḥ
aviruddhaṃ gavādīnāṃ
bhinnaiś ca sahacāribhiḥ
//
anyathā ca samākhyānam
avasthābhedadarśibhiḥ
kriyate kiṃśukādīnām
ekadeśāvadhāraṇaṃ
//
kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ
girater garjater gameḥ
gavater gadater vāpi
gaur ity atrānudarśitam
//
gaur ity eva svarūpād vā
gośabdo goṣu vartate
vyutpādyate na vā sarvaṃ
kaiś cic cobhayatheṣyate
//
sāmānyenopadeśaś ca
śāstre laghvartham āśritaḥ
jātyantaravad anyasya
viśeṣāḥ pratipādakāḥ
//
arthāntare ca yad vṛttaṃ
tat prakṛtyantaraṃ viduḥ
tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv
anyasminn anuṣajyate
//
bhinnāv ijiyajī dhātū
niyatau viṣayāntare
kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau
citraṃ hi pratipādanam
//
evaṃ ca vālavāyādi
jitvarīvad upācaret
bhedābhedābhyupagame
na virodho 'sti kaś cana
//
aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ
pṛthaktvena prakalpanam
dhātūpasargayoḥ śāstre
dhātur eva tu tādṛśaḥ
//
tathā hi saṃgrāmayateḥ
sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ
kriyāviśeṣāḥ samghāte
prakramyante tathāvidhāḥ
//
kāryāṇām antaraṅgatvam
evaṃ dhātūpasargayoḥ
sādhanair yāti saṃbandhaṃ
tathābhūtaiva sā kriyā
//
prayogārtheṣu siddhaḥ san
bhettavyo 'rtho viśiṣyate
prāk ca sādhanasaṃbandhāt
kriyā naivopajāyate
//
dhātoḥ sādhanayogasya
bhāvinaḥ prakramād yathā
dhātutvaṃ karmabhāvaś ca
tathānyad api dṛśyatām
//
bījakāleṣu saṃbandhād
yathā lākṣārasādayaḥ
varṇādipariṇāmena
phalānām upakurvate
//
buddhisthād abhisaṃbandhāt
tathā dhātūpasargayoḥ
abhyantarīkṛtād bhedaḥ
padakāle prakāśate
//
kva cit saṃbhavino bhedāḥ
kevalair anidarśitāḥ
upasargeṇa saṃbandhe
vyajyante pranirādinā
//
sa vācako viśeṣāṇāṃ
saṃbhavād dyotako 'pi vā
śaktyādhānāya vā dhātoḥ
sahakārī prayujyate
//
sthādibhiḥ kevalair yac ca
gamanādi na gamyate
tatrānumānād dvividhāt
taddharmā prādir ucyate
//
aprayoge 'dhiparyoś ca
yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram
tasyābhidhāyako dhātuḥ
saha tābhyām anarthakaḥ
//
tathaiva svārthikāḥ ke cit
saṃghātāntaravṛttayaḥ
anarthakena saṃsṛṣṭāḥ
prakṛtyarthānuvādinaḥ
//
nipātā dyotakāḥ ke cit
pṛthagarthaprakalpane
āgamā iva ke cit tu
saṃbhūyārthasya sādhakāḥ
//
upariṣṭāt purastād vā
dyotakatvaṃ na bhidyate
teṣu prayujyamāneṣu
bhinnārtheṣv api sarvathā
//
cādayo na prayujyante
padatve sati kevalāḥ
pratyayo vācakatve 'pi
kevalo na prayujyate
//
samuccitābhidhāne tu
vyatireko na vidyate
asattvabhūto bhāvaś ca
tiṅpadair abhidhīyate
//
samuccitābhidhāne 'pi
viśiṣṭārthābhidhāyinām
guṇair padānāṃ saṃbandhaḥ
paratantrās tu cādayaḥ
//
janayitvā kriyā kā cit
saṃbandhaṃ vinivartate
śrūyamāṇe kriyāśabde
saṃbandho jāyate kva cit
//
tatra ṣaṣṭhī pratipadaṃ
samāsasya nivṛttaye
vihitā darśanārthaṃ tu
kārakaṃ pratyudāhṛtam
//
sa copajātaḥ saṃbandho
vinivṛtte kriyāpade
karmapravacanīyena
tatra tatra niyamyate
//
yena kriyāpadākṣepaḥ
sa kārakavibhaktibhiḥ
yujyate vir yathā tasya
likhāv anupasargatā
//
tiṣṭhater aprayogaś ca
dṛṣṭo 'praty ajayann iti
sunv abhīty ābhimukhye ca
kevalo 'pi prayujyate
//
karmapravacanīyatvaṃ
kriyāyoge vidhīyate
ṣatvādivinivṛttyarthaṃ
svatyādīnāṃ vidharmaṇām
//
hetuhetumator yoga
paricchede 'nunā kṛte
ārambhād bādhyate prāptā
tṛtīyā hetulakṣaṇā
//
kriyāyā dyotako nāyaṃ
na saṃbandhasya vācakaḥ
nāpi kriyāpadākṣepi
saṃbandhasya tu bhedakaḥ
//
anarthakānāṃ saṃghātaḥ
sārthako 'narthakas tathā
varṇānāṃ padam arthena
yuktaṃ nāvayavāḥ pade
//
padānām arthayuktānāṃ
saṃghāto bhidyate punaḥ
arthāntarāvabodhena
saṃbandhavigamena ca
//
sārthakānarthakau bhede
saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ
adhigacchata ity eke
kuṭīrādinidarśanāt
//
arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ
saṃghāta upajāyate
nopajāyata ity eke
samāsasvārthikādiṣu
//
ke cid dhi yutasiddhārthā
bhede nirjñātaśaktayaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ
ke cit kalpitaśaktayaḥ
//
śāstrārtha eva varṇānām
arthavattve pradarśitaḥ
dhātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ
laukiko 'rtho na vidyate
//
kṛttaddhitānām arthaś ca
kevalānām alaukikaḥ
prāg vibhaktes tadantasya
tathaivārtho na vidyate
//
abhivyaktataro yo 'rthaḥ
pratyayānteṣu lakṣyate
arthavattāprakaraṇād
āśritaḥ sa tathāvidhaḥ
//
ātmabhedo na cet kaś cid
varṇebhyaḥ padavākyayoḥ
anyonyāpekṣayā śaktyā
varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ
//
varṇena kena cin nyūnaḥ
saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ
na cec chabdāntaram asāv
anyūnas tena gamyate
//
sa tasmin vācake śabde
nimittāt smṛtim ādadhat
sākṣād iva vyavahitaṃ
śabdenārtham upohate
//
padavācyo yathā nārthaḥ
kaś cid gaurakharādiṣu
saty api pratyaye 'tyantaṃ
samudāye na gamyate
//
samanvita ivārthātmā
padārthair yaḥ pratīyate
padārthadarśanaṃ tatra
tathaivānupakārakam
//
samudāyāvayavayor
bhinnārthatve ca vṛttiṣu
yugapad bhedasaṃsargau
viruddhāv anuṣaṅgiṇau
//
kaś ca sādhanamātrārthān
adhyādīn parikalpayet
aprayuktapadaś cārtho
bahuvrīhau kathaṃ bhavet
//
prajñusaṃjñvādyavayavair
na cāsty arthāvadhāraṇam
tasmāt saṃghāta evaiko
viśiṣṭārthanibandhanam
//
gargā ity eka evāyaṃ
bahuṣv artheṣu vartate
dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto
bahūnām abhidhāyakaḥ
//
yathaikaśeṣe bhujyādiḥ
pratyekam avatiṣṭhate
kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe
pratyekaṃ pravibhajyate
//
yac ca dvandvapadārthasya
tacchabdena vyapekṣaṇam
sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe
sarvanāmasarūpatā
//
yathā ca khadiracchede
bhāgeṣu kramavāṃs chidiḥ
tathā dvandvapadārthasya
bhāgeṣu kramadarśanam
//
saṅghaikadeśe prakrāntān
yathā saṅghānupātinaḥ
kriyāviśeṣān manyante
sa dvandvāvayave kramaḥ
//
pratipādayatā vṛttim
abuddhān vākyapūrvikām
vṛttau padārthabhedena
prādhānyam upadarśitam
//
abhedād abhidheyasya
nañsamāse vikalpitam
prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye
doṣās tu prakriyāgatāḥ
//
jahatsvārthavikalpe ca
sarvārthatyāgam icchatā
bahuvrīhipadārthasya
tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ
//
śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ
pratyayenābhidhīyate
prakṛtau vinivṛttāyāṃ
pratyayārthaś ca dhātubhiḥ
//
yam artham āhatur bhinnau
pratyayāv eka eva tam
kva cid āha pacantīti
dhātus tābhyāṃ vinā kva cit
//
anvākhyānasmṛter ye ca
pratyayārthā nibandhanam
nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ
smṛtyantara udāhṛtāḥ
//
prasiddher udvamikarīty
evaṃ śāstre 'bhidhīyate
vyavahārāya manyante
śāstrārthaprakriyā yataḥ
//
śāstreṣu prakriyābhedair
avidyaivopavarṇyate
anāgamavikalpā tu
svayaṃ vidyopavartate
//
anibaddhaṃ nimitteṣu
nirupākhyaṃ phalaṃ yathā
tathā vidyāpy anākhyeyā
śāstropāyeva lakṣyate
//
yathābhyāsaṃ hi vāg arthe
pratipattiṃ samīhate
svabhāva iva cānādir
mithyābhyāso vyavasthitaḥ
//
utprekṣate sāvayavaṃ
paramāṇum apaṇḍitaḥ
tathāvayavinaṃ yuktam
anyair avayavaiḥ punaḥ
//
ghaṭādidarśanāl lokaḥ
paricchinno 'vasīyate
samārambhāc ca bhāvānām
ādimad brahma śāśvatam
//
upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ
bālānām upalāpanāḥ
asatye vartmani sthitvā
tataḥ satyaṃ samīhate
//
anyathā pratipadyārthaṃ
padagrahaṇapūrvakam
punar vākye tam evārtham
anyathā pratipadyate
//
upāttā bahavo 'py arthā
yeṣv ante pratiṣedhanam
kriyate te nivartante
tasmāt tāṃs tatra nāśrayet
//
vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca
viśiṣṭābhāvalakṣaṇam
nārthe na buddhau saṃbandho
nivṛtter avatiṣṭhate
//
vicchedapratipattau ca
yady astīty avadhāryate
aśabdavācyā sā buddhir
nivartyeta sthitā katham
//
atha yaj jñānam utpannaṃ
tan mithyeti nañā kṛtam
naño vyāpārabhede 'sminn
abhāvāvagatiḥ katham
//
nirādhārapravṛttau ca
prākpravṛttir naño bhavet
athādhāraḥ sa evāsya
niyamārthā śrutir bhavet
//
niyamadyotanārthā vāpy
anuvādo yathā bhavet
kaś cid evārthavāṃs tatra
śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ
//
viruddhaṃ cābhisaṃbandham
udāhāryādibhiḥ kṛtam
vākye samāpte vākyārtham
anyathā pratipadyate
//
stutinindāpradhāneṣu
vākyeṣv artho na tādṛśaḥ
padānāṃ pravibhāgena
yādṛśaḥ parikalpyate
//
athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ
padeṣu samavasthitaḥ
vākyārthasyābhyupāyo 'sāv
ekasya pratipādane
//
pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo
yaḥ kramād upacīyate
chinnagrathitakalpatvāt
tad viśiṣṭataraṃ viduḥ
//
ekam āhur anekārthaṃ
śabdam anye parīkṣakāḥ
nimittabhedād ekasya
sārvārthyaṃ tasya bhidyate
//
yaugapadyam atikramya
paryāye vyavatiṣṭhate
arthaprakaraṇābhyāṃ vā
yogāc chabdāntareṇa vā
//
yathā sāsnādimān piṇḍo
gośabdenābhidhīyate
tathā sa eva gośabdo
vāhīke 'pi vyavasthitaḥ
//
sarvaśaktes tu tasyaiva
śabdasyānekadharmaṇaḥ
prasiddhibhedād gauṇatvaṃ
mukhyatvaṃ copajāyate
//
eko mantras tathādhyātmam
adhidaivam adhikratu
asaṃkareṇa sarvārtho
bhinnaśaktir avasthitaḥ
//
gotvānuṣaṅgo vāhīke
nimittāt kaiś cid iṣyate
arthamātraṃ viparyastaṃ
śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ
//
tathā svarūpaṃ śabdānāṃ
sarvārtheṣv anuṣajyate
arthamātraṃ viparyastaṃ
svarūpe tu śrutiḥ sthitā
//
ekatvaṃ tu sarūpatvāc
chabdayor gauṇamukhyayoḥ
prāhur atyantabhede 'pi
bhedamārgānudarśinaḥ
//
sāmidhenyantaraṃ caivam
āvṛttāv anuṣajyate
mantrās ca viniyogena
labhante bhedam ūhavat
//
tāny āmnāyāntarāṇy eva
paṭhyate kiṃ cid eva tu
anarthakānāṃ pāṭho vā
śeṣas tv anyaḥ pratīyate
//
śabdasvarūpam arthas tu
pāṭhe 'nyair upavarṇyate
atyantabhedaḥ sarveṣāṃ
tatsaṃbandhāt tu tadvatām
//
anyā saṃskārasāvitrī
karmaṇy anyā prayujyate
anyā japaprabandheṣu
sā tv ekaiva pratīyate
//
arthasvarūpe śabdānāṃ
svarūpād vṛttim icchataḥ
vākyarūpasya vākyārthe
vṛttir anyānapekṣayā
//
anekārthatvam ekasya
yaiḥ śabdasyānugamyate
siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ
gauṇamukhyaprakalpanā
//
arthaprakaraṇāpekṣo
yo vā śabdāntaraiḥ saha
yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ
taṃ gauṇam apare viduḥ
//
śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ
prasiddho yasya gamyate
sa mukhya iti vijñeyo
rūpamātranibandhanaḥ
//
yas tv anyasya prayogeṇa
yatnād iva niyujyate
tam aprasiddhaṃ manyante
gauṇārthābhiniveśinam
//
svārthe pravartamāno 'pi
yasyārthaṃ yo 'valambate
nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān
nimittī gauṇa iṣyate
//
purārād iti bhinne 'rthe
yau vartete virodhini
arthaprakaraṇāpekṣaṃ
tayor apy avadhāraṇam
//
vākyasyārthāt padārthānām
apoddhāre prakalpite
śabdāntareṇa saṃbandhaḥ
kasyaikasyopapadyate
//
yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ
caritāstikriyaṃ kva cit
tad vākyāntaram evāhur
na tad anyena yujyate
//
yac ca ko 'yam iti praśne
gaur aśva iti cocyate
praśna eva kriyā tatra
prakrāntā darśanādikā
//
naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ
nyūnatā vā prayojikā
ādhikyam api manyante
prasiddher nyūnatāṃ kva cit
//
jātiśabdo 'ntareṇāpi
jātiṃ yatra prayujyate
saṃbandhisadṛśād dharmāt
taṃ gauṇam apare viduḥ
//
viparyāsād ivārthasya
yatrārthāntaratām iva
manyante sa gavādis tu
gauṇa ity ucyate kva cit
//
niyatāḥ sādhanatvena
rūpaśaktisamanvitāḥ
yathā karmasu gamyante
sīrāsimusalādayaḥ
//
kriyāntare na caiteṣāṃ
vibhavanti na śaktayaḥ
rūpād eva tu tādarthyaṃ
niyamena pratīyate
//
tathaiva rūpaśaktibhyām
utpattyā samavasthitaḥ
śabdo niyatatādarthyaḥ
śaktyānyatra prayujyate
//
śrutimātreṇa yatrāsya
sāmarthyam avasīyate
taṃ mukhyam arthaṃ manyante
gauṇaṃ yatnopapāditam
//
goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe
svārthād arthāntare sthitau
arthāntarasya tadbhāvas
tatra mukhyo 'pi dṛśyate
//
mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca
prakṛtiḥ pratipadyate
bhedenāpekṣitā sā tu
gauṇatvasya prasādhikā
//
agnisomādayaḥ śabdā
ye svarūpapadārthakāḥ
saṃjñibhiḥ saṃprayujyante
'prasiddhes teṣu gauṇatā
//
agnidattas tu yo 'gniḥ syāt
tatra svārthopasarjanaḥ
śabdo dattārthavṛttitvād
gauṇatvaṃ pratipadyate
//
nimittabhedāt prakrānte
śabdavyutpattikarmaṇi
hariścandrādiṣu suṭo
bhāvābhāvau vyavasthitau
//
ṛṣyādau prāptasaṃskāro
yaḥ śabdo 'nyena yujyate
tatrāntaraṅgasaṃskāro
bāhye 'rthe na nivartate
//
atyantaviparīto 'pi
yathā yo 'rtho 'vadhāryate
yathāsaṃpratyayaṃ śabdas
tatra mukhyaḥ prayujyate
//
yady api pratyayādhīnam
arthatattvāvadhāraṇam
na sarvaḥ pratyayas tasmin
prasiddha iva jāyate
//
darśanaṃ salile tulyaṃ
mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ
bhedāt tu sparśanādīnāṃ
na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā
//
yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ
prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ
tena bhedaparicchedas
tayos tulye 'pi darśane
//
prasiddhārthaviparyāsa
nimittaṃ yac ca dṛśyate
yas tasmāl lakṣyate bhedas
tam asatyaṃ pracakṣate
//
yac ca nimnonnataṃ citre
sarūpaṃ parvatādibhiḥ
na tatra pratighātādi
kāryaṃ tadvat pravartate
//
sparśaprabandho hastena
yathā cakrasya saṃtataḥ
na tathālātacakrasya
vicchinnaṃ spṛśyate hi tat
//
vapraprākārakalpaiś ca
sparśanāvaraṇe yathā
nagareṣu na te tadvad
gandharvanagareṣv api
//
mṛgapaśvādibhir yāvān
mukhyair arthaḥ prasādhyate
tāvān na mṛnmayeṣv asti
tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ
//
mahān āvriyate deśaḥ
prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ
alpadeśāntarāvasthaṃ
pratibimbaṃ tu dṛśyate
//
maraṇādinimittaṃ ca
yathā mukhyā viṣādayaḥ
na te svapnādiṣu svasya
tadvad arthasya sādhakāḥ
//
deśakālendriyagatair
bhedair yad dṛśyate 'nyathā
yathā prasiddhir lokasya
tathā tad avasīyate
//
yac copaghātajaṃ jñānaṃ
yac ca jñānam alaukikam
na tābhyāṃ vyavahāro 'sti
śabdā lokanibandhanāḥ
//
ghaṭādiṣu yathā dīpo
yenārthena prayujyate
tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt
sa karoti prakāśanam
//
saṃsargiṣu tathārtheṣu
śabdo yena prayujyate
tasmāt prayojakād anyān
api pratyāyayaty asau
//
nirmanthanaṃ yathāraṇyor
agnyartham upapāditam
dhūmam apy anabhipretaṃ
janayaty ekasādhanam
//
tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit
pratyāyye 'rthe vivakṣite
avivakṣitam apy arthaṃ
prakāśayate saṃnidheḥ
//
yathaivātyantasaṃsṛṣṭas
tyaktum artho na śakyate
tathā śabdo 'pi saṃbandhī
pravivaktuṃ na śakyate
//
arthānāṃ saṃnidhāne 'pi
sati caiṣāṃ prakāśane
prayojako 'rthaḥ śabdasya
rūpābhede 'pi gamyate
//
kva cid guṇapradhānatvam
arthānām avivakṣitam
kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ
pratipattāv akāraṇam
//
*yac cānupāttaṃ śabdena
tat kasmiṃś cit pratīyate
kva cit pradhānam evārtho
bhavaty ayasya lakṣaṇam
//
*ākhyātaṃ taddhitārthasya
yat kiṃ cid upadarśakam
guṇapradhānabhāvasya
tatra dṛṣṭo viparyayaḥ
//
*nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ
saṃnidhānam akāraṇam
pramāṇam ardhahrasādāv
anupāttaṃ pratīyate
//
hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ
tat tasyāsaṃnidhāv api
hrasvasya lakṣaṇārthatvāt
tadvad evābhidhīyate
//
dīrghaplutābhyāṃ tasya syān
mātrayā vā viśeṣaṇam
jāter vā lakṣaṇāya syāt
sarvathā saptaparṇavat
//
gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya
iti kālasya lakṣaṇe
jñāyatāṃ kāla ity etat
sopāyam abhidhīyate
//
vidhyaty adhanuṣety atra
viśeṣeṇa nidarśyate
sāmānyam āśrayaḥ śakter
yaḥ kaś cit pratipādakaḥ
//
kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir
iti bālo 'pi coditaḥ
upaghātapare vākye
na śvādibhyo na rakṣati
//
prakṣālane śarāvāṇāṃ
sthānanirmārjanaṃ tathā
anuktam api rūpeṇa
bhujyaṅgatvāt pratīyate
//
vākyāt prakaraṇād arthād
aucityād deśakālataḥ
śabdārthāḥ pravibhajyante
na rūpād eva kevalāt
//
saṃsargo viprayogaś ca
sāhacaryaṃ virodhitā
arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ
śabdasyānyasya saṃnidhiḥ
//
sāmarthyam aucitī deśaḥ
kālo vyaktiḥ svarādayaḥ
śabdārthasyānavacchede
viśeṣasmṛtihetavaḥ
//
bhedapakṣe 'pi sārūpyād
bhinnārthāḥ pratipattṛṣu
niyatā yānty abhivyaktiṃ
śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ
//
nāmākhyātasarūpā ye
kāryāntaranibandhanāḥ
śabdā vākyasya teṣv artho
na rūpād adhigamyate
//
yā pravṛttinivṛttyarthā
stutinindāprakalpanā
kuśalaḥ pratipattā tām
ayathārthāṃ samīhate
//
vidhīyamānaṃ yat krarma
dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam
stūyate sā stutis tasya
kartur eva prayojikā
//
vyāghrādivyapadeśena
yathā bālo nivartyate
asatyo 'pi tathā kaś cit
pratyavāyo 'bhidhīyate
//
na saṃvidhānāṃ kṛtvāpi
pratyavāye tathāvidhe
śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe
vidvān kaś cit pravartate
//
sarpeṣu saṃvidhāyāpi
siddhair mantrauṣadhādibhiḥ
nānyathā pratipattavyaṃ
na dato gamayed iti
//
kva cit tattvasamākhyānaṃ
kriyate stutinindayoḥ
tatrāpi ca pravṛttiś ca
nivṛttiś copadiśyate
//
rūpaṃ sarvapadārthānāṃ
vākyārthopanibandhanam
sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ
padārthair eva te samāḥ
//
vākyaṃ tad api manyante
yat padaṃ caritakriyam
antareṇa kriyāśabdaṃ
vākyāder dvitvadarśanāt
//
ākhyātaśabde niyataṃ
sādhanaṃ yatra gamyate
tad apy ekaṃ samāptārthaṃ
vākyam ity abhidhīyate
//
śabdavyavahitā buddhir
aprayuktapadāśrayā
anumānaṃ tadarthasya
pratyaye hetur ucyate
//
[this verse is only in Rau]
apare tu padasyaiva
tam arthaṃ pratijānate
śabdāntarābhisaṃbandham
antareṇa vyavasthitam
//
yasminn uccarite śabde
yadā yo 'rthaḥ pratīyate
tam āhur arthaṃ tasyaiva
nānyad arthasya lakṣaṇam
//
kriyārthopapadeśv evaṃ
sthānināṃ gamyate kriyā
vṛttau nirādibhiś caivaṃ
krāntādyarthaḥ pratīyate
//
tāni śabdāntarāṇy eva
paryāyā iva laukikāḥ
arthaprakaraṇābhyāṃ tu
teṣāṃ svārtho niyamyate
//
pratibodhābhyupāyās tu
ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati
nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ
śabdā jñeyena vastunā
//
asatyāṃ pratipattau vā
mithyā vā pratipādane
svair arthair nityasaṃbandhās
te te śabdā vyavasthitāḥ
//
yathāprakaraṇaṃ dvāram
ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau
badhāna dehi vety etad
upāyād avagamyate
//
tatra sādhanavṛttir yaḥ
śabdaḥ sattvanibandhanaḥ
na sa pradhānabhūtasya
sādhyasyārthasya vācakaḥ
//
svārthamātraṃ prakāśyāsau
sāpekṣo vinivartate
arthas tu tasya saṃbandhī
prakalpayati saṃnidhim
//
pārārthyasyāviśiṣṭatvān
na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ
nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ
na śabdād arthasaṃnidhiḥ
//
naṣṭarūpam ivākhyātam
ākṣiptaṃ karmavācinā
yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ
yugapad bhāvasattvayoḥ
//
tais tu nāmasarūpatvam
ākhyātasyāsya varṇyate
anvayavyatirekābhyāṃ
vyavahāro vibhajyate
//
na cāpi rūpāt saṃdehe
vācakatvaṃ nivartate
ardhaṃ paśor iti yathā
sāmarthyāt tad dhi kalpate
//
sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ
yadi bhāvanibandhanam
saṃsarge ca vibhakto 'sya
tasyārtho na pṛthag yadi
//
kriyāpradhānam ākhyātaṃ
nāmnāṃ sattvapradhānatā
catvāri padajātāni
sarvam etad virudhyate
//
vākyasya buddhau nityatvam
arthayogaṃ ca laukikam
dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti
vadaty audumbarāyaṇaḥ
//
vyāptimāṃś ca laghuś caiva
vyavahāraḥ padāśrayaḥ
loke śāstre ca kāryārthaṃ
vibhāgenaiva kalpitaḥ
//
na loke pratipattṝṇām
arthayogāt prasiddhayaḥ
tasmād alaukiko vākyād
anyaḥ kaś cin na vidyate
//
anyatra śrūyamāṇaiś ca
liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ
svārthā eva pratīyante
rūpābhedād alakṣitāḥ
//
utsargavākye yat tyaktam
aśabdam iva śabdavat
tad bādhakeṣu vākyeṣu
śrutam anyatra gamyate
//
brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni
prakrāntā māṭharād vinā
māṭharas takrasaṃbandhāt
tatrācaṣṭe yathārthatām
//
anekākhyātayoge 'pi
vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ
ekam eveṣyate kaiś cid
bhinnarūpam iva sthitam
//
niyamaḥ pratiṣedhaś ca
vidhiśeṣas tathā sati
dvitīye yo lug ākhyātas
taccheṣam alukaṃ viduḥ
//
nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau
pradhānāni parasparam
teṣām anupakāritvāt
kathaṃ syād ekavākyatā
//
viśeṣavidhinārthitvād
vākyaśeṣo 'numīyate
vidheyavan nivartye 'rthe
tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam
//
saṃjñāśabdaikadeśo yas
tasya lopo na vidyate
viśiṣṭarūpā sā saṃjñā
kṛtā ca na nivartate
//
saṃjñāntarāc ca dattāder
nānyā saṃjñā pratīyate
saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ
dattaśabdaḥ kathaṃ vadet
//
sarvair avayavais tulyaṃ
saṃbandhaṃ samudāyavat
ke cic chabdasvarūpāṇāṃ
manyante sarvasaṃjñibhiḥ
//
varṇānām arthavattvaṃ tu
saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet
saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñā
praviveke na kalpate
//
sarvasvarūpair yugapat
saṃbandhe sati saṃjñinaḥ
naikadeśasarūpebhyas
tatpratyāyanasaṃbhavaḥ
//
ekadeśāt tu saṃghāte
keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ
smṛtes tu viṣayāc chabdāt
saṃghātārthaḥ pratīyate
//
ekadeśāt smṛtir bhinne
saṃghāte niyatā katham
kathaṃ pratīyamānaḥ syāc
chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ
//
ekadeśasarūpās tu
tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ
anuniṣpādinaḥ śabdāḥ
saṃjñāsu samavasthitāḥ
//
sādhāraṇatvāt saṃdhigdhāḥ
sāmarthyān niyatāśrayāḥ
teṣāṃ ye sādhavas teṣu
śāstre lopādi śiṣyate
//
tulyāyām anuniṣpattau
jye-drā-ghā ity asādhavaḥ
na hy anvākhyāyake śāstre
teṣu dattādivat smṛtiḥ
//
kṛtaṇatvāś ca ye śabdā
nityāḥ kharaṇasādayaḥ
ekadravyopadeśitvāt
tān sādhūn saṃpracakṣate
//
gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ
