Śatagāthā
kaumārye paṭhyatāṃ vidyā śaitye saṃpālyatāṃ ca gauḥ /
kṣettraṃ ca karṣyatāṃ pītaṃ trayaḥ suphalahetavaḥ // 1 //
gate 'pi vayasi grāhyā vidyā sarvātmanā budhaiḥ /
yadyapi phaladā syānna sulabhā sānyajanmani // 2 //
guṇeṣu kriyatāṃ yatnaḥ kimāṭopaiḥ prayojanam /
vikrīyante na ghaṇṭābhirgāvaḥ kṣīravivarjitāḥ // 3 //
guṇini guṇajño ramate nāguṇaśīlasya guṇini paritoṣaḥ /
alireti vanātkamalaṃ na dardurasya tannivāso 'pi // 4 //
guṇiṣu durlabhā āḍhayā āḍhayeṣu guṇinastathā // 5 //
aneke santi bhūbhāgā ratnavantastu durlabhāḥ /
durlabhāḥ praṇināṃ santi mātṛpitṛyutastu ca // 6 //
guṇāḥ kurvanti dūtatvaṃ dūre 'pi basatāṃ satām /
ketakīgandhamāghrātuṃ svayamāyānti ṣaṭpadāḥ // 7 //
vidvatvaṃ ca nṛpatvaṃ ca naiva tulyaṃ kadācana /
svadeśe pūjyate rājā vidvān sarvatra pūjyate // 8 //
alpastu kālo vividhāśca vidhā ḥ simāyuṣo yā kiyatī? na buddhā /
haṃsā labhante ca yathā payo 'dbhyas tathaiva tatvaṃ labhatāṃ ca yattat // 9 //
ekasthānanivāsino 'tisamayāt syuste viyuktāḥ kila
vicchedānna hi cāntaraṃ kimapi tat tyājyaṃ na kiṃ tatsthalam /
vaivaśyāddhi viyogato manasi jāyante vidhātā ati
tatsthānaṃ yadi hīyate sahajataḥ syāccātiśāntiḥ sukham // 10 //
saha vasatāmapyasatāṃ jalaruhajalavadbhavatyasaṃśleṣaḥ /
dūre 'pi satāṃ vasatāṃ prītiḥ kumudenduvadbhavati // 11 //
prapañcā yatnaoto heyāḥ saṃsargaḥ kriyatāṃ satām /
dinaṃ rogabhayānmuktaṃ śatābdāccāpi tad varam // 12 //
sarvathehāḥ parityājyāścedaśakyaṃ tadā punaḥ /
nirvāṇāptyunmukho bhūyāt tadiyaṃ tasya bheṣajam // 13 //
udayantvamūni subahūni mahāmahāṃsi cando cando 'pyalaṃ bhuvanamaṇḍalamaṇḍanāya / sūryādūte na tadudeti na cāstameti yenoditena dinamastamitena rātriḥ // 14 //
yadudeti vinā sūrya tejasvi tanna jāyate /
sūryodayo varaṃ cāsti hyanyeṣāmudayena kim // 15 //
kusumastabakasyeva dve gatī tu mahātmanām /
mūdhni vā sarvalokasya śīryate vana eva vā // 16 /
vāṇi kaṭhorā bhaṇitā hi duṣṭairyā sarparūpā sujanān hinasti /
te bheṣajaṃ kṣāntimayaṃ ca prajñāṃ saṃsevya cintārahitā bhavanti // 17 //
dhīrāḥ kaṣṭamanuprāptā na bhavanti viṣādinaḥ /
praviśya vadanaṃ rāhoḥ kiṃ nodeti punaḥ śaśī // 18 //
yasya cittaṃ dravībhūtaṃ kṛpayā sarvajantuṣu /
tasya jñānena mokṣeṇa kiṃ jaṭābhasmacivaraiḥ // 19 //
vanāni dahato vahneḥ sakhā bhavati mārutaḥ /
sa eva dīpanāśāya kṛśe kasyāsti sauhṛdam // 20 //
parastutaguṇairyastu nirguṇo 'pi guṇī bhavet /
indro 'pi laghutāṃ yāti svayaṃ prakhyāpitairguṇaiḥ // 21 //
kulīno 'pi bhaved garvī kārpāṇyasahito dhanī /
