atha kāvyā3darśaḥ
Pariccheda 1
caturmukhamukhāmbhoja
vanahaṃsavadhūr mama
mānase ramatāṃ dīrghaṃ
sarvaśuklā sarasvatī
//
catur-mukha-mukha-ambho-ja
vana-haṃsa-vadhūr mama
mānase ramatāṃ dīrghaṃ
sarva-śuklā sarasvatī
//
pūrvaśāstrāṇi saṃhṛtya
prayogān upalakṣya ca
yathāsāmarthyam asmābhiḥ
kriyate kāvyalakṣaṇam
//
pūrva-śāstrāṇi saṃ-hṛtya
pra-yogān upa-lakṣya ca
yathā-sāmarthyam asmābhiḥ
kriyate kāvya-lakṣaṇam
//
iha śiṣṭānuśiṣṭānāṃ
śiṣṭānām api sarvathā
vācām eva prasādena
lokayātrā pravartate
//
iha śiṣṭa-anu-śiṣṭānāṃ
śiṣṭānām api sarva-thā
vācām eva pra-sādena
loka-yātrā pra-vartate
//
idam andhaṃ()tamaḥ kṛtsnaṃ
jāyeta bhuvanatrayam
yadi śabdā-hvayaṃ jyotir
āsaṃsāraṃ na dīpyate
//
idam andhaṃ(-)tamaḥ kṛtsnaṃ
jāyeta bhuvana-trayam
yadi śabda-ā-hvayaṃ jyotir
ā-saṃ-sāraṃ na dīpyate
//
ādirājayaśobimbam
ādarśaṃ prāpya vāṅmayam
teṣām asaṃnidhāne 'pi
na svayaṃ paśya naśyati
//
ādi-rāja-yaśo-bimbam
ā-darśaṃ pra-āpya vāṅ-mayam
teṣām a-saṃ-ni-dhāne 'pi
na svayaṃ paśya naśyati
//
gaur gauḥ kāmadughā samyak
prayuktā smaryate budhaiḥ
duṣprayuktā punar gotvaṃ
prayoktuḥ saiva śaṃsati
//
gaur gauḥ kāma-dughā samyak
pra-yuktā smaryate budhaiḥ
duṣ-pra-yuktā punar go-tvaṃ
pra-yoktuḥ sā aiva śaṃsati
//
tad alpam api nopekṣyaṃ
kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana
syād vapuḥ sundaram api
śvitreṇaikena durbhagam
//
tad alpam api na upa-īkṣyaṃ
kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana
syād vapuḥ sundaram api
śvitreṇā ekena dur-bhagam
//
guṇadoṣān aśāstrajñaḥ
kathaṃ vibhajate naraḥ
kim andhasyādhikāro 'sti
rūpabhedopalabdhiṣu
//
guṇa-doṣān a-śāstra-jñaḥ
kathaṃ vi-bhajate naraḥ
kim andhasya adhi-kāro 'sti
rūpa-bheda-upa-labdhiṣu
//
ataḥ prajānāṃ vyutpattim
abhisaṃdhāya sūrayaḥ
vācāṃ vicitramārgāṇāṃ
nibabandhuḥ kriyāvidhim
//
ataḥ pra-jānāṃ vy-ut-pattim
abhi-saṃ-dhāya sūrayaḥ
vācāṃ vi-citra-mārgāṇāṃ
ni-babandhuḥ kriyā-vidhim
//
taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām
alaṃkārāś ca darśitāḥ
śarīraṃ tāvadiṣṭārtha
vyavacchinnā padāvalī
//
taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām
alaṃ-kārāś ca darśitāḥ
śarīraṃ tāvad-iṣṭa-artha
vy-ava-cchinnā pada-āvalī
//
padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca
tat tridhaiva vyavasthitam
padyaṃ catuṣpadī tac ca
vṛttaṃ jātir iti dvidhā
//
padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca
tat tri-dhā aiva vy-ava-sthitam
padyaṃ catuṣ-padī tac ca
vṛttaṃ jātir iti dvi-dhā
//
chandovicityāṃ sakalas
tatprabandho nidarśitaḥ
sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ
gambhīraṃ kāvyasāgaram
//
chando-vi-cityāṃ sakalas
tat-pra-bandho ni-darśitaḥ
sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ
gambhīraṃ kāvya-sāgaram
//
muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ
saṃghāta iti tādṛśaḥ
sargabandhāṃśarūpatvād
anuktaḥ padyavistaraḥ
//
muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ
saṃ-ghāta iti tā-dṛśaḥ
sarga-bandha-aṃśa-rūpa-tvād
an-uktaḥ padya-vi-staraḥ
//
sargabandho mahākāvyam
ucyate tasya lakṣaṇam
āśīr namaskriyā vastu
nirdeśo vāpi tanmukham
//
sarga-bandho mahā-kāvyam
ucyate tasya lakṣaṇam
āśīr namas-kriyā vastu
nir-deśo va āpi tan-mukham
//
itihāsakathodbhūtam
itarad vā sadāśrayam
caturvargaphalāyattaṃ
caturodā-ttanāyakam
//
itihāsa-kathā-ud-bhūtam
itarad vā sad-āśrayam
catur-varga-phalā-yattaṃ
catura-ud-ā-tta-nāyakam
//
nagarārṇavaśailartu
candrārkodayavarṇanaiḥ
udyānasalilakrīḍā
madhupānaratotsavaiḥ
//
nagara-arṇava-śaila-rtu
candra-arka-udaya-varṇanaiḥ
udyāna-salila-krīḍā
madhu-pāna-rata-ut-savaiḥ
//
vipralambhair vivāhaiś ca
kumārodayavarṇanaiḥ
mantradūtaprayāṇāji
nāyakābhyudayair api
//
vi-pra-lambhair vi-vāhaiś ca
kumāra-ud-aya-varṇanaiḥ
mantra-dūta-pra-yāṇa-āji
nāyaka-abhy-udayair api
//
alaṃkṛtam asaṃkṣiptaṃ
rasabhāvanirantaram
sargair anativistīrṇaiḥ
śravyavṛttaiḥ susaṃdhibhiḥ
//
alaṃ-kṛtam a-saṃ-kṣiptaṃ
rasa-bhāva-nir-antaram
sargair an-ati-vi-stīrṇaiḥ
śravya-vṛttaiḥ su-saṃdhibhiḥ
//
sarvatra bhinnavṛttāntair
upetaṃ lokarañjanam
kāvyaṃ kalpottarasthāyi
jāyate sadalaṃkṛti
//
sarva-tra bhinna-vṛtta-antair
upa-itaṃ loka-rañjanam
kāvyaṃ kalpa-uttara-sthāyi
jāyate sad-alaṃ-kṛti
//
nyūnam apy atra yaiḥkaiścid
aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati
yady upā-tteṣu saṃpattir
ārādhayati tadvidaḥ
//
nyūnam apy atra yaiḥ-kaiś-cid
aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati
yady upa-ā-tteṣu saṃ-pattir
ā-rādhayati tad-vidaḥ
//
guṇataḥ prāg upanyasya
nāyakaṃ tena vidviṣām
nirā-karaṇam ity eṣa
mārgaḥ prakṛtisundaraḥ
//
guṇa-taḥ prāg upa-nyasya
nāyakaṃ tena vi-dviṣām
nir-ā-karaṇam ity eṣa
mārgaḥ pra-kṛti-sundaraḥ
//
vaṃśavīryaśrutādīni
varṇayitvā ripor api
tajjayān nāyakotkarṣa
varṇanaṃ ca dhinoti naḥ
//
vaṃśa-vīrya-śruta-ādīni
varṇayitvā ripor api
taj-jayān nāyaka-ūt-karṣa
varṇanaṃ ca dhinoti naḥ
//
apādaḥ padasaṃtāno
gadyam ākhyāyikā kathā
iti tasya prabhedau dvau
tayor ākhyāyikā kila
//
a-pādaḥ pada-saṃtāno
gadyam ā-khyāyikā kathā
iti tasya pra-bhedau dvau
tayor ā-khyāyikā kila
//
nāyakenaiva vācyānyā
nāyakenetareṇa vā
svaguṇāviṣkriyā doṣo
nātra bhūtārthaśaṃsinaḥ
//
nāyakenā eva vācya ānyā
nāyakena itareṇa vā
sva-guṇa-āviṣ-kriyā doṣo
na atra bhūta-artha-śaṃsinaḥ
//
api tv aniyamo dṛṣṭas
tatrāpy anyair udīraṇāt
anyo vaktā svayaṃ veti
kīdṛg vā bhedalakṣaṇam
//
api tv a-ni-yamo dṛṣṭas
tatra apy anyair ud-īraṇāt
anyo vaktā svayaṃ veti
kī-dṛg vā bheda-lakṣaṇam
//
vaktraṃ cāparavaktraṃ ca
socchvāsatvaṃ ca bhedakam
cihnam ākhyāyikāyāś cet
prasaṅgena kathāsv api
//
vaktraṃ ca apara-vaktraṃ ca
sa-ucchvāsa-tvaṃ ca bhedakam
cihnam ā-khyāyikāyāś cet
pra-saṅgena kathāsv api
//
āryādivatpraveśaḥ kiṃ
na vaktrāparavaktrayoḥ
bhedaś ca dṛṣṭo lambādir
ucchvāso vāstu kiṃ tataḥ
//
āryā-ādi-vat-praveśaḥ kiṃ
na vaktra-apara-vaktrayoḥ
bhedaś ca dṛṣṭo lamba-ādir
uc-chvāso va āstu kiṃ tataḥ
//
tat kathā-khyāyikety ekā
jātiḥ saṃjñādvayāṅkitā
atraivāntarbhaviṣyanti
śeṣāś cā-khyānajātayaḥ
//
tat kathā ā-khyāyika īty ekā
jātiḥ saṃ-jñā-dvaya-aṅkitā
atrā eva antar-bhaviṣyanti
śeṣāś cā a-khyāna-jātayaḥ
//
kanyāharaṇasaṃgrāma
vipralambhodayādayaḥ
sargabandhasamā eva
naite vaiśeṣikā guṇāḥ
//
kanyā-haraṇa-saṃ-grāma
vi-pra-lambha-ud-aya-ādayaḥ
sarga-bandha-samā eva
nā ete vai-śeṣikā guṇāḥ
//
kavibhāvakṛtaṃ cihnam
anyatrāpi na duṣyati
mukham iṣṭārthasaṃsiddhyai
kiṃ hi na syāt kṛtātmanām
//
kavi-bhāva-kṛtaṃ cihnam
anya-tra api na duṣyati
mukham iṣṭa-artha-saṃ-siddhyai
kiṃ hi na syāt kṛta-ātmanām
//
miśrāṇi nāṭakādīni
teṣām anyatra vistaraḥ
gadyapadyamayī kācit
campūr ity abhidhīyate
//
miśrāṇi nāṭaka-ādīni
teṣām anya-tra vi-staraḥ
gadya-padya-mayī kā-cit
campūr ity abhi-dhīyate
//
tad etad vāṅmayaṃ bhūyaḥ
saṃskṛtaṃ prākṛtaṃ tathā
apabhraṃśaś ca miśraṃ cety
āhur āryāś caturvidham
//
tad etad vāṅ-mayaṃ bhūyaḥ
saṃs-kṛtaṃ prā-kṛtaṃ tathā
apa-bhraṃśaś ca miśraṃ ca ity
āhur āryāś catur-vi-dham
//
saṃskṛtaṃ nāma daivī vāg
anvā-khyātā maharṣibhiḥ
tadbhavas tatsamo deśīty
anekaḥ prākṛtakramaḥ
//
saṃs-kṛtaṃ nāma daivī vāg
anv-ā-khyātā maha-rṣibhiḥ
tad-bhavas tat-samo deśi īty
anekaḥ prā-kṛta-kramaḥ
//
mahārāṣṭrāśrayāṃ bhāṣāṃ
prakṛṣṭaṃ prākṛtaṃ viduḥ
sāgaraḥ sūktiratnānāṃ
setubandhādi yanmayam
//
mahā-rāṣṭra-āśrayāṃ bhāṣāṃ
pra-kṛṣṭaṃ prā-kṛtaṃ viduḥ
sāgaraḥ su-ukti-ratnānāṃ
setu-bandha-ādi yan-mayam
//
śaurasenī ca gauḍī ca
lāṭī cānyā ca tādṛśī
yāti prākṛtam ity evaṃ
vyavahāreṣu saṃnidhim
//
śaura-senī ca gauḍī ca
lāṭī ca anyā ca tā-dṛśī
yāti prā-kṛtam ity evaṃ
vy-ava-hāreṣu saṃ-nidhim
//
ābhīrādigiraḥ kāvyeṣv
apabhraṃśa iti smṛtāḥ
śāstreṣu saṃskṛtād anyad
apabhraṃśatayoditam
//
ābhīra-ādi-giraḥ kāvyeṣv
apa-bhraṃśa iti smṛtāḥ
śāstreṣu saṃs-kṛtād anyad
apa-bhraṃśa-taya ūditam
//
saṃskṛtaṃ sargabandhādi
prākṛtaṃ skandhakādikam
osarādīny apabhraṃśo
nāṭakādi tu miśrakam
//
saṃs-kṛtaṃ sarga-bandha-ādi
prā-kṛtaṃ skandhaka-ādikam
osara-ādīny apa-bhraṃśo
nāṭaka-ādi tu miśrakam
//
kathāpi sarvabhāṣābhiḥ
saṃskṛtena ca badhyate
bhūtabhāṣāmayīṃ prāhur
adbhutārthāṃ bṛhatkathām
//
katha āpi sarva-bhāṣābhiḥ
saṃs-kṛtena ca badhyate
bhūta-bhāṣā-mayīṃ pra-āhur
adbhuta-arthāṃ bṛhat-kathām
//
lāsyacchalitaśamyādi
prekṣārtham itarat punaḥ
śravyam eveti saiṣāpi
dvayī gatir udā-hṛtā
//
lāsya-cchalita-śamyā-ādi
pra-īkṣā-artham itarat punaḥ
śravyam eva iti sā aiṣa āpi