saṃjñāśaktisamanvayāt
nimittāpekṣaṇaṃ teṣu
svārthe nāvaśyam iṣyate
//
vyavahārāya niyamaḥ
saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit
nitya eva tu saṃbandho
ḍitthādiṣu gavādivat
//
kṛtakatvād anityatvaṃ
saṃbandhasyopapadyate
saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair
yathākāmaṃ niyujyate
//
yathā hi pāṃsulekhānāṃ
bālakair madhukrādayaḥ
saṃjñāḥ kriyante sarvāsu
saṃjñāsv eṣaiva kalpanā
//
vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ
chaktyavacchedalakṣaṇaḥ
akṛtrimo hi saṃbandho
viśeṣaṇaviśeṣyavat
//
saṃjñā svarūpam āśritya
nimitte sati laukikī
kā cit pravartate kā cin
nimittāsaṃnidhāv api
//
śāstre 'pi mahatī saṃjñā
svarūpopanibandhanā
anumānaṃ nimittasya
saṃnidhāne pratīyate
//
āvṛtter anumānaṃ vā
sārūpyāt tatra gamyate
śabdabhedānumānaṃ vā
śaktibhedasya vā gatiḥ
//
kva cid viṣayabhedena
kṛtrimā vyavatiṣṭhate
saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ
vyavasthānaṃ dvayor api
//
viṣayaṃ kṛtrimasyāpi
laukikaḥ kva cid uccaran
vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau
tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ
//
saṅghaikaśeṣadvandveṣu
ke cit sāmarthyalakṣaṇam
pratyāśrayam avasthānaṃ
kriyāṇāṃ pratijānate
//
bhojanaṃ phalarūpābhyām
ekaikasmin samāpyate
anyathā hi vyavasthāne
na tadarthaḥ prakalpyate
//
annādānādi rūpāṃ ca
sarve tṛptiphalāṃ bhujim
pratyekaṃ pratipadyante
na tu nāṭyakriyām iva
//
pādyavat sā vibhāgena
sāmarthyād avatiṣṭhate
bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ
na tantreṇa pradīpavat
//
dṛśyādis tu kriyaikāpi
tathābhūteṣu karmasu
āvṛttim antareṇāpi
samudāyāśrayā bhavet
//
bhinnavyāpārarūpāṇāṃ
vyavahārādidarśane
kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ
saṃbhūyārthasya sādhakam
//
lakṣyasya lokasiddhatvāc
chāstre liṅgasya darśanāt
arthiṣv ādaikṣu bhedena
vṛddhisaṃjñā samāpyate
//
śatādānapradhānatvād
daṇḍane śatakarmake
arthināṃ guṇabhede 'pi
saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate
//
saṅghasyaiva vidheyatvāt
kāryavat pratipādane
tatra tantreṇa saṃbandhaḥ
samāsābhyastasaṃjñayoḥ
//
lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ
kāṃ cid eva kriyāṃ prati
tair vyastaiś ca samastaiś ca
sa dharma upalakṣyate
//
vṛṣalair na praveṣṭavyam
ity etasmin gṛhe yathā
pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca
praveśaḥ pratiṣidhyate
//
saṃbhūya tv arthalipsādi
pratiṣedhopadeśane
pṛthag apratiṣiddhatvāt
pravṛttir na virudhyate
//
vyavāyalakṣaṇārthātvād
aṭkupvāṅādibhis tathā
pratyekaṃ vā samastair vā
ṇatvaṃ na pratiṣidhyate
//
anugrahārthā bhoktṝṇāṃ
bhujir ārabhyate yadā
deśakālādyabhedena
nānugṛhṇāti tān asau
//
pātrādibhedān nānātvaṃ
yasyaikasyopadiśyate
viparyaye vā bhinnasya
tasyaikatvaṃ prakalpyate
//
saṃhatyāpi ca kurvāṇā
bhedena pratipāditāḥ
svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena
prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate
//
vīpsāyā viṣayābhāvād
virodhād anyasaṃkhyayā
dvidhā samāptyayogāc ca
śatam saṅghe 'vatiṣṭhate
//
bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ
yatrānyaiḥ saha śiṣyate
tatrāpi lakṣaṇārthatvād
dvidhā vākyaṃ samāpyate
//
vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ
samāptiḥ kaiś cid iṣyate
rūpāntareṇa yuktānāṃ
vākyanāṃ tena saṃgrahaḥ
//
na vākyasyābhidheyāni
bhedavākyāni kāni cit
tasmiṃs tūccarite bhedāṃs
tathānyān pratipadyate
//
yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ
pratibhedaṃ samāpyate
teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya
kiṃ padārthasya sattayā
//
atha tair eva janitaḥ
so 'rtho bhinneṣu vartate
pūrvasyārthasya tena syād
virodhaḥ saha vā sthitiḥ
//
sahasthitau virodhitvaṃ
syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ
vyabhicārī tu saṃbandhas
tyāge 'rthasya prasajyate
//
ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ
pratiśabdam avasthitaḥ
saṅghe saṅghiṣu cārthātmā
samnidhānanideśakaḥ
//
yathā sādhāraṇe svatvaṃ
tyāgasya ca phalaṃ dhane
prītiś cāvikalā tadvat
saṃbandho 'rthena tadvatām
//
varṇānām arthavattāyāṃ
tenaivārthena tadvati
samudāye na caikatvaṃ
bhedena vyavatiṣṭhate
//
ekenaiva pradīpena
sarve sādhāraṇaṃ dhanam
paśyanti tadvad ekena
supā saṃkhyābhidhīyate
//
nārthavattā pade varṇe
vākye caivaṃ viśiṣyate
abhyāsāt prakramo 'nyas tu
viruddha iva dṛśyate
//
viniyogād ṛte śabdo
na svārthasya prakāśakaḥ
arthābhidhānasaṃbandham
uktidvāraṃ pracakṣate
//
yathā praṇihitaṃ cakṣur
darśanāyopakalpate
tathābhisaṃhitaḥ śabdo
bhavaty arthasya vācakaḥ
//
kriyāvyavetaḥ saṃbandho
dṛṣṭaḥ karaṇakarmabhiḥ
abhidhāniyamas tasmād
abhidhānābhidheyayoḥ
//
bahuṣv ekābhidhāneṣu
sarveṣv ekārthakāriṣu
yat prayoktābhisaṃdhatte
śabdas tatrāvatiṣṭhate
//
āmnāyaśabdān abhyāse
ke cid āhur anarthakān
svarūpamātravṛttīṃś ca
pareṣāṃ pratipādane
//
abhidhānakriyāyogād
arthasya pratipādakān
niyogabhedān manyante
tān evaikatvadarśinaḥ
//
teṣām atyantanānātvaṃ
nānātvavyavahāriṇaḥ
akṣādīnām iva prāhur
ekajātisamanvayāt
//
prayogād abhisaṃdhānam
anyad eṣu na vidyate
viṣaye yataśaktitvāt
sa tu tatra vyavasthitaḥ
//
nānātvasyaiva saṃjñānam
arthaprakaraṇādibhiḥ
na jātv arthāntare vṛttir
anyārthānāṃ kathaṃ cana
//
padarūpam ca yad vākyam
astitvopanibandhanam
kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ
na vākyāvayave pade
//
yathaivānarthakair varṇair
viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate
padair anarthakair evaṃ
viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate
//
yad antarāle jñānaṃ tu
padārtheṣūpajāyate
pratipatter upāyo 'sau
prakramānavadhāraṇāt
//
pūrvair arthair anugato
yathārthātmā paraḥ paraḥ
saṃsarga eva prakrāntas
tathānyeṣv arthavastuṣu
//
aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit
sādhyenārthena sādhane
ārādhaniyamārthaiva
sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ
//
ādhāre niyamābhāvāt
tadākṣepo na vidyate
sāmarthyāt saṃbhavas tasya
śrutis tv anyanivṛttaye
//
kriyā kriyāntarād bhinnā
niyatādhārasādhanā
prakrāntā pratipattṝṇāṃ
bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ
//
avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ
kramavadbhyo 'padakramam
prakāśate tadanyeṣāṃ
vākyaṃ vākyārtha eva ca
//
svarūpaṃ vidyate yasya
tasyātmā na nirūpyate
nāsti yasya svarūpaṃ tu
tasyaivātmā nirūpyate
//
aśabdam apare 'rthasya
rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ
arthāvabhāsarūpā ca
śabdebhyo jāyate smṛtiḥ
//
anyathaivāgnisaṃbandhād
dāhaṃ dagdho 'bhimanyate
anyathā dāhaśabdena
dāhārthaḥ saṃpratīyate
//
pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ
pṛthagarthānupātinām
indriyāṇāṃ yathā kāryam
ṛte dehān na kalpate
//
tathā padānāṃ sarveṣāṃ
pṛthagarthaniveśinām
vākyebhyaḥ pravibhaktānām
arthavattā na vidyate
//
saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv
arthavastuṣu gṛhyate
nātropākhyāyate tattvam
apadārthasya darśanāt
//
darśanasyāpi yat satyaṃ
na tathā darśanaṃ sthitam
vastu saṃsargarūpeṇa
tad arūpaṃ nirūpyate
//
astitvenānuṣakto vā
nivṛttyātmani vā sthitaḥ
artho 'bhidhīyate yasmād
ato vākyaṃ prayujyate
//
kriyānuṣaṅgeṇa vinā
na padārthaḥ pratīyate
satyo vā viparīto vā
vyavahāre na so 'sty ataḥ
//
sad ity etat tu yad vākyaṃ
tad abhūd asti neti vā
kriyābhidhānasaṃbandham
antareṇa na gamyate
//
ākhyātapadavācye 'rthe
sādhanopanibandhane
vinā sattvābhidhānena
nākāṅkṣā vinivartate
//
prādhānyāt tu kriyā pūrvam
arthasya pravibhajyate
sādhyaprayuktāny aṅgāni
phalaṃ tasya prayojakam
//
prayoktaivābhisaṃdhatte
sādhyasādhanarūpatām
arthasya cābhisaṃbandha
kalpanāṃ prasamīhate
//
pacikriyāṃ karotīti
karmatvenābhidhīyate
paktiḥ karaṇarūpaṃ tu
sādhyatvena pratīyate
//
yo 'ṃśo yenopakāreṇa
prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ
arthasya sarvaśaktitvāt
sa tathaiva vyavasthitaḥ
//
ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ
kadā cid abhidhīyate
āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ
sa kadā cit pratīyate
//
saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ
saṃsargaś ca vivekinām
nānātmakānām ekatvaṃ
nānātvaṃ ca viparyaye
//
sarvātmakatvād arthasya
nairātmyād vā vyavasthitam
atyantayataśaktitvāc
chabda eva nibandhanam
//
vastūpalakṣaṇaḥ śabdo
nopakārasya vācakaḥ
na svaśaktiḥ padārthānāṃ
saṃspraṣṭuṃ tena śakyate
//
saṃbandhidharmā saṃyogaḥ
svaśabdenābhidhīyate
saṃbandhaḥ samavāyas tu
saṃbandhitvena gamyate
//
lakṣaṇād vyavatiṣṭhante
padārthā na tu vastutaḥ
upakārāt sa evārthaḥ
kathaṃ cid anugamyate
//
vākyārtho yo 'bhisaṃbandho
na tasyātmā kva cit sthitaḥ
vyavahāre padārthānāṃ
tam ātmānaṃ pracakṣate
//
padārthe samudāye vā
samāpto naiva vā kva cit
padārtharūpabhedena
tasyātmā pravibhajyate
//
anvākhyānāya yo bhedaḥ
pratipattinibandhanam
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede
tenānyad upavarṇyate
//
anekaśakter ekasya
pravibhāgo 'nugamyate
ekārthatvaṃ hi vākyasya
mātrayāpi pratīyate
//
saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ
sann asan vā vibhajyate
bāhyīkṛtya vibhāgas tu
śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ
//
pratyayārthātmaniyatāḥ
śaktayo na vyavasthitāḥ
anyatra ca tato rūpaṃ
na tāsām upalabhyate
//
bahuśv api tiṅanteṣu
sākāṅkṣeṣv ekavākyatā
tiṅā tiṅbhyo nighātasya
paryudāsas tathārthavān
//
ekatiṅ yasya vākyaṃ tu
śāstre niyatalakṣaṇam
tasyātiṅgrahaṇenārtho
vākyabhedān na vidyate
//
tiṅantāntarayukteṣu
yuktayukteṣu vā punaḥ
mṛgaḥ paśyata yātīti
bhedābhedau na tiṣṭhataḥ
//
itikartavyatārthasya
sāmarthyād yatra kāṅkṣyate
aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ
samāptārthaṃ tad ucyate
//
tattvānvākhyānamātre tu
yāvān artho 'nuṣajyate
vināpi tatprayogeṇa
śruter vākyaṃ samāpyate
//
ciṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra
japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru
tādarthyasyāviśeṣe 'pi
śabdād bhedaḥ pratīyate
//
phalavantaḥ kriyābhedāḥ
kriyāntaranibandhanāḥ
asaṃkhyātāḥ kramoddeśair
ekākhyātanidarśitāḥ
//
nivṛtabhedā sarvaiva
kriyākhyāte 'bhidhīyate
śruter aśakyā bhedānāṃ
pravibhāgaprakalpanā
//
aśvamedhena yakṣyante
rājānaḥ sattram āsate
brāhmaṇā iti nākhyāta
rūpād bhedaḥ pratīyate
//
sakṛc chrutā saptadaśasv
anāvṛttāpi yā kriyā
prajāpatyeṣu sāmarthyāt
sā bhedaṃ pratipadyate
//
devadattādiṣu bhujiḥ
pratyekam avatiṣṭhate
pratisvatantraṃ vākyaṃ vā
bhedena pratipadyate
//
uccāraṇe tu vākyānām
anyad rūpaṃ na gṛhyate
pratipattau tu bhinnānām
anyad rūpaṃ pratīyate
//
ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca
sāmānyenābhidhīyate
kartarīti yathā tac ca
paśvādiṣu vibhajyate
//
yadi ākāṅkṣā nivarteta
tadbhūtasya sakṛc chrutau
naivānyenābhisaṃbandhaṃ
tad upeyāt kathaṃ cana
//
ekarūpam anekārthaṃ
tasmād upanibandhanam
yonir vibhāgavākyānāṃ
tebhyo 'nanyad iva sthitam
//
kva cit kriyā vyaktibhāgair
upakāre pravartate
sāmānyabhāga evāsyāḥ
kva cid arthasya sādhakaḥ
//
kālabhinnāś ca ye bhedā
ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu
prakrame jātibhāgasya
śabdātmā tair na bhidyate
//
ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu
bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ
bhedena viniyujyante
tacchabdasya sakṛc chrutau
//
akṣādeṣu yathā bhinnā
bhakṣibhañjidivikriyāḥ
prayogakālābhede 'pi
pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ
//
akṣiṇāṃ tantriṇāṃ tantram
upāyas tulyarūpatā
eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ
tannibaddhā sakṛc chrutiḥ
//
dvāv apy upāyau śabdānāṃ
prayoge samavasthitau
kramo vā yaugapadyaṃ vā
yau loko nātivartate
//
krame vibhajyate rūpaṃ
yaugapadye na bhidyate
kriyā tu yaugapadye 'pi
kramarūpānupātinī
//
bhedasaṃsargaśaktī dve
śabdād bhinne iva sthite
yaugapadye 'py anekena
prayoge bhidyate śrutiḥ
//
abhinno rūpabhedena
ya eko 'rtho vivakṣitaḥ
tasyāvayavadharmeṇa
samudāyo 'nugamyate
//
bhedanirvacane tv asya
pratyedaṃ vā samāpyate
śrutir vacanabhinnā vā
vākyabhede 'vatiṣṭhate
//
tatraikavacanānto vā
so 'kṣaśabdaḥ prayujyate
pratyekaṃ vā bahutvena
pravibhāgo yathāśruti
//
dviṣṭhāni yāni vākyāni
teṣv apy ekatvadarśinām
anekaśakter ekasya
svaśaktiḥ pravibhajyate
//
atyantabhinnayor vā syāt
prayoge tantralakṣaṇaḥ
upāyas tatra saṃsargaḥ
pratipattṛṣu bhidyate
//
bhedenādhigatau pūrvaṃ
śabdau tulyaśrutī punaḥ
tantreṇa pratipattāraḥ
prayoktrā pratipāditāḥ
//
ekasyāpi vivakṣāyām
anuniṣpadyate paraḥ
vinābhisaṃdhinā śabdaḥ
śaktirūpaḥ prakāśate
//
anekā śaktir ekasya
yugapac chrūyate kva cit
agniḥ prakāśadāhābhyām
ekatrāpi niyujyate
//
āvṛttiśaktibhinnārthe
vākye sakṛd api śrute
liṅgād vā tantradharmād vā
vibhāgo vyavatiṣṭhate
//
saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ
liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ
pravibhāgas tathā sūtra
ekasminn eva jāyate
//
tathā dvirvacane 'cīti
tantropāyād alakṣaṇaḥ
ekaśeṣeṇa nirdeśo
bhāṣya eva pradarśitaḥ
//
prāyeṇa saṃkṣeparucīn
alpavidyāparigrahān
saṃprāpya vaiyākaraṇān
saṃgrahe 'stam upāgate
//
kṛte 'tha pātañjalinā
guruṇā tīrthadarśinā
sarvesaṃ nyāyabījānāṃ
mahābhāṣye nibandhane
//
alabdhagādhe gāmbhīryād
uttāna iva sauṣṭhavāt
tasminn akṛtabuddhīnām
naivāvāsthita niścayaḥ
//
vaijisaubhavaharyakṣaiḥ
śuṣkatarkānusāribhiḥ
ārṣe viplāvite granthe
saṃgrahapratikañcuke
//
yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo
bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ
kālena dākṣiṇātyeṣu
granthamātro vyavasthitaḥ
//
parvatād āgamaṃ labdhvā
bhāṣyabījānusāribhiḥ
sa nīto bahuśākhatvaṃ
cāndrācāryādibhiḥ punaḥ
//
nyāyaprasthānamārgāṃs tān
abhyasya svam ca darśanam
praṇīto guruṇāsmākam
ayam āgamasaṃgrahaḥ
//
vartmanām atra keṣām cid
vastumātram udāhṛtam
kāṇḍe tṛtīye nyakṣena
bhaviṣyati vicāraṇā
//
prajñā vivekaṃ labhate
bhinnair āgamadarśanaiḥ
kiyad vā śakyam unnetuṃ
svatarkam anudhāvatā
//
tat tad utprekṣamāṇānāṃ
purāṇair āgamair vinā
anupāsitavṛddhānāṃ
vidyā nātiprasīdati
//
3,1: Jātisamuddeśa
dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ
caturdhā pañcadhāpi vā
apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ
prakṛtipratyayādivat
//
padārthānām apoddhāre
jātir vā dravyam eva vā
padārthau sarvaśabdānāṃ
nityāv evopavarṇitau
//
keṣāṃ cit sāhacaryeṇa
jātiḥ śaktyupalakṣaṇam
khadirādiṣv aśakteṣu
śaktaḥ pratinidhīyate
//
asvātantryaphalo bandhiḥ
pramāṇādīva śiṣyate
ato jātyabhidhāne 'pi
śaktihīnaṃ na gṛhyate
//
saṃśleṣamātraṃ badhnātir
yadi syāt tu vivakṣitaḥ
śaktyāśraye tato liṅgaṃ
pramāṇādyanuśāsanam
//
svā jātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ
sarvair evābhidhīyate
tato 'rthajātirūpeṣu
tadadhyāropakalpanā
//
yathā rakte guṇe tattvaṃ
kaṣāye vyapadiśyate
saṃyogisannikarṣāc ca
vastrādiṣv api gṛhyate
//
tathā śabdārthasaṃbandhāc
chabde jātir avasthitā
vyapadeśe 'rthajātīnāṃ
jātikāryāya kalpate
//
jātiśabdaikaśeṣe sā
jātīnāṃ jātir iṣyate
śabdajātaya ity atra
tajjātiḥ śabdajātiṣu
//
yā śabdajātiḥ śabdeṣu
śabdebhyo bhinnalakṣaṇā
jātiḥ sā śabdajātitvam
avyatikramya vartate
//
arthajātyabhidhāne 'pi
sarve jātyabhidhāyinaḥ
vyāpāralakṣaṇā yasmāt
padārthāḥ samavasthitāḥ
//
jātau padārthe jātir vā
viśeṣo vāpi jātivat
śabdair apekṣyate yasmād
atas te jātivācinaḥ
//
dravyadharmā padārthe tu
dravye sarvo 'rtha ucyate
dravyadharmāśrayād dravyam
ataḥ sarvo 'rtha iṣyate
//
anupravṛttidharmo vā
jātiḥ syāt sarvajātiṣu
vyāvṛttidharmasāmānyaṃ
viśeṣe jātir iṣyate
//
saṃyogidharmabhedena
deśe ca parikalpite
teṣu deśeṣu sāmānyam
ākāśasyāpi vidyate
//
adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ
deśāḥ saṃbandhino yathā
ākāśasyāpy adeśasya
deśāḥ saṃbandhinas tathā
//
bhinnavastvāśrayā buddhiḥ
saṃyogiṣv anuvartate
samavāyiṣu bhedasya
grahaṇaṃ vinivartate
//
ataḥ saṃyogideśānāṃ
gauṇatvaṃ parikalpyate
avivekāt pradeśebhyo
mukhyatvaṃ samavāyinām
//
anupravṛttirūpā yā
prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ
ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu
dravyatvena pracakṣate
//
bhinnā iti paropādhir
abhinnā iti vā punaḥ
bhāvātmasu prapañco 'yaṃ
saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate
//
naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ
na sattvam na ca nāstitā
ātmatattveṣu bhāvānām
asaṃsṛṣṭeṣu vidyate
//
sarvaśaktyātmabhūtatvaṃ
ekasyaiveti nirṇaye
bhāvānām ātmabhedasya
kalpanā syād anarthikā
//
tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ
śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ
saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya
sādhikā na tu kevalāḥ
//
yathaiva cendriyādīnām
ātmabhūtā samagratā
tathā saṃbandhisaṃbandha
saṃsarge 'pi pratīyate
//
na tad utpadyate kiṃ cid
yasya jātir na vidyate
ātmābhivyaktaye jātiḥ
kāraṇānāṃ prayojikā
//
kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā
nityānityeṣu jātayaḥ
kva cit kāryeṣv abhivyaktim
upayānti punaḥ punaḥ
//
nirvarttyamānaṃ yat karma
jātis tatrāpi sādhanam
svāśrayasyābhiniṣpattyai
sā kriyāṇāṃ prayojikā
//
vidhau vā pratiṣedhe vā
brāhmaṇatvādi sādhanam
vyaktyāśritāsritā jāteḥ
saṃkhyājātir viśeṣikā
//
yathā jalādibhir vyaktaṃ
mukham evābhidhīyate
tathā dravyair abhivyaktā
jātir evābhidhīyate
//
yathendriyagato bheda
indriyagrahaṇād ṛte
indriyārtheṣv adṛśyo 'pi
jñānabhedāya kalpate
//
tathātmarūpagrahaṇāt
keṣāṃ cid vyaktayo vinā
sāmānyajñānabhedānām
upayānti nimittatām
//
satyāsatyau tu yau bhāgau
pratibhāvaṃ vyavasthitau
satyaṃ yat tatra sā jātir
asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ
//
saṃbandhibhedāt sattaiva
bhidyamānā gavādiṣu
jātir ity ucyate tasyāṃ
sarve śabdā vyavasthitāḥ
//
tāṃ prātipadikārthaṃ ca
dhātvarthaṃ ca pracakṣate
sā nityā sā mahān ātmā
tām āhus tvatalādayaḥ
//
prāptakramā viśeṣeṣu
kriyā saivābhidhīyate
kramarūpasya saṃhāre
tat sattvam iti kathyate
//
saiva bhāvavikāreṣu
ṣaḍ avasthāḥ prapadyate
krameṇa śaktibhiḥ svābhir
evaṃ pratyavabhāsate
//
ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā
yatredaṃ kāladarśanam
paurvāparyādirūpeṇa
pravibhaktam iva sthitam
//
tirobhāvābhyupagame
bhāvānāṃ saiva nāstitā
labdhakrame tirobhāve
naśyatīti pratīyate
//
pūrvasmāt pracyutā dharmād
aprāptā cottaraṃ padam
tadantarāle bhedānām
āśrayāj janma kathyate
//
āśrayaḥ svātmamātrā vā
bhāvā vā vyatirekinaḥ
svaśaktayo vā sattāyā
bhedadarśanahetavaḥ
//
pṛthivyādiṣv abhivyaktau
na saṃsthānam apekṣate
anucchinnāśrayāj jātir
anitye 'py āśraye sthitā
//
anucchedyāśrayām eke
sarvāṃ jātiṃ pracakṣate
na yaugapadyaṃ pralaye
sarvasyeti vyavasthitāḥ
//
prakṛtau pravilīneṣu
bhedeṣv ekatvadarśinām
dravyasattvaṃ prapadyante
svāśrayā eva jātayaḥ
//
brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ
sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ
abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ
sādhakā ity api smṛtiḥ
//
citrādiṣv apy abhivyaktir
jātīnāṃ kaiścid iṣyate
prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau
nimittaṃ puṇyapāpayoḥ
//
jñānaṃ tv asmad viśiṣṭānāṃ
tāsu sarvendriyam viduḥ
ābhyāsān maṇirūpyādi
viśeṣeṣv iva tadvidām
//
jātyutpalādigandhādau
bhedatattvaṃ yad āśritam
tad bhāvapratyayair loke
'nityatvān nābhidhīyate
//
asvaśabdābhidhānās tu
narasiṃhādijātayaḥ
sarūpāvayavevānyā
tāsu śrutir avasthitā
//
jātyavasthāparicchede
saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā
viprakarṣe 'pi saṃsargād
upakārāya kalpate
//
lakṣaṇā śabdasaṃskāre
vyāpāraḥ kāryasiddhaye
saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ
śrutisāmye 'pi dṛśyate
//
na vinā saṃkhyayā kaś cit
sattvabhūto 'rtha ucyate
ataḥ sarvasya nirdeśe
saṃkhyā syād avivakṣitā
//
ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā
keṣāṃ cid avivakṣitam
tad dhi jātyabhidhānāya
dvitvaṃ tu syād vivakṣitam
//
yady etau vyādhitau syātāṃ
deyaṃ syād idam auṣadham
ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya
dvitvaṃ syād avivakṣitam
//
ekādiśabdavācyāyāḥ
karmasv aṅgatvam iṣyate
saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām
iti rūpād dhi sāśritā
//
yajeta paśunety atra
saṃskārasyāpi saṃbhave
yathā jātis tathaikatvaṃ
sādhanatvena gamyate
//
liṅgāt tu syāt dvitīyādes
tad ekatvaṃ vivakṣitam
ekārthaviṣayatve ca
tal liṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ
//
anyatrāvihitasyaiva
sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ
kriyāyām aṅgabhāvaś ca
tat tv etasmād vivakṣitam
//
grahās tv anyatra vihitā
bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak
prājāpatyā navety evam
ādibhedasamanvitāḥ
//
aṅgatvena pratītānāṃ
saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ
nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā
sā kathaṃ syād vivakṣitā
//
nānyatra vidhir astīti
saṃskāro nāpi cāṅgitā
hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā
yatnāt sā hi vivakṣitā
//
saṃmārjane viśeṣaś ca
na grahe kva cid āśritaḥ
vihitās te ca saṃskāryāḥ
sarveṣām āśrayas tataḥ
//
pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ
jātāv ekena cet kriyā
paśunā na prakalpeta
tat syād eva prakalpanam
//
ekena ca prasiddhāyāṃ
kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt
paśvantaram upādeyam
upādānam anarthakam
//
yathaivāhitagarbhāyāṃ
garbhādhānām anarthakam
tathaikena prasiddhāyāṃ
paśvantaram anarthakam
//
tāvatārthasya siddhatvād
ekatvasyāvyatikramam
ke cid icchanti na tv atra
saṃkhyāṅgatvena gṛhyate
//
dvitīyādi tu yal liṅgam
uktanyāyānuvādi tat