devatāstāṃśca nindanti sargo 'yaṃ jalavahnivat // 22 //
dūrastho 'pi samīpastho yo yasya manasi sthitaḥ /
yo yasya hṛdaye nāsti samīpastho 'pidūrataḥ // 23 //
pareṣāṃ vaibhavaṃ dṛṣṭvā mano yasya prakupyati /
na tasyārthopalabdhistu citaṃ puṇyaṃ ca naśyati // 24 //
rāgopamaṃ nāsti malaṃ hi loke īrṣyopamā nāsti ca kāpi hāniḥ /
yāñcāsamo nāsti ca ko 'pi bandhurdānopamo nāsti ca mitravargaḥ // 25 //
kṣudhāsamā nāsti śarīravedanā cintāsamā nāsti śarīraśoṣaṇā /
guṇaiḥ samā nāsti śarīrabhūṣaṇā kṣāntyā samaṃ nāsti śarīravarmaṃ vai // 26 //
dhanena kiṃ kṣudrajanasya mitraiḥ kiṃ vañcakasyāpi ca matsarasya /
kiṃ hānidasyātiguṇagrahaiśca kiṃ vā vipattau vimukhātmajena // 27 //
sarvathā svahitamācaraṇīyaṃ kiṃ kariṣyati jano bahujalpaḥ /
bidyate hi na sa kaścidupāyaḥ sarvalokaparitoṣakaro yaḥ // 28 //
prasaṅgasyānukūlo yaḥ prajña eva sa pālayet /
satyāsatye ca maitridveṣau kuryāt svaparaiḥ saha // 29 //
na dviṣantaḥ kṣayaṃ yānti yāvajjīvamapi ghnataḥ /
krodhameva tu yo hanti tena sarve dviṣo hatāḥ // 30 //
satkāro guṇināṃ śreyān durjanasya vinītatā /
kośapūrtiḥ sadācāraiḥ śreyo deśaparīkṣaṇam // 31 //
yāvanmārgo bhavet dṛṣṭo yāvaccaraṇapuṣṭatā /
prajñā hrāso na yāvaddhi tāvatkuryāt svayaṃ hitam // 32 //
vyabhicāreṣvāsattaḥ rājā tasya hi nirakṣaro mantri /
tadā dhanāśā kutra rakṣyā asavaḥ prayatnena // 33 //
sarva yatra vinetāraḥ sarve paṇḍitamāninaḥ /
sarve prabhutvamicchanti tad vṛndamavasīdati // 34 //
mūṣako rakṣayedannaṃ mārjārī navanītakam /
kākaścālayet pākaṃ vastūnāṃ tatra kā kathā // 35 //
mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ /
puṣpaṃ puṣpaṃ vicinvīta mūlocchedaṃ na kārayet // 36 //
valmīkaṃ madhujātaṃ ca śuklapakṣe ca candramāḥ /
bhikṣādravyaṃ nṛpadravyaṃ stokaṃ stokena vardhate // 37 //
hīnatā yācane yatra syāttatra na ca yācyatām /
kāmaṃ hi na bhavedindro himājjīvati tittariḥ // 38 //
mayūra ! grīṣmasya tu tāpayukta āśāyutaḥ khasya jale bhavestvam /
kaṇṭhantu no nāmaya gauraveṇa nīre taḍāgasya tu dūṣitasya // 39 //
siṃho balī hariṇaraktapāmāṃsabhojī saṃvatsareṇa kurute ratimekavāram / yo gardabhaḥ khalu rajaḥkaṇamātrabhojī kāmī bhavedanudinaṃ vada ko 'tra hetuḥ // 40 // sarpāḥ pibanti pavanaṃ na ca durbalāste śuṣkaistṛṇairvanagajā balino bhavanti / kandaiḥ phalairmunivarā gamayanti kālam saṃtoṣa eva puruṣasya paraṃ nidhānam // 41 //
sa śobhate puṣpitapuṣpavacca sumaṇḍitaṃ yasya mukhaṃ suvarṇaiḥ /
anakṣaraṃ yasya mukhaṃ bhavecvet tannetravaktre bhubi chidravacca // 42 //