dvayī gatir ud-ā-hṛtā
//
asty aneko girāṃ mārgaḥ
sūkṣmabhedaḥ parasparam
tatra vaidarbhagauḍīyau
varṇyete prasphuṭāntarau
//
asty an-eko girāṃ mārgaḥ
sūkṣma-bhedaḥ paras-param
tatra vaidarbha-gauḍīyau
varṇyete pra-sphuṭa-antarau
//
śleṣaḥ prasādaḥ samatā
mādhuryaṃ sukumāratā
arthavyaktir udāratvaṃ
ojaḥkāntisamādhayaḥ
//
śleṣaḥ pra-sādaḥ sama-tā
mādhuryaṃ su-kumāra-tā
artha-vyaktir ud-āra-tvaṃ
ojaḥ-kānti-samādhayaḥ
//
iti vaidarbhamārgasya
prāṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ
eṣāṃ viparyayaḥ prāyo
lakṣyate gauḍavartmani
//
iti vaidarbha-mārgasya
pra-āṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ
eṣāṃ vi-pary-ayaḥ pra-ayo
lakṣyate gauḍa-vartmani
//
śleṣa vs. śithila
śliṣṭam aspṛṣṭaśaithilyam
alpaprāṇākṣarottaram
śithilaṃ mālatīmālā
lolālikalilā yathā
//
śliṣṭam a-spṛṣṭa-śaithilyam
alpa-pra-āṇa-ākṣara-ūttaram
śithilaṃ mālatī-mālā
lola-ali-kalilā yathā
//
anuprāsadhiyā gauḍais
tad iṣṭaṃ bandhagauravāt
vaidarbhair mālatīdāma
laṅghitaṃ bhramarair iti
//
anu-pra-asa-dhiyā gauḍais
tad iṣṭaṃ bandha-gauravāt
vaidarbhair mālatī-dāma
laṅghitaṃ bhramarair iti
//
prasāda vs. vyutpanna
prasādavat prasiddhārtham
indor indīvaradyuti
lakṣma lakṣmīṃ tanotīti
pratītisubhagaṃ vacaḥ
//
pra-sāda-vat pra-siddha-artham
indor indī-vara-dyuti
lakṣma lakṣmīṃ tanoti iti
prati-iti-su-bhagaṃ vacaḥ
//
vyutpannam iti gauḍīyair
nātirūḍham apīṣyate
yathānatyarjunābjanma
sadṛkṣāṅko balakṣaguḥ
//
vy-ut-pannam iti gauḍīyair
na-ati-rūḍham api iṣyate
yatha an-aty-arjuna-āb-janma
sa-dṛkṣa-āṅko balakṣa-guḥ
//
samatā vs. vaiṣamya
samaṃ bandheṣv aviṣamaṃ
te mṛdusphuṭamadhyamāḥ
bandhā mṛdusphuṭonmiśra
varṇavinyāsayonayaḥ
//
samaṃ bandheṣv a-vi-ṣamaṃ
te mṛdu-sphuṭa-madhyamāḥ
bandhā mṛdu-sphuṭa-ūn-miśra
varṇa-vi-ny-āsa-yonayaḥ
//
kokilā-lāpavācālo
mām eti malayānilaḥ
ucchalacchīkarācchāccha
nirjharāmbhaḥkaṇokṣitaḥ
//
kokila-ā-lāpa-vācālo
mām eti malaya-ānilaḥ
uc-chalac-chīkara-āccha-āccha
nir-jhara-āmbhaḥ-kaṇa-ūkṣitaḥ
//
candanapraṇayodgandhir
mando malayamārutaḥ
spardhate ruddhamaddhairyo
vararāmāmukhānilaiḥ
//
candana-pra-ṇaya-ūd-gandhir
mando malaya-mārutaḥ
spardhate ruddha-mad-dhairyo
vara-rāmā-mukha-anilaiḥ
//
ity anā-locya vaiṣamyam
arthālaṃkāraḍambarau
apekṣamāṇā vavṛdhe
paurastyā kāvyapaddhatiḥ
//
ity an-ā-locya vai-ṣamyam
artha-alaṃ-kāra-ḍambarau
apa-īkṣamāṇā vavṛdhe
paurastyā kāvya-paddhatiḥ
//
mādhurya
madhuraṃ rasavad vāci
vastuny api rasasthitiḥ
yena mādhyanti dhīmanto
madhuneva madhuvratāḥ
//
madhuraṃ rasa-vad vāci
vastuny api rasa-sthitiḥ
yena mādhyanti dhīmanto
madhuna īva madhu-vratāḥ
//
(1.) anuprāsa (śabdālaṃkāra) vs. varṇāvṛtti
yayā kayācic chrutyā yat
samānam anubhūyate
tadrūpā hi padā-sattiḥ
sānuprāsā rasā-vahā
//
yayā kayā-cic chrutyā yat
samānam anu-bhūyate
tad-rūpā hi pada-ā-sattiḥ
sa-ānu-pra-āsā rasa-ā-vahā
//
eṣa rājā yadā lakṣmīṃ
prāptavān brahmaṇapriyaḥ
tataḥ prabhṛti dharmasya
loke 'sminn utsavo 'bhavat
//
eṣa rājā yadā lakṣmīṃ
pra-āpta-vān brahmaṇa-priyaḥ
tataḥ pra-bhṛti dharmasya
loke 'sminn utsavo 'bhavat
//
itīdaṃ nādṛtaṃ gauḍair
anuprāsas tu tatpriyaḥ
anuprāsād api prāyo
vaidarbhair idam iṣyate
//
iti idaṃ nā adṛtaṃ gauḍair
anu-pra-āsas tu tat-priyaḥ
anu-pra-āsād api pra-āyo
vaidarbhair idam iṣyate
//
varṇāvṛttir anuprāsaḥ
pādeṣu ca padeṣu ca
pūrvānubhavasaṃskāra
bodhinī yady adūratā
//
varṇa-āvṛttir anu-pra-asaḥ
pādeṣu ca padeṣu ca
pūrva-ānu-bhava-saṃs-kāra
bodhinī yady a-dūra-tā
//
candre śaranniśottaṃse
kundastavakavibhrame
indranīlanibhaṃ lakṣma
saṃdadhāty anilaḥ śriyam
//
candre śaran-niśā-ut-taṃse
kunda-stavaka-vi-bhrame
indra-nīla-ni-bhaṃ lakṣma
saṃ-dadhāty anilaḥ śriyam
//
cāru candramasaṃ bhīru
bimbaṃ paśyaitad ambare
manmano manmathā-krāntaṃ
nirdayaṃ hantum udyatam
//
cāru candramasaṃ bhīru
bimbaṃ paśyā etad ambare
manmano manmatha-ā-krāntaṃ
nir-dayaṃ hantum ud-yatam
//
ity anuprāsam icchanti
nātidūrāntaraśrutim
na tu rāmāmukhāmbhoja
sadṛśaś candramā iti
//
ity anu-pra-asam icchanti
na ati-dūra-antara-śrutim
na tu rāmā-mukha-ambho-ja
sa-dṛśaś candramā iti
//
smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ
kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ
cyuto māno 'dhiko rāgo
moho jāto 'savo gatāḥ
//
smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ
kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ
cyuto māno 'dhiko rāgo
moho jāto 'savo gatāḥ
//
ity ādi bandhapāruṣyaṃ
śaithilyaṃ ca nigacchati
ato naivam anuprāsaṃ
dākṣinātyāḥ prayuñjate
//
ity ādi bandha-pāruṣyaṃ
śaithilyaṃ ca ni-gacchati
ato nā evam anu-pra-āsaṃ
dākṣinātyāḥ pra-yuñjate
//
(2.) yamaka (śabdālaṃkāra; Vw.)
āvṛttiṃ varṇasaṃghāta
gocarāṃ yamakaṃ viduḥ
tat tu naikāntamadhuram
ataḥ paścād vidhāsyate
//
ā-vṛttiṃ varṇa-saṃ-ghāta
gocarāṃ yamakaṃ viduḥ
tat tu nā eka-ānta-madhuram
ataḥ paścād vi-dhāsyate
//
(3.) agrāmyatā (arthālaṃkāra) vs. grāmyatā
kāmaṃ sarvo 'py alaṃkāro
rasam arthe niṣañcati
tathāpy agrāmyataivaitaṃ
bhāraṃ vahati bhūyasā
//
kāmaṃ sarvo 'py alaṃ-kāro
rasam arthe ni-ṣañcati
tatha āpy a-grāmya-tā aivā etaṃ
bhāraṃ vahati bhūyasā
//
kanye kāmayamānaṃ māṃ
na tvaṃ kāmayase katham
iti grāmyo 'yam arthātmā
vairasyāya prakalpate
//
kanye kāmayamānaṃ māṃ
na tvaṃ kāmayase katham
iti grāmyo 'yam artha-ātmā
vai-rasyāya pra-kalpate
//
kāmaṃ kandarpacāṇḍālo
mayi vāmākṣi nirdayaḥ
tvayi nirmatsaro diṣṭyety
agrāmyo 'rtho rasā-vahaḥ
//
kāmaṃ kandarpa-cāṇḍālo
mayi vāma-akṣi nir-dayaḥ
tvayi nir-mat-saro diṣṭya īty
a-grāmyo 'rtho rasa-ā-vahaḥ
//
śabde 'pi grāmyatāsty eva
sā sabhyetarakīrtanāt
yathā yakārādipadaṃ
ratyutsavanirūpaṇe
//
śabde 'pi grāmya-ta āsty eva
sā sabhya-itara-kīrtanāt
yathā ya-kāra-ādi-padaṃ
raty-ut-sava-ni-rūpaṇe
//
padasaṃdhānavṛttyā vā
vākyārthatvena vā punaḥ
duṣpratītikaraṃ grāmyaṃ
yathā yā bhavataḥ priyā
//
pada-saṃ-dhāna-vṛttyā vā
vākya-artha-tvena vā punaḥ
duṣ-prati-iti-karaṃ grāmyaṃ
yathā yā bhavataḥ priyā
//
kharaṃ prahṛtya viśrāntaḥ
puruṣo vīryavān iti
evam ādi na śaṃsanti
mārgayor ubhayor api
//
kharaṃ pra-hṛtya vi-śrāntaḥ
puruṣo vīrya-vān iti
evam ādi na śaṃsanti
mārgayor ubhayor api
//
bhaginībhagavatyādi
sarvatraivānumanyate
vibhaktam iti mādhuryam
ucyate sukumāratā
//
bhaginī-bhaga-vaty-ādi
sarva-trā eva anu-manyate
vi-bhaktam iti mādhuryam
ucyate su-kumāra-tā
//
sukumāratā vs. dīpta
aniṣṭhurākṣaraprāyaṃ
sukumāram iheṣyate
bandhaśaithilyadoṣas tu
darśitaḥ sarvakomale
//
a-ni-ṣṭhura-akṣara-pra-ayaṃ
su-kumāram iha iṣyate
bandha-śaithilya-doṣas tu
darśitaḥ sarva-komale
//
maṇḍalīkṛtya barhāṇi
kaṇṭhair madhuragītibhiḥ
kalāpinaḥ pranṛtyanti
kāle jīmūtamālini
//
maṇḍalī-kṛtya barhāṇi
kaṇṭhair madhura-gītibhiḥ
kalā-āpinaḥ pra-nṛtyanti
kāle jīmūta-mālini
//
ity anūrjita evārtho
nālaṃkāro 'pi tādṛśaḥ
sukumāratayaivaitad
ārohati satāṃ manaḥ
//
ity an-ūrjita eva artho
na alaṃ-kāro 'pi tā-dṛśaḥ
su-kumāra-tayā aivā aitad
ā-rohati satāṃ manaḥ
//
dīptam ity aparair bhūmnā
kṛcchrodyam api badhyate
nyakṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ
kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti
//
dīptam ity aparair bhūmnā
kṛcchra-udyam api badhyate
ny-akṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ
kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti
//
arthavyakti vs. neyatva
arthavyaktir aneyatvam
arthasya hariṇoddhṛtā
bhūḥ khurakṣuṇṇanāgāsṛg
lohitād udadher iti
//
artha-vyaktir a-neya-tvam
arthasya hariṇa ūd-dhṛtā
bhūḥ khura-kṣuṇṇa-nāga-asṛg
lohitād uda-dher iti
//
mahī mahāvarāheṇa
lohitād uddhṛtodadheḥ
itīyaty eva nirdiṣṭe
neyatvam uragāsṛjaḥ
//
mahī mahā-varāheṇa
lohitād ud-dhṛta ūda-dheḥ
iti-iyaty eva nir-diṣṭe
neya-tvam ura-ga-asṛjaḥ
//
nedṛśaṃ bahu manyate
mārgayor ubhayor api
na hi pratītiḥ subhagā
śabdanyāyavilaṅghinī
//
nā idṛśaṃ bahu manyate
mārgayor ubhayor api
na hi prati-itiḥ su-bhagā
śabda-ny-āya-vi-laṅghinī
//
udāratvam
utkarṣavān guṇaḥ kaścid
yasminn ukte pratīyate
tadudārā-hvayaṃ tena
sanāthā kāvyapaddhatiḥ
//
ut-karṣa-vān guṇaḥ kaś-cid
yasminn ukte prati-iyate
tad-ud-āra-ā-hvayaṃ tena
sa-nāthā kāvya-pad-dhatiḥ
//
arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis
tvanmukhe patitā sakṛt
tadavasthā punar deva
nānyasya mukham īkṣate
//
arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis
tvan-mukhe patitā sa-kṛt
tad-ava-sthā punar deva
na anyasya mukham īkṣate
//