na saṃkhyā sādhanatvena
jātivat tena gamyate
//
anvayavyatirekābhyāṃ
saṃkhyābhyupagame sati
yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān
na tv anyārthopalakṣaṇaṃ
//
sādhanatve padārthasya
sāmarthyaṃ na prahīyate
saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas
tena liṅgena gamyate
//
apūrvasya vidheyatvāt
prādhānyam avasīyate
vihitasya parārthatvāc
cheśabhāvaḥ pratīyate
//
saṃmārgasya vidheyatvāt
anyatra vihite grahe
vidhivākye śrutā saṃkhyā
lakṣaṇāyāṃ na bādhyate
//
vidhivākyāntare saṃkhyā
paśor nāsti virodhinī
tasmāt saguṇa evāsau
sahaikatvena gamyate
//
nirjñātadravyasaṃbandhe
yaḥ karmaṇy upadiśyate
gunas tenārthitā tasya
dravyeṇeva pratīyate
//
kaścid eva guṇo dravye
yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ
ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ
prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ
//
tayos tu pṛthagarthitve
saṃbandho yaḥ pratīyate
na tasminn upaghāto 'sti
kalpyam anyan na cāśrutam
//
kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ
sa śrutiprāpitas tayoḥ
āśrayāśrayiṇor vākyān
niyamas tv avatiṣṭhate
//
tatra dravyaguṇābhāve
pratyekaṃ syād vikalpanam
śrutiprāpto hi saṃbandho
balavān vākyalakṣaṇāt
//
yadā tu jātiḥ śaktir vā
kriyāṃ praty upadiśyate
sāmarthyāt saṃnidhīyete
tatra dravyaguṇau tadā
//
jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca
tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati
guṇāḥ pratinidhīyante
chāgādīnāṃ na jātayaḥ
//
vyaktiśakteḥ samāsannā
jātayo na tathā guṇāḥ
sākṣād dravyaṃ kriyāyogi
guṇas tasmād vikalpate
//
sāmyenānyatarābhāve
vikalpaḥ kaiścid iṣyate
atadguṇo 'taś chāgaḥ syān
meṣo vā tadguṇo bhavet
//
jāter āśritasaṃkhyāyāḥ
pravṛttir upalabhyate
saṃkhyāviśeṣam utsṛjya
kvacit saiva pravartate
//
parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ
yujyate dravyasaṃkhyayā
svārthaṃ pravartamānaṃ tu
na saṃkhyām avalambate
//
yajeta paśunety atra
yajyarthāyāṃ paśuśrutau
kṛtārthaikena paśunā
pradhānaṃ bhavati kriyā
//
yāvatāṃ saṃbhavo yasya
sa kuryāt tāvatāṃ yadi
ālambhanaṃ guṇais tena
pradhānaṃ syāt prayojitam
//
saṃmṛjyamānatantre tu
grahe yatra kriyāśrutiḥ
saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ
naiva tatrādriyāmahe
//
śiṣyamāṇapare vākye
yad ekagrahaṇaṃ kṛtam
śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi
vyaktaṃ tal liṅgadarśanam
//
samāsapratyayavidhau
yathā nipatitā śrutiḥ
guṇānāṃ paratantrāṇāṃ
nyāyenaivopapadyate
//
guṇe 'pi nāṅgīkriyate
pradhānāntarasiddhaye
saṃkhyā kartā tathā karmaṇy
aviśiṣṭaḥ pratīyate
//
yasyānyasya prasaktasya
niyamārthā punaḥ śrutiḥ
nivṛttau caritārthatvāt
saṃkhyā tatrāvivakṣitā
//
sarūpasamudāyāt tu
vibhaktir yā vidhīyate
ekas tatrārthavān siddhaḥ
samudāyasya vācakaḥ
//
pratyayasya pradhānasya
samāsasyāpi vā vidhau
siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ
sarvathānugraho guṇe
//
abhedarūpaṃ sādṛśyam
ātmabhūtāś ca śaktayaḥ
jātiparyāyavācitvam
eṣām apy upavarṇyate
//
daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ
yady api pratipadyate
na tasmād eva sāmarthyāt
sa daṇḍīti pratīyate
//
necchānimittād icchāvān
iti jñānam pravartate
tasmāt saty api sāmarthye
buddhir arthāntarāśrayā
//
svabhāvo vyapadeśyo vā
sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate
sarvasyānte yatas tasmād
vyavahāro na kalpate
//
yadā bhedān parityajya
buddhyaika iva gṛhyate
vyaktyātmaiva tadā tatra
buddhir ekā pravartate
//
bhedarūpair anusyūtaṃ
yadaikam iva manyate
samūhāvagrahā buddhir
bahubhyo jāyate tadā
//
*yadā sahavivakṣāyām
ekabuddhinibandhanaḥ
baddhāvayavavicchedaḥ
samudāyo 'bhidhīyate
//
*pratikriyaṃ samāptatvād
eko bhedasamanvitaḥ
dvandve dvitvādibhedena
tadāsāv upagamyate
//
sakṛtpravṛttāv ekatvam
āvṛttau sadṛśātmatām
bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ
bhedāpohāt prapadyate
//
anupravṛtteti yathā
bhinnā buddhiḥ pratīyate
artho vyāvṛttarūpo 'pi
tathā tattvena gṛhyate
//
sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ
na bhedopanipātinaḥ
vidyante vācakāḥ śabdā
nāpi bhedo 'vadhāryate
//
jñānaśabdārthaviṣayā
viśeṣā ye vyavasthitāḥ
teṣāṃ duravadhāratvāj
jñānādyekatvadarśanam
//
jñāneṣv api yathārtheṣu
tathā sarveṣu jātayaḥ
saṃsargadarśane santi
tāś cārthasya prasādhikāḥ
//
jñeyastham eva sāmānyaṃ
jñānānām upakārakam
na jātu jñeyavaj jñānaṃ
pararūpeṇa rūpyate
//
yathā jyotiḥ prakāśena
nānyenābhiprakāśyate
jñānākāras tathānyena
na jñānenopagṛhyate
//
*na cātmasamavetasya
sāmānyasyāvadhāraṇe
jñānaśaktiḥ samarthā syāj
jñātasyānyasya vastunaḥ
//
*ayaugapadye jñānānām
asyety agrahaṇaṃ na ca
yathopalabdhi smaraṇam
upalabdhe ca jāyate
//
ghaṭajñānam iti jñānaṃ
ghaṭajñānavilakṣaṇam
ghaṭa ity api yaj jñānaṃ
viṣayopanipāti tat
//
yato viṣayarūpeṇa
jñānarūpaṃ na gṛhyate
artharūpaviviktaṃ ca
svarūpaṃ nāvadhāryate
//
3,2: Dravyasamuddeśaḥ
ātmā vastu svabhāvaś ca
śarīraṃ tattvam ity api
dravyam ity asya paryāyās
tac ca nityam iti smṛtam
//
satyaṃ vastu tadākārair
asatyair avadhāryate
asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ
satyam evābhidhīyate
//
adhruveṇa nimittena
devadattagṛhaṃ yathā
gṛhītaṃ gṛhaśabdena
śuddham evābhidhīyate
//
suvarṇādi yathā yuktam
svair ākārair apāyibhiḥ
rucakādyabhidhānānāṃ
śuddham evaiti vācyatām
//
ākāraiś ca vyavacchedāt
sārvārthyam avarudhyate
yathaiva cakṣurādīnāṃ
sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ
//
teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas
tathābhūteṣu vartate
tattvātmakatvāt tenāpi
nityam evābhidhīyate
//
na tattvātattvayor bheda
iti vṛddhebhya āgamaḥ
atattvam iti manyante
tattvam evāvicāritam
//
vikalparūpaṃ bhajate
tattvam evāvikalpitam
na cātra kālabhedo 'sti
kālabhedaś cagṛhyate
//
yathā viṣayadharmāṇāṃ
jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ
tadātmeva ca tat siddham
atyantam atadātmakam
//
tathā vikārarūpāṇāṃ
tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ
tadātmeva ca tat tattvam
atyamntam atadātmakam
//
satyam ākṛtisaṃhāre
yad ante vyavatiṣṭhate
tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac
chabdāt tac ca na bhidyate
//
na tad asti na tan nāsti
na tad ekaṃ na tat pṛthak
na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ vā
vikṛtaṃ na ca nānyathā
//
tan nāsti vidyate tac ca
tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak
saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca
vikṛtaṃ tat tad anyathā
//
tasya śabdārthasaṃbandha
rūpam ekasya dṛśyate
tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā
darśane ca prayojanam
//
vikārāpagame satyaṃ
suvarṇaṃ kuṇḍale yathā
vikārāpagame satyāṃ
tathāhuḥ prakṛtiṃ parām
//
vācyā sā sarvaśabdānāṃ
śabdāś ca na pṛthak tataḥ
apṛthaktve ca saṃbandhas
tayor nānātmanor iva
//
ātmā paraḥ priyo dveṣyo
vaktā vācyaṃ prayojanam
viruddhāni yathaikasya
svapne rūpāṇi cetasaḥ
//
ajanmani tathā nitye
paurvāparyavivarjite
tattve janmādirūpatvaṃ
viruddham upalabhyate
//
3.3: Saṃbandhasamuddeśa
jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ
svarūpaṃ ca pratīyate
śabdair uccaritais teṣāṃ
saṃbandhaḥ samavasthitaḥ
//
pratipattur bhavaty arthe
jñāne vā saṃśayaḥ kvacit
svarūpeṣūpalabhyeṣu
vyabhicāro na vidyate
//
asyāyaṃ vācako vācya
iti ṣaṣṭhyā pratīyate
yogaḥ śabdārthayos tattvam
apy ato vyapadiśyate
//
nābhidhānaṃ svadharmeṇa
saṃbandhasyāsti vācakam
atyantaparatantratvād
rūpaṃ nāsyāpadiśyate
//
upakārāt sa yatrāsti
dharmas tatrānugamyate
śaktīnām api sā śaktir
guṇānām apy asau guṇaḥ
//
taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ
saṃyogasamavāyayoḥ
tayor apy upakārārthā
niyatās tadupādhayaḥ
//
kā cid eva hi sāvasthā
kāryaprasavasūcitā
kasya cit kena cid yasyāṃ
saṃyoga upajāyate
//
nirātmakānām utpattau
niyamaḥ kvacid eva yaḥ
tenaivāvyapavargaś ca
prāptabhede sa yatkṛtaḥ
//
ātmāntarasya yenātmā
tadātmevāvadhāryate
yataś caikatvanānātvaṃ
tattvaṃ nādhyavasīyate
//
tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ
śaktīnām upakāriṇīm
hedābhedāv atikrāntām
anyathaiva vyavasthitām
//
dharmaṃ sarvapadārthānām
atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ
anugṛhṇāti saṃbandha
iti pūrvebhya āgamaḥ
//
padārthīkṛta evānyaiḥ
sarvatrābhyupagamyate
saṃbandhas tena śabdārthaḥ
pravibhaktuṃ na śakyate
//
samavāyāt sva ādhāraḥ
svā ca jātiḥ pratīyate
ekārthasamavāyāt tu
guṇāḥ svādhāra eva ye
//
dravyatvasattāsaṃyogāḥ
svānyādhāropabandhanāḥ
tatpradeśavibhāgāś ca
guṇā dvitvādayaś ca ye
//
ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ
ke cit tatsamavāyinaḥ
saṃyuktasamaveteṣu
samavetās tathāpare
//
svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ
saṃyuktaṃ vibhu gamyate
samavāyasya saṃbandho
nāparas tatra dṛśyate
//
saṃbandhasyāviśiṣṭatvān
na cātra niyamo bhavet
tasmācchabdārthayor naivaṃ
saṃbandhaḥ parikalpyate
//
adṛṣṭavṛttilābhena
yathā saṃyoga ātmanaḥ
kva cit svasvāmiyogākhyo
'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ
//
prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ
vācyadharmātivartinīm
prayoktā pratipattā vā
na śabdair anugacchati
//
avācyam iti yad vācyaṃ
tad avācyatayā yadā
vācyam ityavasīyeta
vācyam eva tadā bhavet
//
athāpy avācyam ity evaṃ,
na tad vācyaṃ pratīyate
vivakṣitāsya yāvasthā
saiva nādhyavasīyate
//
tathānyathā sarvathā ca
yasyāvācyatvam ucyate
tatrāpi naiva sāvasthā
taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate
//
na hi saṃśayarūpe 'rthe
śeṣatvena vyavasthite
avyudāse svarūpasya
saṃśayo 'nyaḥ pravartate
//
yadā ca nirṇayajñāne
nirṇayatvena nirṇayaḥ
prakramyate tadā jñānaṃ
svadharme nāvatiṣṭhate
//
sarvaṃ mithyā bravīmīti
naitad vākyaṃ vivakṣyate
tasya mithyābhidhāne hi
prakrānto 'rtho na gamyate
//
na ca vācakarūpeṇa
pravṛttasyāsti vācyatā
pratipādyaṃ na tat tatra
yenānyat pratipādyate
//
asādhikā pratijñeti
neyam evābhidhīyate
yathā, tathāsya dharmo 'pi
nātra kaścit pratīyate
//
vyāpārasyāparo yasmān
na vyāpāro 'sti kaścana
virodham anavasthāṃ vā
tasmāt sarvatra nāśrayet
//
indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv
anādir yogyatā yathā
anādir arthaiḥ śabdānāṃ
saṃbandho yogyatā tathā
//
asādhur anumānena
vācakaḥ kaiścid iṣyate
vācakatvāviśeṣe vā
niyamaḥ puṇyapāpayoḥ
//
saṃbandhaśabde saṃbandho
yogyatāñṃ prati yogyatā
samayād yogyatāsaṃvin
mātāputrādiyogavat
//
śabdaḥ kāraṇam arthasya
sa hi tenopajanyate
tathā ca buddhiviṣayād
arthāc chabdaḥ pratīyate
//
bhojanādy api manyante
buddhyarthe yad asaṃbhavi
buddhyarthād eva buddhyarthe
jāte tad api dṛśyate
//
anityeṣv api nityatvam
abhidheyātmanā sthitam
anityatvaṃ svaśaktir vā
sā ca nityān na bhidyate
//
śabdenārthasya saṃskāro
dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ
kriyate so 'bhisaṃbandham
antareṇa kathaṃ bhavet
//
nāvaśyam abhidheyeṣu
saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ
dṛsyate na ca saṃbandhas
tathābhūto vivakṣitaḥ
//
sati pratyayahetutvaṃ
saṃbandha upapadyate
śabdasyārthe yatas tatra
saṃbandho 'stīti gamyate
//
nitye 'nitye 'pi vāpy arthe
puruṣeṇa kathaṃcana
saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ
śabdaiḥ kartuṃ na śakyate
//
vyapadeśe padārthānām
anyā sattaupacārikī
sarvāvasthāsu sarveṣām
ātmarūpasya darśikā
//
sphaṭikādi yathā dravyaṃ
bhinnarūpair upāśrayaiḥ
svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ
tādrūpyeṇeva gacchati
//
tadvac chabdo 'pi sattāyām
asyāṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ
dharmair upaiti saṃbandham
avirodhivirodhibhiḥ
//
evaṃ ca pratiṣedhyeṣu
pratiṣedhaprakḷptaye
āśriteṣūpacāreṇa
pratiṣedhaḥ pravartate
//
ātmalābhasya janmākhyā
satā labhyaṃ ca labhyate
yadi saj jāyate kasmād
athāsaj jāyate katham
//
sato hi gantur gamanaṃ,
sati gamye pravartate
gantṛvac cen na janmārtho,
na cet tadvan na jāyate
//
upacarya tu kartāram
abhidhānapravṛttaye
punaś ca karmabhāvena
tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām
//
athopacārasattaivaṃ
vidheyas tatra lādayaḥ
janmanā tu virodhitvān
mukhyā sattā na vidyate
//
ātmānam ātmanā bibhrad
astīti vyapadiśyate
antarbhāvāc ca tenāsau
karmaṇā na sakarmakaḥ
//
prāk ca sattābhisaṃbandhān
mukhyā sattā kathaṃ bhavet
asaṃś ca nāsteḥ kartā syād
upacāras tu pūrvavat
//
tasmād bhinneṣu dharmeṣu
virodhiṣv avirodhinīm
virodhikhyāpanāyaiva
śabdais tais tair upāśritām
//
abhinnakālām artheṣu
bhinnakāleṣv avasthitām
pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ
śabdānām aupacārikīm
//
etāṃ sattāṃ padārtho hi
na kaś cid ativartate
sā ca saṃpratisattāyāḥ
pṛthag bhāśye nidarśitā
//
pradeśasyaikadeśaṃ vā
parato vā nirūpaṇam
viparyayam abhāvaṃ vā
vyavahāro 'nuvartate
//
yathendriyasya vaiguṇyān
mātrādhyāropavān iva
jāyate pratyayo 'rthebhyas
tathaivoddeśajā matiḥ
//
akṛtsnaviṣayābhāsaṃ
śabdaḥ pratyayam āśritaḥ
artham āhānyarūpeṇa
svarūpeṇānirūpitam
//
rūpaṇavyapadeśābhyāṃ
laukike vartmani sthitau
jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca
sadṛśau bālapaṇḍitau
//
sarvārtharūpatā śuddhir
jñānasya nirupāśrayā
tato 'py asya parāṃ śuddhim
eke prāhur arūpikām
//
upaplavo hi jñānasya
bāhyākārānupātitā
kāluṣyam iva tat tasya
saṃsarge vyatibhedajam
//
yathā ca jñānam ālekhād
aśuddhau vyavatiṣṭhate
tathopāśrayavān arthaḥ
svarūpād viprakṛṣyate
//
evam arthasya śabdasya
jñānasya ca viparyaye
bhāvābhāvāv abhedena
vyavahārānupātinau
//
yathā bhāvam upāśritya
tadabhāvo 'nugamyate
tathābhāvam upāśritya
tadbhāvo 'py anugamyate
//
nābhāvo jāyate bhāvo
naiti bhāvo 'nupākhyatām
ekasmād ātmano 'nanyau
bhāvābhāvau vikalpitau
//
abhāvasyānupākhyatvāt
kāraṇaṃ na prasādhakam
sopākhyasya tu bhāvasya
kāraṇaṃ kiṃ kariśyati
//
tasmāt sarvam abhāvo vā
bhāvo vā sarvam iṣyate
na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid
ekasmāt satyataḥ sthitam
//
tasmān nābhāvam icchanti
ye loke bhāvavādinaḥ
abhāvavādino vāpi
na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam
//
advaye caiva sarvasmin
svabhāvād ekalakṣaṇe
parikalpeṣu maryādā
vicitraivopalabhyate
//
catasro hi yathāvasthā
nirupākhye prakalpitāḥ
evaṃ dvaividhyam apy etad
bhāvābhāvavyapāśrayam
//
avirodhī virodhī vā
sann asan vāpi yuktitaḥ
kramavān akramo vāpi
nābhāva upapadyate
//
avirodhī virodhī vā
sann asan vāpi tattvataḥ
kramavān akramo vāpi
tena bhāvo na vidyate
//
abhāve triṣu kāleṣu
na bhedasyāsti saṃbhavaḥ
tasminn asati bhāve 'pi
traikālyaṃ nāvatiṣṭhate
//
ātmatattvaparityāgaḥ
parato nopapadyate
ātmatattvaṃ tu parataḥ
svato vā nopakalpate
//
tattve virodho nānātva
upakāro na kaś cana
tattvānyatvaparityāge
vyavahāro nivartate
//
yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca
darśanaṃ cāvikalpitam
tasyaivārthasya satyatvaṃ
śritās trayyantavedinaḥ
//
sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā
yasmād āhur viśeṣavat
śabdās tasmād asatyeṣu
bhedeṣv eva vyavasthitāḥ
//
na hy abhāvasya sadbhāve
bhāvasyātmā prahīyate
na cābhāvasya nāstitve
bhāvasyātmā prasūyate
//
na śābaleyasyāstitvaṃ
bāhuleyasya bādhakam
na śābaleyo nāstīti
bāhuleyaḥ prakalpate
//
abhāvo yadi vastu syāt
tatreyaṃ syāt vicāraṇā
tataś ca tadabhāve 'pi
syād vicāryam idaṃ punaḥ
//
avastu syād atītaṃ yad
vyavahārasya gocaram
tatra vastugato bhedo
na nirvacanam arhati
//
apade 'rthe padanyāsaḥ
kāraṇasya na vidyate
atha ca prāgasadbhāvaḥ
kāraṇe sati dṛṣyate
//
kā tasya prāgavastheti
vastvāśritam idaṃ punaḥ
prāg avastheti na hy etad
dvayam apy asty avastuni
//
na cordhvam asti nāstīti
vacanāyānibandhanam
alaṃ syād apadasthānam
etad vācaḥ pracakṣate
//
atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir
yad abhāgaṃ yad akramam
bhāvānāṃ prāg abhūtānām
ātmatattvaṃ prakāśate
//
vikalpotthāpitenaiva
sarvo bhāvena laukikaḥ
mukhyeneva padārthena
vyavahāro vidhīyate
//
bhāvaśaktim ataś caināṃ
manyante nityavādinaḥ
bhāvam eva kramam prāhur
na bhāvād aparaḥ kramaḥ
//
kramān na yaugapadyasya
kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ
yathaiva bhāvān nābhāvaḥ
kaś cid anyo 'vasīyate
//
kālasyāpy aparaṃ kālaṃ
nirdiśanty eva laukikāḥ
na ca nirdeśamātreṇa
vyatireko 'nugamyate
//
ādhāraṃ kalpayan buddhyā
nābhāve vyavatiṣṭhate
avastuṣv api notprekṣā
kasya cit pratibadhyate
//
tasmāc chaktivibhāgena
nityaḥ sadasadātmakaḥ
eko 'rthaḥ śabdavācyatve
bahurūpaḥ prakāśate
//
vyavahāraś ca lokasya
padārthaiḥ parikalpitaiḥ
śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ
laukikaḥ pravibhajyate
//
3,4: Bhūyodravyasamuddeśaḥ
saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ
saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ
śāstre vibhaktā vākyārthāt
prakṛtipratyayārthavat
//
nimittabhūtāḥ sādhutve
śāstrād anumitātmakāḥ
ke cit padārthā vakṣyante
saṃkśepeṇa yathāgamam
//
vastūpalakṣaṇaṃ yatra
sarvanāma prayujyate
dravyam ity ucyate so 'rto
bhedyatvena vivakśitaḥ
//
3,5: Guṇasamudeśa
saṃsargi bhedakaṃ yad yat
savyāpāraṃ pratīyate
guṇatvaṃ paratantratvāt
tasya śāstra udāhṛtam
//
dravyasyāvyapadeśasya
ya upādīyate guṇaḥ
bhedako vyapadeśāya
tatprakarṣo 'bhidhīyate
//
sarvasyaiva pradhānasya
na vinā bhedahetunā
prakarṣo vidyate nāpi
'śabdasyopaiti vācyatām
//
vidyamānāḥ pradhāneṣu
na sarve bhedahetavaḥ
viśeṣaśabdair ucyante
vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ
//
vastūpalakṣaṇe tatra
viśeṣo vyāpṛto yadi
prakarṣo niyamābhāvāt
syād avijñātahetukaḥ
//
sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ
niyamena prakṛṣyate
saṃsargiṇā nimittena
nikṛṣṭenādhikena vā
//
nāpekṣate nimittaṃ ca
prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi
dravyasya syād upādānaṃ
prakarṣaṃ praty anarthakaṃ
//
savyāpāro guṇas tasmāt
svaprakarṣanibandhanaḥ
dravyātmānaṃ bhinatty eva
svaprakarṣaṃ niveśayan
//
arūpaṃ pararūpeṇa
dravyam ākhyāyate yathā
aprakarṣaṃ prakarṣeṇa
guṇasyāviśyate tathā
//
3,6: Diksamuddeśa
dik sādhanam kriyā kāla
iti vastvabhidhāyinaḥ
śaktirūpe padārthānām
atyantam anavasthitāḥ
//
vyatirekasya yo hetur
avadhipratipādyayoḥ
ṛjv ity evam yato 'nyena
vinā buddhiḥ pravartate
//
karmano jātibhedānām
abhivyaktir yadāśrayā
sā svair upādhibhir bhinnā
śaktir dig iti kathyate
//
parāparatve mūrtināṃ
deśabhedanibandhane
tata eva prakalpete
kramarūpe tu kālataḥ
//
ākāśasya pradeśena
bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak
sā saṃyogavibhāgānām
upādhitvāya kalpate
//
diśo vyavasthā deśānāṃ
digvyavasthā na vidyate
śaktayaḥ khalu bhāvānām
upakāraprabhāvitāḥ
//
pratyastarūpā bhāveṣu
dik pūrvety abhidhīyate
pūrvabuddhir yato dik sā
samākhyāmātram anyathā
//
svāṅgād vyavasthā yā loke
na tasyām niyatā diśaḥ
pratyaṅmukhasya yat paścāt
tat purastād viparyaye
//
deśavyavasthāniyamo
dikṣu na vyavatiṣṭhate
rūḍham apy aparatvena
pūrvam ity abhidhīyate
//
ato bhāṣitapuṃskatvāt
puṃvadbhāvo na sidhyati
asminn arthe na śabdena
prasavaḥ kva cid ucyate
//
dikśakter abhidhāne tu
niyataṃ diśi darśanam
pūrvādināṃ yathā ṣaṣṭer
jīvitasyāvadhāraṇe
//
chāyābhābhyāṃ nagādīnām
bhāgabhedaḥ prakalpate
ataddharmasu bhāveṣu
bhāgabhedo na kalpate
//
paramāṇor abhāgasya
diśā bhāgo vidhīyate
bhāgaprakalpanāśaktiṃ
prathamāṃ tāṃ pracakṣate
//
adeśāś cāpy abhāgāś ca
niṣkramā nirupāśrayāḥ
bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu
śaktibhedaḥ prakalpate
//
nirbhāgātmakatā tulyā
paramāṇor ghaṭasya ca
bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra
parimāṇaṃ ca yat tayoḥ
//
yataḥ prakalpate bhedo
bhedas tatrāpi dṛśyate
adṛṣṭoparatiṃ bhedam
ato 'yuktataraṃ viduḥ
//
sarvatra tasya kāryasya
darśanād vibhur iṣyate
vibhutvam etad evāhur
anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ
//
caitanyavat sthitā loke
dikkālaparikalpanā
prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi
ko 'nyathā sthāpayiṣyati
//
saṃkaro vyavahārāṇāṃ
prakṛteḥ syād viparyaye
tasmāt tyajann imān bhāvān
punar evāvalambate
//
tasyās tu śakteḥ pūrvādi
bhedo bhāvāntarāśrayaḥ
bhinnā dik tena bhedena
bhedāyaivopakalpate
//
avadhitvena cāpekṣā
yoge diglakṣaṇo vidhiḥ
pūrvam asyeti ṣaṣṭhy eva
dṛṣṭā dharmāntarāśraye
//
pūrvādināṃ viparyāso
'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare
ṛjv etad asyety etac ca
liṅgaṃ na vyatikīryate
//
antaḥkaraṇadharmo vā
bahir evaṃ prakāśate
asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ
prakriyāyāṃ na vidyate
//
ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ
nānātvaṃ veti kalpane
avastupatite jñātvā
satyato na parāmṛśet
//
vikalpātītatattveṣu
saṃketopanibandhanāḥ
bhāveṣu vyavahārā ye
lokas tatrānugamyate
//
naikatvam asty anānātvaṃ
vinaikatvena netarat
paramārthe tayor eṣa
bhedo 'tyantaṃ na vidyate
//
na śaktīnāṃ tathā bhedo
yathā śaktimatām sthitiḥ
na ca laukikam ekatvaṃ
tāsām ātmasu vidyate
//
naikatvaṃ vyavatiṣṭheta
nānātvaṃ cen na kalpayet
nānātvaṃ cāvahīyeta
yady ekatvaṃ na kalpayet
//
3,7: Sādhanasamuddeśa
svāśraye samavetānāṃ
tadvad evāśrayāntare
kriyāṇām abhiniṣpattau
sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ
//
śaktimātrāsamūhasya
viśvasyānekadharmaṇaḥ
sarvadā sarvathā bhāvāt
kva cit kiṃ cid vivakṣyate
//
sādhanavyavahāraś ca
buddhyavasthānibandhanaḥ
sann asan vārtharūpeṣu
bhedo buddhyā prakalpyate
//
buddhyā samīhitaikatvān
pañcālān kurubhir yadā
punar vibhajate vaktā
tadāpāyaḥ pratīyate
//
śabdopahitarūpāṃś ca
buddher viṣayatāṃ gatān
pratyakṣam iva kaṃsādīn
sādhanatvena manyate
//
buddhipravṛttirūpaṃ ca
samāropyābhidhātṛbhiḥ