muktāmaṇibhyāṃ ca hi gardabhasya kiṃ śūkarasya priyabhojanena /
andhasyadīptyā badhirasya gītaimūrkhasya dharmeṇa kimasti kṛtyam // 43 //
kātantraśābdavettā hi vaidyaśca siddhasāravit /
kāṣṭhakhaṅgadharaścopahāsaṃ yānti trayo 'pi te // 44 //
dehīdaṃ vacanaṃ nimnaṃ na dāsyāmyatinimnakam /
gṛhāṇetyuttamaṃ vākyaṃ na gṛhṇāmyatiśobhanam // 45 //
kṣatiṃ bihāya yenāpi prayogeṇa hitasya kim /
svakāyarakṣaṇenāpi kiñcaiva dhanatṛṣṇayā // 46 //
kiṃśukasya phalaprāptiryathā vyartha bubhukṣave /
dhaninaśca tathādāturjīvanaṃ niṣprayojanam // 47 //
kāmāturāṇāṃ na bhayaṃ na lajjā kṣudhāturāṇāṃ na balaṃ na tejaḥ /
rogāturāṇāṃ na sukhaṃ na nidrā mārgāturāṇāṃ na bhayaṃ na vīryam // 48 //
dhanalipsuḥ suhrit tyājyā bhāryā ca vyabhicāriṇī /
adharmī ca nṛpaḥ krūro mantrī piśuna eva ca // 49 //
kupradeśo hi durvyavasāyo duṣṭo 'tha vai suhṛt /
baidyo 'dakṣo 'pi duḥsevyam vastu heyā ime 'pi ca // 50 //
ahitaṃ hitamācāraśūnyabuddheḥ śrutisamayairbahubhirvahiṣkṛtasya /
udarabharaṇamātne kevalecchormanujapaśośca ko viśeṣaḥ // 51 //
ardhajalabharaḥ kumbho mūrdhni yatnena dhāryate /
krudhyanti durjanā nūnaṃ satkāreṇātisevayā // 52 //
stokenonnatimāyāti stoke nāyātyadhogatim /
aho ! susadṛśī ceṣṭā tulāyaṣṭeḥ khalasya ca // 53 //
yathā bāryo na laśunasya gandhaḥ kastūrikācandanacandrasaṃjñaiḥ /
tathā na vāryā varaśāstraśikṣābhyāsena duṣṭasya ca duṣṭatāpi // 54 //
durjanaḥ parihartavyo vidyayālaṅkṛto 'pi san /
maṇinā bhūṣitaḥ sarpaḥ kimasau na bhayaṅkaraḥ // 55 //
durjanā durbalā yāvat tāvat sādhusvabhāvakāḥ /
nyūne śaradi nīre hi nadīṃ sarve taranti ca // 56 //
jvarādatyuṣṇatā raukṣāt kaphaśca vardhate yathā /
guṇācārasvabhāvaiḥ syurduṣṭā na parivartitāḥ // 57 //
duṣṭā narā bhṛtyagaṇo 'vamānī praśikṣitā naiva hayāḥ kubhāryā /
pratāḍanenaiva bhavanti namrāḥ sukarmayogyā na kadāpi caite // 58 //
vṛthā vṛṣṭiḥ samudrasya vṛthā tṛptasya bhojanam /
vṛthā dānaṃ samarthasya vṛthā hīnasya satkṛtiḥ // 59 //
padmāni satputramukhe lasanti rohanti nūnaṃ kulaṭāsutasya /
viṣasya patrāṇi yathā karoti duṣkarma yo vai labhate phalantat // 60 //
abhracchāyā khale prītiḥ siddhamannaṃ ca yoṣitaḥ /
tṛṇāgnirhimabinduśca ṣaḍete budbudopamāḥ // 61 //
śuṣkaṃ māṃsaṃ striyo vṛddhā madyaṃ ca taruṇaṃ dadhi /
nakte bhojo divā svāpaḥ ṣaḍete prāṇahāriṇaḥ // 62 //
sadyo māsaṃ navaṃ sarpirbālāstrī payasaudanam /
uṣṇodakaṃ tarucchāyā ṣaḍete prāṇakāriṇaḥ // 63 //
kāntāviyogaḥ svajanāpamāno ṛṇasya śeṣaḥ kunarasya sevā /