iti tyāgasya vākye 'sminn
utkarṣaḥ sādhu lakṣyate
anenaiva pathānyatra
samānanyāyam ūhyatām
//
iti tyāgasya vākye 'sminn
ut-karṣaḥ sādhu lakṣyate
anenā eva patha ānya-tra
samāna-ny-āyam ūhyatām
//
ślāghyair viśeṣaṇair yuktam
udāraṃ kaiścid iṣyate
yathā līlāmbujakrīḍā
sarohemāṅgadādayaḥ
//
ślāghyair vi-śeṣaṇair yuktam
ud-āraṃ kaiś-cid iṣyate
yathā līla-ambu-ja-krīḍā
saro-hema-aṅgada-ādayaḥ
//
ojas
ojaḥ samāsabhūyastvam
etad gadyasya jīvitam
padye 'py adākṣiṇātyānām
idam ekaṃ parāyaṇam
//
ojaḥ sam-āsa-bhūyas-tvam
etad gadyasya jīvitam
padye 'py a-dākṣiṇātyānām
idam ekaṃ para-ayaṇam
//
tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca
bāhulyālpatvamiśraṇaiḥ
uccāvacaprakāraṃ tad
dṛśyam ākhyāyikādiṣu
//
tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca
bāhulya-alpa-tva-miśraṇaiḥ
ucca-avaca-pra-kāraṃ tad
dṛśyam ā-khyāyikā-ādiṣu
//
astamastakaparyasta
samastārkāṃśusaṃstarā
pīnastanasthitātāmra
kamravastreva vāruṇī
//
asta-mastaka-pary-asta
sam-asta-arka-aṃśu-saṃ-starā
pīna-stana-sthita-ātāmra
kamra-vastra īva vāruṇī
//
iti padye 'pi paurastyā
badhnanty ojasvinīr giraḥ
anye tv anā-kulaṃ hṛdyam
icchanty ojo girāṃ yathā
//
iti padye 'pi paurastyā
badhnanty ojas-vinīr giraḥ
anye tv an-ā-kulaṃ hṛdyam
icchanty ojo girāṃ yathā
//
payodharataṭotsaṅga
lagnasaṃdhyātapāṃśukā
kasya kāmāturaṃ ceto
vāruṇī na kariṣyati
//
payo-dhara-taṭa-ut-saṅga
lagna-saṃ-dhyā-tapa-aṃśukā
kasya kāma-āturaṃ ceto
vāruṇī na kariṣyati
//
kānti vs. atyukti
kāntaṃ sarvajagatkāntaṃ
laukikārthānatikramāt
tac ca vārttābhidhāneṣu
varṇanāsv api dṛśyate
//
kāntaṃ sarva-jagat-kāntaṃ
laukika-artha-an-ati-kramāt
tac ca vārttā-abhi-dhāneṣu
varṇanāsv api dṛśyate
//
gṛhāṇi nāma tāny eva
taporāśir bhavādṛśaḥ
saṃbhāvayati yāny eva
pāvanaiḥ pādapāṃsubhiḥ
//
gṛhāṇi nāma tāny eva
tapo-rāśir bhavā-dṛśaḥ
saṃ-bhāvayati yāny eva
pāvanaiḥ pāda-pāṃsubhiḥ
//
anayor ana-vadyāṅgi
stanayor jṛmbhamāṇayoḥ
avakāśo na paryāptas
tava bāhulatāntare
//
anayor an-a-vadya-aṅgi
stanayor jṛmbhamāṇayoḥ
ava-kāśo na pary-āptas
tava bāhu-latā-antare
//
iti saṃbhāvyam evaitad
viśeṣā-khyānasaṃskṛtam
kāntaṃ bhavati sarvasya
lokayātrānuvartinaḥ
//
iti saṃ-bhāvyam evā etad
vi-śeṣa-ā-khyāna-saṃs-kṛtam
kāntaṃ bhavati sarvasya
loka-yātrā-anu-vartinaḥ
//
lokātīta ivātyartham
adhyā-ropya vivakṣitaḥ
yo 'rthas tenāti tuṣyanti
vidagdhā netare janāḥ
//
loka-ati-ita iva-aty-artham
adhy-ā-ropya vi-vakṣitaḥ
yo 'rthas tena ati tuṣyanti
vi-dagdhā na itare janāḥ
//
devadhiṣṇyam ivā-rādhyam
adyaprabhṛti no gṛham
yuṣmatpādarajaḥpāta
dhautaniḥśeṣakilbiṣam
//
deva-dhiṣṇyam iva ā-rādhyam
adya-pra-bhṛti no gṛham
yuṣmat-pāda-rajaḥ-pāta
dhauta-niḥ-śeṣa-kilbiṣam
//
alpaṃ nirmitam ākāśam
anā-locyaiva vedhasā
idam evaṃvidhaṃ bhāvi
bhavatyāḥ stanajhṛmbhaṇam
//
alpaṃ nir-mitam ā-kāśam
an-ā-locyā eva vedhasā
idam evaṃ-vidhaṃ bhāvi
bhavatyāḥ stana-jhṛmbhaṇam
//
idam atyuktir ity uktam
etad gauḍopalālitam
prasthānaṃ prākpraṇītaṃ tu
sāram anyasya vartmanaḥ
//
idam aty-uktir ity uktam
etad gauḍa-upa-lālitam
pra-sthānaṃ prāk-pra-ṇītaṃ tu
sāram anyasya vartmanaḥ
//
samādhi
anyadharmas tato 'nyatra
lokasīmānurodhinā
samyag ādhīyate yatra
sa samā-dhiḥ smṛto yathā
//
anya-dharmas tato 'nya-tra
loka-sīma-anu-rodhinā
samyag ā-dhīyate yatra
sa sam-ā-dhiḥ smṛto yathā
//
kumudāni nimīlāni
kamalāny unmiṣanti ca
iti netrakriyādhyāsāl
labdhā tadvācinī śrutiḥ
//
ku-mudāni ni-mīlāni
kamalāny un-miṣanti ca
iti netra-kriyā-adhy-āsāl
labdhā tad-vācinī śrutiḥ
//
niḥṣṭhyūtodgīrṇavāntādi
gauṇavṛttivyapā-śrayam
atisundaram anyatra
grāmyakakṣāṃ vigāhate
//
niḥ-ṣṭhyūta-ud-gīrṇa-vānta-ādi
gauṇa-vṛtti-vy-apa-ā-śrayam
ati-sundaram anya-tra
grāmya-kakṣāṃ vi-gāhate
//
padmāny arkāṃśuniḥṣṭhyūtāḥ
pītvā pāvakavipruṣaḥ
bhūyo vamantīva mukhair
udgīrṇāruṇareṇubhiḥ
//
padmāny arka-aṃśu-niḥ-ṣṭhyūtāḥ
pītvā pāvaka-vi-pruṣaḥ
bhūyo vamanti iva mukhair
ud-gīrṇa-aruṇa-reṇubhiḥ
//
iti hṛdyam ahṛdyaṃ tu
niḥṣṭhīvati vadhūr iti
yugapan naikadharmāṇām
adhyāsaś ca smṛto yathā
//
iti hṛdyam a-hṛdyaṃ tu
niḥ-ṣṭhīvati vadhūr iti
yuga-pan na-aika-dharmāṇām
adhy-āsaś ca smṛto yathā
//
gurugarbhabharaklāntāḥ
stanantyo meghapaṅktayaḥ
acalādhityakotsaṅgam
imāḥ samadhiśerate
//
guru-garbha-bhara-klāntāḥ
stanantyo megha-paṅktayaḥ
a-cala-adhi-tyakā-ut-saṅgam
imāḥ sam-adhi-śerate
//
utsaṅgaśayanaṃ sakhyāḥ
stananaṃ gauravaṃ klamaḥ
itīme garbhiṇīdharmā
bahavo 'py atra darśitāḥ
//
ut-saṅga-śayanaṃ sakhyāḥ
stananaṃ gauravaṃ klamaḥ
iti ime garbhiṇī-dharmā
bahavo 'py atra darśitāḥ
//
tad etat kāvyasarvasvaṃ
samā-dhir nāma yo guṇaḥ
kavisārthaḥ samagro 'pi
tam ekam anugacchati
//
tad etat kāvya-sarva-svaṃ
sam-ā-dhir nāma yo guṇaḥ
kavi-sa-arthaḥ sam-agro 'pi
tam ekam anu-gacchati
//
iti mārgadvayaṃ bhinnaṃ
tatsvarūpanirūpaṇāt
tadbhedās tu na śakyante
vaktuṃ pratikavi sthitāḥ
//
iti mārga-dvayaṃ bhinnaṃ
tat-sva-rūpa-ni-rūpaṇāt
tad-bhedās tu na śakyante
vaktuṃ prati-kavi sthitāḥ
//
ikṣukṣīraguḍādīnāṃ
mādhuryasyāntaraṃ mahat
tathāpi na tad ākhyātuṃ
sarasvatyāpi śakyate
//
ikṣu-kṣīra-guḍa-ādīnāṃ
mādhuryasya antaraṃ mahat
tatha āpi na tad ā-khyātuṃ
saras-vatya āpi śakyate
//
naisargikī ca pratibhā
śrutaṃ ca bahu nirmalam
amandaś cābhiyogo 'syāḥ
kāraṇaṃ kāvyasaṃpadaḥ
//
nai-sargikī ca prati-bhā
śrutaṃ ca bahu nir-malam
a-mandaś ca abhi-yogo 'syāḥ
kāraṇaṃ kāvya-saṃ-padaḥ
//
na vidyate yady api pūrvavāsanā
guṇānubandhi pratibhānam adbhutam
śrutena yatnena ca vāg upāsitā
dhruvaṃ karoty eva kamapy anugraham
//
na vidyate yady api pūrva-vāsanā
guṇa-anu-bandhi prati-bhānam adbhutam
śrutena yatnena ca vāg upa-asitā
dhruvaṃ karoty eva kam-apy anu-graham
//
tad astatandrair aniśaṃ sarasvatī
śramād upāsyā khalu kīrtim īpsubhiḥ
kṛśe kavitve 'pi janāḥ kṛtaśramāḥ
vidagdhagoṣṭhīṣu vihartum īśate
//
tad asta-tandrair a-niśaṃ saras-vatī
śramād upa-asyā khalu kīrtim īpsubhiḥ
kṛśe kavi-tve 'pi janāḥ kṛta-śramāḥ
vi-dagdha-goṣṭhīṣu vi-hartum īśate
//
// iti kāvyā3darśe mārga-vibhāgo nāma prathamaḥ pari-cchedaḥ //
Pariccheda 2
kāvyaśobhākarān dharmān
alaṃkārān pracakṣate
te cādyāpi vikalpyante
kas tān kārtsnyena vakṣyati
//
kāvya-śobhā-karān dharmān
alaṃ-kārān pra-cakṣate
te ca adya api vi-kalpyante
kas tān kārtsnyena vakṣyati
//
kiṃtu bījaṃ vikalpānāṃ
pūrvā-cāryaiḥ pradarsitam
tad eva pratisaṃskartum
ayam asmatpariśramaḥ
//
kiṃ-tu bījaṃ vi-kalpānāṃ
pūrva-ā-cāryaiḥ pra-darsitam
tad eva prati-saṃs-kartum
ayam asmat-pari-śramaḥ
//
kāścin mārgavibhāgārtham
uktāḥ prāg apy alaṃkriyāḥ
sā-dhāraṇam alaṃkāra
jātam anyat pradarśyate
//
kāś-cin mārga-vi-bhāga-artham
uktāḥ prāg apy alaṃ-kriyāḥ
sa-ā-dhāraṇam alaṃ-kāra
jātam anyat pra-darśyate
//
svabhāvā-khyānam upamā
rūpakaṃ dīpakāvṛttiḥ
ākṣepo 'rthāntaranyāso
vyatireko vibhāvanā
//
sva-bhāva-ā-khyānam upa-mā
rūpakaṃ dīpaka-āvṛttiḥ
ā-kṣepo 'rtha-antara-ny-āso
vy-ati-reko vi-bhāvanā
//
samāsātiśayotprekṣā
hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ
preyo rasavad ūrjasvi
paryāyoktaṃ samā-hitam
//
sam-āsa-āti-śaya-ūt-pra-īkṣā
hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ
preyo rasa-vad ūrjas-vi
pary-āya-uktaṃ sam-ā-hitam
//
udā-ttāpahnutiśleṣa
viśeṣās tulyayogitā
virodhā-prastutastotre
vyājastutinidarśane
//
ud-ā-tta-apa-hnuti-śleṣa
vi-śeṣās tulya-yogitā
vi-rodha-a-pra-stuta-stotre
vy-āja-stuti-ni-darśane
//
sahoktiḥ parivṛttyā-śiḥ
saṃkīrṇam atha bhāvikam
iti vācām alaṃkārā
darśitāḥ pūrvasūribhiḥ
//
saha-uktiḥ pari-vṛttya-ā-śiḥ
saṃ-kīrṇam atha bhāvikam
iti vācām alaṃ-kārā
darśitāḥ pūrva-sūribhiḥ
//
svabhāvokti (= svabhāvākhyāna = jāti)
nānāvasthaṃ padārthānāṃ
rūpaṃ sākṣād vivṛṇvatī
svabhāvoktiś ca jātiś cety
ādyā sālaṃkṛtir yathā
//
nānā-ava-sthaṃ pada-arthānāṃ
rūpaṃ sa-akṣād vi-vṛṇvatī
sva-bhāva-uktiś ca jātiś ca ity
ādyā sa ālaṃ-kṛtir yathā
//
svabhāvokti: jāti
tuṇḍair ātāmrakuṭilaiḥ
pakṣair haritakomalaiḥ
trivarṇarājibhiḥ kaṇṭhair
ete mañjugiraḥ śukāḥ
//
tuṇḍair ā-tāmra-kuṭilaiḥ
pakṣair harita-komalaiḥ
tri-varṇa-rājibhiḥ kaṇṭhair
ete mañju-giraḥ śukāḥ
//
- svabhāvokti: kriyā
kalakvaṇitagarbheṇa
kaṇṭhenā-ghūrṇitekṣaṇaḥ
pārāvataḥ paribhramya
riraṃsuś cumbati priyām
//
kala-kvaṇita-garbheṇa
kaṇṭhenā a-ghūrṇita-īkṣaṇaḥ
pārāvataḥ pari-bhramya
riraṃsuś cumbati priyām
//
- svabhāvokti: guṇa
badhnann aṅgeṣu romāñcam
kurvan manasi nirvṛtim
netre cā-mīlayann eṣa
priyāsparśaḥ pravartate
//
badhnann aṅgeṣu roma-añcam