artheṣu śaktibhedānāṃ
kriyate parikalpanā
//
vyaktau padārthe śabdāder
janyamānasya karmaṇaḥ
sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ
buddhirūpaprakalpitam
//
svatantraparatantratve
kramarūpaṃ ca darśitam
nirīheṣv api bhāveṣu
kalpanopanibandhanam
//
śaktayaḥ śaktimantaś ca
sarve saṃsargavādinām
bhāvās teṣv asvaśabdeṣu
sādhanatvaṃ nirūpyate
//
ghaṭasya dṛśikarmatve
mahattvādīni sādhanam
rūpasya dṛśikarmatve
rūpatvādīni sādhanam
//
svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca
śaktimanto rasādayaḥ
niyatagrahaṇā loke
śaktayas tās tathāśrayaiḥ
//
indriyārthamanaḥkartṛ
saṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit
yad yadā yadanugrāhi
tat tadā tatra sādhanam
//
svaśabdair abhidhāne tu
sa dharmo nābhidhīyate
vibhaktyādibhir evāsāv
upakāraḥ pratīyate
//
nimittabhāvo bhāvānām
upakārārtham āśritaḥ
natir āvarjanety evaṃ
siddhaḥ sādhanam iṣyate
//
sa tebhyo vyatirikto vā
teṣām ātmaiva vā tathā
vyatirekam upāśritya
sādhanatvena kalpyate
//
saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ
vyavasāye tv anantarā
vyavasāyas tathārambhe
sādhanatvāya kalpate
//
pūrvasmin yā kriyā saiva
parasmin sādhanaṃ matā
saṃdarśane tu caitanyaṃ
viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ
//
niṣpattimātre kartṛtvaṃ
sarvatraivāsti kārake
vyāpārabhedāpekṣāyāṃ
karaṇatvādisaṃbhavaḥ
//
putrasya janmani yathā
pitroḥ kartṛtvam ucyate
ayam asyām iyaṃ tv asmād
iti bhedo vivakṣayā
//
guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ
kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ
nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ
svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ
//
karaṇatvādibhir jñātāḥ
kriyābhedānupātibhiḥ
svātantryam uttaraṃ labdhvā
pradhāne yānti kartṛtām
//
yathā rājñā niyukteṣu
yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam
teṣu vṛttau tu labhate
rājā jayaparājayau
//
tathā kartrā niyukteṣu
sarveṣv ekārthakāriṣu
kartṛtvaṃ karaṇatvāder
uttaraṃ na virudhyate
//
anāśrite tu vyāpāre
nimittaṃ hetur iṣyate
āśritāvadhibhāvaṃ tu
lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ
//
dravyādiviṣayo hetuḥ
kārakaṃ niyatakriyam
kartā kartrantarāpekṣaḥ
kriyāyāṃ hetur iṣyate
//
kriyāyai karaṇaṃ tasya
dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā
hetvarthā tu kriyā tasmān
na sa pratinidhīyate
//
prātilomyānulomyābhyāṃ
hetur arthasya sādhakaḥ
tādarthyam ānulomyena
hetutvānugataṃ tu tat
//
sarvatra sahajā śaktir
yāvaddravyam avasthitā
kriyākāle tv abhivyakter
āśrayād upakāriṇī
//
kuḍyasyāvaraṇe śaktir
asyādīnāṃ vidāraṇe
sarvadā sa tu san dharmaḥ
kriyākāle nirūpyate
//
svā"ngasaṃyoginaḥ pāśā
daityānāṃ vāruṇā yathā
vyajyante vijigīṣūṇāṃ
dravyāṇāṃ śaktayas tathā
//
taikṣṇyagauravakāṭhinya
saṃsthānaiḥ svair asir yadā
chedyaṃ prati vyāpriyate
śaktimān gṛhyate tadā
//
prā"n nimittāntarodbhūtaṃ
kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate
sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit
kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate
//
pravṛttir eva prathamaṃ
kva cid apy anapāśritā
śaktīr ekādhikaraṇe
srotovad apakarṣati
//
apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā
kriyāṃ vā kālam eva vā
tam evamlaksanam bhāvam
ke cid āhuh katham ca na
//
nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'anyeṣāṃ
bhedābhedasamanvitāḥ
kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu
jātivat samavasthitāḥ
//
dravyākārādibhedena
tāś cāparimitā iva
dṛśyante tattvam āsāṃ tu
ṣaṭ śaktīr nātivartate
//
nimittabhedād ekaiva
bhinnā śaktiḥ pratīyate
ṣoḍhā kartṛtvam evāhus
tatpravṛtter nibandhanam
//
tattve vā vyatireke vā
vyatiriktaṃ tad ucyate
śabdapramāṇako lokaḥ
sa śāstreṇānugamyate
//
paramārthe tu naikatvaṃ
pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam
pṛthaktvaikatvarūpeṇa
tattvam eva prakāśate
//
yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ
tad ekatvān na bhidyate
yad ekatvam asaṃdigdhaṃ
tat pṛthaktvān na bhidyate
//
dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ
sāgarāḥ sarito diśaḥ
antaḥkaraṇatattvasya
bhāgā bahir avasthitāḥ
//
kālavicchedarūpeṇa
tad evaikam avasthitam
sa hy apūrvāparo bhāvaḥ
kramarūpeṇa lakṣyate
//
dṛṣṭo hy avyatireke 'pi
vyatireko 'nvaye 'sati
vṛkṣādyarthānvayas tasmād
vibhaktyartho 'nya iṣyate
//
sāmānyaṃ kārakaṃ tasya
saptādyā bhedayonayaḥ
ṣaṭ karmākhyādibhedena
śeṣabhedas tu saptamī
//
[atha karmādhikāraḥ]
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca
prāpyaṃ ceti tridhā matam
tatrepsitatamaṃ karma
caturdhānyat tu kalpitam
//
audāsīnyena yat prāpyaṃ
yac ca kartur anīpsitam
saṃjñāntarair anākhyātaṃ
yad yac cāpy anyapūrvakam
//
satī vāvidyamānā vā
prakṛtiḥ pariṇāminī
yasya nāśriyate tasya
nirvartyatvaṃ pracakṣate
//
prakṛtes tu vivakṣāyāṃ
vikāryaṃ kaiś cid anyathā
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca
karma śāstre pradarśitam
//
yad asaj jāyate sad vā
janmanā yat prakāśyate
tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca
karma dvedhā vyavasthitam
//
prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ
kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat
kiṃ cid guṇāntarotpattyā
suvarṇādivikāravat
//
kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ
siddhir yatra na gamyate
darśanād anumānād vā
tat prāpyam iti kathyate
//
viśeṣalābhaḥ sarvatra
vidyate darśanādibhiḥ
keṣāṃ cit tadabhivyakti
siddhir dṛṣṭiviṣādiṣu
//
ābhāsopagamo vyaktiḥ
soḍhatvam iti karmaṇaḥ
viśeṣāḥ prāpyamāṇasya
kriyāsiddhau vyavasthitāḥ
//
nirvartyādiṣu tat pūrvam
anubhūya svatantratām
kartrantarāṇāṃ vyāpāre
karma saṃpadyate tataḥ
//
tadvyāpāraviveke 'pi
svavyāpāre vyavasthitam
karmāpadiṣṭāṃllabhate
kva cic chāstrāśrayān vidhīn
//
nivṛttapreṣaṇaṃ karma
svakriyāvayave sthitam
nivartamāne karmatve
sve kartṛtve 'vatiṣṭhate
//
tāni dhātvantarāṇy eva
pacisidhyativad viduḥ
bhede 'pi tulyarūpatvād
ekatvaparikalpanā
//
ekadeśe samūhe ca
vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ
svabhāvataḥ pravartante
tulyarūpasamanvitāḥ
//
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ
ruhau śuddhe pratīyate
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ
ṇyante 'pi pratipadyate
//
avasthāṃ pañcamīm āhur
ṇyante tāṃ karmakartari
nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ
prākṛte 'rthe ṇij ucyate
//
bravīti pacater arthaṃ
sidhyatir na vinā ṇicā
sa ṇyantaḥ pacater arthe
prākṛte vyavatiṣṭhate
//
keṣāṃ cid devadattāder
vyāpāro yaḥ sakarmake
sa vinā devadattādeḥ
kaṭādiṣu vivakṣyate
//
nivṛttapreṣaṇaṃ karma
svasya kartuḥ prayojakam
preṣaṇāntarasaṃbandhe
ṇyante lenābhidhīyate
//
sadṛśādiṣu yat karma
kartṛtvaṃ pratipadyate
āpattyāpādane tatra
viṣayatvaṃ prati kriye
//
kutaś cid āhṛtya padam
evaṃ ca parikalpane
karmasthabhāvakatvaṃ syād
darśanādyabhidhāyinām
//
viśeṣadarśanaṃ yatra
kriyā tatra vyavasthitā
kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ
śabdair eva prakāśyate
//
kālabhāvādhvadeśānām
antarbhūtakriyāntaraiḥ
sarvair akarmakair yoge
karmatvam upajāyate
//
ādhāratvam iva prāptās
te punar dravyakarmasu
kālādayo bhinnakakṣyaṃ
yānti karmatvam uttaram
//
atas taiḥ karmabhir dhātur
yukto 'dravyair akarmakaḥ
lasya karmaṇi bhāve ca
nimittatvāya kalpate
//
sarvaṃ cākathitaṃ karma
bhinnakakṣyaṃ pratīyate
dhātvarthoddeśabhedena
tan nepsitatamaṃ kila
//
pradhānakarma kathitaṃ
yat kriyāyāḥ prayojakam
tatsiddhaye kriyāyuktam
anyat tv akathitaṃ smṛtam
//
duhyādivan nayatyādau
karmatvam akathāśrayam
ākhyātānupayoge tu
niyamāc cheṣa iṣyate
//
antarbhūtaṇijarthānāṃ
duhyādīnāṃ ṇijantavat
siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ
ṇijantaniyamas tathā
//
karaṇasya svakakṣyāyāṃ
na prakarṣāśrayo yathā
karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ
na syād atiśayas tathā
//
karmaṇas tv āptum iṣṭatva
āśrite 'tiśayo yataḥ
āśrīyate tato 'tyantaṃ
bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā
//
ṇijante ca yathā kartā
sakriyaḥ san prayujyate
na duhyādau tathā kartā
niṣkriyo 'pi prayujyate
//
bhedavākyaṃ tu yan ṇyante
nīduhiprakṛtau ca yat
śabdāntaratvān naivāsti
saṃsparśas tasya dhātunā
//
yathaivaikam apādānaṃ
śāstre bhedena darśitam
tathaikam eva karmāpi
bhedena pratipāditam
//
nirvartyo vā vikāryo vā
prāpyo vā sādhanāśrayaḥ
kriyāṇām eva sādhyatvāt
siddharūpo 'bhidhīyate
//
ahiteṣu yathā laulyāt
kartur icchopajāyate
viṣādiṣu bhayādibhyas
tathaivāsau pravartate
//
pradhānetarayor yatra
dravyasya kriyayoḥ pṛthak
śaktir guṇāśrayā tatra
pradhānam anurudhyate
//
pradhānaviṣayā śaktiḥ
pratyayenābhidhīyate
yadā guṇe tadā tadvad
anuktāpi prakāśate
//
pacāv anuktaṃ yat karma
ktvānte bhāvābhidhāyini
bhujau śaktyantare 'py ukte
tat taddharma prakāśate
//
iṣeś ca gamisaṃsparśād
grāme yo lo vidhīyate
tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ
kriyate gamikarmaṇaḥ
//
paktvā bhujyata ity atra
keṣāṃ cin na vyapekṣate
odanaṃ pacatiḥ so 'sāv
anumānāt pratīyate
//
tathābhiniviśau karma
yat ti"nante 'bhidhīyate
ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi
na tatrecchanti saptamīm
//
yan nirvṛttāśrayaṃ karma
prāpter apracitaṃ punaḥ
bhakṣyādiviṣayāpattyā
bhidyamānaṃ tad īpsitam
//
dhātor arthāntare vṛtter
dhātvarthenopasaṃgrahāt
prasiddher avivakṣātaḥ
karmaṇo 'karmikā kriyā
//
bhedā ya ete catvāraḥ
sāmānyena pradarśitāḥ
te nimittādibhedena
bhidyante bahudhā punaḥ
//
[iti karmādhikāraḥ] [atha karaṇādhikāraḥ]
kriyāyāḥ pariniṣpattir
yadvyāpārād anantaram
vivakṣyate yadā tatra
karaṇatvaṃ tadā smṛtam
//
vastutas tad anirdeśyaṃ
na hi vastu vyavasthitam
sthālyā pacyata ity eṣā
vivakṣā dṛśyate yataḥ
//
karaṇeṣu tu saṃskāram
ārabhante punaḥ punaḥ
viniyogaviśeṣāṃś ca
pradhānasya prasiddhaye
//
svakakṣyāsu prakarṣaś ca
karaṇānāṃ na vidyate
āśritātiśayatvaṃ tu
paratas tatra lakṣaṇam
//
svātantrye 'pi prayoktāra
ārād evopakurvate
karaṇena hi sarveṣāṃ
vyāpāro vyavadhīyate
//
kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ
nyagbhāvas tv eva kartari
siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ
sādhakatvaṃ prakṛṣyate
//
asyādīnāṃ tu kartṛtve
taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ
taikṣṇyādīnāṃ svatantratve
dvedhātmā vyavatiṣṭhate
//
ātmabhede 'pi saty evam
eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ
tadāśrayatvād bhede 'pi
kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ
//
yathā ca saṃnidhānena
karaṇatvaṃ pratīyate
tathaivāsaṃnidhāne 'pi
kriyāsiddheḥ pratīyate
//
stokasya vābhinirvṛtter
anirvṛtteś ca tasya vā
prasiddhiṃ karaṇatvasya
stokādīnāṃ pracakṣate
//
dharmāṇāṃ tadvatā bhedād
abhedāc ca viśiṣyate
kriyāvadher avaccheda
viśeṣād bhidyate yathā
//
[iti karaṇādhikāraḥ] [atha kartradhikāraḥ]
prāg anyataḥ śaktilābhān
nyagbhāvāpādanād api
tadadhīnapravṛttitvāt
pravṛttānāṃ nivartanāt
//
adṛṣṭatvāt pratinidheḥ
praviveke ca darśanāt
ārād apy upakāritve
svātantryaṃ kartur ucyate
//
dharmair abhyuditaiḥ śabde
niyamo na tu vastuni
kartṛdharmavivakṣāyāṃ
śabdāt kartā pratīyate
//
ekasya buddhyavasthābhir
bhede ca parikalpite
kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca
karmatvaṃ copajāyate
//
utpatteḥ prāg asadbhāvo
buddhyavasthānibandhanaḥ
aviśiṣṭaḥ satānyena
kartā bhavati janmanaḥ
//
kāraṇaṃ kāryabhāvena
yadā vāvyavatiṣṭhate
kāryaśabdaṃ tadā labdhvā
kāryatvenopajāyate
//
yathāheḥ kuṇḍalībhāvo
vyagrāṇāṃ vā samagratā
tathaiva janmarūpatvaṃ
satām eke pracakṣate
//
vibhaktayoni yat kāryaṃ
kāraṇebhyaḥ pravartate
svā jātir vyaktirūpeṇa
tasyāpi vyavatiṣṭhate
//
bhāveṣv eva padanyāsaḥ
prajñāyā vāca eva vā
nāstīty apy apade nāsti
na ca sad bhidyate tataḥ
//
buddhiśabdau pravartete
yathābhūteṣu vastuṣu
teṣām anyena tattvena
vyavahāro na vidyate
//
ākāśasya yathā bhedaś
chāyāyāś calanaṃ yathā
janmanāśāv abhede 'pi
tathā kaiś cit prakalpitau
//
yathaivākāśanāstitvam
asan mūrtinirūpitam
tathaiva mūrtināstitvam
asadākāśaniśrayam
//
yathā tadarthair vyāpāraiḥ
kriyātmā vyapadiśyate
abhedagrahaṇād eṣa
kāryakāraṇayoḥ kramaḥ
//
vikāro janmanaḥ kartā
prakṛtir veti saṃśaye
bhidyate pratipattṛṇāṃ
darśanaṃ li"ngadarśanaiḥ
//
kḷpi saṃpadyamāne yā
caturthī sā vikārataḥ
suvarṇapiṇḍe prakṛtau
vacanaṃ kuṇḍalāśrayam
//
vākye saṃpadyateḥ kartā
sa"nghaś cvyantasya kathyate
vṛttau saṅghībhavantīti
brāhmaṇānāṃ svatantratā
//
atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ
na tasmin yuṣmadāśrayā
pravṛttiḥ puruṣasyāsti
prākṛtaḥ sa vidhīyate
//
pūrvāvasthām avijahat
saṃspṛśan dharmam uttaram
saṃmūrchita ivārthātmā
jāyamāno 'bhidhīyate
//
savyāpārataraḥ kaś cit
kva cid dharmaḥ pratīyate
saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ
bhedavatyo 'pi śaktayaḥ
//
viparītārthavṛttitvaṃ
puruṣasya viparyaye
gamyeta sādhanaṃ hy atra
savyāpāraṃ pratīyate
//
tvam anyo bhavasīty eṣā
tatra syāt parikalpanā
rājñi bhṛtyatvamāpanne
yathā tadvad gatir bhavet
//
saṃbhāvanāt kriyāsiddhau
kartṛtvena samāśritaḥ
kriyāyām ātmasādhyāyāṃ
sādhanānāṃ prayojakaḥ
//
prayogamātre nyagbhāvaṃ
svātantryād eva niśritaḥ
aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ
svatantrair muktasaṃśayaiḥ
//
nimittebhyaḥ pravartante
sarva eva svabhūtaye
abhiprāyānurodho 'pi
svārthasyaiva prasiddhaye
//
[iti kartradhikāraḥ][atha hetvadhikāraḥ]
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs
tatsamarthāni cācaran
kartaiva vihitāṃ śāstre
hetusaṃjñāṃ prapadyate
//
dravyamātrasya tu praiṣe
pṛcchyāder loḍ vidhīyate
sakriyasya prayogas tu
yadā sa viṣayo ṇicaḥ
//
guṇakriyāyāṃ svātantryāt
preṣaṇe karmatāṃ gataḥ
niyamāt karmasaṃjñāyāḥ
svadharmeṇābhidhīyate
//
kriyāyāḥ prerakaṃ karma
hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ
karmārthā ca kriyotpatti
saṃskārapratipattibhiḥ
//
[iti hetvadhikāraḥ] [atha saṃpradānādhikāraḥ]
anirākaraṇāt kartus
tyāgā"ngaṃ karmaṇepsitam
preraṇānumatibhyāṃ ca
labhate saṃpradānatām
//
hetutve karmasaṃjñāyāṃ
śeṣatve vāpi kārakam
rucyarthādiṣu śāstreṇa
saṃpradānākhyam ucyate
//
bhedasya ca vivakṣāyāṃ
pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati
parasyā"ngasya karmatvān
na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam
//
kriyāṇāṃ samudāye tu
yadaikatvaṃ vivakṣitam
tadā karma kriyāyogāt
svākhyayaivopacaryate
//
bhedābhedavivakṣā ca
svabhāvena vyavasthitā
tasmād gatyarthakarmatve
vyabhicāro na dṛśyate
//
vikalpenaiva sarvatra
saṃjñe syātām ubhe yadi
ārambheṇa na yogasya
pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet
//
tyāgarūpaṃ prahātavye
prāpye saṃsargadarśanam
āsthitaṃ karma yat tatra
dvairūpyaṃ bhajate kriyā
//
[iti saṃpradānādhikāraḥ] [athāpādānādhikāraḥ]
nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid
upāttaviṣayaṃ tathā
apekṣitakriyaṃ ceti
tridhāpādānam ucyate
//
saṃyogabhedād bhinnātmā
gamir eva bhramir yathā
dhruvāvadhir apāyo 'pi
samavetas tathādhruve
//
dravyasvabhāvo na dhrauvyam
iti sūtre pratīyate
apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ
yat tu tāvad vivakṣitam
//
saraṇe devadattasya
dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ
āviṣṭaṃ yad apāyena
tasyādhrauvyaṃ pracakṣate
//
ubhāv apy adhruvau meṣau
yady apy ubhayakarmaje
vibhāge pravibhakte tu
kriye tatra vivakṣite
//
meṣāntarakriyāpekṣam
avadhitvaṃ pṛthak pṛthak
meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ
kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak
//
abhedena kriyaikā tu
dvisādhyā ced vivakṣitā
meṣāv apāye kartārau
yady anyo vidyate 'vadhiḥ
//
gatir vinā tv avadhinā
nāpāya iti gamyate
vṛkṣasya parṇaṃ patatīty
evaṃ bhāṣye nidarśitam
//
bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ
sthitiś ceti virodhinaḥ
yugapan na vivakṣyante
sarve dharmā balāhake
//
dhanuṣā vidhyatīty atra
vināpāyavivakṣayā
karaṇatvaṃ yato nāsti
tasmāt tad ubhayaṃ saha
//
ekaiva vā satī śaktir
dvirūpā vyavatiṣṭhate
nimittaṃ saṃjñayos tatra
parayā bādhyate 'parā
//
nirdhāraṇe vibhakte yo
bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ
upāttāpekṣitāpāyaḥ
so 'budhapratipattaye
//
[ity apādānādhikāraḥ] [athādhikaraṇādhikāraḥ]
kartṛkarmavyavahitām
asākṣād dhārayat kriyām
upakurvat kriyāsiddhau
śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam
//
upaśleṣasya cābhedas
tilākāśakaṭādiṣu
upakārās tu bhidyante
saṃyogisamavāyinām
//
avināśo gurutvasya
pratibandhe svatantratā
digviśeṣād avaccheda
ityādyā bhedahetavaḥ
//
ākāśam eva keṣāṃ cid
deśabhedaprakalpanāt
ādhāraśaktiḥ prathamā
sarvasaṃyogināṃ matā
//
idam atreti bhāvānām
abhāvān na prakalpate
vyapadeśas tam ākāśa
nimittaṃ saṃpracakṣate
//
kālāt kriyā vibhajyanta
ākāśāt sarvamūrtayaḥ
etāvāṃś caiva bhedo 'yam
abhedopanibandhanaḥ
//
yady apy upavasir deśa
viśeṣam anurudhyate
śabdapravṛttidharmāt tu
kālam evāvalambate
//
vasatāv aprayukte 'pi
deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ
aprayuktaṃ trirātrādi
karma copavasau smṛtam
//
[ity adhikaraṇādhikāraḥ] [atha śeṣādhikāraḥ]
saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ
kriyākārakapūrvakaḥ
śrutāyām aśrutāyāṃ vā
kriyāyāṃ so 'bhidhīyate
//
dviṣṭho 'py asau parārthatvād
guṇeṣu vyatiricyate
tatrābhidhīyamānaḥ san
pradhāne 'py upayujyate
//
nimittaniyamaḥ śabdāt
saṃbandhasya na gṛhyate
karmapravacanīyais tu
sa viśeṣo 'varudhyate
//
sādhanair vyapadiṣṭe ca
śrūyamāṇakriye punaḥ
proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī
samāsasya nivṛttaye
//
niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā
ṣaṣthī ca pratiṣidhyate
śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā
samāsastatra neṣyate
//
anyena vyapadiṣṭasya
yasyānyatropajāyate
vyatirekaḥ sa dharmau dvau
labhate viṣayāntare
//
prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā
pradhāne yāti śeṣatām
sahayoge svayoge 'taḥ
pradhānatvaṃ na hīyate
//
[iti śeṣādhikāraḥ]
siddhasyābhimukhībhāva
mātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ
prāptābhimukhyo hy arthātmā
kriyāsu viniyujyate
//
saṃbodhanaṃ na vākyārtha
iti pūrvebhya āgamaḥ
uddeśena vibhaktyarthā
vākyārthāt samapoddhṛtāḥ
//
vibhaktyarthe 'vyayībhāva
vacanād avasīyatām
anyo dravyād vibhaktyarthaḥ
so 'vyayenābhidhīyate
//
dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ
tad atyantaṃ tathā bhavet
kriyāyoge 'pi tasyāsau
dravyātmā nāpahīyate
//
tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ
tat karma na punar bhavet
sarvasya vānyathābhāvas
tasya dravyātmano bhavet
//
3,8: Kriyāsamuddeśa
yāvat siddham asiddhaṃ vā
sādhyatvenābhidhīyate
āśritakramarūpatvāt
tat kriyeti pratiyate
//
kāryakāraṇabhāvena
dhvanatīty āśritakramaḥ
dhvaniḥ kramanivṛttau tu
dhvanir ity eva kathyate
//
śvete śvetata ity etac
chvetatvena prakāśate
āśritakramarūpatvād
abhidhānaṃ pravartate
//
guṇabhūtair avayavaiḥ
samūhaḥ kramajanmanām
buddhyā prakalpitābhedaḥ
kriyeti vyapadiśyate
//
samūhaḥ sa tatbābhūtaḥ
pratibhedam samūhisu
samāpyate tato bhede
kālabhedasya saṃbhavaḥ
//
kramāt sadasatāṃ teṣām
ātmāno na samūhinām
sadvastuviṣayair yānti
saṃbandhaṃ cakṣurādibhiḥ
//
yathā gaur iti samghātaḥ
sarvo nendriyagocaraḥ
bhāgaśas tūpalabdhasya
buddhau rūpaṃ nirūpyate
//
indriyair anyathāprāptau
bhedāmśopanipātibhiḥ
alātacakravad rūpaṃ
kriyāṇāṃ parikalpyate
//
yathā ca bhāgāḥ pacater
udakāsecanādayaḥ
udakāsecanādināṃ
jñeyā bhāgās tathāpare
//
yaś cāpakarṣaparyantam
anuprāptaḥ pratīyate
tatraikasmin kriyāśabdaḥ
kevale na prayujyate
//
pūrvottarais tathā bhāgaiḥ
samavasthāpitakramaḥ
ekaḥ so 'py asadadhyāsād
ākhyātair abhidhīyate
//
kālānupāti yad rūpaṃ
tad astīty anugamyate
paritas tu paricchinnaṃ
bhāva ity eva kathyate
//
vyavahārasya siddhatvān
na ceyaṃ guṇakalpanā
upacāro hi mukhyasya
saṃbhavād avatiṣṭhate
//
āhitottaraśaktitvāt
pratyekaṃ vā samūhinaḥ
anekarūpā lakṣyante
kramavanta ivākramāḥ
//
anantaraṃ phalaṃ yasyāḥ
kalpate tām kriyām viduḥ
pradhānabhūtāṃ tādarthyād
anyāsāṃ tu tadākhyatā
//
*kriyāpravṛttau yo hetus
tadarthaṃ yad viceṣṭitam
anapekṣya prayuñjīta
gacchatīty avadhārayan
//
satsu pratyayarūpo 'sau
bhāvo yāvan na jāyate
tāvat pareṣāṃ rūpeṇa
sādhyaḥ sann abhidhīyate
//
siddhe tu sādhanākāṅkṣā
kṛtārthatvān nivartate
na kriyāvācināṃ tasmāt
prayogas tatra vidyate
//
sa cāpūrvāparibhūta
ekatvād akramātmakaḥ
pūrvāparāṇāṃ dharmeṇa
tadarthenānugamyate
//
asan nivartate tasmād
yat sat tad upalabhyate
tayoḥ sadasatoś cāsāv
ātmaika iva gṛhyate
//
jātim anye kriyām āhur
anekavyaktivartinīm
asādhyā vyaktirūpeṇa
sā sādhyevopalabhyate
//
ante yā vā kriyābhāge
jātiḥ saiva kriyā smṛtā
sā vyakter anuniṣpāde
jāyamāneva gamyate
//
svavyāpāraviśiṣṭānām
sattā vā, kartṛkarmanām
kriyā vyāpārabhedeṣu
sattā vā samavāyinī
//
antye vātmani yā sattā
sā kriyā kaiś cid iṣyate
bhāva eva hi dhātvartha
ity avicchinna āgamaḥ
//
buddhiṃ tajjātim anye tu
buddhisattām athāpare
pratyastarūpāṃ bhāveṣu
kriyeti pratijānate
//
āvirbhāvatirobhāvau
janmanāśau tathāparaiḥ
ṣaṭsu bhāvavikāreṣu
kalpitau vyāvahārikau
//
tābhyāṃ sarvapravṛttīnām
abhedenopasamgrahaḥ
janmaivāśritasārūpyaṃ
sthitir ity abhidhīyate
//
*jāyamānān na janrnānyad
vināśe 'py apadārthatā
ato bhāvavikāreṣu
sattaikā vyavatiṣṭhate
//
*pūrvabhāgas tu yaj jātāt
taj janmety apadiśyate
āśritakramarūpeṇa
nimittatve vivakṣite
//
ākhyātaśabdair artho 'sāv
evaṃbhūto 'bhidhīyate
nāmaśabdāḥ pravartante
saṃharanta iva kramam
//
phalaṃ phalāpadeśo vā