dāridrabhātpravimukta mitraṃ vināgninaiete pradahanti pañca // 64 //
karmī hyalābhī balino 'pakartā darpī ca bhikṣurhyadhanaḥ sukhārthī /
kaṭūktibhāṣī priyasundarīṇāmete mṛṣācārijanāśca pañca // 65 //
dharmadātānnatrdātā ca bhayatrātopadeśakaḥ /
śarīrotpādakaśceti pañcaite hitakāriṇaḥ // 66 //
prārāvṛto hi sanyāsāt srī patitrayadarśikā /
jambūko jālamuktaśca trayo 'mī vañcakā matāḥ // 67 //
bhojanāpācakā vaiddyā nṛpāścāsatyavādinaḥ /
pāpina uccavaṃśīyā ayogyāḥ syustrayo janāḥ // 68 //
yācakaḥ svādubhoji ca darpī bhikṣāparo bhavet /
śāstrārthī bhavatādajñastrayo hāsaṃ bhajanti ca // 69 //
sakṛjjalpanti rājānaḥ āryo hi dṛśyate sakṛt /
sakṛtkanyāḥ pradīyante trīṇyetāni sakṛtsakṛt // 70 //
sthūlavapustapasvī ca śūraścāpyakṛtavraṇaḥ /
śayānaikākinī ca strī trayametanna viśavaset // 71 //
anyeṣāṃ hiṃsako vipro mithyācārinṛpo 'pi ca /
bhogī kāmarato bhikṣurnindābhājastrayo bhuvi // 72 //
vidvān vinayasampanno vīro 'tiśānta eva ca /
tyāgārambhaṃ dhanī kuryāt kīrtanīyāstrayo 'pi ca // 73 //
dayī parahite līno duṣṭaśca paranāśakaḥ /
icchābhirbālaka nūnaṃ trayo 'tṛptā ime bhuvi // 74 //
arthanāśānmanastāpaṃ duścaritāṃ gṛhe striyam /
vañcanaṃ cāpamānaṃ ca matimānna prakāśayet // 75 //
vijñāyate 'dhvā śaśitārakāṇāṃ jyotirvidādhvā gaṇitena khasya /
na dṛśyate tena gṛhe tu patnyāḥ kāmādimithyācaraṇaṃ kukṛtam // 76 //
garuṇā tattvavettuḥ kiṃ vaidyenārogiṇaśca kim /
pāre gatasya kiṃ nāvā kāntayā kiṃ virāgiṇaḥ // 77 //
devasujanaviprāṇāṃ satye vidvadgaṇasya hi /
gūḍhe vacasi bhojye 'sti prīti pṛthagjanasya ca // 78 //
śaile śaile na māṇikyaṃ mīne mīne na mauktim /
sādhavo he na sarvatra candanaṃ na vane vane // 79 //
haṃso na bhāti caturo bakayūthamadhye gomāyumaṇḍalagato na vibhāti siṃhaḥ /
jātyo na bhāti turagaḥ kharayūthamadhye vidvān na bhāti puruṣeṣu nirakṣareṣu // 80 //
kokilānāṃ svaro rūpaṃ nārīrupamapatrapā ca /
vidyārūpaṃ vidagdhānāṃ kṣamārūpaṃ tapasvinām // 81 //
prabhāvaśāline puṃse kā kṣamāpratikāriṇe /
vinītāya ca śāntāya janāya kā sahiṣṇutā // 82 //
paro 'pi hitavān bandhurbandhurapyahitaḥ paraḥ /
ahito dehajo vyādhiḥ hitamāraṇyamauṣadham // 83 //
mahājanasya saṃsargaḥ kasya nonnatikārakaḥ /
puṣpamālānuṣaṅgeṇa sūtraṃ śirasi dhāryate // 84 //
viśvāsapratipannānāṃ vañcane kā vidagdhatā /
aṅkamāruhya suptasya hantuḥ kiṃ nāma pauruṣam // 85 //
kaumāre pitarau pātaḥ bhartrī rakṣati yauvane /
rakṣanti vārddhake putrā nājñaḥ svātantryamarhati // 86 //
āsaktirna bhaveddyāvat tāvattu guṇa eva saḥ /