kurvan manasi nir-vṛtim
netre cā a-mīlayann eṣa
priyā-sparśaḥ pra-vartate
//
- svabhāvokti: dravya
kaṇṭhekālaḥ karasthena
kapālenenduśekharaḥ
jaṭābhiḥ snigdhatāmrābhir
āvirāsīd vṛṣadhvajaḥ
//
kaṇṭhe-kālaḥ kara-sthena
kapālena indu-śekharaḥ
jaṭābhiḥ snigdha-tāmrābhir
āvir-āsīd vṛṣa-dhvajaḥ
//
jātikriyāguṇadravya
svabhāvākhyānam īdṛśam
śāstreṣv asyaiva sāmrājyaṃ
kāvyeṣv apy etad īpsitam
//
jāti-kriyā-guṇa-dravya
sva-bhāva-ākhyānam īdṛśam
śāstreṣv asyā eva sām-rājyaṃ
kāvyeṣv apy etad īpsitam
//
upamā
yathā kathaṃcid sādṛśyaṃ
yatrodbhūtaṃ pratīyate
upamā nāma sā tasyāḥ
prapañco 'yaṃ nidarśyate
//
yathā kathaṃ-cid sā-dṛśyaṃ
yatra ud-bhūtaṃ prati-iyate
upa-mā nāma sā tasyāḥ
pra-pañco 'yaṃ ni-darśyate
//
- dharmopamā
ambhoruham ivā-tāmraṃ
mugdhe karatalaṃ tava
iti dharmopamā sākṣāt
tulyadharmapradarśanāt
//
ambho-ruham ivā a-tāmraṃ
mugdhe kara-talaṃ tava
iti dharma-upa-mā sa-akṣāt
tulya-dharma-pra-darśanāt
//
- vastūpamā
rājīvam iva te vaktraṃ
netre nīlotpale iva
iyaṃ pratīyamānaika
dharmā vastūpamaiva sā
//
rājīvam iva te vaktraṃ
netre nīla-utpale iva
iyaṃ prati-iyamāna-aika
dharmā vastu-upa-mā aiva sā
//
- viparyāsopamā
tavānanam ivonnidram
aravindam abhūd iti
sā prasiddhiviparyāsād
viparyāsopameṣyate
//
tavā ananam iva un-nidram
aravindam abhūd iti
sā pra-siddhi-vi-pary-āsād
vi-pary-āsa-ūpa-ma īṣyate
//
- anyo'nyopamā
tavānanam ivāmbhojam
ambojam iva te mukham
ity anyo'nyopamā sāyam
anyo'nyotkarṣaśaṃsinī
//
tavā ananam iva ambho-jam
ambo-jam iva te mukham
ity anyo'nya-upa-mā sa āyam
anyo-'nya-ut-karṣa-śaṃsinī
//
- niyamopamā
tvanmukhaṃ kamalenaiva
tulyaṃ nānyena kenacit
ity anyasāmyavyā-vṛtter
iyaṃ sā niyamopamā
//
tvan-mukhaṃ kamalenā eva
tulyaṃ na anyena kena-cit
ity anya-sāmya-vy-ā-vṛtter
iyaṃ sā ni-yama-ūpa-mā
//
- aniyamopamā
padmaṃ tāvat tavānveti
mukham anyac ca tādṛśam
asti ced astu tatkārīty
asāv aniyamopamā
//
padmaṃ tāvat tava anv-eti
mukham anyac ca tā-dṛśam
asti ced astu tat-kāri īty
asāv a-ni-yama-upa-mā
//
- samuccayopamā
samuccayopamāpy asti
na kāntyaiva mukhaṃ tava
hlādanā-khyena cānveti
karmaṇendum itī-dṛśī
//
sam-uc-caya-upa-ma āpy asti
na kāntyā aiva mukhaṃ tava
hlādana-ā-khyena ca anv-eti
karmaṇa īndum itī i-dṛśī
//
- atiśayopamā
tvayy eva tvanmukhaṃ dṛṣṭaṃ
dṛśyate divi candramāḥ
iyaty eva bhidā nānyety
asāv atiśayopamā
//
tvayy eva tvan-mukhaṃ dṛṣṭaṃ
dṛśyate divi candramāḥ
iyaty eva bhidā na anya īty
asāv ati-śaya-upa-mā
//
- utprekṣitopamā
mayy evāsyā mukhaśrīr ity
alam indor vikatthanaiḥ
padme 'pi sā yad asty evety
asāv utprekṣitopamā
//
mayy eva asyā mukha-śrīr ity
alam indor vi-katthanaiḥ
padme 'pi sā yad asty eva ity
asāv ut-pra-īkṣita-upa-mā
//
- adbhutopamā
yadi kiṃcid bhavet padmaṃ
subhru vibhrāntalocanam
tat te mukhaśriyaṃ dhattām
ity asāv adbhutopamā
//
yadi kiṃ-cid bhavet padmaṃ
su-bhru vi-bhrānta-locanam
tat te mukha-śriyaṃ dhattām
ity asāv adbhuta-upa-mā
//
- mohopamā
śaśīty utprekṣya tanvaṅgi
tvanmukhaṃ tvanmukhā-śayā
indum apy anudhāvāmīty
eṣā mohopamā smṛtā
//
śaśi īty ut-pra-īkṣya tanv-aṅgi
tvan-mukhaṃ tvan-mukha-ā-śayā
indum apy anu-dhāvāmi ity
eṣā moha-upa-mā smṛtā
//
- saṃśayopamā
kiṃ padmam antarbhrāntāli
kiṃ te lolekṣaṇaṃ mukham
mama dolāyate cittam
itīyaṃ saṃśayopamā
//
kiṃ padmam antar-bhrānta-ali
kiṃ te lola-īkṣaṇaṃ mukham
mama dolāyate cittam
iti iyaṃ saṃ-śaya-upa-mā
//
- nirṇayopamā
na padmasyendunigrāhyasy
endulajjākarī dyutiḥ
atas tvanmukham evedam
ity asau nirṇayopamā
//
na padmasya indu-ni-grāhyasy
-a indu-lajjā-karī dyutiḥ
atas tvan-mukham eva idam
ity asau nir-ṇaya-upa-mā
//
- śleṣopamā
śiśirāṃśupratispardhi
śrīmat surabhigandhi ca
ambhojam iva te vaktram
iti śleṣopamā smṛtā
//
śiśira-aṃśu-prati-spardhi
śrī-mat su-rabhi-gandhi ca
ambho-jam iva te vaktram
iti śleṣa-upa-mā smṛtā
//
- samānopamā
sarūpaśabdavācyatvāt
sā samānopamā yathā
bālevodyānamāleyaṃ
sā(1)la()kā(3)nanaśobhinī
//
sa-rūpa-śabda-vācya-tvāt
sā samāna-upa-mā yathā
bāla īva ud-yāna-māla īyaṃ
sā(1)la(-)kā(3)nana-śobhinī
//
- nindo2pamā
padmaṃ bahurajaś candraḥ
kṣayī tābhyāṃ tavānanam
samānam api sotsekam
iti nindopamā smṛtā
//
padmaṃ bahu-rajaś candraḥ
kṣayī tābhyāṃ tavā ananam
samānam api sa-ut-sekam
iti nindā-upa-mā smṛtā
//
- praśaṃsopamā
brahmaṇo 'py udbhavaḥ padmaṃ
candraḥ śaṃbhuśirodhṛtaḥ
tau tulyau tvanmukheneti
sā praśaṃsopamocyate
//
brahmaṇo 'py ud-bhavaḥ padmaṃ
candraḥ śaṃbhu-śiro-dhṛtaḥ
tau tulyau tvan-mukhena iti
sā pra-śaṃsa-upa-ma ūcyate
//
- ācikhyāso1pamā
candreṇa tvanmukhaṃ tulyam
ity ācikhyāsu me manaḥ
sa guṇo vāstu doṣo vety
ācikhyāsopamāṃ viduḥ
//
candreṇa tvan-mukhaṃ tulyam
ity ā-cikhyāsu me manaḥ
sa guṇo va āstu doṣo va īty
ā-cikhyāsa-upa-māṃ viduḥ
//
- virodhopamā
śatapattraṃ śaraccandras
tvadānanam iti trayam
parasparavirodhīti
sā virodhopamā matā
//
śata-pattraṃ śarac-candras
tvad-ānanam iti trayam
paras-para-vi-rodhi iti
sā vi-rodha-upa-mā matā
//
- pratiṣedhopamā
na jātu śaktir indos te
mukhena pratigarjitum
kalaṅkino jaḍasyeti
pratiṣedhopamaiva sā
//
na jātu śaktir indos te
mukhena prati-garjitum
kalaṅkino jaḍasya iti
prati-ṣedha-upa-mā aiva sā
//
- caṭūpamā
mṛgekṣaṇāṅkaṃ te vaktram
mṛgeṇaivāṅkitaḥ śaśī
tathāpi sama evāsau
notkarṣīti caṭūpamā
//
mṛga-īkṣaṇa-aṅkaṃ te vaktram
mṛgeṇā eva aṅkitaḥ śaśī
tatha āpi sama eva asau
na ut-karṣi īti caṭu-upa-mā
//
- tattvākhyānopamā
na padmaṃ mukham evedaṃ
na bhṛṅgau cakṣuṣī ime
iti vispaṣṭasādṛśyāt
tattvākhyānopamaiva sā
//
na padmaṃ mukham eva idaṃ
na bhṛṅgau cakṣuṣī ime
iti vi-spaṣṭa-sā-dṛśyāt
tat-tva-ākhyāna-upa-mā aiva sā
//
- asādhāraṇopamā
candrāravindayoḥ kāntim
atikramya mukhaṃ tava
ātmanaivābhavat tulyam
ity asā-dhāraṇopamā
//
candra-aravindayoḥ kāntim
ati-kramya mukhaṃ tava
ātmanā aiva abhavat tulyam
ity a-sa-ā-dhāraṇa-upa-mā
//
- abhūtopamā
sarvapadmaprabhāsāraḥ
samā-hṛta iva kvacit
tvadānanaṃ vibhātīti
tām abhūtopamāṃ viduḥ
//
sarva-padma-pra-bhā-sāraḥ
sam-ā-hṛta iva kva-cit
tvad-ānanaṃ vi-bhāti-iti
tām a-bhūta-upa-māṃ viduḥ
//
- asaṃbhāvitopamā
candrabimbād iva viṣaṃ
candanād iva pāvakaḥ
paruṣā vāg ito vaktrād
ity asaṃbhāvitopamā
//
candra-bimbād iva viṣaṃ
candanād iva pāvakaḥ
paruṣā vāg ito vaktrād
ity a-saṃ-bhāvita-upa-mā
//
- bahūpamā
candanodakacandrāṃśu
candrakāntādiśītalaḥ
sparśas tavety atiśayaṃ
bodhayantī bahūpamā
//
candana-udaka-candra-aṃśu
candra-kānta-ādi-śītalaḥ
sparśas tava ity ati-śayaṃ
bodhayantī bahu-upa-mā
//
- vikriyopamā
candrabimbād ivotkīrṇaṃ
padmagarbhād ivoddhṛtam
tava tanvaṅgi vadanam
ity asau vikriyopamā
//
candra-bimbād iva ut-kīrṇaṃ
padma-garbhād iva ud-dhṛtam
tava tanv-aṅgi vadanam
ity asau vi-kriyā-upa-mā
//
- mālopamā
pūṣṇy ātapa ivāhnīva
pūṣā vyomnīva vāsaraḥ
vikramas tvayy adhāl lakṣmīm
iti mālopamā matā
//
pūṣṇy ā-tapa iva ahni iva
pūṣā vyomni iva vāsaraḥ
vi-kramas tvayy adhāl lakṣmīm
iti mālā-upa-mā matā
//
- vākyārthopamā; zwei Arten
vākyārtheṇaiva vākyārthaḥ
ko 'pi yady upamīyate
ekānekevaśabdatvāt
sā vākyārthopamā dvidhā
//
vākya-artheṇā eva vākya-arthaḥ
ko 'pi yady upa-mīyate
eka-an-eka-iva-śabda-tvāt
sā vākya-artha-upa-mā dvi-dhā
//
- (1.) vākyārthopamā mit einem iva
tvadānanam adhīrākṣam
āvirdaśanadīdhiti
bhramadbhṛṅgam ivā-lakṣya
kesaraṃ bhāti paṅkajam
//
tvad-ānanam a-dhīra-akṣam
āvir-daśana-dīdhiti
bhramad-bhṛṅgam iva a-lakṣya
kesaraṃ bhāti paṅka-jam
//
- (2.) vākyārthopamā mit mehreren iva
nalinyā iva tanvaṅgyās
tasyāḥ padmam ivānanam
mayā madhuvrateneva
pāyaṃ pāyam aramyata
//
nalinyā iva tanv-aṅgyās
tasyāḥ padmam ivā ananam
mayā madhu-vratena iva
pāyaṃ pāyam aramyata
//
- prativastūpamā
vastu kiṃcid upanyasya
nyasanāt tatsadharmaṇaḥ
sāmyapratītir astīti
prativastūpamā yathā
//
vastu kiṃ-cid upa-ny-asya
ny-asanāt tat-sa-dharmaṇaḥ
sāmya-prati-itir asti iti
prati-vastu-upa-mā yathā
//
naiko 'pi tvādṛśo 'dyāpi
jāyamāneṣu rājasu
nanu dvitīyo nāsty eva
pārijātasya pādapaḥ
//
nā eko 'pi tvā-dṛśo 'dya api
jāyamāneṣu rājasu
nanu dvitīyo na asty eva
pāri-jātasya pāda-paḥ
//
- tulyayogopamā
adhikena samīkṛtya
hīnam ekakriyāvidhau
yad bruvanti smṛtā seyaṃ
tulyayogopamā yathā
//
adhikena samī-kṛtya
hīnam eka-kriyā-vidhau
yad bruvanti smṛtā sā iyaṃ
tulya-yoga-upa-mā yathā
//
divo jāgarti rakṣāyai
pulomārir bhuvo bhavān
asurās tena hanyante
sāvalepās tvayā nṛpāḥ
//
divo jāgarti rakṣāyai
puloma-arir bhuvo bhavān
asurās tena hanyante