vastu vā tadvirodhi yat
tad anyad eva pūrveṣāṃ
nāga ity apadiśyate
//
naivāsti naiva nāstīti
vastuno grahanād vinā
kalpate pararūpeṇa
vastv anyad anugamyate
//
bhāvābhāvau ghaṭādinām
aspṛśann api pāṇinā
kaś cid vedāprakāśe 'pi
prakāśe tata eva vā
//
vyāpi saukṣmyaṃ kva cid yāti
kva cit saṃhanyate punaḥ
akurvāṇo 'tha vā kiṃ cit
svaśaktyaivaṃ prakāśate
//
sarvarūpasya tattvasya
yat krameṇeva darśanam
bhāgair iva prakḷptiś ca
tāṃ kriyām apare viduḥ
//
sattā svaśaktiyogena
sarvarūpā vyavasthitā
sādhyā ca sādhanaṃ caiva
phalaṃ bhoktā phalasya ca
//
kriyām anye tu manyante
kva cid apy anapāśritām
sādhanaikārthakāritve
pravṛttim anapāyinīm
//
sāmānyabhūtā sā pūrvaṃ
bhāgaśaḥ pravibhajyate
tato vyāpārarūpeṇa
sādhyeva vyavatiṣṭhate
//
prakṛtiḥ sādhanānāṃ sā
prathamaṃ tac ca kārakam
vyāpārāṇāṃ tato 'nyatvam
aparair upavarṇyate
//
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ
ke cid evopakārinaḥ
saṃsarge kaś cid esāṃ tu
prādhānyena pratīyate
//
sādhyatvāt tatra cākhyātair
vyāpārāḥ siddhasādhanāḥ
prādhānyenābhidhīyante
phalenāpi pravartitāḥ
//
ekatvāvṛttibhāvābhyāṃ
bhedābhedasamanvaye
saṃkhyās tatropalabhyante
saṃkhyeyāvayavakriyāḥ
//
siddhasyārthasya pākādeḥ
kathaṃ sādhanayogitā
sādhyatve vā tiṅantena
kṛtāṃ bhedo na kaś cana
//
tatra kārakayogāyā
yady ākhyātaṃ nibandhanam
ṣaṣṭhvāḥ sā lena saṃbandhe
vyudastā kartṛkarmanoḥ
//
ekābhidhāna eko 'rtho
yugapac ca dvidharmabhāk
na saṃbhavati siddhatve
sa sādhyaḥ syāt kathaṃ punaḥ
//
etāvat sādhanaṃ sādhyam
etāvad iti kalpanā
śāstra eva na vākye 'sti
vibhāgaḥ paramārthataḥ
//
ākhyātaśabde bhāgābhyāṃ
sādhyasādhanavartitā
prakalpitā yathā śāstre
sa ghañādisv api kramaḥ
//
sādhyatvena kriyā tatra
dhāturūpanibandhanā
sattvabhāvas tu yas tasyāḥ
sa ghañādinibandhanaḥ
//
bandhutābhedarūpeṇa
bandhuśabde vyavasthitā
samūho bandhvavasthā tu
pratyayenābhidhīyate
//
tatra yam prati sādhyatvam
asiddhā taṃ prati kriyā
siddhā tu yasmin sādhyatvaṃ
na tam eva punaḥ prati
//
rājñaḥ putrasya napteti
na rājñi vyatiricyate
putrasyārthaḥ pradhānatvaṃ
na cāsya vinivartate
//
mṛgo dhāvati paśyeti
sādhyasādhanarūpatā
tathā viṣayabhedena
saraṇasyopapadyate
//
lakṛtyaktakhalarthānāṃ
tathāvyayakṛtām api
rūḍhiniṣṭhāghañādinām
dhātuḥ sādhyasya vācakaḥ
//
sādhyasyāpariniṣpatteḥ
so 'yam ity anupagrahaḥ
tiṅantair antareṇevam
upamānaṃ tato na taiḥ
//
sādhanatvaṃ prasiddhaṃ ca
tiṅkṣu saṃbandhināṃ yataḥ
tenādhyāropa eva syād
upamā tu na vidyate
//
nyūneṣu ca samāptārtham
upamānaṃ vidhīyate
kriyā caivāśraye sarvā
tatra tatra samāpyate
//
yenaiva hetunā haṃsaḥ
patatīty abhidhīyate
ātau tasya samāptatvād
upamārtho na vidyate
//
kriyāṇāṃ jātibhinnānāṃ
sādṛśyaṃ nāvadhāryate
siddheś ca prakrame sādhyam
upamātum na śakyate
//
vanam vṛkṣā iti yathā
bhedābhedavyapāśrayāt
arthātmā bhidyate bhāve
sa bāhyābhyantare kramaḥ
//
sāmānye bhāva ity atra
yal liṅgam upalabhyate
bhedānāṃ anumeyatvān
na tat teṣu vivakṣyate
//
nirdeśe caritārthatvāl
liṅgaṃ bhāve 'vivaksitam
upamānavidhitvāc ca
bhāvād anyat pacādisu
//
bhavatau yat pacādināṃ
tāvad atropadiśyate
na ca liṅgam pacādināṃ
bhavatau samavasthitam
//
ekaś ca so 'rthaḥ sattākhyaḥ
katham cit kaiś cid ucyate
liṅgāni cāsya bhidyante
pacirūpādibhedavat
//
ācāryo mātulaś ceti
yathaiko vyapadiśyate
sambandhibhedād arthātmā
sa vidhiḥ paktibhāvayoḥ
//
3,9: Kālasamuddeśaḥ
vyāpāravyatirekeṇa
kālam eke pracakṣate
nityam ekaṃ vibhu dravyaṃ
parimāṇaṃ kriyāvatām
//
diṣṭiprasthasuvarṇādi
mūrtibhedāya kalpate
kriyābhedāya kālas tu
saṃkhyā sarvasya bhedikā
//
utpattau ca sthitau caiva
vināśe cāpi tadvatām
nimittaṃ kālam evāhur
vibhaktenātmanā sthitam
//
tam asya lokayantrasya
sūtradhāraṃ pracakṣate
pratibandhābhyanujñābhyāṃ
tena viśvaṃ vibhajyate
//
yadi na pratibadhnīyāt
pratibandhaṃ ca notsṛjet
avasthā vyatikīryeran
paurvāparyavinākṛtāḥ
//
tasyātmā bahudhā bhinno
bhedair dharmāntarāśrayaiḥ
na hi bhinnam abhinnaṃ vā
vastu kiṃ cana vidyate
//
naiko na cāpy aneko 'sti
na śuklo nāpi cāsitaḥ
dravyātmā sa tu saṃsargād
evaṃrūpaḥ prakāśate
//
saṃsargināṃ tu ye bhedā
viśeṣās tasya te matāḥ
sa bhinnas tair vyavasthānāṃ
kālo bhedāya kalpate
//
viśiṣṭakālasaṃbandhād
vṛttilābhaḥ prakalpate
śaktīnāṃ saṃprayogasya
hetutvenāvatiṣṭhate
//
janmābhivyaktiniyamāḥ
prayogopanibandhanāḥ
nityādhīnasthititvāc ca
sthitir niyamapūrvikā
//
sthitasyānugrahas tais tair
dharmaiḥ saṃsargibhis tataḥ
pratibandhas tirobhāvaḥ
prahāṇam iti cātmanaḥ
//
pratyavasthaṃ tu kālasya
vyāpāro 'tra vyavasthitaḥ
kāla eva hi viśvātmā
vyāpāra iti kathyate
//
mūrtīnāṃ tena bhinnānām
ācayāpacayāḥ pṛthak
lakṣyante pariṇāmena
sarvāsāṃ bhedayoginā
//
jalayantrabhramāveśa
sadṛśībhiḥ pravṛttibhiḥ
sa kalāḥ kalayan sarvāḥ
kālākhyāṃ labhate vibhuḥ
//
pratibhaddhāś ca yās tena
citrā viśvasya vṛttayaḥ
tāḥ sa evānujānāti
yathā tantuḥ śakuntikāḥ
//
viśiṣṭakālasaṃbandhāl
labdhapākāsu śaktiṣu
kriyābhivyajyate nityā
prayogākhyena karmaṇā
//
jātiprayuktā tasyāṃ tu
phalavyaktiḥ prajāyate
kuto 'py adbhutayā vṛttyā
śaktibhiḥ sā niyamyate
//
tatas tu samavāyākhyā
śaktir bhedasya bādhikā
ekatvam iva tā vyaktīr
āpādayati kāraṇaiḥ
//
athāsmān niyamād ūrdhvaṃ
jātayo yāḥ prayojikāḥ
tāḥ sarvā vyaktim āyānti
svacche chāyā ivāmbhasi
//
kāraṇānuvidhāyitvād
atha kāraṇa pūrvakāḥ
guṇās tatropajāyante
svajātivyaktihetavaḥ
//
āśrayāṇāṃ ca nityatvam
āśritānāṃ ca nityatā
tā vyaktīr anugṛhṇāti
sthitis tena prakalpate
//
anityasya yathotpāde
pāratantryaṃ tathā sthitau
vināśāyaiva tat śṛṣṭam
asvādhīnasthitiṃ viduḥ
//
sthitaḥ saṃsargibhir bhāvaiḥ
svakriyāsv anugṛhyate
naiṣāṃ sattām anudgṛhya
vṛttir janmavatāṃ smṛtā
//
jarākhyā kālaśaktir yā
śaktyantaravirodhinī
sā śaktīḥ pratibadhnāti
jāyante ca virodhinaḥ
//
prayojakās tu ye bhāvāḥ
sthitibhāgasya hetavaḥ
tirobhavanti te sarve
yata ātmā prahīyate
//
yathaivādbutayā vṛttyā
niṣkramaṃ nirnibandhanam
apadaṃ jāyate sarvaṃ
tathāsyātmā prahīyate
//
kriyayor apavargiṇyor
nānārthasamavetayoḥ
saṃbandhinā vinaikena
paricchedaḥ kathaṃ bhavet
//
yathā tulāyāṃ haste vā
nānādravyavyavasthitam
gurutvaṃ parimīyeta
kālād evaṃ kriyāgatiḥ
//
jahāti sahavṛttāś ca
kriyāḥ sa samavasthitāḥ
vrīhir yathodakaṃ tena
hāyanākhyāṃ prapadyate
//
pratibandhābhyanujñābhyāṃ
vṛttir yā tasya śāsvatī
tayā vibhajyamāno 'sau
bhajate kramarūpatāṃ
//
kartṛbhedāt tadartheṣu
pracayāpacayau gataḥ
samatvaṃ viṣamatvaṃ vā
sa ekaḥ pratipadyate
//
kriyābhedād yathaikasmiṃs
takṣādyākhyā pravartate
kriyābhedāt tathaikasminn
ṛtvādyākhyopajāyate
//
ārambhaś ca kriyā caiva
niṣṭhā cety abhidhīyate
dharmāntarāṇām adhyāsa
bhedāt sadasadātmanaḥ
//
yāvāṃś ca dvyaṇukādīnāṃ
tāvān himavato 'py asau
na hy ātmā kasya cid bhettuṃ
pracetuṃ vāpi śakyate
//
anyais tu bhāvair anyeṣāṃ
pracayaḥ parikalpyate
śanair idam idaṃ kṣipram
iti tena pratīyate
//
asataś ca kramo nāsti
sa hi bhettuṃ na śakyate
sato 'pi cātmatattvaṃ yat
tat tathaivāvatiṣṭhate
//
kriyopādhiś ca san bhūta
bhaviṣyadvartamānatāḥ
ekādaśābhir ākārair
vibhaktāḥ pratipadyate
//
bhūtaḥ pañcavidhas tatra
bhaviṣyaṃś ca caturvidhaḥ
vartamāno dvidhākhyāta
ity ekādaśa kalpanāḥ
//
kāle nidhāya svaṃ rūpaṃ
prajñayā yan nigṛhyate
bhāvās tato nivartante
tatra saṃkrāntaśaktayaḥ
//
bhāvināṃ caiva yad rūpaṃ
tasya ca pratibimbakam
sunirmṛṣṭa ivādarśe
kāla evopapadyate
//
tṛṇaparṇalatādīni
yathā sroto 'nukarṣati
pravartayati kālo 'pi
mātrā mātrāvatāṃ tathā
//
āviśyevānusaṃdhatte
yathā gatimatāṃ gatīḥ
vāyus tatraiva kālātmā
vidhatte kramarūpatām
//
ayanapravibhāgaś ca
gatīś ca jyotiṣāṃ dhruvā
nivṛttiprabhavāś caiva
bhūtānāṃ tannibandhanāḥ
//
mātrāṇāṃ pariṇāmā ye
kālavṛttyanupātinaḥ
nakṣatrākhyā pṛthak teṣu
cihnamātraṃ tu tārakāḥ
//
rutair mṛgaśakuntānāṃ
sthāvarāṇāṃ ca vṛttibhiḥ
chāyādipariṇāmaiś ca
ṛtudhāmā nirūpyate
//
nirbhāsopagamo yo 'yaṃ
kramavān iva dṛśyate
akramasyāpi viśvasya
tat kālasya viceṣṭitam
//
dūrāntikavyavasthānam
adhvādhikaraṇaṃ yathā
cirakṣipravyavasthānaṃ
kālādhikaraṇaṃ tathā
//
tasyābhinnasya kālasya
vyavahāre kriyākṛtāḥ
bhedā iva trayaḥ siddhā
yāṃl loko nātivartate
//
ekasya śaktayas tisraḥ
kālasya samavasthitāḥ
yatsaṃbandhena bhāvānāṃ
darśanādarśane satām
//
dvābhyāṃ sa kila śaktibhyāṃ
bhāvānāṃ varaṇātmakaḥ
śaktis tu vartamānākhyā
bhāvarūpaprakāśinī
//
anāgatā janmaśakteḥ
śaktir apratibandhikā
atītākhyā tu yā śaktis
tayā janma virudhyate
//
tamaḥprakāśavat tv ete
trayo 'dhvāno vyavasthitāḥ
akramās teṣu bhāvānāṃ
kramaḥ samupalabhyate
//
dvau tu tatra tamorūpāv
ekasyālokavat sthitiḥ
atītam api keṣāṃ cit
punar viparivartate
//
yugapad vartamānatvaṃ
taddharmā pratipadyate
keṣāṃ cid vartamānatvāc
caiti tadvad atītatām
//
hetupakārād ākṣipto
vartamānatvam āgataḥ
śāntahetūpakāraḥ san
punar nopaiti darśanam
//
dve eva kālasya vibhoḥ
keṣāṃ cic chaktivartmanī
karoti yābhyāṃ bhāvānām
unmīlananimīlane
//
kalābhiḥ pṛthagarthābhiḥ
pravibhaktaṃ svabhāvataḥ
ke cid buddhyanusaṃhāra
lakṣaṇaṃ taṃ pracakṣate
//
jñānānugataśaktiṃ vā
bāhyaṃ vā satyataḥ sthitam
kālātmānam anāśritya
vyavahartuṃ na śakyate
//
tisro bhāvasya bhāvasya
keṣāṃ cid bhāvaśaktayaḥ
tābhiḥ svaśaktibhiḥ sarvaṃ
sadaivāsti ca nāsti ca
//
sattvād avyatirekeṇa
tās tisro 'pi vyavasthitāḥ
kramas tās tadabhedāc ca
sadasattvaṃ na bhidyate
//
darśanādarśanenaikaṃ
dṛṣṭādṛṣṭaṃ tad eva tu
adhvanām ekatā nāsti
na ca kiṃ cin nivartate
//
śaktyātmadevatāpakṣair
bhinnaṃ kālasya darśanam
prathamaṃ tad avidyāyāṃ
yad vidyāyāṃ na vidyate
//
abhede yadi kālasya
hrasvadīrghaplutādiṣu
dṛśyate bhedanirbhāsaḥ
sa cirakṣiprabuddhivat
//
hrasvadīrghaplutāvṛttyā
nālikāsalilādiṣu
kathaṃ pracayayogaḥ syāt
kalpanāmātrahetukaḥ
//
abhivyaktinimittasya
pracayena pracīyate
abhinnam api śabdasya
tattvam apracayātmakam
//
evaṃ mātrāturīyasya
bhedo dāśatayasya vā
parimāṇavikalpena
śabdātmani na vidyate
//
anuniṣpādikalpena
ye 'ntarāla iva sthitāḥ
śabdās te pratipattṝṇām
upāyāḥ pratipattaye
//
viśiṣṭam avadhiṃ taṃ tam
upādāya prakalpate
kālaḥ kālavatām ekaḥ
kṣaṇamāsartubhedabhāk
//
buddhyavagrahabhedāc ca
vyavahārātmani sthitaḥ
tāvān eva kṣaṇaḥ kālo
yugamanvantarāṇi vā
//
pratibandhābhyanujñābhyāṃ
nālikāvivarāśrite
yad ambhasi prakṣaraṇaṃ
tat kālasyaiva ceṣṭitam
//
alpe mahati vā chidre
tatsaṃbandhe na bhidyate
kālasya vṛttir ātmāpi
tam evāsyānuvartate
//
ākrīḍa iva kālasya
dṛśyate yaḥ svaśaktibhiḥ
bahurūpasya bhāveṣu
bahudhā tena bhidyate
//
tvacisārasya vā vṛddhiṃ
tṛṇarājasya vā dadhat
tāvat tadvṛddhiyogena
kālatattvaṃ vikalpate
//
vyatikrame 'pi mātrāṇāṃ
tasya nāsti vyatikramaḥ
na gantṛgatibhedena
mārgabhedo 'sti kaś cana
//
udayāstamayāvṛttyā
jyotiṣāṃ lokasiddhayā
kālasyāvyatipāte 'pi
tāddharmyam iva lakṣyate
//
ādityagrahanakṣatra
parispandam athāpare
bhinnam āvṛttibhedena
kālaṃ kālavido viduḥ
//
kriyāntarapariccheda
pravṛttā yā kriyāṃ prati
nirjñātaparimāṇā sā
kāla ity abhidhīyate
//
jñāne rūpasya saṃkrāntir
jñānenaivānusaṃhṛtiḥ
ataḥ kriyāntarābhāve
sā kriyā kāla iṣyate
//
bhūto ghaṭa itīyaṃ ca
sattāyā eva bhūtatā
bhūtā satteti sattāyāḥ
sattā bhūtābhidhīyate
//
parato bhidyate sarvam
ātmā tu na vikalpyate
parvatādisthitis tasmāt
pararūpeṇa bhidyate
//
prasiddhabhedā vyāpārā
virūpāvayavakriyāḥ
sāhacaryeṇa bhidyante
sarūpāvayavakriyāḥ
//
*vyavadhānam ivopaiti
nivṛtta iva dṛśyate
kriyāsamūho bhujyādir
antarālapravṛttibhiḥ
//
*na ca vicchinnarūpo 'pi
so 'virāmān nivartate
sarvaiva hi kriyānyena
samkīrṇevopalabhyate
//
*tadantarāladṛṣṭā vā
sarvaivāvayavakriyā *
sādṛśyāt sati bhede tu
tadaṅgatvena gṛhyate
//
sad asad vāpi vastu syāt
tṛtīyaṃ nāsti kiṃ cana
tena bhūtabhaviṣyantau
muktvā madhyaṃ na vidyate
//
nirvṛttirūpam ekasya
bhedābhāvān na kalpate
sad asad vāpi tenaikaṃ
kramarūpaṃ kathaṃ bhavet
//
bahūnāṃ cānavasthānād
ekam evopalabhyate
yathopalabdhi smaraṇaṃ
tatra cāpy upapadyate
//
sadasadrūpam ekaṃ syād
sarvasyaikatvakalpane
nirvṛttirūpaṃ nirvṛtteḥ
sāmānyam atha vā bhavet
//
kāryotpattau samarthaṃ vā
svena dharmeṇa tat tathā
ātmatattvena gṛhyeta
sā cāsmin vartamānatā
//
kriyāprabandharūpaṃ yad
adhyātmaṃ vinigṛhyate
saṃkrāntarūpam ekatra
tām āhur vartamānatām
//
kriyātipattir atyantaṃ
kriyānutpattilakṣaṇā
na ca bhūtam anutpannaṃ
na bhaviṣyat tathāvidham
//
prāg viruddhakriyotpādān
nirvṛtte vā virodhini
vyāpāre 'vadhibhedena
viṣayas tatra bhidyate
//
vyabhicāre nimittasya
sādhutvaṃ na prakalpate
bhāvy āsīd iti sūtreṇa
tat kāle 'nyatra śiṣyate
//
svakāla eva sādhutve
kālabhede gatiḥ katham
vākyārthād atadartheṣu
viśiṣṭatvaṃ na sidhyati
//
tadarthaś ced avayavo
bhāvino bhūtatāgatiḥ
na syād atyantabhūtatvam
evaikaṃ tatra saṃbhavet
//
viśiṣṭakālatā pūrvaṃ
tathāpi tu viśeṣaṇe
āśrayāt so 'ntaraṅgatvāt
tatra sādhur bhaviṣyati
//
āmiśra eva prakrāntaḥ
sa padārthas tathāvidhaḥ
kevalasya vimiśratvaṃ
nitye 'rthe nopapadyate
//
śuddhe ca kāle vyākhyātam
āmiśre na prasidhyati
sādhutvam ayathākālaṃ
tat sūtreṇopadiśyate
//
ākhyātapadavācye 'rthe
nirvartyatvāt pradhānatā
viśeṣaṇaṃ tadākṣepāt
tatkāle vyavatiṣṭhate
//
saṃpratyayānukāro vā
śabdavyāpāra eva vā
adhyasyate viruddhe 'rthe
na ca tena virudhyate
//
bhūtaṃ bhaviṣyad ity etau
pratyayau vartamānatām
atyajantau prapadyete
viruddhāśrayarūpatām
//
adhvano vartamānasya
viṣayeṇa bhaviṣyatā
bhāṣye bhaviṣyatkāleti
kāryārthaṃ vyapadiśyate
//
icchā cikīrśatīty atra
svakālam anurudhyate
bhaviṣyati prakṛtyarthe
tatkālaṃ nānurudhyate
//
āśāsyamānatantratvād
āśaṃsāyāṃ viparyayaḥ
prayoktṛdharmaḥ śabdārthe
śabdair evānuśajyate
//
apchālibījasaṃyoge
vartate niṣpadir yadā
tatrāvayavavṛttitvād
bhaviṣyatpratiṣedhanam
//
phalaprasavarūpe tu
niṣpadau bhūtakālatā
dharmāntareṣu tad rūpam
adhyasya parikalpyate
//
upayukte nimittānāṃ
vyāpāre phalasiddhaye
tatra rūpaṃ yad adhyastaṃ
tatkālaṃ tat pratīyate
//
niṣpattāv avadhiḥ kaś cit
kaś cit prativivakṣitaḥ
hetujanmavyapekṣātaḥ
phalajanmeti cocyate
//
abahiḥsādhanādhīnā
siddhir yatra vivakṣitā
tat sādhanāntarābhāvāt
siddham ity apadiśyate
//
tasmād avadhibhedena
siddhā mukhyaiva bhūtatā
anāgatatvam astitvaṃ
hetudharmavyapekṣaṇe
//
satām indriyasaṃbandhāt
saiva sattā viśiṣyate
bhedena vyavahāro hi
vastvantaranibandhanaḥ
//
astitvaṃ vastumātrasya
buddhyā tu parigṛhyate
yaḥ samāsādanād bhedaḥ
sa tatra na vivakṣitaḥ
//
yogād vā strītvapuṃstvābhyāṃ
na kiṃ cid avatiṣṭhate
svasminn ātmani tatrānyad
bhūtaṃ bhāvi ca kathyate
//
3,10: Puruṣasamuddeśa
pratyaktā parabhāvaś cāpy
upādhī kartṛkarmanoḥ
tayoḥ śrutiviśeṣeṇa
vācakau madhyamottamau
//
sad asad vāpi caitanyam
etābhyām avagamyate
caitanyabhāge prathamaḥ
puruṣo na tu vartate
//
budhijānāticitibhiḥ
prathame puruṣe sati
samjñānārthair na caitanya
syopayogaḥ prakāśyate
//
saṃbodhanārthaḥ sarvatra
madhyame kaiś cid iṣyate
tathā saṃbodhane sarvāṃ
prathamāṃ yuṣmado viduḥ
//
saṃbodhanaṃ na loke 'sti
vidhātavyena vastunā
svāhendraśatrur vardhasva
yathā rājā bhaveti ca
//
yuṣmadarthasya siddhatvān
niyatā cādyudāttatā
yuṣmadaḥ prathamāntasya
paraś cen na padād asau
//
guṇapradhānatābhedaḥ
puruśādiviparyayaḥ
nirdeśaś cānyathā śāstre
nityatvān na virudhyate
//
yathānirdeśam arthāḥ syur
yesāṃ śāstraṃ vidhāyakam
kim cit sāmānyam āśritya
sthite tu pratipādanam
//
yo 'śve yaḥ pīṭha ity atra
bhūtayor aśvapīṭhayoḥ
yathopalakṣaṇārthatvaṃ
tathārtheṣv anuśāsanam
//
3,11: Saṃkhyāsamuddeśa
saṃkhyāvān sattvabhūto 'rthaḥ
sarva evābhidhīyate
bhedābhedavibhāgo hi
loke saṃkhyānibandhanaḥ
//
sa dharmo vyatirikto vā
teṣāṃ ātmaiva vā tathā
bhedahetutvam āśritya
saṃkhyeti vyapadiśyate
//
samavetā paricchedye
kva cid anyatra sā sthitā
prakalpayati bhāvānāṃ
saṃkhyā bhedaṃ tathātmanaḥ
//
paratve cāparatve ca
bhede tulyā śrutir yathā
saṃkhyāśabdābhidheyatvaṃ
bhedahetos tathā guṇe
//
asvatantre svatantratvaṃ
paradharmo yathā guṇe
abhedye bhedyabhāvo 'pi
dravyadharmas tathā guṇe
//
svabuddhyā tam apoddhṛtya
loko 'py āgamam āśritaḥ
svadharmād anyadharmeṇa
vyācaṣṭe pratipattaye
//
paropakāratattvānāṃ
svātantryenābhidhāyakaḥ
śabdaḥ sarvapadārthānā
svadharmad viprakṛṣyate
//
yathaivāviṣayaṃ jñānaṃ
na kiṃ cid avabhāsate
tathā bhāvo 'py asaṃsṛṣṭo
na kaś cid upalabhyate
//
bhedena tu samākhyātaṃ
yal loko 'py anuvartate
āgamāc chāstrasadṛśo
vyavahāraḥ sa varṇyate
//
buddhau sthiteṣu teṣv evam
adhyāropo na durlabhaḥ
paradharmasya na hy atra
sadasattvaṃ prayojakam
//
sāmānyeṣv api sāmānyaṃ
viśeṣeṣu viśiṣṭatā
saṃkhyāsu saṃkhyā liṅgeṣu
liṅgam evaṃ prakalpate
//
ato dravyāśritāṃ saṃkhyām
āhuḥ saṃsargavādinaḥ
bhedābhedavyatīteṣu
bhedābhedavidhāyinīm
//
ātmāntarānāṃ yenātmā
tadrūpa iva lakṣyate
atadrūpeṇa saṃsargāt
sā nimittasarūpatā
//
saṃsṛṣṭeṣv api nirbhāge
bhūteṣv arthakriyā yathā
sattvādiṣu ca mātrāsu
sarvāsv evaṃ pratīyate
//
dvitvādiyonir ekatvaṃ
bhedās tatpūrvakā yataḥ
vinā tena na saṃkhyānām
anyāsām asti saṃbhavaḥ
//
ekatve buddhisahite
nimittaṃ dvitvajanmani
ekatvābhyāṃ samutpannam
evaṃ vā tat pratīyate
//
ekatvasamudāyo vā
sāpekṣe vā pṛthak pṛthak
ekatve dvitvam ity evaṃ
tayor dvivacanaṃ bhavet
//
eko 'pi guṇabhedena
saṅgho bhedaṃ prakalpayet
āśrayāśrayibhedo hi
tadāśrayanibandhanaḥ
//
saṃkhyeyasaṅghasaṃkhyāna
saṅghaḥ saṃkhyeti kathyate
vimśatyādisu sānyasva
dravyasaṅghasya bhedikā
//
ekaviṃśatisaṃkhvāvāṃ
saṃkhyāntarasarūpayoḥ
ekasyāṃ buddhyanāvṛttyā,
bhāgayor iva kalpanā
//
asaṃkhyāsamudāyatvāt
saṃkhyākāryaṃ vidhīyate
samūhatve tu tan na syāt
svāṅgādisamudāyavat
//
saṃkhyeyāntaratantrāsu
yā saṃkhyāsu pravartate
āvṛttivargasaṃkhyeyā
tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ
//
na saṃkhyāyāṃ na saṃkhyeye
dvau daśety asti saṃbhavaḥ
bhedābhāvān na saṃkhyāyāṃ
virodhān na tadāśraye
//
saṃkhyāyete daśadvargau
dvidaśā iti saṃkhyayā
tadrūpe vāpi saṃkhyeya
āvṛttiḥ parigaṇyate
//
saṃkhyā nāma na saṃkhyāsti
saṃjñaiṣeti yathocyate
rūpaṃ na rūpam apy evaṃ
samjñā sā hi sitādiṣu
//
saṃkhyānajātiyogāt tu
saṃkhyā saṃkhyeti kathyate
rūpatvajātiyogāc ca
rūpe rūpam iti smṛtam
//
nimittam ekam ity atra
vibhaktyā nābhidhīyate
tadvatas tu yad ekatvaṃ
vibhaktis tatra vartate
//
ekasya pracayo dṛṣṭaḥ
samūhaś ca dvayos tathā
nimittavyatirekeṇa
saṃkhyānyā bhedikā tataḥ
//
tad ekam api caikatvaṃ
vibhaktiśravaṇād ṛte
nocyate tena śabdena
vibhaktyā tu sahocyate
//
anvayavyatirekau ca
yadi syād vacanāntaram
syātām asati tasmimś ca
prakṛtyartho na kalpyate
//
ekatvam eka ity atra
śuddhadravyaviśeṣaṇam
saguṇas tu prakṛtyartho
vibhaktyarthena bhidyate
//
dvyekayor iti nirdeśāt
saṃkhyāmātre 'pi saṃbhavaḥ
ekādīnāṃ prasiddhyā tu
saṃkhyeyārthatvam ucyate
//
3,12: Upagrahasamuddeśa
ya ātmanepadād bhedaḥ
kva cid arthasya gamyate
anyataś cāpi lādeśān
manyante tam upagraham
//
kva cit sādhanam evāsau
kva cit tasya viśeṣaṇam
sādhanaṃ tatra karmādi
vyaktavāco viśeṣaṇam
//
kriyā viṣayabhedena
jīvikādiṣu bhidyate
lādeśaiḥ sa kriyābhedo
vākyeṣv api niyamyate
//
dhātvarthas tadviśeṣaś cāpy
uktaḥ kva cid upagrahaḥ
dhātvartho gandhanādiḥ syād
vyatihāro viśeṣaṇam
//
kriyāpravṛttāv ākhyātā
kaiś cit svārthaparārthatā
asati vā sati vāpi
vivakṣitanibandhanā
//
kesāṃ cit kartrabhiprāye
ṇicā saha vikalpate
ātmanepadam anyesāṃ
tadarthā prakṛtir yathā
//
krīṇīṣva vapate dhatte
cinoti cinute 'pi ca
āptaprayogā dṛśyante
yeṣu ṇyartho 'bhidhīyate
//
saṃvidhānaṃ pacādināṃ
kva cid arthaḥ pratīyate
tannimittā yathānyāpi
kriyādhiśrayaṇādikā
//
kartrabhiprāyatā sūtre
kriyābhedopalakṣaṇam
tathābhūtā kriyā yā hi
tatkartā phalabhāg yataḥ
//
yathopalakṣyate kālas
tārakādarśanādibhiḥ
tathā phalaviśeṣeṇa
kriyābhedo nidarśyate
//
kriyāviśeṣavacane
sāmarthyam uparudhyate
kesāṃ cid anye tu kṛtāḥ
svariteto ñitas tathā
//
anubandhaś ca siddhe 'rthe
smṛtyartham anuṣajyate
tulyārtheṣv api cāvaśyaṃ
na sarveṣv ekadharmatā
//
dṛśīkṣyoḥ sadṛśe 'py arthe
nābhedaḥ pratipūrvayoḥ
ṇyarthopādāyinas tasmān
na tulyārthāḥ pacādibhiḥ
//
umbhyarthe vartamānasya
karoter bhinnadharmaṇaḥ
ṇyarthopādāyitā tasmān
niyatāḥ śabdaśaktayaḥ
//
tathā hy anuprayogasya
karoter ātmanepade
pūrvavadgrahaṇaṃ prāpte
svaritaṃ samupasthitam
//
ekatve 'pi kriyākhyāte
sādhanāśrayasaṃkhyayā
bhidyate na tu liṅgākhyo
bhedas tatra tadāśritaḥ
//
tasmād avasthite 'py arthe
kasya cit pratibadhyate
śabdasya śaktiḥ sa tv eṣa
śāstre 'nvākhyāyate vidhiḥ
//
yasyārthasya prasiddhyartham
ārabhyante pacādayaḥ
tat pradhānaṃ phalaṃ teṣāṃ
na lābhādi prayojanam
//
yatrobhau svāmidāsau tu
prārabhete saha kriyām
yugapad dharmabhedena
dhātus tatra na vartate
//
yatra pratividhānārthaḥ
pacis tatrātmanepadam
parasmaipadam anyatra
saṃskārādyabhidhāyini
//
saṃvidhātuś ca sāṃnidhyād
dāse dharmo 'nusajyate
plakṣaśabdasya sāṃnidhyān
nyagrodhe plakṣatā yathā
//
puroḍāśābhidhānaṃ ca
dhānādiṣu yathā sthitam
chattriṇā cābhisaṃbandhāc
chattriśabdābhidheyatā
//
arthāt pratītam anyonyaṃ
pārārthyam avivakṣitam
ity ayaṃ śeṣaviṣayaḥ
kaiś cid atrānuvarṇyate
//
atha pratividhātā yo
halaiḥ kṛṣati pañcabhiḥ
bhāṣye nodāhṛtaṃ kasmāt
prāptaṃ tatrātmanepadam
//
pratītatvāt tadarthasya
śeṣatvaṃ yadi kalpyate
na syāt prāptavibhāṣāsau
svaritetāṃ nivartikā
//
śuddhe tu saṃvidhānārthe
kaiś cid atreṣyate kṛṣiḥ
taddharmā yajir ity evaṃ
na syāt tatrātmanepadam
//
atra tūpapadenāyam
arthabhedaḥ pratīyate
prāpte vibhāṣā kriyate
tasmān nātrātmanepadam
//
3,13: Liṅgasamuddeśa
stanakeśādisaṃbandho
viśiṣṭā vā stanādayaḥ
tadupavyañjanā jātir
guṇāvasthā guṇās tathā
//
śabdopajanito 'rthātmā
śabdasaṃskāra ity api
liṅgānāṃ liṅgatattvajñair
vikalpāḥ sapta darśitāḥ
//
upādānavikalpāś ca