praviṣṭe 'syāṃ mahāsaktau guṇādānaṃ kuto bhavet // 87 //
nijarītyā janāḥ prāyo 'parānākalayanti hi /
ṛṣayaḥ pretamālokya bruvanti taṃ tapasvinam // 88 //
durjanadūṣitamanasāṃ puṃsāṃ sujane 'pi nāsti viśvāsaḥ /
bālaḥ payasā dagdho dadhyapi phūtkṛtya bhakṣayati // 89 //
araghaṭṭaghaṭī yuktā vaśībhavati yoṣitaḥ /
bhavatyārambhiko yo 'pi bhavatyeva tadadbhutaḥ // 90 //
satkṛto mahatāṃ yo 'sti vetti tamadhamastṛṇam /
paṇḍitaiḥ pūjitastūpe kākaḥ karoti cāsanam // 91 //
phalaṃ ketakavṛkṣasya yadyapyambu prasādakam /
na nāmagrahaṇādeva tasya vāri prasīdati // 92 //
śiṣṭā na gṛhṇanti purā pratijñāṃ gṛhṇanti cet te kaṭhinapratijñām /
aṅgikṛtāṃ tāṃ paripālayanti pāṣāṇarekhāmiva te tadānīm // 93 //
prāpnoti vittaṃ hyadhamo ti kiñcid garvī pareṣāmavamānanāyām /
saṃjāyate labdhadhanaḥ sumartyaḥ supakvadhānyena samaṃ vinamraḥ // 94 //
nāsti prajñāsamaṃ cakṣurnāsti mohasamaṃ tamaḥ /
nāsti rogasamaḥ śatrurnāsti mṛtyusamaṃ bhayam // 95 //
ata eva kaṭhorātimṛtyuḥ sambhāvyate dhruvam /
kāmāccittamapāvṛtya saddharme 'pekṣyate spṛhā // 96 //
guṇā guṇajñeṣu guṇā bhavanti te nirguṇaṃ prāpya bhavanti doṣāḥ /
susvādu toyāḥ prabhavanti nadyaḥ samudramāsādya bhavantyapeyāḥ // 97 //
kāryamālocitāpāyaṃ matimadbhirviceṣṭitam /
nāpattirbhavitā tatra jātā parihṛtāpi sā // 98 //
alpā dṛḍhā ye mṛdubhāṣiṇaśca tebhyo 'vadhānaṃ karaṇīyameva /
niryāti sūryaḥ saghanāddhi meghāt syāt tatprakāśastu tadātitīkṣṇaḥ // 99 //
śāntipriyāḥ syuḥ khalu yauvane 'pi vaiduṣya evaṃ vinatā bhaveyuḥ /
sahiṣṇavastejasi cātinamrāḥ sudurlabhā evamarindamāḥ syuḥ // 100 //
mleccheṣvapi samṛddhāḥ syurvīrā evaṃ paśuṣvapi /
vaktāraḥ sārthakoktīnāṃ sajjanāḥ syuḥ sudurlabhāḥ // 101 //
sampaccalaṃ naśvarayauvanaṃ ca prāṇā bhaveyuryamadantamadhye /
upekṣate tatra sukhaṃ na ceha janaḥ prapātastha ivāsti cāndhaḥ // 102 //
ye kleśarogiṇo bhuktvā na ca saddharmabheṣajam /
pramattā viṣayāsaktā bhavābdhiṃ na taranti te // 103 //
jagatā gatiśīlena śiraḥstho dṛśyate 'ntakaḥ /
tadāpriyaṃ bhavedannaṃ kriyāntarasya kā kathā // 104 //
pratīkṣate kriyāṇāṃ na pūrti cāpūrtimantakaḥ /
śvastanaṃ cādya kuryācca pūrva madhyāhnikaṃ varam // 105 //
asthiraṃ jīvanaṃ loke yauvanaṃ dhanamasthiraṃ /
asthiere putrapatnyau ca dharmasatyahitāḥ sthirāḥ // 106 //
rājño 'tijīvitaṃ yuktaṃ drutamṛtyurvaraṃ ṛṣeḥ /
sato jīvanamanto vā varaṃ tvākheṭakasya na // 107 //
ācāryavararucikṛtā śatagāthā samāptā /
gātheyaṃ bhāratīyopādhyāyavinayacandreṇa bhoṭadeśīya lokacakṣu bhikṣuṇā dharmaprajñenānūditā nirṇītāceti /