sa-ava-lepās tvayā nṛ-pāḥ
//
- hetūpamā
kāntyā candramasaṃ dhāmnā
sūryaṃ dhairyeṇa cārṇavam
rājann anukaroṣīti
saiṣā hetūpamā matā
//
kāntyā candramasaṃ dhāmnā
sūryaṃ dhairyeṇa ca arṇavam
rājann anu-karoṣi iti
sā aiṣā hetu-upa-mā matā
//
na liṅgavacane bhinne
na hīnādhikatāpi vā
upamādūṣanāyālaṃ
yatrodvego na dhīmatām
//
na liṅga-vacane bhinne
na hīna-adhika-ta āpi vā
upa-mā-dūṣanāya alaṃ
yatra ud-vego na dhīmatām
//
strīva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ
vakty eṣā strī pumān iva
prāṇā iva priyo 'yam me
vidyā dhanam ivārjitam
//
stri īva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ
vakty eṣā strī pumān iva
prāṇā iva priyo 'yam me
vidyā dhanam iva arjitam
//
bhavān iva mahīpāla
devarājo virājate
alam aṃśumataḥ kakṣām
āroḍhuṃ tejasā nṛpaḥ
//
bhavān iva mahī-pāla
deva-rājo vi-rājate
alam aṃśu-mataḥ kakṣām
ā-roḍhuṃ tejasā nṛ-paḥ
//
ity evam ādau saubhāgyaṃ
na jahāty eva jātucit
asty eva kvacid udvegaḥ
prayoge vāgvidāṃ yathā
//
ity evam ādau sau-bhāgyaṃ
na jahāty eva jātu-cit
asty eva kva-cid ud-vegaḥ
pra-yoge vāg-vidāṃ yathā
//
haṃsīva dhavalaś candraḥ
sarāṃsīvā-malaṃ nabhaḥ
bhartṛbhakto bhaṭaḥ śveva
khadyoto bhāti bhānuvat
//
haṃsi īva dhavalaś candraḥ
sarāṃsi iva a-malaṃ nabhaḥ
bhartṛ-bhakto bhaṭaḥ śva īva
kha-dyoto bhāti bhānu-vat
//
īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ
kāraṇaṃ tatra cintyatām
guṇadoṣavicārāya
svayam eva manīṣibhiḥ
//
īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ
kāraṇaṃ tatra cintyatām
guṇa-doṣa-vi-cārāya
svayam eva manīṣibhiḥ
//
ivavadvāyathāśabdāḥ
samānanibhasaṃnibhāḥ
tulyasaṃkāśanikāśa
prakāśapratirūpakāḥ
//
iva-vad-vā-yathā-śabdāḥ
samāna-nibha-saṃ-nibhāḥ
tulya-saṃ-kāśa-ni-kāśa
pra-kāśa-prati-rūpakāḥ
//
pratipakṣapratidvaṃdvi
pratyanīkavirodhinaḥ
sadṛksadṛśasaṃvādi
sajātīyānuvādinaḥ
//
prati-pakṣa-prati-dvaṃdvi
praty-anīka-vi-rodhinaḥ
sa-dṛk-sa-dṛśa-saṃ-vādi
sa-jātīya-anu-vādinaḥ
//
pratibimbapraticchanda
sarūpasamasaṃmitāḥ
salakṣaṇasadṛkṣā-bha
sapakṣopamitopamāḥ
//
prati-bimba-prati-cchanda
sa-rūpa-sama-saṃ-mitāḥ
sa-lakṣaṇa-sa-dṛkṣa-ā-bha
sa-pakṣa-upa-mita-upa-māḥ
//
kalpadeśīyadeśyādiḥ
prakhyapratinidhī api
savarṇatulatau śabdau
ye cā-nyūnārthavādinaḥ
//
kalpa-deśīya-deśy-ādiḥ
pra-khya-prati-nidhī api
sa-varṇa-tulatau śabdau
ye ca a-nyūna-artha-vādinaḥ
//
samāsaś ca bahuvrīhiḥ
śaśāṅkavadanādiṣu
spardhate jayati dveṣṭi
druhyati pratigarjati
//
sam-āsaś ca bahu-vrīhiḥ
śaśa-aṅka-vadana-ādiṣu
spardhate jayati dveṣṭi
druhyati prati-garjati
//
ākrośaty avajānāti
kadarthayati nindati
viḍambayati saṃdhatte
hasatīrṣyaty asūyati
//
ā-krośaty ava-jānāti
kad-arthayati nindati
vi-ḍambayati saṃ-dhatte
hasatī irṣyaty asūyati
//
(
tasya muṣṇāti saubhāgyaṃ
tasya kāntiṃ vilumpati
tena sārdhaṃ vigṛhṇāti
tulāṃ tenādhirohati //
)
(
tasya muṣṇāti sau-bhāgyaṃ
tasya kāntiṃ vi-lumpati
tena sa-ardhaṃ vi-gṛhṇāti
tulāṃ tena adhi-rohati //
)
tatpadavyām padaṃ dhatte
tasya kakṣāṃ vigāhate
tam anvety anubadhnāti
tacchīlaṃ tanniṣedhati
//
tat-pada-vyām padaṃ dhatte
tasya kakṣāṃ vi-gāhate
tam anv-ety anu-badhnāti
tac-chīlaṃ tan-ni-ṣedhati
//
tasya cānukarotīti
śabdāḥ sādṛśyam ūcakāḥ
upamāyām ime proktāḥ
kavīnāṃ buddhisaukhyadāḥ
//
tasya ca anu-karoti iti
śabdāḥ sā-dṛśyam ūcakāḥ
upa-māyām ime pra-uktāḥ
kavīnāṃ buddhi-saukhya-dāḥ
//
rūpaka
- samastarūpaka
upamaiva tirobhūta
bhedā rūpakam ucyate
yathā bāhulatā pāṇi
padmaṃ caraṇapallavaḥ
//
upamā aiva tiro-bhūta
bhedā rūpakam ucyate
yathā bāhu-latā pāṇi
padmaṃ caraṇa-pallavaḥ
//
- asamastarūpaka
aṅgulyaḥ pallavāny āsan
kusumāni nakhārciṣaḥ
bāhū late vasantaśrīs
tvaṃ naḥ pratyakṣacāriṇī
//
aṅgulyaḥ pallavāny āsan
kusumāni nakha-arciṣaḥ
bāhū late vasanta-śrīs
tvaṃ naḥ praty-akṣa-cāriṇī
//
- samastavyastarūpaka
ity etad asamastā-khyaṃ
samastaṃ pūrvarūpakam
smitaṃ mukhendor jyotsneti
samastavyastarūpakam
//
ity etad a-sam-asta-ā-khyaṃ
sam-astaṃ pūrva-rūpakam
smitaṃ mukha-indor jyotsna īti
sam-asta-vy-asta-rūpakam
//
- sakalarūpaka
tāmrāṅgulidalaśreṇi
nakhadīdhitikesaram
dhriyate mūrdhni bhūpālair
bhavaccaraṇapaṅkajam
//
tāmra-aṅguli-dala-śreṇi
nakha-dīdhiti-kesaram
dhriyate mūrdhni bhū-pālair
bhavac-caraṇa-paṅka-jam
//
aṅgulyādau dalāditvaṃ
pāde cā-ropya padmatām
tadyogyasthānavinyāsād
etat sakalarūpakam
//
aṅguly-ādau dala-ādi-tvaṃ
pāde cā a-ropya padma-tām
tad-yogya-sthāna-vi-ny-āsād
etat sakala-rūpakam
//
- avayavarūpaka
akasmād eva te caṇḍi
sphuritādharapallavam
mukhaṃ muktāruco dhatte
gharmāmbhaḥkaṇamañjarīḥ
//
akasmād eva te caṇḍi
sphurita-adhara-pallavam
mukhaṃ muktā-ruco dhatte
gharma-ambhaḥ-kaṇa-mañjarīḥ
//
mañjarīkṛtya gharmāmbhaḥ
pallavīkṛtya cādharam
nānyathā kṛtam atrāsyam
ato 'vayavarūpakam
//
mañjarī-kṛtya gharma-ambhaḥ
pallavī-kṛtya ca adharam
na anyathā kṛtam atrā asyam
ato 'va-yava-rūpakam
//
- avayavirūpakam
valgitabhru galadgharma
jalam ālohitekṣaṇam
vivṛṇāti (!) madāvasthām
idam vadanapaṅkajam
//
valgita-bhru galad-gharma
jalam ā-lohita-īkṣaṇam
vi-vṛṇāti (!) mada-ava-sthām
idam vadana-paṅka-jam
//
avikṛtya mukhāṅgāni
mukham evāravindatām
āsīd gamitam atredam
ato 'vayavirūpakam
//
a-vi-kṛtya mukha-aṅgāni
mukham eva aravinda-tām
āsīd gamitam atra idam
ato 'va-yavi-rūpakam
//
- ekāṅgarūpaka
madapāṭalagaṇḍena
raktanetrotpalena te
mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa
jano rāgamayaḥ kṛtaḥ
//
mada-pāṭala-gaṇḍena
rakta-netra-ut-palena te
mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa
jano rāga-mayaḥ kṛtaḥ
//
ekāṅgarūpakaṃ caitad
evaṃ dviprabhṛtīny api
aṅgāni rūpayanty atra
yogā-yogau bhidākarau
//
eka-aṅga-rūpakaṃ cā etad
evaṃ dvi-pra-bhṛtīny api
aṅgāni rūpayanty atra
yoga-a-yogau bhidā-karau
//
- yuktarūpaka
smitapuṣpojjvalaṃ lola
netrabhṛṅgam idaṃ mukham
iti puṣpadvirephāṇāṃ
saṃgatyā yuktarūpakam
//
smita-puṣpa-uj-jvalaṃ lola
netra-bhṛṅgam idaṃ mukham
iti puṣpa-dvi-rephāṇāṃ
saṃ-gatyā yukta-rūpakam
//
- ayuktarūpaka
idam ārdrasmitajyotsnaṃ
snigdhanetrotpalaṃ mukham
iti jyotsnotpalā-yogād
ayuktaṃ nāma rūpakam
//
idam ārdra-smita-jyotsnaṃ
snigdha-netra-ut-palaṃ mukham
iti jyotsna-ut-pala-a-yogād
a-yuktaṃ nāma rūpakam
//
- viṣamarūpaka
rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ
rūpaṇā-rūpaṇā-śrayāt
rūpakaṃ viṣamaṃ nāma
lalitaṃ jāyate yathā
//
rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ
rūpaṇa-a-rūpaṇa-ā-śrayāt
rūpakaṃ vi-ṣamaṃ nāma
lalitaṃ jāyate yathā
//
madaraktakapolena
manmathas tvanmukhendunā
nartitabhrūlatenālaṃ
mardituṃ bhuvanatrayam
//
mada-rakta-kapolena
manmathas tvan-mukha-indunā
nartita-bhrū-latena alaṃ
mardituṃ bhuvana-trayam
//
- saviśeṣaṇarūpaka
haripādaḥ śirolagna
jahnukanyājalāṃśukaḥ
jayaty asuraniḥśaṅka
surānandotsavadhvajaḥ
//
hari-pādaḥ śiro-lagna
jahnu-kanyā-jala-aṃśukaḥ
jayaty asura-niḥ-śaṅka
sura-ānanda-ut-sava-dhvajaḥ
//
viśeṣaṇasamagrasya
rūpaṃ ketor yadī-dṛśam
pāde tadarpaṇād etat
saviśeṣaṇarūpakam
//
vi-śeṣaṇa-sam-agrasya
rūpaṃ ketor yadī i-dṛśam
pāde tad-arpaṇād etat
sa-vi-śeṣaṇa-rūpakam
//
- viruddharūpaka
na mīlayati padmāni
na nabho 'py avagāhate
tvanmukhendur mamāsūnāṃ
haraṇāyaiva kalpate
//
na mīlayati padmāni
na nabho 'py ava-gāhate
tvan-mukha-indur mama asūnāṃ
haraṇāyā eva kalpate
//
akriyā candrakāryāṇām
anyakāryasya ca kriyā
atra saṃdarśyate yasmād
viruddhaṃ nāma rūpakam
//
a-kriyā candra-kāryāṇām
anya-kāryasya ca kriyā
atra saṃ-darśyate yasmād
vi-ruddhaṃ nāma rūpakam
//
- heturūpaka
gāmbhīryeṇa samudro 'si
gauraveṇāsi parvataḥ
kāmadatvāc ca lokānām
asi tvaṃ kalpapādapaḥ
//
gāmbhīryeṇa sam-udro 'si
gauraveṇa asi parvataḥ
kāma-da-tvāc ca lokānām
asi tvaṃ kalpa-pāda-paḥ
//
gāmbhīryapramukhair atra
hetubhiḥ sāgaro giriḥ
kalpadrumaś ca kriyate
tad idaṃ heturūpakam
//
gāmbhīrya-pra-mukhair atra
hetubhiḥ sāgaro giriḥ
kalpa-drumaś ca kriyate
tad idaṃ hetu-rūpakam
//
- śiṣṭarūpaka
rājahaṃsopabhogārthaṃ
bhramaraprārthyasaurabham
sakhi vaktrāmbujam idaṃ
taveti śliṣṭarūpakam
//
rāja-haṃsa-upa-bhoga-arthaṃ
bhramara-pra-arthya-sau-rabham
sakhi vaktra-ambu-jam idaṃ
tava iti śliṣṭa-rūpakam
//
iṣṭaṃ sādharmyavaidharmya
darśanād gauṇamukhyayoḥ
upamāvyatirekā-khyaṃ
rūpakadvitayaṃ yathā
//
iṣṭaṃ sā-dharmya-vai-dharmya
darśanād gauṇa-mukhyayoḥ
upa-mā-vy-ati-reka-ā-khyaṃ
rūpaka-dvitayaṃ yathā
//
- upamārūpaka
ayam ālohitacchāyo
madane mukhacandramāḥ
saṃnaddhodayarāgasya
candrasya pratigarjati
//