liṅgānāṃ sapta varṇitāḥ
vikalpasaṃniyogābhyāṃ
ye śabdeṣu vyavasthitāḥ
//
tisro jātaya evaitāḥ
kesāṃ cit samavasthitāḥ
aviruddhā, viruddhābhir
gomahiṣyādijātibhiḥ
//
hastinyāṃ vaḍavāyāṃ ca
strīti buddheḥ samanvayaḥ
atas tāṃ jātim icchanti
dravyādisamavāyinīm
//
paratantrasya yal liṅgam
apoddhāre vivakṣite
tatrāsau śabdasaṃskāraḥ
śabdair eva vyapāśritaḥ
//
buddhyā kalpitarūpeṣu
liṅgeṣv api ca saṃbhavaḥ
strītvādīnāṃ vyavasthā hi
sā liṅgair vyapadiśyate
//
yathā salilanirbhāsā
mṛgatṛṣṇāsu jāyate
jalopalabdhyanuguṇād
bījād buddhir jale 'sati
//
tathaivāvyapadeśyebhyo
hetubhyas tārakādiṣu
mukhyebhya iva liṅgebhyo
bhedā loke vyavasthitāḥ
//
vyakteṣu vyaktarūpāṇāṃ
stanādīnāṃ tu darśanāt
avyaktavyañjanāvyakter
jātir na parikalpyate
//
astitvaṃ ca pratijñāya
sadādarśanam icchataḥ
atyantādarśane na syād
asattvaṃ prati niścayaḥ
//
na cālam anumānāya
śabdo 'darśanapūrvakaḥ
siddhe hi darśane kiṃ syād
anumānaprayojanam
//
āvirbhāvas tirobhāvaḥ
sthitiś cety anapāyinaḥ
dharmā mūrtiṣu sarvāsu
liṅgatvenānudarśitāḥ
//
sarvamūrtyātmabhūtānāṃ
śabdādināṃ guṇe guṇe
trayaḥ sattvādidharmās te
sarvatra samavasthitāḥ
//
rūpasya cātmamātrānāṃ
śuklādināṃ pratikṣaṇam
kā cit pralīyate kā cit
kathaṃ cid abhivardhate
//
kvathitodakavac caiṣām
anavasthitavṛttitā
ajasraṃ sarvabhāvānāṃ
bhāṣya evopavarṇitā
//
pravṛtter ekarūpatvaṃ
sāmyaṃ vā sthitir ucyate
avirbhāvatirobhāva
pravṛttyā vāvatiṣṭhate
//
guṇā ity eva buddher vā
nimittatvaṃ sthitir matā
sthiteś ca sarvaliṅgānāṃ
sarvanāmatvam ucyate
//
sthiteṣu sarvaliṅgeṣu
vivakṣāniyamāśrayaḥ
kasya cic chabdasaṃskāre
vyāpāraḥ kva cid iṣyate
//
saṃnidhāne nimittānāṃ
kiṃ cid eva pravartakam
yathā takṣādiśabdānāṃ
lingeṣu niyamas tathā
//
bhāvatattvadṛśaḥ śiṣṭāḥ
śabdārtheṣu vyavasthitāḥ
yad yad dharme 'ṅgatām eti
liṅgaṃ tat tat pracakṣate
//
svarabhedād yathā śabdāḥ
sādhavo viṣayāntare
liṅgabhedāt tathā siddhāt
sādhutvam anugamyate
//
prayogo viprayogaś ca
loke yatropalabhyate
śāstram ārabhyate tatra
na prayogāviparyaye
//
upādhibhedād artheṣu
guṇadharmasya kasya cit
nimittabhāvaḥ sādhutve
vivakṣā ca vyavasthitā
//
himāraṇye mahattvena
yukte strītvam avasthitam
hrasvopādhiviśiṣṭāyāḥ
kuṭyāḥ prasavayogitā
//
śabdāntarānāṃ bhinne 'rtha
upāyāḥ pratipattaye
ekatām iva niścitya
laghvartham upadarśitāḥ
//
utpattiḥ prasavo 'nyeṣāṃ
nāśaḥ saṃstyānam ity api
ātmarūpaṃ tu bhāvānāṃ
sthitir ity apadiśyate
//
dṛṣṭaṃ nimittaṃ kesāṃ cij
jātyādivad avasthitam
dṛṣṭavac chabdasaṃskāra
mātraṃ tu parikalpitam
//
yathā prasiddhe 'py ekatve
nānātvābhiniveśinaḥ
nānātvaṃ janayantīva
śabdā liṅge 'pi sa kramaḥ
//
idaṃ veyam ayaṃ veti
śabdasaṃskāramātrakam
nimittadarśanād arthe
kaiś cit sarvatra varṇyate
//
nāvaśyaṃ viṣayatvena
nimittaṃ vyavatiṣṭhate
indriyādi yathādṛṣṭaṃ
bhedahetus tad iṣyate
//
3,14: Vṛttisamuddeśa
kutsāpraśaṃsātiśayaiḥ
samāptārthaṃ tu yujyate
padaṃ svārthādayaḥ sarve
yasmāt kutsādihetavaḥ
//
devadattādikutsāyāṃ
vartate kutsitaśrutiḥ
kutsitasthā tu yā kutsā
tadarthaḥ ko vidhīyate
//
prakṛṣṭa iti śuklādi
prakarṣasyābhidhāyakaḥ
prakṛṣṭasya prakarṣe tu
tarabādir vidhīyate
//
kutsitatvena kutsyo vā
na samyag vāpi kutsitaḥ
svaśabdābhihite kena
viśiṣṭo 'rthaḥ pratīyate
//
na ca sāṃpratikī kutsā
bhedābhāvāt pratīyate
pūjyate kutsitatvena
praśastatvena kutsyate
//
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ
padayor upajāyate
na prātipadikārthaś ca
tatraiva vyatiricyate
//
viśeṣyaṃ syād anirjñātaṃ
nirjñāto 'rtho viśeṣaṇam
parārthatvena śeṣatvaṃ
sarveṣām upakāriṇām
//
vibhaktibhedo niyamād
guṇaguṇyabhidhāyinoḥ
sāmānādhikaraṇyasya
prasiddhir dravyaśabdayoḥ
//
dravye 'nirjñātajātīye
kṛṣṇaśabdaḥ prayujyate
anirjñātaguṇe caivaṃ
tilaśabdaḥ pravartate
//
sāmānyānām asaṃbandhāt
tau viśeṣe vyavasthitau
rūpābhedād viśeṣaṃ tam
abhivyaṅktuṃ na śaknutaḥ
//
tāv eva saṃnipatitau
bhedena pratipādane
avacchedam ivādhāya
saṃśayaṃ vyapakarṣataḥ
//
dravyātmā guṇasaṃsarga
bhedād āśrīyate pṛthak
jātisaṃbandhabhedāc ca
dvitīya iva gṛhyate
//
nimittair abhisaṃbandhād
yā nimittasarūpatā
tayaikasyāpi nānātvaṃ
rūpabhedāt prakalpate
//
dravyāvasthā tṛtīyā tu
yasyāṃ saṃsṛjyate dvayam
tayor avasthayor bhedād
āśrayatve niyujyate
//
buddhyaikaṃ bhidyate bhinnam
ekatvaṃ copagacchati
buddhyāvasthā vibhajyante
sā hy arthasya vidhāyikā
//
vyapadeśivad ekasmin
buddhyā nānātvakalpanā
tayā kalpitabhedaḥ sann
arthātmā vyapadiśyate
//
kriyābhedena dṛṣṭānām
aśmādīnāṃ punaḥ punaḥ
kiṃ cid darśanam anyena
darśanenāpadiśyate
//
prayogabhedād dhātūnāṃ
prakalpya bahurūpatām
bhedābhedāv upādāya
kva cid ekāctvam ucyate
//
anvayavyatirekābhyām
arthavān parikalpitaḥ
eko dhātvarthavigamād
varṇatvenopacaryate
//
dravyātmānas trayas tasmād
buddhau nānā vyavasthitāḥ
āśrayāśrayidharmeṇety
ayaṃ pūrvebhya āgamaḥ
//
sāmānādhikaraṇyaṃ ca
śabdayoḥ kaiś cid iṣyate
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ
saṃjñāsaṃjñitvam eva ca
//
keṣāṃ cij jātiguṇayor
ekārthasamavetayoḥ
vṛttiḥ kṛṣṇatileṣv iṣṭā
śabde dravyābhidhāyini
//
saṃs tu rūparasādinām
āśrayo nābhidhīyate
dravyābhidhānena vinā
tatas te dvandvabhāvinaḥ
//
dravyābhidhāyī kṛṣṇādir
ākāṅkṣāvān pravartate
nimittānuvidhāyitvāt
tat tilādau na vidyate
//
evaṃ jātimati dravye
pratyāsanne kriyāṃ prati
guṇadharma guṇāviṣṭaṃ
dravyaṃ bhedāya kalpate
//
guṇamātrābhidhāyitvaṃ
ke cid icchanti vṛttiṣu
ajāśvādiṣu saṃbandhād
rūḍhīnām iva rūḍhibhiḥ
//
tile pūrvam upātte vā
tatraiva matub iṣyate
sa ca dharmaḥ samāseṣu
guṇas tasmād viśeṣaṇam
//
[paṭvīmṛdvyoḥ samāse tu
yady apy ekārthavṛttitā
bhinnam atrādhikaraṇaṃ
prāg vṛttes tac ca gṛhyate
//
anusyūteva bhedābhyām
ekā prakhyopajāyate
yadā sahavivakṣāṃ tām
āhur dvandvaikaśeṣayoḥ
//
itaretarayogas tu
bhinnasaṅghābhidhāyinām
pratyekaṃ ca samūho 'sau
samūhiṣu samāpyate
//
vyāpārasamudāyasya
yathādhiśrayaṇādiṣu
pratyekaṃ jātivad vṛttis
tathā dvandvapadeṣv api
//
śauṇḍārdharcapuroḍāśa
cchattriṇo 'tra nidarśanam
te viṣṇumitrā iti ca
bhinneṣu sahacāriṣu
//
arthāntarābhidhāyitvaṃ
tathārthāntaravartinām
yābhyāṃ caikam anekārthaṃ
tābhyām evāparaṃ padam
//
samudāyāntaratvāc ca
tādṛśo 'rtho na laukikaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ
śāstrārtho 'pi na dṛśyate
//
duḥkhā durupapādā ca
tasmād bhāṣye 'py udāhṛtā
yugapadvācitā sā tu
vyavahārārtham āśritā
//
samudāyam upakramya
padaṃ tasyāṃ prayujyate
vibhāgena samākhyāne
tatas tad dvyartham ucyate
//
vākye 'pi niyatā dharmāḥ
ke cid vṛttau dvayos tathā
te tv abhedena sāmarthya
mātra evopavarṇitāḥ
//
vṛttau viśeṣavṛttitvād
bhede sāmānyavācitā
upamānasamāsādau
śyāmādīnām udāhṛtā
//
vṛttir anyapadārthe yā
tasyā vākyeṣv asaṃbhavaḥ
cārthe dvandvapadānāṃ ca
bhede vṛttir na vidyate
//
bhede sati nirādīnāṃ
krāntādyartheṣv asaṃbhavaḥ
prāg vṛtter jātivācitvaṃ
na ca gaurakharādiṣu
//
krīḍāyā, jīvikāyāś ca
vākyenāvacanāt tathā
na nityagrahaṇaṃ yuktaṃ
kauṭilye yaṅvidhau yathā
//
nirdhāraṇādiviṣaye
vyapekṣaiva yataḥ sthitā
samāsapratiṣedhānāṃ
tato nāsti prayojanam
//
vidhibhiḥ pratiṣedhaiś ca
bhedābhedanidarśanam
kṛtaṃ dvandvaikavadbhāve
saṅghavṛttyupadeśavat
//
sāmarthyam aviśeṣoktam
api lokavyavasthayā
vṛttyavṛttyoḥ prayogajñair
vibhaktaṃ pratipattṛbhiḥ
//
arthasya vinivṛttatvāl
lugādi na virudhyate
ekārthībhāva evātaḥ
samāsākhyā vidhīyate
//
vyavasthitavibhāṣā ca
sāmānye kaiś cid iṣyate
tathā vākyaṃ vyapekṣāyāṃ
samāso 'nyatra śiṣyate
//
tulyaśrutitvāt tattve 'pi
rājādīnām upāśrite
vṛttau viśeṣaṇākāṅkṣā
gamakatvān nivartate
//
saṃbandhiśabdaḥ sāpekṣo
nityaṃ sarvaḥ prayujyate
svārthavat sā vyapekṣāsya
vṛttāv api na hīyate
//
samudāyena saṃbandho
yesāṃ gurukulādinā
saṃspṛśyāvayavāṃs te 'pi
yujyante tadvatā saha
//
abudhān praty upāyāś ca
vicitrāḥ pratipattaye
śabdāntaratvād atyanta
bhedo vākyasamāsayoḥ
//
asamāse samāse ca
gorathādiṣv adarśanāt
yuktādināṃ na śāstreṇa
nivṛttyanugamaḥ kṛtaḥ
//
śabdāntaratvād yuktādiḥ
kva cid vākye prayujyate
praparṇaprapalāśādau
gataśabdaś ca vṛttiṣu
//
viśeṣaṇaviśesyatvaṃ
kaiś cid ekas tathāśrayaḥ
upāye tattvadarśitvād
iṣyate vṛttivākyayoḥ
//
padaṃ yathaiva vṛkṣādi
viśiṣṭe 'rthe vyavasthitam
nīlotpalādy api tathā
bhāgābhyāṃ vartate vinā
//
śrotriyakṣetriyādināṃ
na ca vāsiṣṭhagārgyavat
bhedena pratyayo loke
tulyarūpāsamanvayāt
//
saptaparṇādivad bhedo
na vṛttau vidyate kva cit
rūḍhyarūḍhivibhāgo 'pi
kriyate pratipattaye
//
yā sāmānyāśrayā saṃjñā
viśeṣaviṣayā ca yā
bahulagrahaṇān nāsti
pravṛttir ubhayos tayoḥ
//
susūkṣmajaṭakeśādau
samāso 'vayave yadi
syāt syāt tatrāntaraṅgatvād
bādhako 'vayavasvaraḥ
//
samudāyasya vṛttau ca
naikadeśo vibhāṣyate
bheda eva vibhāṣāyā
niyato viṣayo yataḥ
//
yataś cāviṣayaḥ so 'syās
tasmān nāsty akṛtārthatā
abhedaprakrame 'tyantaṃ
bhedānām apasāraṇāt
//
mahākaṣṭaśritety evaṃ
na syād bhedaḥ padatraye
vṛttāv avayavasyāttvaṃ
yasmān na pratiṣidhyate
//
mahāraṇyam atīte tu
tripadād bhidyate svaraḥ
yasmāt tatrāntaraṅgatvād
bādhako 'vayavasvaraḥ
//
satiśiṣṭabaliyastvāt
thāthādisvara eva tu
dvipade tena yagapat
tritayaṃ na samasyate
//
yeṣām apūjyamānatvaṃ
parārthānugamātmake
viśeṣaṇaviśeṣyatvam
api teṣāṃ na kalpate
//
viśeṣaḥ śrūyamāṇo 'pi
pradhāneṣu guṇeṣu vā
śabdāntaratvād vākye tu
vṛttau nityaṃ na vidyate
//
viśeṣakarmasaṃbandhe
nirbhukte 'pi kṛtādibhiḥ
viśeṣanirapekṣo 'nyaḥ
kṛtaśabdaḥ pravartate
//
akarmakatve saty evaṃ
ktāntaṃ bhāvābhidhāyi tat
tataḥ kriyāvatā kartrā
yogo bhavati karmaṇām
//
avigrahā gatādisthā
yathā grāmādikarmabhiḥ
saṃbadhyate kriyā tadvat
kṛtapūrvyādiṣu sthitā
//
muṇḍisūtrvādayo 'sadbhir
bhāgair anugatā iva
vibhaktāḥ kalpitātmāno
dhātavaḥ kuṭṭicarcivat
//
putrīyatau na putro 'sti
viśeṣecchā tu tādṛśī
vinaiva putrānugamād
yā putre vyavatiṣṭhate
//
prāṇair vinā yathā dhārir
jīvatau prāṇakarmakaḥ
na cātra dhārir na prāṇā
jīvatis tu kriyāntaram
//
tathā vineṣiputrābhyāṃ
putrīyāyāṃ kriyāntaram
anvākhyānāya bhedās tu
sadṛśāḥ pratipādakāḥ
//
ākṣepāc ca prayoge.na
viṣayāntaravartinā
sad apīcchākyacaḥ karma
vākya eva prayujyate
//
prasiddhena hṛtaḥ śabdo
bhāvagarhābhidhāyinā
abhyāse tulyarūpatvān
na yaṅantaḥ prayujyate
//
śabdā yathā vibhajyante
bhāgair iva vikalpitaiḥ
anvākhyeyās tathā śāstram
atidūre vyavasthitam
//
arthasyānugamaṃ kaṃ cid
dṛṣṭvaiva parikalpitam
padaṃ vākye pade dhātur
dhātau bhāgaś ca muṇḍivat
//
aviprayogaḥ sādhutve
vyutpattir anavasthitā
upāyān pratipattīnāṃ
nābhimanyeta satyataḥ
//
yathaiva ḍitthe davatiḥ
pācake pacatis tathā
ḍayatiś ca paciś caiva
dvāv apy etāv alaukikau
//
prakṛtipratyayāv ūhyau
padāt tābhyāṃ padaṃ tathā
anubandhasvarādibhyaḥ
śiṣṭaiḥ śāstraṃ na tān prati
//
śāstradṛṣṭis tu śāstrasya
prāptimātre 'py aniścite
yujyate pratyavāyena
śāstraṃ cakṣur apaśyatām
//
arthāntarābhidhānāc ca
paurvāparyaṃ na bhidyate
rājadantāhitāgnyādi
rājāśvādiṣu sarvathā
//
vinaiva pratyayair vṛttau
ye bhinnārthābhidhāyinaḥ
gargādayo lukā teṣāṃ
sādhutvam anugamyate
//
[so 'yam ity abhisaṃbandhāt
pratyayena vinā yadi
bhṛgvādayaḥ prayujyeran
nāpatye niyamo bhavet
//
so 'yam ity abhisaṃbandhe
liṅgopavyañjanād ṛte
praṣṭhādiṣu na jāyaiva
niyamena pratīyate
//
mānameyābhisaṃbandha
viśeṣe 'ṅgīkṛte tathā
prasthādīnām asādhutvaṃ
taddhitena vinā bhavet
//
taddhito yogabhedena
vākyaṃ vā syād vibhāṣitam
parimāṇādhike tatra
prathamā śiṣyate punaḥ
//
vyatiriktasya sādhutve
tad eva ca nidarśanam
yujyate 'ṅgīkṛtādhikyaṃ
tat sarvābhir vibhaktibhiḥ
//
śuklādiṣu matublopo
vyatirekasya darśanāt
asādhutvanivṛttyarthaṃ
sādhavas te bidādivat
//
viśeṣaṇād viśeṣye 'rthe
tadbhāvābhyuccaye sati
punaś ca pratisaṃhāre
vṛttim eke pracakṣate
//
nimitte pratyayaḥ pūrvo
nānuprāpto nimittinā
nimittavati buddheś ca
na nimittasarūpatā
//
saṃskārasahitāj jñānān
nopaślesaḥ smṛter api
vyāpāre tannimittānāṃ
na grāhyaṃ syāt tathā sthitam
//
antaḥkaraṇavṛttau ca
vyarthā bāhyārthakalpanā
tasmād anupakāre vā
grāhyaṃ vā na tathā sthitam
//
anusyūteva saṃsṛṣṭair
arthe buddhiḥ pravartate
vyākhyātāro vibhajyārthāṃs
tān bhedena pracakṣate
//
tadātmany avibhakte ca
buddhyantaram upāśritāḥ
vibhāgam iva manyante
viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ
//
abudhān prati vṛttiṃ ca
vartayantaḥ prakalpitām
āhuḥ parārthavacane
tyāgābhyuccayadharmatām
//
anvayād gamyate so 'rtho
virodhī vā nivartate
dvyartham arthāntare vāpi
tatrāhur upasarjanam
//
upāyamātraṃ nānātvaṃ
samūhas tv eka eva saḥ
vikalpābhyuccayābhyāṃ vā
bhedasaṃsargakalpanā
//
vṛttiṃ vartayatām evam
abudhapratipattaye
bhinnāḥ saṃbodhanopāyāḥ
puruṣeṣv anavasthitāḥ
//
vācikā dyotikā vāpi
saṃkhyānāṃ vā vibhaktayaḥ
tadrūpe 'vayave vṛttau
saṃkhyābhedo nivartate
//
abhedaikatvasaṃkhyā vā
tatrānyaivopajāyate
saṃsargarupaṃ saiṃkhyānām
avibhaktaṃ tad ucyate
//
yathauṣadhirasāḥ sarve
madhuny āhitaśaktayaḥ
avibhāgena vartante
tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ
//
bhedānāṃ vā parityāgāt
saṃkhyātmā sa tathāvidhaḥ
vyāpārāj jātibhāgasya
bhedāpohena vartate
//
agṛhītaviśeṣeṇa
yathā rūpeṇa rūpavān
prakhyāyate na śuklādi
bhedarūpas tu gṛhyate
//
bhedarūpasamāveśe
tathā saty avivakṣite
bhāgaḥ prakāśitaḥ kaś cic
chāstre 'ṅgatvena gṛhyate
//
saṃkḥyāsāmānyarūpeṇa
tadā so 'mśaḥ pratīyate
arthasyānekaśaktitve
śabdair niyataśaktibhiḥ
//
avyayānāṃ ca yo dharmo
yaś ca bhedavatāṃ kramaḥ
abhinnavyapadeśārham
antarālaṃ tad etayoḥ
//
alukaś caikavadbhāvas
tasmin sati na śiṣyate
sa ca goṣucarādīnāṃ
dharmo 'sti vacanāntare
//
jātau dvivacanābhāvāt
tad vṛttiṣu na vidyate
pratyākhyāne tu yogasya
dravye goṣucarādayaḥ
//
āśrayād bhedavattāyāḥ
sarvabhedasamanvayaḥ
dravyābhidhānapakṣo 'pi
jātyākhyāyāṃ na vidyate
//
sarvadravyagatiś caivam
ekaśeṣaś ca nocyate
pratyākhyāte 'nyathā sūtre
bhinnadravyagatir bhavet
//
vṛttau yo yuktavadbhāvo
varaṇādiṣu śiṣyate
abhedaikatvasaṃkhyāyāṃ
godau tatra na sidhyati
//
prāg vṛtter yuktavadbhāve
ṣaṣṭhī bhedāśrayā bhavet
vṛttau saṃkhyāviśeṣāṇāṃ
tyāgād bhedo nivartate
//
vidyamānāsu saṃkhyāsu
ke cit saṃkhyāntaraṃ viduḥ
abhedākhyam upagrāhi
vṛttau tac copajāyate
//
vyāpāraṃ yāti bhedākhyais
tat svair avayavaiḥ kva cit
ātmā bhedānapekṣo 'sya
kva cid eti nimittatām
//
dāsyāḥ patir iti vyakto
godāv iti ca dṛśyate
vyāpārabhedaḥ saṃkhyāyās
tasmād eva vyavasthitaḥ
//
dvyādināṃ ca dviputrādau
bāhyo bhedo nivartate
vibhaktivācyaḥ svārthatvān
nimittaṃ tv avatiṣṭhate
//
dvitvopasarjane saṅghe
dviśabdas tatra vartate
so 'yam ity abhisaṃbandhād
ubhaśabde na tat tathā
//
ubhayas tatra tulyārtho
vṛttau nityaṃ prayujyate
sūtre 'pi nityagrahaṇaṃ
tadartham abhidhīyate
//
āpi ke cāparārthatvān
nābheda upajāyate
ubhe iti tataḥ svārthe
bhede vṛttiḥ prayujyate
//
strītvābhidhānapakṣe 'pi
guṇabhāvaviparyayaḥ
svabhāvād aparārthatvāt
tatra bhedo na hīyate
//
tasmād dvivacanāṭ ṭāpaś
cobhayo 'nyatra dṛśyate
pratyayaṃ tayapaṃ hitvā
nāsty uttarapade punaḥ
//
prāptiḥ pragṛhyasaṃjñāyā
na syāt pratyayalakṣaṇāt
kumāryagāre na hy asti
samāso vacanāntare
//
ekadvayor yañādināṃ
vibhāṣā luṅ na kalpate
yauṣmākas tāvakaś ceti
bhedābhāvān na sidhyati
//
dṛṣṭo gārgyatare bhedas
tathā gargatarā iti
yuṣmatpitā tvatpiteti
tathādeśau vyavasthitau
//
upādhibhūtā yā saṃkhyā
prakṛtau samavasthitā
ādeśaiḥ samjnayā vāpi
vibhaktyā vyajyate vinā
//
śaurpike māsajāte ca
parimāṇaṃ svabhāvataḥ
upādhibhūtām āśritya
saṃkhyāṃ bhedena vartate
//
vayasvini paricchedaḥ
krīte cāpi na gamyate
iṣṭo 'bhedād ṛte tatra
patimāṇam anarthakam
//
bhinnasyābhedavacanāt
prasthādibhyaḥ śaso vidhiḥ
taddharmatvād abhedāt tu
ghaṭādibhyo na dṛśyate
//
śrūyate vacanaṃ yatra
bhāvas tatra viśiṣyate
nivartate yad vacanaṃ
tasya bhāvo na vidyate
//
kāryaṃ sattāśrayaṃ śāstrād
apravṛttir adarśanam
vākye dṛṣṭaṃ yad atyantam
abhāvas tasya vṛttiṣu
//
samjñāviṣayabhedārthaṃ
prasaktādarśanaṃ smṛtam
śrūyamānaṃ tu vacanaṃ
viśiṣṭam upalabhyate
//
abhāvo vā luko yatra
rūpavān vā vidhīyate
vyabhicārān nimittasya
tatrāsādhuḥ prasajyate
//
bhedaḥ saṃkhyāviśeṣo vā
vyākhyāto vṛttivākyayoḥ
sarvatraiva viśeṣas tu
nāvaśyaṃ tādṛśo bhavet
//
āteś ca bhedahetutvān
na liṅgena viśeṣyate
pradhānaṃ mṛgadugdhādau
gārgīputre na sa kramaḥ
//
abhede liṅgasaṃkhyābhyāṃ
yogāc chuklaṃ paṭā iti
prasakte śāstram ārabdhaṃ
siddhaye liṅgasaṃkhyayoḥ
//
parārthaṃ śeṣabhāvaṃ yo
vṛttiṣu pratipadyate
guṇo viśeṣaṇatvena
sa sūtre vyapadiśyate
//
śabdāntaratvād vākyeṣu
viśeṣā yady api śrutāḥ
vṛtter abhinnarūpatvāt
teṣu vṛttir na vidyate
//
rūpāc ca śabdasaṃskāraḥ
sāmānyaviṣayo yataḥ
tasmāt tadāśrayaṃ liṅgaṃ
vacanaṃ ca prasajyate
//
saliṅgaṃ ca sasaṃkhyaṃ ca
tato dravyābhidhāyinā
saṃbadhyate padaṃ tatra
tayor bhinnā śrutir bhavet
//
bhāvino bahiraṅgasya
vacanād āśrayasya ye
liṅgasaṃkhye guṇānāṃ te
sūtreṇa pratipādite
//
viśeṣavṛtter api ca
rūpābhedād alakṣitaḥ
yasmād viśeṣas tenātra
bhedakāryaṃ na kalpate
//
viśeṣa eva sāmānyaṃ
viśesād bhidyate yataḥ
abhedo hi viśeṣāṇām
āśrito vinivartakaḥ
//
yad yad āśrīyate tat tad
anyasya vinivartakam
bhedābhedavibhāgas tu
sāmānye na nirūpyate
//
apoddhāraś ca sāmānyam
iti tasyopakārinaḥ
nimittāvastham evātas
tat svadharmeṇa gṛhyate
//
anirdhāritadharmatvād
bhedā eva vikalpitāḥ
nimittair vyapadiśyante
sāmānyākhyāviśesitāḥ
//
yadā tu vyapadiśyete
liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ
prayogeṣv eva sādhutvaṃ
vākye prakramyate tadā
//
tatra prayogo 'niyato
guṇānām āśrayaiḥ saha
sāmānyaṃ yat tad atyantaṃ
tatraiva samavasthitam
//
na gotvaṃ śābaleyasya
gaur iti vyapadiśyate
śuklatvaṃ bāhuleyasya
śukla ity apadiśyate
//
vyatireke ca saty evaṃ
matupaḥ śravanaṃ bhavet
lug anvākhyāyate tasmād
rasādibhyaś ca nāsti saḥ
//
yat so 'yam iti saṃbandhād
rūpābhedena vartate
śuklādivat tato lopas
tad rasādau na vidyate
//
āveśo liṅgasaṃkhyābhyāṃ
kva cin mañcādivat sthitah
so 'yam ity abhisaṃbandhe
sa prasthādau na vidyate
//
liṅgam liṅgaparityāge
sūtraṃ pratyayaśāsanam
so 'yam ity abhisaṃbandhāt
puṃśabde stryabhidhāyini
//
āśraye liṅgasaṃkhyābhyām
āśritaṃ vyapadiśyate
viśeṣaṇānāṃ cājāter
iti śāstravyavasthayā
//
nimittānuvidhāyitvād
ye dharmā bhedahetuṣu
ta āśraye 'pi vidyanta
iti buddhir nivartyate
//
ākhyāyate ca śāstreṇa
lokarūḍhā svabhāvataḥ
nimittatulyā godādau
pravṛttir liṅgasaṃkhyayoḥ
//
haritakyādiṣu vyaktiḥ
saṃkhyā khalatikādiṣu
manuṣyalubviśeṣāṇām
abhidheyāśrayaṃ dvayam
//
jātiprayoge jātyā cet
saṃbandham upagacchati
viśeṣaṇaṃ tato dharmāñ
jātes tat pratipadyate
//
lubante saṃnipatitaṃ
jāter anyad viśeṣaṇam
lubantasya pradhānatvāt
taddharmair vyapadiśyate
//
nañsamāsabahuvrīhi
dvandvastryatiśayeṣu ye
bhedā bhāṣyānusāreṇa
vācyās te liṅgasaṃkhyayoḥ
//
yadi ṣaṣṭhīdvitīyāntān
nikṛṣṭāt tamabādayaḥ
nyakkāriṇi syur utkṛṣṭe
prakṛteḥ syād viliṅgatā
//
kālyāṃ kālād dvitīyāntāt
kāle kālyās tarab bhavet
nyakkāriṇi tathā gārgye
gargebhyaḥ pratyayo bhavet
//
nyakkartṛṣu ca gargeṣu
gārgyāt syāt tac ca neṣyate
kumāryāḥ svārthike ṅīp syāt
prakṛtyartho hi nādhikaḥ
//
ṣaṣṭhyantād adhike tasmād
guṇe svāśrayavartini
utkṛṣṭasamavetāyāṃ
kriyāyāṃ vā vidhīyate
//
upāttaṃ ca prakṛtyartho
dravyam evāśrayas tayoḥ
so 'yam ity abhisaṃbandhād
abhedena pratīyate
//
rūpābhedāc ca tad dravyam
ākāṅkṣāvat pratīyate
viśeṣair bhinnarūpais tad
āśrayair iva yujyate
//
bhinnarūpesu yal liṅgaṃ
viśeṣesu vyavasthitam
saṃkhyā ca tābhyām dravyātmā
so 'bhinno vyapadiśyate
//
āśrayaḥ samavāyi ca
nimittaṃ liṅgasaṃkhyayoḥ
kartṛsthabhāvakaḥ śetir
ato bhāṣya udāhṛtaḥ
//
nimittam āśrayatvena
gṛhyeta yadi sādhanam
karmāpadiṣṭayoḥ prāptis
tatra syāl liṅgasaṃkhyayoḥ
//
śāstre nimittabhāvena
samudāyād apoddhṛtaḥ
stryarthas tasyecchayā yogaḥ
prakṛtyā pratyayena vā
//
strīśabdo guṇaśabdatvāt
tulyadharmā sitādibhiḥ
guṇamātre prayujyeta
saṃstyānavati vāśraye
//
stryarthaḥ saṃstyānavad dravyaṃ
prakṛtyarthaś ca yady asau
dravyopalakṣaṇārthatvaṃ
saṃstyānasya tathā sati
//
saṃstyānena kva cid dravyaṃ
dṛṣṭaṃ yady upalakṣitam
anaṅgīkṛtasaṃstyānāt
tadvṛtteḥ pratyayo bhavet
//
bhūtādayaḥ ṣaḍākhyāś ca
saṃstyānenopalakṣite
brāhmaṇyādau yadā vṛttās
tebhyaḥ syuḥ pratyayās tadā
//
tadvanto hi pradhānatvāt
pratyayāṇām prayojakāḥ
sāmānādhikaraiṇye 'pi
tasmāṭ ṭābādisaṃbhavaḥ
//
guṇamātrābhidhāyitvaṃ
strīśabde varṇyate yadā
prakṛtyarthaś ca saṃstyānaṃ
svārthikāḥ pratyayās tadā
//
saṃstyāne kevale vṛttiḥ
prakṛtīnām na vidyate
tadāviṣṭe tato dravye
gṛhyante samavasthitāḥ
//
upakāri ca saṃstyānaṃ
yeṣu śabdeṣv apekṣitam
tebhyaṣ ṭābādayas tac ca
bhūtādiṣv avivakṣitam
//
saṃstyānaṃ pratyayasyārthaḥ
śuddham āśrīyate yadā
tadā dvivacanāneka
pratyayatvaṃ na sidhyati
//
jātiś cet strītvam evāsau
bhedo 'nyatrāvivakṣitaḥ
yasmād bhinnair api dravyais
tad ekaṃ sad viśiṣyate
//
mātrāṇām hi tirobhāve
parimāṇam na vidyate
kumārya iti tena syāt
kumāryāṃ bhedasaṃbhavāt
//
jātisaṃkhyāsamāhārair
yathaiva sahacāriṇi
dravye kriyāḥ pravartanta
ekātmatve vyapekṣite
//
mūrtibhyo mūrtidharmāṇām
tathābhedasya darśanāt
sāmānādhikaraṇyaṃ ca
kriyāyogaś ca kalpate
//
sāmānādhikaraṇye tu
matublopād apekṣite
luk taddhitalukīti syāl
luk tatrāpy upalakṣaṇam
//
kesāṃ cit tyaktabhedeṣu
dravyeṣv eva vidhīyate
saṃstyānavatsu ṭābādir
abhedena samanvayāt
//
sāmānyabhūto dravyātmā
paricchinnaparigrahaḥ
kriyābhir yujyate bhedair
bhāgaśaś cāvatiṣṭhate
//
śuklādiṣv āśrayadravyaṃ
prādhānyenābhidhīyate
strītvaṃ tu pratyayārthatvād
abhidhāviṣayo yataḥ
//
so 'yam ity abhisaṃbandhād
āśrayaṃ pratipadyate
strītvaṃ svabhāvasiddho vā
guṇabhāvaviparyayaḥ
//
sākāṅkṣatvād guṇatvena
sāmānyaṃ vopadiśyate
vyaktīnām ātmadharmo 'sāv
ekaprakhyānibandhanaḥ
//
evambhūtā ca sāvasthā
bhāgabhedaparigrahe
kṛte buddhyaiva bhedānām
āśrayatve ca kalpite
//
niskṛṣṭeṣv api bhedeṣu
vyaktirūpāśraye tataḥ
liṅgapratyavamarśena
liṅgasaṃkhye prapadyate
//
antarena caśabdasya
prayogaṃ dvandvabhāvinām
aviśiṣṭārthavṛttitvaṃ
rūpābhedāt pratīyate
//
vikalpavati vā vṛttir
nivartye 'tha samuccite
teṣām ajñātaśaktīnāṃ
dyotakena niyamyate
//
vṛttau viśiṣṭarūpatvāc
caśabdo vinivartate
arthabhede 'pi sārūpyāt
tac cārthenāpadiśyate
//
casya cāsattvabhūto 'rthaḥ
sa evāśriyate yadi
taddharmatvaṃ tato dvandve
cādiṣv arthakṛtaṃ hi tat
//
cārthaḥ śabde kva cid bhedāt
kathaṃ cit samavasthitaḥ
dyotakāś cādayas tasya
vaktā dvandvas tu tadvatām
//
vikalpādyabhidheyasya
cārthasyānyapadārthatā
dyotakatvān na kalpeta
tasmāt sad upalakṣyate
//
tatra svābhāvikaṃ liṅgaṃ
śabdadharme vyapekṣite
śabdaḥ kaś cit tam evārthaṃ
kathaṃ cit pratipadyate
//
śabdād arthāḥ pratāyante
sa bhedānāṃ vidhāyakaḥ
anumānaṃ vivakṣāyāḥ
śabdād anyan na vidyate
//
samuccitaḥ syād dvandvārtho
guṇabhūtasamuccayaḥ
samuccayo vāpi bhaved
guṇabhūtasamuccitaḥ
//
samuccitasya prādhānye
liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ
samuccayasya prādhānye
śāstraṃ syāt pratipādakam
//
samuccayavato 'rthasya
prādhānye 'py apare viduḥ
nimittānuvidhāyitvād
asiddhim liṅgasaṃkhyayoḥ
//
samuccayo nimittaṃ cet
syān nimittānuvartanam
anvayavyatirekābhyāṃ
cārtho dvandvanibandhanaḥ
//
samuccitanimittatve
cārthasyāpagame 'pi vā
svabhāvasiddhe dvandvasya
liṅgasaṃkhye vyavasthite
//
padāntarasthasyārthasya
dyotakatvān na yujyate
nipāto liṅgasaṃkhyābhyāṃ
dvandvas tv arthasya vācakaḥ
//
nimittānuvidhāne ca
dravyadharmānapekṣaṇāt
guṇapradhānabhāvena
kriyāyogo na kalpate
//
yasya nāsti kriyāyogaḥ
svatantro 'sau na vidyate
artho dvandvasya tatra syād
upādānam anarthakam
//
samuccayavato 'rthasya
vācako nānuvartate
nimittam api cāsyārthaḥ
svadharmair yujyate tataḥ
//
bāhyo nāsty āśrayo dvandve
viśeṣau tatra hi śrutau
samuccayas tadādhāras
taddharmair vyapadiśyate
//
yo vāvayavabhedābhyāṃ
bhedavadbhyām ivānvitaḥ
ekaḥ samūho dharmān sa
bhāgayoḥ pratipadyate
//
ekaś ca dvyātmako 'rtho 'sau
bhedābhedasamanvitaḥ
yau bhedāv āśritas tatsthe
liṅgasaṃkhye prapadyate
//
yathā svaśabdābhihite
caitrārthe na prayujyate
caitraśabdo bahuvrihāv
aprayogas tathā bhavet
//
yathā gaur iti śuklāder
abhidhānaṃ na vidyate
evaṃ yasyābhisaṃbandho
gobhis tāvat pratīyate
//
saṃbandhī niyato rūḍhaś
citrāṇāṃ na ca vidyate
gavāṃ yathā vajrapāṇis
tryakṣe vā 'pi vyavasthitaḥ
//
śabdāntaratvād vākyeṣu
viśeṣā yady api śrutāḥ
vṛttiśabdo 'nya evāyaṃ
sāmānyasyābhidhāyakaḥ
//
agor acitragoś caiva
rūpabhedān nivartakaḥ
na citragur viśeṣāṇāṃ
rūpābhedāt tu vācakaḥ
//
yathā citragur ity etat
prayukte na prayujyate
evaṃ yadi syāt sāmānyaṃ
tasya na syāt pratiśrutiḥ
//
sarvādayo viśeṣās tu
pradeśānāṃ nivartakāḥ
yathā pradeśāḥ sāmānya
pradeśāntarabādhakāḥ
//
vibhaktyarthābhidhānād vā
ṣaṣṭhī nānuprayujyate
dravyasyānabhidhānāt tu
tacchabdo 'nuprayujyate
//
sāmānādhikaraṇyaṃ cen
matublopāt prakalpate
matupo 'pi tadarthatvād
anavasthā prasajyate
//
saṃbandhasya ca saṃbandī
saṃbandho 'nyaḥ prasajyate
vibhaktyarthapradhāne ca
kriyāyogo na kalpate
//
vibhaktyarthapradhānatvāt
tatas tatreti na kriyā
dṛśyādiḥ karmakartrādi
nimittatvāya kalpate
//
antarbhavec ca saṃbandhaḥ
prādhānyābhihitaḥ katham
sa prātipadikārthaś ca
tathābhūtaḥ kathaṃ bhatvet
//
asaṃbhavāt tu saṃbandhe
saṃbandhasahacāriṇi
jātisaṃkhyāsamāhāra
kāryāṇām iva saṃbhavaḥ
//
so 'yam ity abhisaṃbandhād
viśiṣṭāśrayavācinām
śuklādival liṅgasaṃkhye
śāstrārambhād bhaviṣyataḥ
//
bhedena tu vivakṣāyāṃ
sāmānye vā vivakṣite
saliṅgasya sasaṃkhyasya
padārthasyāgatir bhavet
//
sādhutvaṃ na vibhaktyartha
mātre vṛttasya dṛśyate
kṛtsnārthavṛtteḥ sādhutvam
ity arthagrahaṇaṃ kṛtam
//
so 'yam ity abhisaṃbandhād
dravyavṛttir ayaṃ yadā
saliṅgasya sasaṃkhyasya
tadā sādhutvam ucyate
//
antarbhūtavibhaktyarthe
ṣaṣṭhī na śrūyate yathā
tathāśrutiḥ prasajyeta
liṅgasaṃkhyābhidhāyinām
//
sādharmyam avyayena syād
bahuvrīhes tathā sati
liṅgasaṃkhyānimittasya
saṃskārasyāpavartanāt
//
prayuktena ca saṃbandhāc
caitrādiśravanaṃ bhavet
vinā vibhaktyā saṃbandho
vibhaktyā vidyate vinā
//
abhidhāne 'pi saṃkhyāyāḥ
saṃkhyātvaṃ na nivartate
ṣaṣṭhyarthasyābhidhāne tu
syāt prātipadikārthatā
//
anuprayogasiddhyarthaṃ
na vibhaktyarthakalpanā
vastvantaram upakṣiptam
iti ke cit pracakṣate
//
saṃbandibhir viśiṣṭānām
saṃbandhānāṃ nimittatā
saṃbandhair vā viśiṣṭānāṃ
tadvatāṃ syān nimittatā
//
ke cit saṃyogino daṇḍād
viṣāṇāt samavāyinaḥ
tadvati pratyayān āhur
bahuvrīhiṃ tathaiva ca
//
bhinnaṃ saṃbandhibhedena
saṃbandham apare viduḥ
nimittaṃ sa vibhaktyarthaḥ
samāsenābhidhīyate
//
pradhānam anyārthatayā
bhinnaṃ svair upasarjanaiḥ
nimittam abbidheyaṃ vā
sarvapaścād apekṣyate
//
svāmini vyatirekaś ca
vākye yady api dṛśyate
prādhānya eva tasyeṣṭo
bahuvrīhir vivakṣite
//
gavāṃ viśeṣaṇatvena
yadā tadvān pravartate
asyaitā iti tatrārthe
bahuvrīhir na vidyate
//
yadā pratyavamarśas tu
tāsāṃ svāmī gavām iti
gobhis tadābhisaṃbandho
nimittatvāya kalpate
//
apekṣamānaḥ saṃbandhaṃ
rūḍhitvasya nivṛttaye
nimittānuvidhāyitvāt
taddharmārthaḥ prasajyate
//
nānā citrā iti yathā
nimittam anurudhyate
nānābhūte 'pi vṛttaḥ san
bahuvrīhis tathā bhavet
//
saṃbandhini nimitte tu
dravyadharmo na hīyate
liṅgābhāvo hi liṅgasya
virodhitvena vartate
//
saṃkhvāvāṃl liṅgavāmś cārtho
'bhinnadharmā, nimittataḥ
āsanna eva dravyatvāt
taddharmair na virudhyate
//
vibhaktyarthena cāviṣṭaṃ
śuddhaṃ ceti dvidhā sthitam
dravyaṃ śuddhasya yo dharmaḥ
sa na syād anyadharmaṇaḥ
//
dravyamātrasya nirdeśe
bhedo 'yam avivakṣitaḥ
granthe pūrvatra bhedas tu
dvitīye 'nupradarśitaḥ
//
dravyasya grahaṇaṃ cātra
liṅgasaṃkhyāviśeṣaṇam
dravyāśritatvaṃ hi tayos
tato 'nyasya na sidhyataḥ
//
saṃbandhibhinnasaṃbandha
parichinne pravartate
samāso dravyasāmānye
viśiṣṭārthānupātini
//
dravyadharmānatikrānto
bhedadharmeṣv avasthitaḥ
bhaviṣyadāśrayāpekṣe
liṅgasaṃkhye prapadyate
//
śāstrapravṛttibhede 'pi
laukiko 'rtho na bhidyate
nañsamase yatas tatra
trayaḥ pakṣā vicāritāḥ
//
śabdāntare 'pi caikatvam
āśrityaivaṃ vicāraṇā
abrahmaṇādiṣu nañaḥ
prayogo na hi vidyate
//
prāk samāsāt padārthānāṃ
nivṛttir dyotyate nañā
svabhāvato nivṛttānāṃ
rūpābhedād alakṣitā
//
brāhmaṇādisthayā vākyeṣv
ākhyātapadavācyayā
kriyayā yasya saṃbandho
vṛttis tasya na vidyate
//
pācakādipadasthā cen
nañā saṃbadhyate kriyā
tatra sattānupādānāt
tripakṣī nopapadyate
//
sattayaivābhisaṃbandho
yadi sarvatra kalpyate
asann iti samāse 'smin
sattānyā parikalpyatām
//
ktvānte ca tumunante ca
nañsamāse na dṛśyate
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ
nañāsattābhidhāyinā
//
kriyāyāḥ sādhanādhāra
sāmānye nañ vyavasthitaḥ
tato viśiṣṭair ādhārair
yujyate brāhmaṇādibhiḥ
//
vṛttau yathā gatādyartham
upādāya nirādayaḥ
yujyante sādhanādhārair
nañsamāse 'pi sa kramaḥ
//
tatrāsati naño vṛtter
brāhmaṇakṣatriyādibhiḥ
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ
kalpyate kubjakhañjavat
//
kāmacāre ca saty evam
asataḥ syāt pradhānatā,
guṇatvam itareṣāṃ ca
teṣāṃ vā syāt pradhānatā
//
prādhānyenāśritāḥ pūrvaṃ
śruteḥ sāmānyavṛttayaḥ
viśeṣa eva prakrāntā
brāhmaṇakṣatrivādavaḥ
//
yathā gaurādibhis teṣām
avacchedo vidhīyate
asatāpy anabhivyaktaṃ
tādātmyaṃ vyajyate tathā
//
yathā sattābhidhānāya
sann arthaḥ parikalpyate
tathāsattābhidhānāya
nirupākhyo 'pi kalpate
//
kṣatriyādau padaṃ kṛtvā
buddhiḥ sattāntarāśrayā
jātyā bhinnāṃ tataḥ sattāṃ
prasaktām apakarṣati
//
abhāva iti bhāvasya
pratiṣedhe vivakṣite
sopākhyatvam anāśritya
pratiṣedho na kalpate
//
anekadharmavacanāḥ
śabdāḥ saṅghābhidhāyinaḥ
ekadeśeṣu vartante
tulyarūpāḥ svabhāvataḥ
//
yathaikadeśakaraṇāt
kṛta itv abhidhīyate
akṛtaś ceti saṃghātaḥ
sa evābrāhmaṇe kramaḥ
//
brāhmaṇo 'brāhmaṇas tasmād
upanyāsāt prasajyate
akṛte vā kṛtāsaṅgād
aviśiṣṭaṃ kṛtākṛtāt
//
amukhyasaṃbhave tatra
mukhyasya vinivṛttaye
śāstrānvākhyānasamaye
nañ prayukto viśeṣakaḥ
//
padārthānupaghātena
dṛśyate 'nyaviśeṣaṇam
atha jātimato 'rthasya
kaś cid dharmo nivartitaḥ
//
avaśyaṃ brāhmaṇe kaś cit
kva cid dharmo na vidyate
viśeṣāvacanāt tatra
nañaḥ śrutir anarthikā
//
aviśiṣṭasya paryāyo
nañviśiṣṭaḥ prasajyate
anvākhyānād dhi sādhutvam
evaṃbhūte pratīyate
//
padārthānupaghātena
yady apy atra viśeṣaṇam
upacārasato 'rthasya
sāvasthā dyotyate nañā
//
viśeṣyeṣu yathābhūtaḥ
padārthaḥ samavasthitaḥ
tathābhūte tathābhāvo
gamyate bhedahetubhiḥ
//
nivṛtte 'vayavas tasmin
padārthe vartate katham
nānimittā hi śabdasya
pravṛttir upapadyate
//
ārāc chabdavad ekasya
viruddhe 'rthe svabhāvataḥ
śabdasya vṛttir yady asti
nañaḥ śrutir anarthikā
//
atha svabhāvo vacanād
anvākhyeyatvam arhati
tad vācyam aprasiddhatvān
nañārtho vinivartyate
//
yady apy ubhayavṛttitvaṃ
pradhānaṃ tu pratīyate
prasthānaṃ gamyate śuddhe
tadarthe 'pi na tiṣṭhatau
//
kimartham atathābhūte
'sati mukhyārthasaṃbhave
bhede brāhmaṇaśabdasya
vṛttir abhyupagamyate
//
ayaṃ padārtha etasmin
kṣatriyādau na vidyate
iti tadvacanaḥ śabdaḥ
pratyayāya prayujyate
//
buddher viṣayatāṃ prāpte
śabdād arthe pratīyate
pravṛttir vā nivṛttir vā
grutyā hy artho 'nusajyate
//
asamyagupadeśād vā
nimittāt saṃśayasya vā
śabdapravṛttir na tv asti
loṣṭādiṣu viparyayāt
//
anekasmād asa iti
prādhānye sati sidhyati
sāpekṣatvaṃ pradhānānām
evaṃ yuktaṃ tvatalvidhau
//
ekasya ca pradhānatvāt
tadviśeṣaṇasaṃnidhau
pradhānadharmāvyāvṛttir
ato na vacanāntaram
//
pradhānam atra bhedyatvād
ekārtho vikṛto nañā
hitvā svadharmān vartante
dvyādayo 'py ekatāṃ gatāḥ
//
brāhmaṇatvaṃ yathāpannā
nañyuktāḥ kṣatriyādayaḥ
dvitvādiṣu tathaikatvaṃ
nañyogād upacaryate
//
ekatvayogam āsādya
sa dharmaḥ pratiṣidhyate
dvyādibhyas teṣu tacchabdo
vartate brāhmaṇādivat
//
āviṣṭasaṃkhyo vākye 'sau
yathā dvyādau prayujyate
vṛttau tasya pradhānatvāt
sā saṃkhyā na nivartate
//
pratiṣedhyo yathābhūtas
tathābhūto 'nuṣajyate
vacanāntarayoge hi
na so 'rthaḥ pratiṣidhyate
//
aśukla iti kṛṣṇādir
yathārthaḥ saṃpratīyate
saṃkhyāntaraṃ tathāneka
ity atrāpy abhidhīyate
//
kriyāprasaṅgāt sarveṣu
karmasv aṅgīkṛteṣu ca
ekasmin pratiṣiddhe 'pi
prāptam anyat pratīyate
//
kriyāśrutiś ca prakrānte
prasajyapratiṣedhane
paryudāse tu niyataṃ
saṃkhyeyāntaram ucyate
//
dhātvarthaḥ karmaviṣayo
vyapadiṣṭaḥ svasādhanaiḥ
arthāt sarvāṇi karmāṇi
prāg ākṣipyāvatiṣṭhate
//
nirjñātasādhanādhāre
yatrākhyāte prayujyate
aneka iti paścāc ca
tiṣṭhatīty anuṣajyate
//
sādhyatvāt tatra siddhena
kriyā dravyeṇa lakṣyate
prāg evāṅgīkṛtaṃ dravyam
ataḥ pūrveṇa bhidyate
//
saṃkhyaiva pratiṣedhena
saṃkhyāntaram apekṣate
vākye 'pi tena naikatva
mātram eva nivartyate
//
snehāntarād avacchedas
tathāsatteḥ pratīyate
tailena bhojane 'prāpte
na tv anyad upasecanam
//
ekārthe vartamānābhyām
asatā brāhmaṇena ca
yadā jātyantaraṃ bāhyaṃ
kṣatriyādy apadiśyate
//
śyāmeva śastrī kanyeti
yathānyad vyapadiśyate
asan brāhmaṇa ity ābhyāṃ
tathānye kṣatriyādayaḥ
//
asāsno gaur iti yathā,
gavayo vyapadiśyate
jātyantaraṃ na gor eva
sasnābhāvaḥ pratīyate
//
tulyarūpaṃ yathākhyātaṃ
kaṇṭakair bhedahetubhiḥ
khadiraṃ jātibhedena
kharjūrāt pratipadyate
//
avidyamānabrāhmaṇyo
yādṛśo brāhmaṇo bhavet
aṅgīkṛtopamānena
tathānyo 'rtho 'bhidhīyate
//
avṛṣṭayo yathā varsā
nīhārābhrasamāvṛtāḥ
tadrūpatvāt sa hemanta
ity abhinnaḥ pratīyate
//
apare brāhmaṇādīnāṃ
sarveṣāṃ jātivācinām
dravyasyānyapadārthatve
nañā yogaṃ pracakṣate
//
na caivaṃviṣayaḥ kaś cid
bahuvrīhiḥ prakalpate
agur aśva iti vyāptir
nañsamāsena yasya na
//
dvandvaikadeśinor uktā
paravalliṅgatā yataḥ
avarṣāsu tato 'siddhir
iṣṭayor liṅgasaṃkhyayoḥ
//
viśeṣaṇaṃ brāhmaṇādi
kriyāsaṃbandhino 'sataḥ
yadā viṣayabhinnaṃ tat
tadāsattvam pratīyate
//
brāhmaṇatvena cāsattvād
ucyate sat tad anyathā
asad ity api sattvena
sataḥ sattā nivartyate
//
samanyadravyavṛttitvān
nimittānuvidhāyinaḥ
ayogo liṅgasaṃkhyābhyāṃ
syād vā sāmānyadharmatā
//
prāg asattvābhidhāyitvaṃ
samāse dravyavācitā
nimittānuvidhānaṃ ca
na sarvatra svabhāvataḥ
//
nimittānuvidhāne ca
kriyāyogo na kalpate
tathā cāvyapadeśyatvād
upādānam anarthakam
//
asatsāmānyavṛttir vā
viśeṣaiḥ kṣatriyādibhiḥ
prayuktair āśrayair bhinno
yāti talliṅgasaṃkhyatām
//
prāg āśrayo hi bhedāya
pradhāne 'bhyantarīkṛtaḥ
punaḥ pratyavamarśena
vibhakta iva dṛśyate
//
samāse śrūyate svārtho
yena tadvāṃs tadāśrayaḥ
dravyaṃ tu liṅgasaṃkhyāvad
asatābhyantarīkṛtam
//
ekārthaviṣayau śabdau
tasminn anyārthavartinau
asataiva tu bhedānāṃ
sarveṣām upasaṃgrahaḥ
//
te kṣatriyādibhir vācyā
vācyā vā sarvanāmabhiḥ
yāntīvānyapadārthatvaṃ
naño rūpāvikalpanāt
//
viśeṣasyāprayoge tu
liṅgasaṃkhye na sidhyataḥ
avarṣādiṣu dosaś ca
hemanto 'nyāśrayo yataḥ
//
ākṛtiḥ sarvaśabdānāṃ
yadā vācyā pratīyate
ekatvād ekaśabdatvaṃ
nyāyyaṃ tasyāś ca varṇyate
//
āviṣṭaliṅgatā tasyāṃ
syād grāmyapagusaṅghavat
dravyabhede 'pi caikatvāt
tatraikavacanaṃ bhavet
//
āśrayāṇāṃ hi liṅgaiḥ sā
niyatair eva yujyate
tathā ca yuktavadbhāve
pratiṣedho nirarthakaḥ
//
sarvatrāviṣṭaliṅgatvaṃ
lokaliṅgaparigrahe
virodhitvāt prasajyeta
nāśritaṃ tac ca laukikam
//
sāmānyam ākṛtir bhāvo
jātir ity atra laukikam
liṅgaṃ na saṃbhavaty eva
tenānyat parigṛhyate
//
pravṛttir iti sāmānyaṃ
lakṣaṇaṃ tasya kathyate
āvirbhāvas tirobhāvaḥ
sthitiś cety atha bhidyate
//
pravṛttimantaḥ sarve 'rthās
tisṛbhiś ca pravṛttibhiḥ
satataṃ na viyujyante
vācaś caivātra saṃbhavaḥ
//
yaś cāpravṛttidharmārthaś
citirūpeṇa gṛhyate
anuyātīva so 'nyeṣāṃ
pravṛttīr viśvagāśrayāḥ
//
tenāsya citirūpaṃ ca
citikālaś ca bhidyate
tasya svarūpabhedas tu
na kaś cid api vidyate
//
acetaneṣu caitanyaṃ
saṃkrāntam iva dṛśyate
pratibimbakadharmeṇa
yat tac chabdanibandhanam
//
avasthā tādṛśī nāsti
yā liṅgena na yujyate
kva cit tu śabdasaṃskāro
liṅgasyānāśraye sati
//
kṛttaddhitābhidheyānāṃ
bhāvānāṃ na virudhyate
śāstre liṅgaṃ guṇāvasthā
tathā cākṛtir iṣyate
//
liṅgaṃ prati na bhedo 'sti
dravyapakṣe 'pi kaś cana
tasmāt sapta vikalpā ye
saivātrāviṣṭaliṅgatā
//
vacane niyamaḥ śāstrād
dravyasyābhyupagamyate
yatas tad ākṛtau śāstram
anyathaiva samarthyate
//
vartate yo bahuṣv artho
'bhede tasya vivakṣite
svāśrayair vyapadiṣṭasya
śāstre vacanam ucyate
//
yadā tv āśrayabhedena
bheda eva pratīyate
ākṛter dravyapakṣena
tadā bhedo na vidyate
//
abhede tv ekaśabdatvāc
chāstrāc ca vacane sati
ekaśeṣo na vaktavyo
vacanānāṃ ca saṃbhavaḥ
//
nanu cānabhidheyatve
dravyasya tadapāśrayaḥ
ākṛter upakāro 'yaṃ
dravyābhāvān na kalpate
//
vyapadeśo 'bhidheyena
na śāstre kaś cid āśritaḥ
dravyaṃ nāma padārtho yo
na ca sa pratiṣidhyate
//
guṇabhāvo 'bhidheyatvaṃ
prati dravyasya nāśritaḥ
upakāri guṇaḥ śeṣaḥ
parārtha iti kalpanā
//
dravye na guṇabhāvo 'sti
vinādravyābhidhāyitām
ākṛtau vā pradhānatvam
ata evaṃ samarthyate
//
kaiś cid guṇapradhānatvaṃ
nāmākhyātavad iṣyate
na vṛttivat parārthasya
guṇabhāvas tu varṇyate
//
guṇabhūtasya nānātvād
ākṛter ekaśabdatā
siddho vacanabhedaś ca
dravyabhedasamanvayāt
//
sādhanaṃ guṇabhāvena
kriyāyā bhedakaṃ yathā
ākhyāteṣv ekaśabdāyā
jāter dravyaṃ tathocyate
//
ekatve tulyarūpatvāc
chabdānāṃ pratipādane
nimittāt tadvato 'rthasya
viśiṣṭagrahaṇe sati
//
so 'yam ity abhisaṃbandhād
āśrayair ākṛteḥ saha
pravṛttau bhinnaśabdāyāṃ
liṅgasaṃkhye prasidhyataḥ
//
prāk ca jātyabhisaṃbandhāt
sarvanāmābhidheyatā
vastūpalakṣaṇaṃ sattve
prayujyante tyadādayaḥ
//
pākau pākā iti yathā
bhedakaḥ kaiś cid āśrayaḥ
iṣyate cānupādāno
dharmo 'sau guṇavācinām
//
āśrayasyānupādāne
kevalaṃ labhate yadi
ādhāradharmān sāmānyaṃ
purastāt tad vicāritam
//
jātau pūrvaṃ pravṛttānāṃ
śabdānāṃ jātivācinām
aśabdavācyāt saṃbandhād
vyaktir apy upajāyate
//
so 'yam ity abhisaṃbandhāj
jātidharmopacaryate
dravyaṃ tadāśrayo bhedo
jāteś cābhyupagamyate
//
mañcaśabdo yathādheyaṃ
mañceṣv eva vyavasthitaḥ
tattvenāha tathā jāti
śabdo dravyeṣu vartate
//
tatra jātipadārthatvaṃ
tathaivābhyupagamyate
jātir utsṛṣṭasaṃkhyā tu
dravyātmany anuṣajyate
//
asyedam iti vā yatra
so 'yam ity api vā śrutiḥ
vartate paradharmeṇa
tad anyad abhidhīyate
//
yat pradhānaṃ na tasyāsti
svarūpam anirūpanāt
guṇasya cātmanā dravyaṃ
tadbhāvenopalakṣyate
//
guṇasya bhedakāle tu
prādhānyam upajāyate
saṃsargaśrutir artheṣu
sākṣād eva na vartate
//
jātau vṛtto yadā dravye
sa śabdo vartate punaḥ
jāter eva padārthatvaṃ
na tadābhyupagamyate
//
pravṛttānāṃ punar vṛttir
ekatvenopavarṇyate
pratipatter upāyeṣu
na tattvam anugamyate
//
apṛthakśabdavācyasya
jātir āśrīyate yadā
dravyasya sati saṃsparśe
tadā jātipadārthatā
//
dravyasya sati saṃsparśe
dravyam āśrīyate yadā
vācyaṃ tenaiva śabdena
tadā dravyapadārthatā
//
apṛthakśabdavācyāpi
bhedamātre pravartate
yadā saṃbandhavaj jātiḥ
sāpi dravyapadārthatā
//
atyantabhinnayor eva
jātidravyābhidhāyinoḥ
avācyasyopakāritva
āśrite tūbhayārthatā
//
āśrite tv āśrayakṛtaṃ
bhedam abhyupagacchatā
punaś cāpy ekaśabdatvaṃ
jātiśabde 'nuvarṇitam
//
anirjātasya nirjñānaṃ
yena tan mānam ucyate
prasthādi tena meyātmā
sākalyenāvadhāryate
//
anirjñātaṃ prasiddhena
yena taddharma gamyate
sākalyenāparijñānād
upamānaṃ tad ucyate
//
dvayoḥ samānayor dharma
upamānopameyayoḥ
samāsa upamānānāṃ
śabdais tadabhidhāyibhiḥ
//
ādhārabhedād bhedo yaḥ
śyāmatve so 'vivakṣitaḥ
guṇo 'sāv āśritaikatvo
bhinnādhāraḥ pratīyate
//
guṇayor niyato bhedo
guṇajātes tathaikatā
ekatve 'tyantabhede vā,
nopamānasya saṃbhavaḥ
//
jātimātravyapekṣāyām
upamārtho na kaś cana
śyāmatvam ekaṃ guṇayor
ubhayor api vartate
//
yenaiva hetunā śyāmā
śastrī tatra pratīyate
sa hetur devadattāyāḥ
pratyaye na viśiṣyate
//
āśrayād yo guṇe bhedo
jāter yā cāviśiṣṭatā
tābhyām ubhābhyāṃ dravyātmā
savyāpāraḥ pratīyate
//
so 'yam ekatvanānātve
vyavahāraḥ samāśritaḥ
bhedābhedavimarśena
vyatikīrṇena vartate
//
śyāmety evābhidhiyeta
jātimātre vivakṣite
śastryādinām upādāne
tatra nāsti prayojanam
//
aśabdavācyo yo bhedaḥ
śyāmamātre na vartate
śyāmeṣu keṣu cid vṛttir
yasya so 'tra vyapekṣyate
//
śyāmeṣu keṣu cit kiṃ cit
kiṃ cit sarvatra vartate
sāmānyaṃ kaś cid ekasmiñ
chyāme bhedo vyavasthitaḥ
//
tathā hi sati saurabhye
bhedo jātyutpalādiṣu
gandhānāṃ sati bhede tu
sādṛśyam upalabhyate
//
guṇānām āśrayād bhedaḥ
svato vāpy anugamyate
anirdeśyād viśeṣād vā
saṃkarād vā guṇāntaraiḥ
//
upamānaṃ prasiddhatvāt
sarvatra vyatiricyate
upameyatvam ādhikye
sāmye vā na nivartate
//
anyais tu mānaṃ jātyādi
bhedyasyārthasya varṇyate
anirjñātasvarūpo hi
jñeyo 'rthas tena mīyate
//
mitas tu svena mānena
prasiddho yo guṇāśrayaḥ
āśrayāntaramānāya
svadharmeṇa pravartate
//
rūpāntareṇa saṃsparśo
rūpāntaravatāṃ satām
bhinnena yasya bhedyānām
upamānaṃ tad ucyate
//
dharmaḥ samānaḥ śyāmādir
upamānopameyayoḥ
āśriyamānaprādhānyo
dharmeṇānyena bhidyate
//
śastrīkumāryoḥ sadṛśaḥ
śyāma ity evam āśrite
vyapadeśyam aneneti
nimittaṃ guṇayoḥ sthitam
//
yadā nimittais tadvanto
gacchantīva tadātmatām
bhedāśrayaṃ tadākhyānam
upamānopameyayoḥ
//
tattvāsaṅgavivakṣāyāṃ
yeṣu bhedo nivartate
luptopamāni tāny āhus
taddharmeṇa samāśrayāt
//
śastryāṃ prasiddhaṃ śyāmatvaṃ
mānaṃ sā tena mīyate
anyā śyāmā tu tadrūpā
tenātyantaṃ na mīyate
//
śastriṃ svena guṇenāto
mimānām āśrayāntaram
asamāptaguṇaṃ siddher
upamānaṃ pracakṣate
//
upameye sthito dharmaḥ
śruto 'nyatrānumīyate
śruto 'tha vopamānastha
upameye 'numiyate
//
adhīyate brāhmaṇavat
kṣatriyā iti dṛśyate
upameyasya bhinnatvād
vacanaṃ kṣatriyāśrayam
//
sādhāraṇaṃ bruvan dharma
kva cid eva vyavasthitam
sāmānyavacanaḥ śabda
iti sūtre 'padiśyate
//
nābhedena na bhedena
guṇo dviṣṭho 'bhidhīyate
bhinnayor dharmayor ekaḥ
śrūyate 'nyaḥ pratīyate
//
nātyantāya mimīte yat
sāmānye samavasthitam
sādṛśyād upameyārtha
samīpe parikalpyate
//
mānaṃ prati samīpaṃ vā
sādṛśyena pratīyate
paricchedād dhi sādṛśyam
iha mānopamānayoḥ
//
ekajātivyapekṣāyāṃ
tad evety avasīyate
bhedasyaiva vyapekṣāyām
anyad eveti gamyate
//
karmatvaṃ karaṇatvaṃ ca
bhedenaivāśritaṃ yataḥ
atyantaikatvaviṣayo
na syāt tenātra samśayaḥ
//
bhede 'pi tulyarūpatvāc
chālīmṃ tān iti dṛśyate
jātyabhedāt sa evāyam
iti bhinno 'bhidhīyate
//
kathaṃ hy avayavo 'nyasya
syād anya iti cocyate
atyantabhede nānātvaṃ
yatra tattvaṃ na vidyate
//
abhedasya vivakṣāyām
ekatvaṃ saṅghasaṅghinoḥ
saṅghinor na tv abhedo 'sti
tathānyatvam udāhṛtam
//
tatrābhinnavyapekṣāyām
upamārtho na vidyate
yo hi gaur iti vijñāne
hetuḥ so 'sti gavāntare
//
vyāvṛttānāṃ viśeṣāṇāṃ
vyāpāre tu vivakṣite
na kaś cid upakāro 'sti
buddher buddhyantaraṃ prati
//
kiṃ cid yatrāsti sāmānyaṃ
yadi bhedāś ca ke cana
gotvaṃ goṣv asti sāmānyaṃ
bhedāś ca śabalādayaḥ
//
sāmānyaṃ śyāmatānyaiva
tad dhi sādhāraṇaṃ dvayoḥ
tad eva siddhyasiddhibhyāṃ
bheda ity apadiśyate
//
śyāmatvam eva sāmānyam
anyeṣām ubhayoḥ sthitam
saṃpūrnatvāt tad anyasmād
viśeṣa iti gamyate
//
ākṛtau vāpi sāmānye
kva cid eva vyavasthitāḥ
śyāmādau ye 'vasīyante
viśeṣās ta ihāśritāḥ
//
jāter abhede bhede vā
sādṛśyaṃ tat pracakṣate
kaś cit kadā cit arthātmā
tathābhūto 'padiśyate
//
yatrārthe pratyayābhedo
na kadā cid vikalpate
avidyamānabhedatvāt
sa eka iti gamyate
//
yo 'rtha āśritanānātvaḥ
sa evety apadiśyate
vyāpāraṃ jātibhāgasya
tatrāpi pratijānate
//
jātibhāgāśrayā prakhyā
tatrābhinnā pravartate
vyaktibhāgāśrayā buddhis
tatra bhedena jāyate
//
anyatra vartamānaṃ sad
bhedābhedasamanvitam
nimittaṃ punar anyatra
nānātveneva gṛhyate
//
ādhāreṣu padanyāsaṃ
kṛtvopaiti tadāśrayam
sa sādṛśyasya viṣaya
ity anyair apadiśyate
//
parāpekṣe yathā bhāve
kāraṇākhyā pravartate
tathānyādhigamāpekṣam
upamānaṃ pracakṣate
//
gurugiśyapitāputra
kriyākālādayo yathā
vyavahārās tathaupamyam
apy apekṣānibandhanam
//
śyāmatvam upamāne ced
vṛttaṃ vṛttau prayujyate
upameyaṃ samāsena
bāhyaṃ tatrābhidhīyate
//
ṭābanta eva caitrādau
śyāmāśabdas tathā bhavet
sūtre ca prathamābhāvān
na śyāmādyupasarjanam
//
atha tv ekavibhaktitvād
guṇatvād vopasarjanam
naivaṃ tittirikalmāṣyām
iṣṭaḥ strīpratyayo bhavet
//
satiśiṣṭabalīyastvād
bāhye ṅiṣi ca saty api
upamānasvaro na syāt
tasmāt stryantaḥ samasyate
//
guṇe na copamānasthe
sāpekṣatvaṃ prakalpate
pradhānasya tathā na syād
vyāghrādau liṅgadarśanam
//
tasmāt sati guṇatve 'pi
prādhānyaṃ vigrahāntare
naivaṃjātīyakaṃ śāstre
saṃbhavaty upasarjanam
//
upameyātmani śyāmo
vartamāno 'bhidhīyate
upamāneṣv anirdiṣṭaḥ
sāmarthyāt sa pratīyate
//
dravyamātre 'pi nirdiṣṭe
candravaktre 'nugamyate
viśiṣṭa eva candrastho
guṇo nopaplavādayaḥ
//
bhedabhāvanayaitac ca
samāse 'py upavarṇyate
viśiṣṭaguṇabhinne 'rthe
padam anyat prayujyate
//
yadi bhinnādhikaraṇo
vacanād anugamyate
mṛgīva capalety atra
puṃvadbhāvo na sidhyati
//
astrīpūrvapadatvāt tu
puṃvadbhāvo bhaviṣyati
yathaiva mṛgadugdhādau
na cet stryartho vivakṣyate
//
śastrīva śastrīśyāmeti
devadattaiva kathyate
tasyām evobhayaṃ tasmād
ucyate śāstravigrahe
//
puṃvadbhāvasya siddhyarthaṃ
pakṣe strīpratyayasya ca
bahv apekṣyam atas tasyām
ubhayapratipādanam
//
śyāmā śastrī yathā śyāmā
śastrīkalpeti cocyate
tatropamānetarayoḥ
śyāmety etad apekṣyate
//
atha śyāmeva śastrīyaṃ
śyāmety evaṃ prayujyate
śastrī yatheyam śyāmeti
tāvad eva pratīyate
//
upalakṣaṇamātrārthā
guṇasyāsya yadi śrutiḥ
pṛthag dvayoḥ śruto 'py eṣa
neṣṭasvārthasya vācakaḥ
//
upameyaṃ tu yad vācyaṃ
tasya cet pratipādane
savyāpārā guṇās tatra
sarvasyoktiḥ sakṛcchrutau
//
prakārādhārabhedena
viśeṣe samavasthitaḥ
śabdāntarābhisaṃbandhe
sāmānyavacanaḥ katham
//
sādṛśyamātraṃ sāmānyaṃ
dviṣṭhaṃ kaiś cit pratīyate
guṇo bhede 'py abhedena
dvivṛttir vā vivakṣitaḥ
//
vyāpāro jātibhāgasya
dravyayor vābhidhitsitaḥ
rūpāt sāmānyavācitvaṃ
prāg vā vṛtter udāhṛtam
//
vyāghraśabdo yadā śauryāt
puruṣārthe 'vatiṣṭhate
tadādhikaraṇābhedāt
samāsasyāsti saṃbhavaḥ
//
śūraśabdaprayoge tu
vyāghraśabdo mṛge sthitaḥ
bhinne 'dhikaraṇe vṛttes
tatra naivāsti saṃbhavaḥ
//
sāmānādhikaraṇye 'pi
guṇabhedasya saṃbhavāt
prayogaḥ śūraśabdasya
samāse 'py anuṣajyate
//
pūjopādhiś ca yo dṛṣṭaḥ
kutsanopādhayaś ca ye
teṣāṃ bhinnanimittatvān
niyamārthā punaḥ śrutiḥ
//
asaṃbhave 'pi vā vṛtteḥ
syād etal liṅgadarśanam
acver iti yathā liṅgam
abhāve 'pi bhṛśādiṣu
//
vatyantāvayave vākye
yad aupamyaṃ pratīyate
tatpratyayavidhau sūtre
nirdeśo 'yaṃ vicāryate
//
kriyety upādhiḥ prāthamyāt
prakṛtyarthasya yady api
na prātipadikaṃ tatra
kriyāvācy upapadyate
//
sattvavṛttasya śeṣe vā
tṛtīyā sādhane 'pi vā
tiṅām asattvavācitvād
ubhayaṃ tan na vidyate
//
pākādayas tṛtīyāntāḥ
sattvadharmasamanvayāt
na kriyety apadiśyante
kṛtvo 'rthapratyaye yathā
//
ye cāvyayakṛtaḥ ke cit
kriyādharmasamanvitāḥ
teṣām asattvavācitvaṃ
tiṅantair na viśiṣyate
//
kṛtvasujviṣayā yāpi
śayitavyādiṣu kriyā
upamānopameyatvaṃ
tatrātyantam asaṃbhavi
//
na kevalau dravyaguṇau
tadvān vāpy upamīyate
śayitavyādibhis teṣu
nopamārtho 'sti kaś cana
//
upamānopameyatve
dravye cānuktadharmiṇi
nimittatvena gamyante
rūḍhayogāḥ kriyāguṇāḥ
//
hotavyasadṛśo hotety
atrāpy artho na vidyate
virodhāt kriyayā tasmāt
kriyāvān nopamīyate
//
kriyā samānajātiyā
tadbhāvān nopamīyate
jātibhede 'pi pākena
bhinnāḥ pākādayaḥ kriyāḥ
//
ādhārabhedād bhinnāyām
upamānasya saṃbhavaḥ
adhyetavyena viprāṇāṃ
tulyam adhyayanaṃ viśām
//
arthāt prakaraṇād vāpi
yatrāpekṣyaṃ pratīyate
sāmarthyād anapekṣasya
tasya vṛttiḥ prasajyate
//
tailapākena tulye ca
ghṛtapāke vivakṣite
kriyāvad api kāryāṇāṃ
darśanāt pratyayo bhavet
//
atiṅgrahaṇam evaṃ tu
samāsasya nivartakam
gamanaṃ kārakasyeti
ṇvuly anyasmin na saṃbhavet
//
sarvasya parihārārthaṃ
samudāyatvam āśritam
śuddhāyāḥ saṃbhavān na syāt
kriyāyā brāhmaṇādiṣu
//
upamānavivakṣāyāṃ
svadharmaś ca nivartate
kriyāyā na śrutād yasmād
upamānaṃ samāpyate
//
tṛtīyo 'py āśrito bhedo
dharmaḥ sādhāraṇo dvayoḥ
vyāpāravān na kṛtsnasya
sāmyaṃ kṛtsnena vidyate
//
dravye vāpi kriyāyāṃ vā
nimittāt tat prakalpate
kriyāṇāṃ vidyamānatvād
vṛttir na syād gavādiṣu
//
abhāvāt kevalāyās tu
tadvān arthaḥ pratīyate
pradhānāsaṃbhave yuktā
lakṣaṇārthā kriyāśrutiḥ
//
kriyāntareṣu sāpekṣāḥ
kriyāśabdāḥ kriyāntare
upakārāya gṛhyante
yathaiva brāhmaṇādayaḥ
//
yathā prakarṣaḥ sarvatra
nimittāntarahetukaḥ
dravyavad guṇaśabde 'pi
sa nimittam apekṣate
//
yo ya uccāryate śabdaḥ
sa svarūpanibandhanaḥ
yathā tathopamāneṣu
vyapekṣa na nivartate
//
kriyāvṛttes tṛtīyāntasy
aivaṃ cāsaṃbhave sati
prasiddhanyāyakaraṇo
bhāṣye yujir udāhṛtaḥ
//
antarbhūte tu karaṇe
prayogo na punar bhavet
nyāyenāyuktam ity atra
jīvatau prāṇakarmavat
//
śāstrābhyāsāc ca bhedo 'yam
ayuktam iti varṇyate
aśobhanam asaṃbaddham
iti rūḍhir vyavasthitā
//
vivibhaktiḥ prakṛtyarthaṃ
praty upādhiḥ kathaṃ bhavet
vibhaktipariṇāme ca
prakalpyaṃ viṣayāntaram
//
vibhaktyantarayogo hi
yasya tad viṣayāntare
vibhaktyantarasaṃbandhaḥ
sāmarthyād anumīyate
//
sārūpyāt tu tad evedam
iti tatropacaryate
śabdāntaraṃ vibhaktyā tu
yuktaṃ śāstre tad aśrutam
//
prakṛtiś cet tṛtīyāntā
tenety asmāt pratīyate
kriyeti prathamāntā sā
kathaṃ bhavitum arhati
//
kriyayeti tṛtīyā ca
prayoge kasya kalpyatām
tenety asya hi saṃbandhaḥ
sūtrasthena na vidyate
//
sopaskāreṣu sūtreṣu
vākyaśeṣaḥ samarthyate
tena yat tat tṛtīyāntaṃ
kriyā cet seti gamyate
//
upādheḥ kasya cid vākye
prayoga upalabhyate
pratīyamānadharmānyo
na kadā cit prayujyate
//
nīlam utpalam ity atra
na viśeṣye na bhedake
kaś cit taddharmavacano
vākye śabdaḥ prayujyate
//
atyantānugamāt tatra
na sūtre na ca vigrahe
vibhaktipariṇāmena
kiṃ cid asti prayojanam
//
tṛtīyāntaṃ kriyety etad
vigrahe na prayujyate
yathā daṇḍaḥ praharaṇaṃ
krīḍāyām iti dṛśyate
//
ghavidhau yac ca saṃjñāyām
iti sūtra udāhṛtam
upādānaṃ prayogeṣu
tasyātyantaṃ na vidyate
//
yair aprayuktaiḥ saṃskāraḥ
pradhāneṣu pratīyate
te bhede 'pi vibhaktīnāṃ
nirdiśyanta upādhayaḥ
//
samudāyeṣu vartante
bhāvānāṃ sahacāriṇām
śabdās tat tv avivakṣāyāṃ
samuccayavikalpayoḥ
//
samuccayas tu kriyate
yeṣu pratyarthavṛttiṣu
bhedādhiṣṭhānayā yogas
tesāṃ bhavati saṃkhyayā
//
sarvair viśiṣṭās tair arthair
janyante sahacāribhiḥ
buddhayaḥ pratipattṝṇāṃ
śabdārthāṃs tān ato viduḥ
//
saṃsṛṣṭāḥ pratyayeṣv arthāḥ
sarva evopakārinaḥ
teṣāṃ pratyayarūpeṇa
sarveṣāṃ śabdavācyatā
//
kevalānāṃ tu bhāvānāṃ
na rūpam avadhāryate
anirūpitarūpeṣu
teṣu śabdo na vartate
//
pūrvaśabdaprayogāc ca
samūhān na nivartate
vartate 'vayave nāpi
nopāttaṃ tyajate kva cit
//
samudāyābhidhāyi ca
yadi bhedaṃ viśeṣayet
tatrātulyavibhaktitvaṃ
pūrvakāyādivad bhavet
//
samūhe ca pradeśe ca
pañcālā iti dṛśyate
tathā viśeṣaṇaṃ sarva
ity etad upapadyate
//
tathārdhapippalīty atra
jātyantaranivṛttaye
ardhaṃ ca pippalī ceti
khande śabdaḥ pratīyate
//
pañcālānāṃ pradeśo 'pi
bhinno janapadāntarāt
tatrānyasya nivṛttyarthe
śabde bhedo na gamyate
//
prasiddhās tu viśeṣeṇa
samudāye vyavasthitāḥ
pradeśe darśanaṃ teṣām
arthaprakaraṇādibhiḥ
//
yad upavyañjanaṃ jāteḥ
sahacāri ca karmasu
tatra vā rūḍhasaṃbandhaṃ
yat prāyeṇopalakṣitam
//
samudāyaḥ pradeśo vety
evaṃ tasminn anāśrite
arthātmany aviśeṣeṇa
vartante brāhmaṇādayaḥ
//
yaś ca tulyaśrutir dṛṣṭaḥ
samudāye vyavasthitaḥ
tenopacaritaikatvaṃ
pradeśe 'py upalabhyate
//
saṃskārād upaghātād vā
vṛtto 'ktaparimāṇake
tailādau jātiśabdo 'tra
sāmarthyād avasīyate
//
na jātiguṇaśabdeṣu
mūrtibhedo vivakṣitaḥ
te jātiguṇasaṃbandha
bhedamātranibandhanāḥ
//
kṛṣṇādivyapadeśaś ca
sarvāvayavavṛttibhiḥ
guṇais te 'py ekadeśasthāḥ
paṭādīnāṃ viśeṣakāḥ
//
paṭāvayavavṛttās tu
yadā tatra paṭādayaḥ
tadā tailādivat teṣāṃ
jātiśabdatvam ucyate
//
nivṛttyarthā śrutir yeṣāṃ
bhedas teṣv anapekṣitaḥ
pradeśe samudāye vā
guṇo 'nyeṣāṃ nivartakaḥ
//
brāhmaṇādhyayane tatra
vartate brāhmaṇaśrutiḥ
sādṛśyaṃ tatra dṛṣṭaṃ hi
kṣatriyādhyayanādibhiḥ
//
brāhmaṇādhyayane vṛttir
yadi syād brāhmaṇaśruteḥ
vaktavyaṃ kena dharmeṇa
tulyatvaṃ kriyayor iti
//
adhyetari yadā vṛttir
ucyate brāhmaṇaśruteḥ
nimittatvaṃ tadopaiti
kriyaivādhyetari sthitā
//
simhaśabdena saṃbandhe
gauryamātrābhidhāyinā
caitrāt ṣaṣṭhī prasajyeta
yoge śattryādibhir yathā
//
brāhmaṇāyeva dātavyaṃ
vaiśyāyety evamādiṣu
saṃpradānādiyogaś ca
kriyāmātre na kalpate
//
kriyāmātrābhidhāyitvād
avyayeṣu vater na ca
pāṭhaḥ kadā cit kartavyas
tulyau pakṣāv ubhau yataḥ
//
jahāti jātiṃ dravyaṃ vā
tasmān nāvayave sthitaḥ
kriyāyās tu śrutir yasmāt
tadvaty arthe 'vatiṣṭhate
//
akriyāṇāṃ nivṛttyarthā,
yataś cātra kriyāśrutiḥ
kriyopalakṣite tasmāt
kriyāśabdaḥ pratīyate
//
hotavyādiṣu yasmāc ca
kriyānyā brāhmaṇādivat
apekṣaṇīyā śuddhe 'rthe
tasmād vṛttir na kasya cit
//
sarvaṃ vāpy ekadeśo vā
yasminn āśriyate kva cit
viśeṣavṛttiṃ taṃ sarvam
āhur bhede vyavasthitam
//
samuccayo vikalpo vā
prakārāḥ sarva eva vā
viśeṣā iti varṇyante
sāmānyaṃ vāvikalpitam
//
na hi brāhmaṇa ity atra
bhedaḥ kaś cid apāśritaḥ
apākṛto vā tenāyaṃ
samudāye vyavasthitaḥ
//
kriyā tv āśrīyate yasmin
sa bhedo 'dhyavasīyate
tathānyathā sarvathā cety
aprayoge na vidyate
//
upamāne kriyāvṛttim
upameye kriyāśrutiḥ
pratyāyayantī bhedasya
karotīva padārthatām
//
vyāpāreṇaiva sādṛśye
vyāpārasya vivakṣite
kriyāvadvacanāc chabdāt
pratyayaḥ pratipādyate
//
kriyāvato 'pi sādṛśye
vaktum iṣṭe kriyāvatā
adhyetā brāhmaṇa iva
pratyayo na nivartate
//
adhīte tulya ity evaṃ
puṃlliṅgena viśeṣaṇam
kriyāvati kriyāyāṃ tu
tulyaśabde napuṃsakam
//
prakṛtyarthe viśiṣṭe 'pi
pratyayārthāviśeṣaṇāt
putreṇa tulyaḥ kapila
iti vṛttiḥ prasajyate
//
yāḥ putre rūḍhasaṃbandhāḥ
kriyā loke vivakṣitāḥ
tābhiḥ kriyāvataḥ putrād
guṇatulye vatir bhavet
//
antarbhūtaṃ nimittaṃ ca
rūḍhiśabdeṣu yady api
kriyās tu sahacāriṇyo
rūḍhāḥ santi padārthavat
//
kramaṃ tu yadi bādhitvā
pratyayārthaviśeṣaṇam
pradhānānugrahāt sāmyād
vibhakteś cāvatiṣṭhate
//
prakṛter aviśiṣṭatvāt
kriyātulye prasajyate
putrādau guṇaśabdebhyaḥ
pūrvoktasya viparyaye
//
sthūlena tulyo yātīti
bahiraṅgā kriyāśrutiḥ
animittaṃ vates tulyaṃ
yātīty atreṣyate vatiḥ
//
dvayaṃ viśeṣyate tena
yad ekatra viśeṣaṇaṃ
tulyaśabdo hi taṃ dharmam
ubhayastham apekṣate
//
ekaḥ samāno dharmaś ced
upamānopameyayoḥ
tulayā saṃmitaṃ tulyam
iti tatropapadyate
//
sūtre śrutaś ca dviṣṭho 'sāv
abhedena pratīyate
na ca sāmānyaśabdatvād
aśrutā gamyate kriyā
//
aśrutāś ca pratīyante
nideśasthāyitādayaḥ
ye dharmā niyatās teṣāṃ
putrādiṣu na vidyate
//
anāśritakriyas tasmān
na tulyo 'sti kriyāvatā
kriyāyāḥ śravaṇe sāpi
kriyāvattā pratīyate
//
dvayoḥ pratividhānāc ca
jyāyastvam abhidhīyate
nityāsattvābhidhāyitvāt
pratyayārthaviśeṣaṇe
//
asattvabhūto vyāpāraḥ
kevalaḥ pratyaye yataḥ
vidyate lakṣaṇārthatvaṃ
nāsti tena kriyāśruteḥ
//
kriyāvatas tu grahaṇāt
prakṛtyarthaviśeṣaṇe
kriyāmātrena tulyatve
siddhāsattvābhidhāyitā
//
yadā kriyānimittaṃ tu
sādṛśyaṃ syāt kriyāvatoḥ
kriyāvato 'bhidheyatvāt
tadā dravyābhidhāyitā
//
avyayeṣu vateḥ pāṭhaḥ
kāryas tatra svarādivat
brāhmaṇena samo 'dhyetety
atra ca pratyayo bhavet
//
sāmānādhikaraṇyaṃ ca
vatyarthenāpadiśyate
tulyam ity anyathā kalpyo
vākyaśeṣo 'śruto bhavet
//
kriyāvatoś ca sādṛśye
pratyayārthaviśeṣaṇe
adhyetrā sadṛśo 'dhyetety
atra nāsti vater vidhiḥ
//
tulyārthair iti yā tasyās
tṛtīyāyā na bhidyate
artho bhede 'pi sarvābhir
itarābhir vibhaktibhiḥ
//
bhojyate brāhmaṇa iva
tulyaṃ bhuktaṃ dvijātinā
paśyati brāhmaṇam iva
tulyaṃ vipreṇa paśyati
//
brāhmaṇeneva vijñātaṃ
tulyaṃ jñātaṃ dvijātinā
dīyatāṃ brāhmaṇāyeva
tulyaṃ vipreṇa dīyatām
//
brāhmaṇād iva vaiśyāt tvam
adhīṣvādhyayanaṃ bahu
ity evamādibhir bhedas
tṛtīyāyā na kaś cana
//
tulyaṃ madhurayādhīye
mātrā tulyaṃ smarāmi tām
madhurāyāś ca mātuś ca
kathaṃ sādṛśyakalpanā
//
madhurāviṣayaḥ pāṭhaḥ
smaraṇaṃ mātṛkarmakam
madhurāmātṛśabdābhyām
abhedenābhidhīyate
//
uṣṭrāvayavatulyeṣu
mukheṣūṣṭraśrutir yathā
vartate gṛhatulye ca
prāsāde madhurāśrutiḥ
//
yathādhyayanayoḥ sāmyam
adhyetror apadiśyate
tathā kriyāgatair dharmair
ucyante sādhanāśrayāḥ
//
ivārthe yac ca vacanaṃ
pūrvasūtre ca yo vidhiḥ
kriyāśabdaśrutau bhedo
na kaś cid vidyate tayoḥ
//
yady apy upādhir anyatra
niyato na prayujyate
rūpābhedāt tv anirjñātā
kriyātra śrūyate punaḥ
//
yathā vyutparayaḥ pucchau
kyaṅante sudurādayaḥ
saty api pratyayārthatve
bhedābhāvād udāhṛtāḥ
//
evaṃ ca sati pūrveṇa
siddho 'trāpi vater vidhiḥ
niyame vābhidhāne vā
bhidyate na kriyāśrutiḥ
//
ive dravyādiviṣayaḥ
pratyayaḥ punar ucyate
kriyāṇām eva sadṛśve
pūrvasūtre vidhīyate
//
madhurāyām iva gṛhā
brāhmaṇasyeva pāṇḍurāḥ
ity atra dravyaguṇayoḥ
pūrveṇa na vatir bhavet
//
ārambhasyākriyārthatve
nārtho yogena vidyate
ṛte kriyāyā grahaṇāt
pūrvayogena sidhyati
//
madhurāvayave vṛttir
vvākhyātā madhurāśruteḥ
brāhmaṇāvayavān dantān
vakṣyati brāhmaṇaśrutiḥ
//
na kā cid ivayoge
tu bāhyāt saṃbandhino
ṣaṣṭhī vidhīyate tatra
pūrveṇa pratyayo bhavet
//
ādhikyaṃ tulyaśabdena
saṃbandha upajāyate
ṣaṣṭhītṛtīye tatra stas
tulyaśabdo hi vācakaḥ
//
ivaśabdaprayoge tu
bāhyāt saṃbandhino vinā
nādhikyam upamāne 'sti
dyotakaḥ sa prayujyate
//
ive yo vyatireko 'tra
sa prāsādādihetukaḥ
tulye tadviṣayāpekṣam
ādhikyam upajāyate
//
gavayena samo 'nadvān
iti vṛttis tathā bhavet
na tv asti gaur ivety atra
vyatireka ivāśrayaḥ
//
upameyena saṃbandhāt
prāk prāsādādihetuke
vyatireke vater bhāvo
na tulyārthatvahetuke
//
ivaśabdena saṃbandhe
na tṛtīyā vidhīyate
prakṛtāṃ tām atas tyaktvā
vibhaktyantaraṃ āśritam
//
saptamy api na tatrāsti
jñāpakārthā tu sā kṛtā
iṣṭā sā śeṣaviṣaye
niyatāsu vibhaktiṣu
//
yadi tu vyatirekeṇa
viṣaye 'smin vibhaktayaḥ
pravarteraṃs tṛtīyaiva
vyabhicāraṃ pradarśayet
//
vyabhicāre tathā siddhe
saptamīgrahaṇād vinā
saptamy evocyate sarvā
na santy anyā vibhaktayaḥ
//
atyantam atra viṣaye
saptamyā jñāpakārthayā
bādhitā vinivarteta
ṣaṣṭhī sā gṛhyate punaḥ
//
pūrvābhyām eva yogābhyāṃ
vigrahāntarakalpanāt
arhārthe 'pi vatiḥ siddhaḥ
sa tv ekena nidarśyate
//
tena tulyam iti prāpte
kriyopādhiḥ prasidhyati
rājavad vartate rājety
atra bhede vivakṣite
//
rājatvena prasiddhā ye
pṛthuprabhṛtayo nṛpāḥ
yudhiṣṭhirāntās te 'nyeṣām
upamānaṃ mahīkṣitām
//
siddhyasiddhikṛto bheda
upamānopameyayoḥ
sarvatraiva yato 'siddhaṃ
prasiddhenopamīyate
//
rājavad rūpam asyeti
rājany eva vivakṣite
akriyārthena yogena
dvitīyena bhaviṣyati
//
upamānāvivakṣāyāṃ
niyamārtho 'yam ucyate
dharmo 'rhatikriyākartā
tadarthaṃ vacanaṃ punaḥ
//
kṛtahastavad ity etat
prasiddheṣv eva dṛśyate
rājatvena prasiddhe ca
rājñi rājavad ity api
//
arājñi yeṣāṃ dharmāṇāṃ
dṛṣṭo 'tyantam asaṃbhavaḥ
te rājani niyamyante
tyajyante vyabhicāriṇaḥ
//
arhateś ca kriyā kartrī
yā tasyāṃ vatir iṣyate
rājānam arhati cchattram
iti na tv evamādiṣu
//
prayuktānāṃ hi śabdānāṃ
śāstreṇānugamaḥ satām
chattrādyarthe tu vacane
pratyākhyānaṃ na saṃbhavet
//
tadarham iti nārabdhaṃ
sūtraṃ vyākaraṇāntare
saṃbhavaty upamātrāpi
bhedasya parikalpanāt
//
ekasya kāryanirjñānāt
siddhasya viṣayāntare
taddharmatvavivakṣāyāṃ
buddhyā bhedaḥ prakalpyate
//
sūtrārambhān na caitasmād
ivaśabdasya vidyate
prayogaḥ so 'pi caitasya
viṣaye vidyate vateḥ
//
dasyuhendra ivety etad
aindramantre prayujyate
anyatra dṛṣṭakarmendro
yathety asmin vivakṣite
//
pūrvām avasthām āśritya
yāvasthā vyapadiśyate
sadṛśas tvaṃ tavaiveti
tatraivam abhidhīyate
//
prasiddhabhedaṃ yatrānyad
upamānaṃ na vidyate
upameyasya tatrātmā
svabuddhyā pravibhajyate
//
yo 'pi svābhāviko bhedaḥ
so 'pi buddhinibandhanaḥ
tenāsmin viṣaye bhinnam
abhinnaṃ vā na vidyate
//
aṅgadī kuṇḍalī ceti
darśayan bhedahetubhiḥ
caitram īdṛśam ity āha
buddhyavasthāparigrahāt
//
etaiḥ śabdair yathābhūtaḥ
pratyayātmopajāyate
tatpratyayānukāreṇa
viṣayo 'py upapadyate
//
buddhyavasthāvibhāgena
bhedakāryaṃ pratīyate
janyanta iva śabdānām
arthāḥ sarve vivakṣayā
//
tathāvidhe 'pi bāhye 'rthe
bhidyante yatra buddhayaḥ
na tatra kaś cit sādṛśyaṃ
sad api pratipadyate
//
atyantaṃ viṣaye bhinne
yāvat prakhyā na bhidyate
na tāvat pratyabhijñānaṃ
kasya cid vinivartate
//
ayam eva tu sūtreṇa
bhedo bhedena darśitaḥ
prasiddham api durjñānam
abudhaḥ pratipadyate
//
vaiyākaraṇavad brūte
na vaiyākaraṇaḥ sadā
vaiyākaraṇavad brūṣvety
ataḥ so 'py abhidhīyate
//
ke cit pumāṃso bhāṣante
strīvat puṃvac ca yoṣitaḥ
vyabhicāre svadharmo 'pi
punas tenopadiśyate
//
sadṛśas tvaṃ tavaiveti
loke yad abhidhīyate
upamānāntaraṃ tatra
prasaktaṃ vinivartate
//
yuktam aupayikaṃ rājña
ity arthasya nidarśane
upamānāvivakṣāyāṃ
tadarham iti paṭhyate
//
prasaktānuprasaktas tu
vatiśeṣo 'bhidhīyate
upamānābhisaṃbandhād
asmin vatir udāhṛtaḥ
//
pradhānakalpanābhāve
guṇaśabdasya darśanāt
upasargād vatau siddhā
dhātau dhātvarthakalpanā
//
svaṃ rūpam iti caitasminn
arthasyāpi parigrahaḥ
rūpavaj jñāpitas tasmād
āsanno 'rtho grahīṣyate
//
dhātvarthenopajanitaṃ
sādhanatvena sādhanam
dhātunā kṛtam ity evam
asmin sūtre pratīyate
//
yaḥ śabdaś caritārthatvād
atyantaṃ na prayujyate
viṣaye 'darśanāt tatra
lopas tasyābhidhīyate
//
kriyāyāṃ sādhane dravye
prādayo ye vyavasthitāḥ
tebhyaḥ sattvābhidhāyibhyo
vatiḥ svārthe vidhīyate
//
pratyayena vinā prādis
tatrārthe na prayujyate
bhedena tu samākhyāne
vibhāgaḥ parikalpitaḥ
//
anaṅgīkṛtasattvaṃ tu
yadi gṛhyeta sādhanam
vibhaktibhir niyogaḥ syād
yathaiva tasilādiṣu
//
pāṭhād yair avibhaktitvaṃ
vatyanteṣv anugamyate
teṣām udvata ity atra
vaktavyā savibhaktitā
//
vatyarthaṃ nāvagāhete
puṃvad ity asya darśanāt
nañsnañāv apavādasya
bādhakaṃ tan nipātanam
//
etam utkrāmato nūnaṃ
vatyarthaṃ nañsnañāv iti
tayoḥ pravṛttāv utsargo
bādhanān nopapadyate
//
nañsnañau vihitau yena
sa yogo nāvagāhate
vatiprakaraṇaṃ tad dhi
liṅgam evaṃ samarthyate
//
abhedenopamānasya
bhinnārthopanipātitā
ūhas tathopamānānām
aṅgavan nopalabhyate
//
gāvedhuke carau dṛṣṭā
govikartākṣavāpayoḥ
paśū rudra iva hy etāv
ity ekavacanaśrutiḥ
//
upamānasya bhedāc ca
bahuṣu syād año vidhiḥ
kāśyapā iti lopaḥ syāt
tathā pratikṛtiṣv api
//
evaṃ tu yuktavadbhāvād
atraikavacanaṃ bhavet
lum manuṣye tathoktaṃ syāl
liṅgasyaikasya siddhaye
//
upameyeṣu bhinneṣu
kiṃ cid ekaṃ pravartate
pratyayasya vidhau tatra
nityaṃ yuktavad iṣyate
//
yadā pratyupameyaṃ tu
tad ekaikam avasthitam
tadā bāhyārthabhedena
taddhitāntaṃ pracīyate
//
yathā samūhapracaye
dvigūnāṃ bhinnasaṃkhyatā
pañcapūlyādiṣu tathā
lubantapracayo bhavet
//
pracaye bhidyamāne tu
saṃkhyā pūleṣu bhidyate
arthabhedo lubanteṣu
naivaṃ kaś cana dṛśyate
//
yeṣūpameyavacanaḥ
śabdo 'nyo na prayujyate
upamānasya tatrānyaiḥ
saṃkhyāyā bheda iṣyate
//
yathā guḍatilādīnāṃ
prayogād ekasaṃkhyatā
pākāder aprayoge tu
bhinnā saṃkhyābhidhīyate
//
yaḥ saṃbandhigato bhedaḥ
sa prayoge pratīyate
saṃbandhinām ato bheda
upameye na gamyate
//
tasmāt sāmānyaśabdatva
prasaṅgavinivṛttaye
upameyagato bheda
upamāneṣu dṛśyate
//
upamānaṃ samastānām
abhinnam śrūyate kva cit
bhinnānām upameyanām
ekaikam vopamīyate
//
yathā garuḍa ity etad
vyūhāpekṣaṃ prayujyate
ekena yatra sādṛśyaṃ
vainateyena hastinām
//
ekasyāpi pratīyeta
bhinnā pratikṛtiḥ saha
kāśyapasyeti tenāyaṃ
pratyekam avatiṣṭhate
//
meghāḥ śaila ivety ukte
samastānāṃ pratīyate
sādṛśyam giriṇaikena
pratyekaṃ tena bhidyate
//
chāpekṣā tadviṣayatā
vidheyatvān na gamyate
kākatālīyam ity atra
prasiddham hy upalakṣaṇam
//
rājāśvādiś ca viṣayaḥ
syād anyo vety aniścitam
tena cchasya vidhānāt prāg
vyapadeśo na vidyate
//
dvayor ivārthayor atra
nimittatvaṃ pratīyate
ekenāvayavo yuktaḥ
pratyayo 'nyena yujyate
//
caitrasya tatrāgamanaṃ
kākasyāgamanaṃ yathā
dasyor abhinipātas tu
tālasya patanaṃ yathā
//
saṃnipāte tayor yānyā
kriyā tatropajāyate
vadhādir upameye 'rthe
tayā chavidhir iṣyate
//
kriyāyāṃ samavetāyāṃ
dravyaśabdo 'vatiṣṭhate
pātāgamanayoḥ kāka
tālaśabdau tathā sthitau
//
yad anvākhyāyakaṃ vākyaṃ
tad evaṃ parikalpyate
prayogavākvaṃ yal loke
tad evaṃ na prayujyate
//
yayor atarkitā prāptir
dṛśyate kākatālavat
tayoḥ samāsaprakṛter
vṛttir abhyupagamyate
//
kākasya tālena yathā
vadho yasya tu dasyunā
tatra citrīkṛte 'nyasminn
upameye cha iṣyate
//
cañcatprakāraś cañcatko
bṛhatka iti cāpare
maṇimaḍḍūkakhadyotān
sādṛśvena pracakṣate
//
tatronmeṣanimeṣābhyāṃ
khadyota upamīyate
śvāsaprabandhair maṇḍūkaḥ
spandamānaprabho maṇiḥ
//
pravikāsiprabho 'lpo 'pi
mahān ya upalabhyate
bṛhatka iti tatraiṣa
maṇau śabdaḥ prayujyate
//
sādṛśyam eva sarvatra
prakāraḥ kaiś cid iṣyate
bhede 'pi tu prakārākhyā
kaiś cid abhyupagamyate
//
prakāravacanaḥ kaś cit
prakāravati saṃsthitaḥ
prakāramātre vartitvā
kaś cit tadvati vartate
//
sādṛśyagrahaṇaṃ sūtre
sadṛśasyopalakṣaṇam
tulyayor avyayībhāve
sahaśabdo 'bhidhāyakaḥ
//
vipsāsādṛśyayor vṛttir
yā yathārthābhidhāyinaḥ
sa cāyam avyayībhāve
bhedo bhedena darśitaḥ
//
sādṛśyaṃ yogyatā kaiś cid
anāv abhyupagamyate
yat tu mūrtigataṃ sāmyaṃ
tat sahenābhidhīyate
//
itthaṃbhāve 'pi sādṛśyaṃ
buddhyavasthānibandhanam
grahaṇe bhedamātrasya
tatrānyaivābhidhīyate
//
gaur vāhīka iti dvitve
sādṛśyaṃ pratyudāhṛtam
śuklādau sati niṣpanne
vāhīko na dvir ucyate
//
iti bhartṛharikṛtaṃ vākyapadīyam samāptam