ayam ā-lohita-cchāyo
madane mukha-candramāḥ
saṃ-naddha-udaya-rāgasya
candrasya prati-garjati
//
- vyatirekarūpaka
candramāḥ pīyate devair
mayā tvanmukhacandramāḥ
asamagro 'py asau śaśvad
ayam āpūrṇamaṇḍalaḥ
//
candramāḥ pīyate devair
mayā tvan-mukha-candramāḥ
a-sam-agro 'py asau śaśvad
ayam ā-pūrṇa-maṇḍalaḥ
//
- ākṣeparūpaka
mukhacandrasya candratvam
ittham anyopatāpinaḥ
na te sundari saṃvādīty
etad ākṣeparūpakam
//
mukha-candrasya candra-tvam
ittham anya-upa-tāpinaḥ
na te sundari saṃ-vādi ity
etad ā-kṣepa-rūpakam
//
- samādhānarūpaka
mukhendur api te caṇḍi
māṃ nirdahati nirdayam
bhāgyadoṣān mamaiveti
tat samā-dhānarūpakam
//
mukha-indur api te caṇḍi
māṃ nir-dahati nir-dayam
bhāgya-doṣān mamā eva iti
tat sam-ā-dhāna-rūpakam
//
- rūpakarūpaka
mukhapaṅkajaraṅge 'smin
bhrūlatānartakī tava
līlānṛtyaṃ karotīti
ramyaṃ rūpakarūpakam
//
mukha-paṅka-ja-raṅge 'smin
bhrū-latā-nartakī tava
līlā-nṛtyaṃ karoti iti
ramyaṃ rūpaka-rūpakam
//
- āpahnavarūpaka
naitan mukham idaṃ padmaṃ
na netre bhramarāv imau
etāni kesarāṇy eva
naitā dantārciṣas tava
//
nā etan mukham idaṃ padmaṃ
na netre bhramarāv imau
etāni kesarāṇy eva
nā etā danta-arciṣas tava
//
mukhāditvaṃ nivartyaiva
padmāditvena rūpaṇāt
udbhāvitaguṇotkarṣaṃ
tat tv āpahnavarūpakam
//
mukha-ādi-tvaṃ ni-vartyā eva
padma-ādi-tvena rūpaṇāt
ud-bhāvita-guṇa-ut-karṣaṃ
tat tv āpa-hnava-rūpakam
//
na paryanto vikalpānāṃ
rūpakopamayor ataḥ
diṅmātraṃ darśitaṃ dhīrair
anuktam anumīyatām
//
na pary-anto vi-kalpānāṃ
rūpaka-upa-mayor ataḥ
diṅ-mātraṃ darśitaṃ dhīrair
an-uktam anu-mīyatām
//
dīpaka
jātikriyāguṇadravya
vācinaikatra vartinā
sarvavākyopakāraś cet
tad āhur dīpakaṃ yathā
//
jāti-kriyā-guṇa-dravya
vācina aika-tra vartinā
sarva-vākya-upa-kāraś cet
tad āhur dīpakaṃ yathā
//
- ādi-dīpaka: jāti
pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ
jīrṇaṃ harati vīrudhāṃ
sa evāvanatāṅgīnāṃ
mānabhaṅgāya kalpate
//
pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ
jīrṇaṃ harati vī-rudhāṃ
sa eva ava-nata-aṅgīnāṃ
māna-bhaṅgāya kalpate
//
- ādi-dīpaka: kriyā
caranti caturambhodhi
velodyāneṣu dantinaḥ
cakravālādrikuñjeṣu
kundabhāso guṇāś ca te
//
caranti catur-ambho-dhi
vela-ud-yāneṣu dantinaḥ
cakra-vāla-adri-kuñjeṣu
kunda-bhāso guṇāś ca te
//
- ādi-dīpaka: guṇa
śyāmalāḥ prāvṛṣeṇyābhir
diśo jīmūtapaṅktibhiḥ
bhuvaś ca sukumārābhir
navaśādvalarājibhiḥ
//
śyāmalāḥ prā-vṛṣeṇyābhir
diśo jīmūta-paṅktibhiḥ
bhuvaś ca su-kumārābhir
nava-śādvala-rājibhiḥ
//
- ādi-dīpaka: dravya
viṣṇunā vikramasthena
dānavānāṃ vibhūtayaḥ
kvāpi nītāḥ kuto 'py āsann
ānītā daivatarddhayaḥ
//
viṣṇunā vi-krama-sthena
dānavānāṃ vi-bhūtayaḥ
kva api nītāḥ kuto 'py āsann
ā-nītā daivata-rddhayaḥ
//
ity ādidīpakāny uktāny
evaṃ madhyāntayor api
vākyayor darśayiṣyāmaḥ
kāni cittāni tadyathā
//
ity ādi-dīpakāny uktāny
evaṃ madhya-antayor api
vākyayor darśayiṣyāmaḥ
kāni cittāni tad-yathā
//
- madhya-dīpaka: jāti
nṛtyanti niculotsaṅge
gāyanti ca kalāpinaḥ
badhnanti ca payodeṣu
dṛśo harṣāśrugarbhiṇīḥ
//
nṛtyanti ni-cula-ut-saṅge
gāyanti ca kalāpinaḥ
badhnanti ca payo-deṣu
dṛśo harṣa-aśru-garbhiṇīḥ
//
- madhya-dīpaka: kriyā
mando gandhavahaḥ kṣāro
vahnir induś ca jāyate
carcācandanapātaś ca
śastrapātaḥ pravāsinām
//
mando gandha-vahaḥ kṣāro
vahnir induś ca jāyate
carcā-candana-pātaś ca
śastra-pātaḥ pra-vāsinām
//
- anta-dīpaka: dravya (Komm.: jāti)
jalaṃ jaladharodgīrṇaṃ
kulaṃ gṛhaśikhaṇḍinām
calaṃ ca taḍitāṃ dāma
balaṃ kusumadhanvanaḥ
//
jalaṃ jala-dhara-ud-gīrṇaṃ
kulaṃ gṛha-śikhaṇḍinām
calaṃ ca taḍitāṃ dāma
balaṃ kusuma-dhanvanaḥ
//
- anta-dīpaka: kriyā
tvayā nīlotpalaṃ karṇe
smareṇāstraṃ śarāsane
mayāpi maraṇe cetas
trayam etat samaṃ kṛtam
//
tvayā nīla-ut-palaṃ karṇe
smareṇa astraṃ śara-asane
maya āpi maraṇe cetas
trayam etat samaṃ kṛtam
//
- (ādi-dīpaka): mālā-dīpaka
śuklaḥ śvetārciṣo vṛddhyai
pakṣaḥ pañcaśarasya saḥ
sa ca rāgasya rāgo 'pi
yūnāṃ ratyutsavaśriyaḥ
//
śuklaḥ śveta-arciṣo vṛddhyai
pakṣaḥ pañca-śarasya saḥ
sa ca rāgasya rāgo 'pi
yūnāṃ raty-ut-sava-śriyaḥ
//
ity ādidīpakatve 'pi
pūrvapūrvavyapekṣiṇī
vākyamālā prayukteti
tan mālādīpakaṃ matam
//
ity ādi-dīpaka-tve 'pi
pūrva-pūrva-vy-apa-īkṣiṇī
vākya-mālā pra-yukta īti
tan mālā-dīpakaṃ matam
//
- viruddhārtha-dīpaka
avalepam anaṅgasya
vardhayanti balāhakāḥ
karśayanti tu gharmasya
mārutoddhūtaśīkarāḥ
//
ava-lepam an-aṅgasya
vardhayanti balāhakāḥ
karśayanti tu gharmasya
māruta-ud-dhūta-śīkarāḥ
//
avalepapadenātra
balāhakapadena ca
kriye viruddhe saṃyukte
tad viruddhārthaṃ dīpakam
//
ava-lepa-padena atra
balāhaka-padena ca
kriye vi-ruddhe saṃ-yukte
tad vi-ruddha-arthaṃ dīpakam
//
- ekārthadīpaka
haraty ābhogam āśānāṃ
gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam
ādatte cādya me prāṇān
asau jaladharāvalī
//
haraty ā-bhogam āśānāṃ
gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam
ā-datte ca adya me pra-aṇān
asau jala-dhara-āvalī
//
anekaśabdopā-dānāt
kriyaikaivātra dīpyate
yato jaladharāvalyā
tasmād ekārthadīpakam
//
an-eka-śabda-upa-ā-dānāt
kriya aika aiva atra dīpyate
yato jala-dhara-āvalyā
tasmād eka-artha-dīpakam
//
- śliṣṭārthadīpaka
hṛdyagandhavahās tuṅgās
tamālaśyāmalatviṣaḥ
divi bhramanti jīmūtā
bhuvi caite mataṃgajāḥ
//
hṛdya-gandha-vahās tuṅgās
tamāla-śyāmala-tviṣaḥ
divi bhramanti jīmūtā
bhuvi cā ete mataṃ-gajāḥ
//
atra dharmair abhinnānām
abhrāṇāṃ dantināṃ tathā
bhramaṇenaiva saṃbandha
iti śliṣṭārthadīpakam
//
atra dharmair a-bhinnānām
abhrāṇāṃ dantināṃ tathā
bhramaṇenā eva saṃ-bandha
iti śliṣṭa-artha-dīpakam
//
anenaiva prakāreṇa
śeṣāṇām api dīpake
vikalpānām avagatir
vidhātavyā vicakṣaṇaiḥ
//
anenā eva pra-kāreṇa
śeṣāṇām api dīpake
vi-kalpānām ava-gatir
vi-dhātavyā vi-cakṣaṇaiḥ
//
āvṛtti
arthā-vṛttiḥ padā-vṛttir
ubhayā-vṛttir eva ca
dīpakasthāna eveṣṭam
alaṃkāratrayaṃ yathā
//
artha-ā-vṛttiḥ pada-ā-vṛttir
ubhaya-ā-vṛttir eva ca
dīpaka-sthāna eva iṣṭam
alaṃ-kāra-trayaṃ yathā
//
- arthāvṛtti
vikasanti kadambāni
sphuṭanti kuṭajadrumāḥ
unmīlanti ca kandalyo
dalanti kakubhāni ca
//
vi-kasanti kadambāni
sphuṭanti kuṭaja-drumāḥ
un-mīlanti ca kandalyo
dalanti kakubhāni ca
//
- padāvṛtti
utkaṇṭhayati meghānāṃ
mālā vṛndaṃ kalāpinām
yūnāṃ cotkaṇṭhayaty eva
mānasaṃ makaradhvajaḥ
//
ut-kaṇṭhayati meghānāṃ
mālā vṛndaṃ kalāpinām
yūnāṃ ca ut-kaṇṭhayaty eva
mānasaṃ makara-dhvajaḥ
//
- ubhayāvṛtti (artha u. pada)
jitvā viśvaṃ bhavān atra
viharaty avarodhanaiḥ
viharaty apsarobhis te
ripuvargo divaṃ gataḥ
//
jitvā viśvaṃ bhavān atra
vi-haraty ava-rodhanaiḥ
vi-haraty ap-sarobhis te
ripu-vargo divaṃ gataḥ
//
ākṣepa
pratiṣedhoktir ākṣepas
traikālyāpekṣayā tridhā
athāsya punar ākṣepya
bhedānantyād anantatā
//
prati-ṣedha-uktir ā-kṣepas
trai-kālya-apa-īkṣayā tri-dhā
atha-āsya punar ā-kṣepya
bheda-an-antyād an-antatā
//
- vṛttākṣepa
anaṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair
viśvaṃ vyajayateṣubhiḥ
ity asaṃbhāvyam atha vā
vicitrā vastuśaktayaḥ
//
an-aṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair
viśvaṃ vy-ajayata iṣubhiḥ
ity a-saṃ-bhāvyam atha vā
vi-citrā vastu-śaktayaḥ
//
ity anaṅgajayāyoga
buddhir hetubalād iha
pravṛttaiva yad ākṣiptā
vṛttākṣepaḥ sa īdṛśaḥ
//
ity an-aṅga-jaya-ayoga
buddhir hetu-balād iha
pra-vṛtta aiva yad ā-kṣiptā
vṛtta-ākṣepaḥ sa īdṛśaḥ
//
- vartamānākṣepa
kutaḥ kuvalayaṃ karṇe
karoṣi kalabhāṣiṇi
kim apāṅgam aparyāptam
asmin karmaṇi manyase
//
kutaḥ kuvalayaṃ karṇe
karoṣi kala-bhāṣiṇi
kim apa-aṅgam a-pary-āptam
asmin karmaṇi manyase
//
sa vartamānā-kṣepo 'yaṃ
kurvaty evāsitotpala
karṇe kācit priyeṇaivaṃ
cāṭukāreṇa rudhyate
//
sa vartamāna-ā-kṣepo 'yaṃ
kurvaty eva asita-utpala
karṇe kā-cit priyeṇā evaṃ
cāṭu-kāreṇa rudhyate
//
- bhaviṣyadākṣepa
satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ
draṣṭuṃ vallabha lapsyase
anyacumbanasaṃkrānta
lākṣāraktena cakṣuṣā
//
satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ
draṣṭuṃ vallabha lapsyase
anya-cumbana-saṃ-krānta
lākṣā-raktena cakṣuṣā
//
so 'yaṃ bhaviṣyadā-kṣepaḥ
prāg evātimanasvinī
kadācid aparādho 'sya
bhāvīty evam arunddhayat
//
so 'yaṃ bhaviṣyad-ā-kṣepaḥ
prāg eva ati-manasvinī
kadā-cid apa-rādho 'sya
bhāvi īty evam arunddhayat
//
- dharmākṣepa
tava tanvaṅgi mithyaiva
rūḍham aṅgeṣu mārdavam
yadi satyaṃ mṛdūny eva
kim akāṇḍe rujanti mām
//
tava tanv-aṅgi mithya aiva
rūḍham aṅgeṣu mārdavam
yadi satyaṃ mṛdūny eva
kim a-kāṇḍe rujanti mām
//
dharmā-kṣepo 'yam ākṣiptam
aṅganāgātramārdavam
kāmukena yad atraivaṃ
karmaṇā tadvirodhinā
//
dharma-ā-kṣepo 'yam ā-kṣiptam
aṅganā-gātra-mārdavam
kāmukena yad atra evaṃ
karmaṇā tad-vi-rodhinā
//
- dharmyākṣepa
sundarī sā bhavaty evaṃ
vivekaḥ kena jāyate
prabhāmātraṃ hi taralaṃ
dṛśyate na tadā-śrayaḥ
//
sundarī sā bhavaty evaṃ
vi-vekaḥ kena jāyate
pra-bhā-mātraṃ hi taralaṃ
dṛśyate na tad-ā-śrayaḥ
//
dharmyā-kṣepo 'yam ākṣipto
dharmī dharmaṃ prabhā-hvayam
anujñāyaiva yad rūpam
atyāścaryaṃ vivakṣatā
//
dharmya-ā-kṣepo 'yam ā-kṣipto
dharmī dharmaṃ pra-bhā-ā-hvayam
anu-jñāyā eva yad rūpam
aty-āścaryaṃ vi-vakṣatā
//
- kāraṇākṣepa
cakṣuṣī tava rajyete
sphuraty adharapallavaḥ
bhruvau ca bhugne na tathāpy
aduṣṭasyāsti me bhayam
//
cakṣuṣī tava rajyete
sphuraty adhara-pallavaḥ
bhruvau ca bhugne na tatha āpy
a-duṣṭasya asti me bhayam
//
sa eṣa kāraṇā-kṣepaḥ
pradhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ
svāparādho niṣiddho 'tra
yat priyeṇa paṭīyasā
//
sa eṣa kāraṇa-ā-kṣepaḥ
pra-dhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ
sva-apa-rādho ni-ṣiddho 'tra
yat priyeṇa paṭīyasā
//
- kāryākṣepa
dūre priyatamaḥ so 'yam
āgato jaladā-gamaḥ
dṛṣṭāś ca phullā niculā
na mṛtā cāsmi kiṃ nv idam
//
dūre priyatamaḥ so 'yam
ā-gato jala-da-ā-gamaḥ
dṛṣṭāś ca phullā ni-culā
na mṛtā ca asmi kiṃ nv idam
//
kāryā-kṣepaḥ sa kāryasya
maraṇasya nivartanāt
tatkāraṇam upanyasya
dāruṇaṃ jaladā-gamam
//
kārya-ā-kṣepaḥ sa kāryasya
maraṇasya ni-vartanāt
tat-kāraṇam upa-ny-asya
dāruṇaṃ jala-da-ā-gamam
//
- anujñākṣepa
na ciraṃ mama tāpāya
tava yātrā bhaviṣyati
yadi yāsyasi yātavyam
alam āśaṅkayātra te
//
na ciraṃ mama tāpāya
tava yātrā bhaviṣyati
yadi yāsyasi yātavyam
alam ā-śaṅkaya ātra te
//
ity anujñāmukhenaiva
kāntasyā-kṣipyate gatiḥ
maraṇaṃ sūcayantyaiva
so 'nujñā-kṣepa ucyate
//
ity anu-jñā-mukhena aiva
kāntasyā a-kṣipyate gatiḥ
maraṇaṃ sūcayantya aiva
so 'nu-jñā-ā-kṣepa ucyate
//
- prabhutvākṣepa
dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te
sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani
na ca me prāṇasaṃdehas
tathāpi priya mā sma gāḥ
//
dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te
sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani
na ca me prāṇa-saṃ-dehas
tathā api priya mā sma gāḥ
//
ity ācakṣāṇayā hetūn
priyayātrānubandhinaḥ
prabhutvenaiva ruddhas tat
prabhutvā-kṣepa ucyate
//
ity ā-cakṣāṇayā hetūn
priya-yātrā-anu-bandhinaḥ
pra-bhu-tvena eva ruddhas tat
pra-bhu-tva-ā-kṣepa ucyate
//
- anādarākṣepa
jīvitāśā balavatī
dhanāśā durbalā mama
gaccha vā tiṣṭha vā kānta
svavasthā tu niveditā
//
jīvita-āśā balavatī
dhana-āśā dur-balā mama
gaccha vā tiṣṭha vā kānta
sva1va-sthā tu ni-veditā
//
asāv anādarā-kṣepo
yad anādaravad vacaḥ
priyapraṇāyaṃ rundhatyā
prayuktam iha raktayā
//
asāv an-ādara-ā-kṣepo
yad an-ādaravad vacaḥ
priya-pra-ṇāyaṃ rundhatyā
pra-yuktam iha raktayā
//
- āśīrvacanākṣepa
gaccha gacchasi cet kānta
panthānaḥ santu te śivāḥ
mamāpi janma tatraiva
bhūyād yatra gato bhavān
//
gaccha gacchasi cet kānta
panthānaḥ santu te śivāḥ
mama api janma tatra eva
bhūyād yatra gato bhavān
//
ity āśīrvacanā-kṣepo
yad āśīrvādavartmanā
svāvasthāṃ sūcayantyaiva
kāntayātrā niṣidhyate
//
ity āśīr-vacana-ā-kṣepo
yad āśīr-vāda-vartmanā
sva-ava-sthāṃ sūcayantya aiva
kānta-yātrā ni-ṣidhyate
//
- paruṣākṣepa
yadi satyaiva yātrā te
kāpy anyā mṛgyatāṃ tvayā
aham adyaiva ruddhāsmi
randhrāpekṣeṇa mṛtyunā
//
yadi satya aiva yātrā te
ka āpy anyā mṛgyatāṃ tvayā
aham adya eva ruddha āsmi
randhra-apa-īkṣeṇa mṛtyunā
//
ity eṣa paruṣā-kṣepaḥ
paruṣākṣarapūrvakam
kāntasyā-kṣipyate yasmāt
prasthānaṃ premanighnayā
//
ity eṣa paruṣa-ā-kṣepaḥ
paruṣa-akṣara-pūrvakam
kāntasyā a-kṣipyate yasmāt
pra-sthānaṃ prema-ni-ghnayā
//
- sācivyākṣepa
śleṣa (= śliṣṭa)
śliṣṭam iṣṭam anekārtham
ekarūpānvitaṃ vacaḥ
tad abhinnapadaṃ bhinna
padaprāyam iti dvidhā
//
śliṣṭam iṣṭam an-eka-artham
eka-rūpa-anv-itaṃ vacaḥ
tad a-bhinna-padaṃ bhinna
pada-pra-ayam iti dvi-dhā
//
- abhinnapada-śleṣa
asāv udayam ārūḍhaḥ
kāntimān raktamaṇḍalaḥ
rājā harati lokasya
hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ
//
asāv ud-ayam ā-rūḍhaḥ
kānti-mān rakta-maṇḍalaḥ
rājā harati lokasya
hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ
//
- bhinnapada-śleṣa
doṣā(3)kareṇa saṃbadhnan[n /
n]a[]kṣatrapathavartinā
rajñā pradoṣo mām ittham
apriyaṃ kiṃ na bādhate
//
doṣā(3)-kareṇa saṃ-badhnan[n /
n]a[-]kṣatra-patha-vartinā
rajñā pra-doṣo mām ittham
a-priyaṃ kiṃ na bādhate
//
upamārūpakā-kṣepa
vyatirekādigocarāḥ
prāg eva darśitāḥ śleṣā
darśyante kecanāpare
//
upa-mā-rūpaka-ā-kṣepa
vy-ati-reka-ādi-go-carāḥ
prāg eva darśitāḥ śleṣā
darśyante ke-cana apare
//
asty abhinnakriyaḥ kaścid
aviruddhakriyo 'paraḥ
viruddhakarmā cāsty anyaḥ
śleṣo niyamavān api
//
asty a-bhinna-kriyaḥ kaś-cid
a-vi-ruddha-kriyo 'paraḥ
vi-ruddha-karmā ca asty anyaḥ
śleṣo ni-yama-vān api
//
niyamā-kṣeparūpoktir
avirodhī virodhy api
teṣāṃ nidarśaneṣv eva
rūpam āvir bhaviṣyati
//
ni-yama-ā-kṣepa-rūpa-uktir
a-vi-rodhī vi-rodhy api
teṣāṃ ni-darśaneṣv eva
rūpam āvir bhaviṣyati
//
- abhinnakriya-śleṣa
vakrāḥ svabhāvamadhurāḥ
śaṃsantyo rāgam ulbaṇam
dṛśo dūtyaś ca karṣanti
kāntābhiḥ preṣitāḥ priyān
//
vakrāḥ sva-bhāva-madhurāḥ
śaṃsantyo rāgam ulbaṇam
dṛśo dūtyaś ca karṣanti
kāntābhiḥ pra-īṣitāḥ priyān
//
- aviruddhakriya-śleṣa
madhurā rāgavardhinyaḥ
komalāḥ kokilāgiraḥ
ākarṇyante madakalāḥ
śliṣyante cāsitekṣaṇāḥ
//
madhurā rāga-vardhinyaḥ
komalāḥ kokilā-giraḥ
ā-karṇyante mada-kalāḥ
śliṣyante ca asita-īkṣaṇāḥ
//
- viruddhakarma-śleṣa
rāgam ādarśayann eṣa
vāruṇīyogavardhitam
tirobhavati gharmāṃśur
aṅgajas tu vijṛmbhate
//
rāgam ā-darśayann eṣa
vāruṇī-yoga-vardhitam
tiro-bhavati gharma-aṃśur
aṅga-jas tu vi-jṛmbhate
//
- niyamavac-chleṣa
nistriṃśatvam asāv eva
dhanuṣy evāsya vakratā
śareṣv eva narendrasya
mārgaṇatvaṃ ca vartate
//
nis-triṃśa-tvam asāv eva
dhanuṣy eva asya vakra-tā
śareṣv eva nara indrasya
mārgaṇa-tvaṃ ca vartate
//
- niyamākṣeparūpokti-śleṣa
padmānām eva daṇḍeṣu
kaṇṭakas tvayi rakṣati
athavā dṛśyate rāgi
mithunā-liṅganeṣv api
//
padmānām eva daṇḍeṣu
kaṇṭakas tvayi rakṣati
atha-vā dṛśyate rāgi
mithuna-ā-liṅganeṣv api
//
- avirodhi-śleṣa
mahībhṛd bhūrikaṭakas
tejasvī niyatodayaḥ
dakṣaḥ prajāpatiś cāsīt
svāmī śaktidharaś ca saḥ
//
mahī-bhṛd bhūri-kaṭakas
tejas-vī niyata-ud-ayaḥ
dakṣaḥ pra-jā-patiś cā asīt
svāmī śakti-dharaś ca saḥ
//
- virodhi-śleṣa
acyuto 'py avṛṣacchedī
rājāpy aviditakṣayaḥ
devo 'py avibudho jajñe
śaṃkaro 'py abhujaṃgavān
//
acyuto 'py a-vṛṣa-cchedī
rāja āpy a-vidita-kṣayaḥ
devo 'py a-vi-budho jajñe
śaṃ-karo 'py a-bhujaṃ-ga-vān
//
viśeṣokti
guṇajātikriyādīnāṃ
yatra vaikalyadarśanam
viśeṣadarśanāyaiva
sā viśeṣoktir iṣyate
//
guṇa-jāti-kriyā-ādīnāṃ
yatra vai-kalya-darśanam
vi-śeṣa-darśanāya eva
sā viśeṣa-uktir iṣyate
//
- viśeṣokti: guṇa
na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam
āyudhaṃ puṣpadhanvanaḥ
tathāpi jitam evāsīd
amunā bhuvanatrayam
//
na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam
ā-yudhaṃ puṣpa-dhanvanaḥ
tatha āpi jitam evā asīd
amunā bhuvana-trayam
//
- viśeṣokti: jāti
na devakanyakā nāpi
gandharvakulasaṃbhavā
tathāpy eṣā tapobhaṅgaṃ
vidhātuṃ vedhaso 'py alam
//
na deva-kanyakā na api
gandharva-kula-saṃ-bhavā
tatha āpy eṣā tapo-bhaṅgaṃ
vi-dhātuṃ vedhaso 'py alam
//
- viśeṣokti: kriyā
na baddhā bhrukuṭir nāpi
sphurito daśanacchadaḥ
na ca raktābhavad dṛṣṭir
jitaṃ ca dviṣatāṃ balam
//
na baddhā bhru-kuṭir na api
sphurito daśana-cchadaḥ
na ca rakta ābhavad dṛṣṭir
jitaṃ ca dviṣatāṃ balam
//
- viśeṣokti: dravya
na rathā na ca mātaṃgā
na hayā na ca pattayaḥ
strīṇām apāṅgadṛṣṭyaiva
jīyate jagatāṃ trayam
//
na rathā na ca mātaṃ-gā
na hayā na ca pattayaḥ
strīṇām apa-aṅga-dṛṣṭya aiva
jīyate jagatāṃ trayam
//
- viśeṣokti: hetu
ekacakro ratho yantā
vikalo viṣamā hayāḥ
ākrāmaty eva tejasvī
tathāpy arko nabhastalam
//
eka-cakro ratho yantā
vikalo viṣamā hayāḥ
ā-krāmaty eva tejasvī
tatha āpy arko nabhas-talam
//
saiṣā hetuviśeṣoktis
tejasvīti viśeṣaṇāt
ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ
bhedānām api kalpate
//
sa aiṣā hetu-vi-śeṣoktis
tejasvi īti vi-śeṣaṇāt
ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ
bhedānām api kalpate
//
tulyayogitā
vivakṣitaguṇotkṛṣṭair
yat samīkṛtya kasyacit
kīrtanaṃ stutinindārthaṃ
sā matā tulyayogitā
//
vi-vakṣita-guṇa-utkṛṣṭair
yat samī-kṛtya kasyacit
kīrtanaṃ stuti-nindā-arthaṃ
sā matā tulya-yogitā
//
yamaḥ kubero varuṇaḥ
sahasrākṣo bhavān api
bibhṛty ananyaviṣayāṃ
lokapāla iti śrutim
//
yamaḥ kubero varuṇaḥ
sahasra-akṣo bhavān api
bibhṛty ananya-viṣayāṃ
loka-pāla iti śrutim
//
saṃgatāni mṛgākṣīṇāṃ
taḍidvilasitāni ca
kṣaṇadvayaṃ na tiṣṭhanti
ghanārabdhāny api svayam
//
saṃ-gatāni mṛga-akṣīṇāṃ
taḍid-vi-lasitāni ca
kṣaṇa-dvayaṃ na tiṣṭhanti
ghana-ārabdhāny api svayam
//
virodhacakra
viruddhānāṃ padārthānāṃ
yatra saṃsargadarśanam
viśeṣadarśanāyaiva
sa virodhaḥ smṛto yathā
//
viruddhānāṃ pada-arthānāṃ
yatra saṃ-sarga-darśanam
vi-śeṣa-darśanāya-eva
sa vi-rodhaḥ smṛto yathā
//
kūjitaṃ rājahaṃsānāṃ
vardhate madamañjulam
kṣīyate ca mayūrāṇāṃ
rutam utkrāntasauṣṭhavam
//
kūjitaṃ rāja-haṃsānāṃ
vardhate mada-mañjulam
kṣīyate ca mayūrāṇāṃ
rutam ut-krānta-sauṣṭhavam
//
prāvṛṣeṇyair jaladharair
ambaraṃ durdināyate
rāgeṇa punar ākrāntaṃ
jāyate jagatām manaḥ
//
prā-vṛṣeṇyair jala-dharair
ambaraṃ dur-dināyate
rāgeṇa punar ā-krāntaṃ
jāyate jagatām manaḥ
//
tanumadhyaṃ pṛthuśroṇi
raktauṣṭham asitekṣaṇam
natanābhi vapuḥ strīṇāṃ
kaṃ na hanty unnatastanam
//
tanu-madhyaṃ pṛthu-śroṇi
rakta-oṣṭham asita-īkṣaṇam
nata-nābhi vapuḥ strīṇāṃ
kaṃ na hanty un-nata-stanam
//
mṛṇālabāhu rambhoru
padmotpalamukhekṣaṇam
api te rūpam asmākam
tanvi tāpāya kalpate
//
mṛṇāla-bāhu rambhā-ūru
padma-ut-pala-mukha-īkṣaṇam
api te rūpam asmākam
tanvi tāpāya kalpate
//
udyānamārutoddhūtāś
cūtacampakareṇavaḥ
udaśrayanti pānthānām
aspṛśanto 'pi locane
//
udyāna-māruta-ud-dhūtāś
cūta-campaka-reṇavaḥ
ud-aśrayanti pānthānām
a-spṛśanto 'pi locane
//
kṛṣṇārjunānuraktāpi
dṛṣṭiḥ karṇāvalambinī
yāti viśvasanīyatvaṃ
kasya te kalabhāṣiṇī
//
kṛṣṇa-arjuna-anu-rakta āpi
dṛṣṭiḥ karṇa-ava-lambinī
yāti vi-śvasanīya-tvaṃ
kasya te kala-bhāṣiṇī
//
ity anekaprakāro 'yam
alaṃkāraḥ pratīyate
aprastutapraśaṃsā
aprastutapraśaṃsā syād
aprakānteṣu yā stutiḥ
//
ity aneka-prakāro 'yam
alaṃkāraḥ pratīyate
aprastutapraśaṃsā
a-pra-stuta-praśaṃsā syād
a-pra-kānteṣu yā stutiḥ
//
sukhaṃ jīvanti hariṇā
vaneṣv aparasevinaḥ
arthair ayatnasulabhair
jaladarbhāṅkurādibhiḥ
//
sukhaṃ jīvanti hariṇā
vaneṣv a-para-sevinaḥ
arthair a-yatna-su-labhair
jala-darbha-aṅkura-ādibhiḥ
//
seyam aprastutaivātra
mṛgavṛttiḥ praśasyate
rājānuvartanakleśa
nirviṇṇena manasvinā
//
sa īyam a-pra-stuta aiva atra
mṛga-vṛttiḥ praśasyate
rāja-anu-vartana-kleśa
nir-viṇṇena manasvinā
//
vyājastuti
yadi nindann iva stauti
vyājastutir asau stutā
doṣābhāsā guṇā eva
labhante yatra saṃnidhim
//
yadi nindann iva stauti
vyāja-stutir asau stutā
doṣa-ābhāsā guṇā eva
labhante yatra saṃ-nidhim
//
tāpasenāpi rāmeṇa
jiteyaṃ bhūtadhāriṇī
tvayā rājñāpi seveyaṃ
jitā mā bhūn madas tava
//
tāpasena api rāmeṇa
jita īyaṃ bhūta-dhāriṇī
tvayā rājña āpi sa īva iyaṃ
jitā mā bhūn madas tava
//
puṃsaḥ purāṇād ācchidya
śrīs tvayā paribhujyate
rājann ikṣvākuvaṃśasya
kim idaṃ tava yujyate
//
puṃsaḥ purāṇād ā-cchidya
śrīs tvayā pari-bhujyate
rājann ikṣvāku-vaṃśasya
kim idaṃ tava yujyate
//
bhujaṅgabhogasaṃsaktā
kalatraṃ tava medinī
ahaṃkāraḥ parāṃ koṭim
ārohati kutas tava
//
bhuj-aṅga-bhoga-saṃ-saktā
kalatraṃ tava medinī
ahaṃ-kāraḥ parāṃ koṭim
ā-rohati kutas tava
//
iti śleṣānuviddhānām
anyeṣāṃ copalakṣyatāṃ
vyājastutiprakārāṇām
aparyantaḥ pravistaraḥ
//
iti śleṣa-anu-viddhānām
anyeṣāṃ ca upalakṣyatāṃ
vyāja-stuti-prakārāṇām
a-pary-antaḥ pra-vi-staraḥ
//
nidarśana
arthāntarapravṛttena
kiṃcit tatsadṛśaṃ phalam
sad asad vā nidarśyeta
yadi tat syān nidarśanam
//
artha-antara-pra-vṛttena
kiṃcit tat-sa-dṛśaṃ phalam
sad asad vā ni-darśyeta
yadi tat syān ni-darśanam
//
udayann eva savitā
padmeṣv arpayati śriyam
vibhāvayitum ṛddhīnāṃ
phalaṃ suhṛdanugraham
//
ud-ayann eva savitā
padmeṣv arpayati śriyam
vi-bhāvayitum ṛddhīnāṃ
phalaṃ su-hṛd-anu-graham
//
yāti candrāṃśubhiḥ spṛṣṭā
dhvāntarājī parābhavam
sadyo rājaviruddhānāṃ
sūcayanti durantatām
//
yāti candra-aṃśubhiḥ spṛṣṭā
dhvānta-rājī parā-bhavam
sadyo rāja-vi-ruddhānāṃ
sūcayanti dur-antatām
//
sahokti
sahoktiḥ sahabhāvasya
kathanaṃ guṇakarmaṇām
arthānāṃ yo vinimayaḥ
parivṛttis tu sā yathā
//
saha-uktiḥ saha-bhāvasya
kathanaṃ guṇa-karmaṇām
arthānāṃ yo vi-ni-mayaḥ
pari-vṛttis tu sā yathā
//
saha dīrghā mama śvāsair
imāḥ saṃprati rātrayaḥ
pāṇḍurāś ca mamaivāṅgaiḥ
saha tāś candrabhūṣaṇāḥ
//
saha dīrghā mama śvāsair
imāḥ saṃ-prati rātrayaḥ
pāṇḍurāś ca mama eva aṅgaiḥ
saha tāś candra-bhūṣaṇāḥ
//
vardhate saga pānthānāṃ
mūrchayā cūtamañjarī
patanti ca samaṃ teṣām
asubhir malayānilāḥ
//
vardhate saga pānthānāṃ
mūrchayā cūta-mañjarī
patanti ca samaṃ teṣām
asubhir malaya-anilāḥ
//
kokilā-lāpasubhagāḥ
sugandhivanavāyavaḥ
yānti sārdhaṃ janānandair
vṛddhiṃ surabhivāsarāḥ
//
kokila-ā-lāpa-su-bhagāḥ
su-gandhi-vana-vāyavaḥ
yānti sa-ardhaṃ jana-ānandair
vṛddhiṃ surabhi-vāsarāḥ
//
ity udā-hṛtayo dattāḥ
sahokter atra kāścana
parivṛtti
kriyate parivṛtteś ca
kiṃcid rūpanirūpaṇam
//
ity ud-ā-hṛtayo dattāḥ
saha-ukter atra kāścana
parivṛtti
kriyate pari-vṛtteś ca
kiṃcid rūpa-ni-rūpaṇam
//
śastraprahāraṃ dadatā
bhujena tava bhūbhujām
cirārjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ
yaśaḥ kumudapāṇḍuram
//
śastra-pra-hāraṃ dadatā
bhujena tava bhū-bhujām
cira-arjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ
yaśaḥ kumuda-pāṇḍuram
//
āśīs
āśīr nāmābhilaṣite
vastuny āśaṃsanaṃ yathā
pātu vaḥ paramaṃ jyotir
avāṅmanasagocaram
//
āśīr nāma abhilaṣite
vastuny ā-śaṃsanaṃ yathā
pātu vaḥ paramaṃ jyotir
a-vāṅ-manasa-go-caram
//
saṃsṛṣṭi
ananvayasasaṃdehāv
upamāsv eva darśitau
upamārūpakaṃ cāpi
rūpakeṣv eva darśitam
//
ananvayasa-saṃ-dehāv
upa-māsv eva darśitau
upa-mā-rūpakaṃ ca api
rūpakeṣv eva darśitam
//
utprekṣābheda evāsāv
utprekṣāvayavo 'pi ca
nānālaṃkārasaṃsṛṣṭiḥ
saṃsṛṣṭis tu nigadyate
//
ut-pra-īkṣā-bheda eva asāv
utpra-īkṣā-ava-yavo 'pi ca
nānā-alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭiḥ
saṃ-sṛṣṭis tu ni-gadyate
//
aṅgāṅgibhāvāvasthānaṃ
sarveṣāṃ samakakṣatā
ity alaṃkārasaṃsṛṣṭer
lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ
//
aṅga-aṅgi-bhāva-ava-sthānaṃ
sarveṣāṃ sama-kakṣatā
ity alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭer
lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ
//
ākṣipanty aravindāni
tava mugdhe mukhaśriyam
kośadaṇḍasamagrāṇāṃ
kim eṣām asti duṣkaram
//
ā-kṣipanty aravindāni
tava mugdhe mukha-śriyam
kośa-daṇḍa-sam-agrāṇāṃ
kim eṣām asti duṣ-karam
//
limpatīva tamo 'ṅgāni
varṣatīvāñjanaṃ nabhaḥ
asatpuruṣaseveva
dṛṣṭir niṣphalatāṃ gatā
//
limpati iva tamo 'ṅgāni
varṣati iva añjanaṃ nabhaḥ
a-sat-puruṣa-seva īva
dṛṣṭir niṣ-phalatāṃ gatā
//
śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti
priyo vakroktiṣu śriyam
bhinnaṃ dvidhā svabhāvoktir
vakroktiś ceti vāṅmayam
//
śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti
priyo vakra-uktiṣu śriyam
bhinnaṃ dvidhā sva-bhāva-uktir
vakra-uktiś ca iti vāṅ-mayam
//
bhāvika
bhāvikatvam iti prāhuḥ
prabandhaviṣayaṃ guṇam
bhāvaḥ kaver abhiprāyaḥ
kāvyeṣv āsiddhi yaḥ sthitaḥ
//
bhāvikatvam iti pra-āhuḥ
pra-bandha-viṣayaṃ guṇam
bhāvaḥ kaver abhi-pra-ayaḥ
kāvyeṣv ā-siddhi yaḥ sthitaḥ
//
parasparopakāritvaṃ
sarveṣāṃ vastuparvaṇām
viśeṣaṇānāṃ vyarthānām
akriyā sthānavarṇanā
//
paras-para-upa-kāritvaṃ
sarveṣāṃ vastu-parvaṇām
vi-śeṣaṇānāṃ vy-arthānām
a-kriyā sthāna-varṇanā
//
vyaktir uktikramabalād
gambhīrasyāpi vastunaḥ
bhāvāyattam idaṃ sarvam
iti tad bhāvikaṃ viduḥ
//
vy-aktir ukti-krama-balād
gambhīrasya api vastunaḥ
bhāva-āyattam idaṃ sarvam
iti tad bhāvikaṃ viduḥ
//
yac ca saṃdhyaṅgavṛttyaṅga
lakṣaṇādyāgamāntare
vyāvarṇitam idaṃ ceṣṭam
alaṃkāratayaiva naḥ
//
yac ca saṃ-dhy-aṅga-vṛtty-aṅga
lakṣaṇa-ādyā-gama-antare
vy-ā-varṇitam idaṃ ceṣṭam
alaṃ-kārataya aiva naḥ
//
panthā sa eṣa vivṛtaḥ parimāṇavṛttyā
saṃkṣipya vistaram anantam alaṃkriyāṇāṃ
vācām atītya viṣayaṃ parivartamānān
abhyāsa eva vivarītum alaṃ viśeṣān
//
panthā sa eṣa vivṛtaḥ pari-māṇa-vṛttyā
saṃ-kṣipya vi-staram an-antam alaṃ-kriyāṇāṃ
vācām ati-ītya viṣayaṃ pari-vartamānān
abhyāsa eva vi-varītum alaṃ viśeṣān
//
// ity ācārya-daṇḍinaḥ kṛtau kāvyādarśe 'rthālaṃkāravibhāgo nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ //