Muktā-caritram
namaḥ śrī-gāndharvikā-giridharābhyām
kandarpa-koṭi-ramyāya sphurad-indīvara-tviṣe |
jagan-mohana-līlāya namo gopendra-sūnave ||
kraya-vikraya-khelābdau muktānāṃ majjitātmanoḥ |
mitho jayārthinor vande rādhā-mādhavayor yugam ||
nijām ujjvalitāṃ bhakti-sudhām arpayituṃ kṣitau |
uditaṃ taṃ śacī-garbha-vyomni pūrṇaṃ vidhuṃ bhaje ||
nāma-śreṣṭhaṃ manum api śacīputram atra svarūpaṃ
śrī-rūpaṃ tasyāgrajam uru-purīṃ māthurīṃ goṣṭhavāṭīm |
rādhā-kuṇḍaṃ girivaram aho rādhikā-mādhavāśāṃ
prāpto yasya prathita-kṛpayā śrī-guruṃ taṃ nato'smi ||
hari-caritāmṛta-laharīṃ vṛndā-vipināmbu-rāśimbhūtām |
rasavad vṛndāraka-gaṇa-paramānandāya santanumaḥ ||
ekadā kiñcin-mātra-śruta-pūrva-vṛttāntayā satyabhāmayā kṛṣṇaḥ sākūtaṃ pṛṣṭaḥ |
latās tā madhurāḥ kasmin jāyante dhanyanivṛti |
nātha mat-kaṅkaṇa-nyastaṃ yāsāṃ muktāphalaṃ phalam ||
[* This verse is quoted in UN 11.66 as an example of maugdhya. There the first line reads: kās tā latāḥ kva vā santi kena vā kila ropitāḥ]
tatas tad-vṛttānta-smaraṇāt kṛṣṇaḥ svāntar-glānir bahir vihasyāha |
gataḥ sa kālo yatrāsīt muktānāṃ janma valliṣu |
vartante sāmprataṃ tāsāṃ hetavaḥ śukti-sampuṭāḥ ||
tatas tad apūrvaṃ śrutvā sa-viśeṣa-śravaṇotkaṇṭhitayā tayā bāḍham āmreḍitaḥ kṛṣṇaḥ punar āha | ekadā kārttike māsi gokule govardhana-girau dīpa-mālikā-mahotsava āsīt | tatra sarvo jano vicitra-nepathya-sāmagrīṇāṃ saṃskārāya sādhanāya ca paramāśakto babhūva | gopās tu svaṃ svaṃ bhūṣayanto'pi viśeṣataḥ gavādi-paśūnāṃ prasādhanārtham udyuktā āsan | gopyaḥ kila prasādhita-sadanā ātmanāṃ bhūṣaṇārthaṃ nānālaṅkāra-saṃskāra-sādhana-parā babhūvuḥ | rādhā tu mālya-haraṇākhya-saras-tīropānta-mādhavī-catuḥ-śālikāyāṃ sva-sakhī-samudayena paramottama-muktābhir vividha-bhūṣaṇāni racayitum ārebhe |
mayā ca vicakṣaṇa iti yathārtha-nāma-kīra-kumāra-mukhatas tan niśamya
sa-kautukaṃ tatra gatvātipremāspadasya haṃsī-hariṇīti nāmno dhenu-yugalasya
bhūṣaṇautsukyena tāsāṃ sakāśe mauktikāni prārthitāni || tataḥ
suvividha-vaidagdhya-parimala-parilasita-sāmi-nimilita-vāma-nayana-nīlotpala-dal āñcalena sāvahelanam iva manāg eva mām avalokya muni-vrata-jatu-mudrita-hasita-hīrakānarghya-mahā-ratna-bahiḥ-prakāśaṃ nirbharāveśa-viśeṣeṇa hārādi-gumphana-vilāsam eva vitanvatīs tāḥ prati sasmitam idam aham ābhāṣitavān | abhinava-yauvanā-mūlya-cintāmaṇi-labdhi-vivardhitottuṅga-garva-mahā-parvatā vaguṇṭhita-karṇyaḥ! priya-vayasyasya mama prārthite kṣaṇam api karṇān udghāṭayantu bhavatyaḥ |
tatas tāsām īṣat smitvānyonyam ālokayantīnāṃ madhye pragalbhā lalitā vihasya saroṣam iva vyājahāra | aye nāgara! etāni bahu-mūlyāni mauktikāni rāja-mahiṣī-yogyāni | tava mahiṣīnām evālaṅkriyāyai satyam abhirūpāṇi kathaṃ na dāsyāmaḥ ?
tatas tad-vacaḥ śrutvā mayā kautukenāviṣṭena sāmnā punaḥ punar idam evoktam | bhoḥ priya-bhūṣaṇāḥ! sarvāṇi yadi na deyāni tadā mad-atyanta-priya-dhenu-yugala-śṛṅga-paryāptāny evāvaśyaṃ dīyantām |
tato lalitā sarvāsāṃ mauktikāni punaḥ punaś cālayantī bhūyaḥ prāha | he kṛṣṇa! kiṃ kartavyam ? tava dhenu-yogyam ekam api nāsti |
tadāham uktavān | ayi parama-cature lalite! tiṣṭha tiṣṭha | ahaṃ kārpaṇya-bhāk paścāt tvayā vaktuṃ na śakya ity upālabhya satvaram ambāṃ vrajeśvarīm āgatya mātar dehi me mauktikāni | ahaṃ tu tāni kṛṣṭa-kedārikāyām eva vapsyāmīti punaḥ punar avocam | tato mātrā vihasyoktaṃ | vatsa na mauktikāny uptāni prarohanti |
tadā mayoktaṃ | mātar avaśyam eva dīyantāṃ dina-trayābhyantare prarūḍhāni bhavaty eva sākṣāt kartavyānīty asman-nirbandha-parihārāsamarthayā tayā dattāni bahūni mauktikāni | mayā gokula-jalāharaṇa-ghaṭṭa-samīpa-vartini yamunopakaṇṭhe pauruṣa-trayam avagāḍhāṃ kedarikāṃ niṣpādya sahāsaṃ paśyantīṣu kāsucid gopikāsu tany uptvā sā punar apūri | parito vṛtiś ca kāṣṭhair niviḍā kṛtā |
tatas tāsāṃ mauktikaprārthanvacanāsvaranirāsārthaṃ kedārikāsekāya vayasadvārā gavyeṣu prārthyamāneṣu solluṇṭhaṃ vihasya tāḥ procuḥ | tanmauktikakedārikāseko'smākaṃ gavyena kathamucitaḥ | yatpriyagobhūṣaṇārthaṃ kṛtamauktikakedārikāsekastāsāṃ gavāṃ dugdhenaiva kriyatām | tatkedārikotpadyamāne phale nāsmābhirabhilāṣaḥ kartavyaḥ | iti śrutvā mayā svagṛhāṇāṃ gavāṃ bahubhiḥ payobhireva tā darśayatā pratyahaṃ sekaḥ kriyate sma |
tataścaturthadivasa eva mauktikāni praūḍhāni | taddarśanenollasitena mayā māturañcalaṃ gṛhītvānīya tadaṅkurā darśitāḥ | tān dṛṣṭvā tu mātā kimetaditi manasi vicārayantī sandigdhā satī vrajaṃ jagāma | gopyas tu tacchrutvā hiṃsrā latāḥ prarūḍhā iti parasparaṃ sahāsamūcire |
tato nātivilambena mūrvākāriṇyastā mauktikalatā vistāriṇyaḥ samālocya samīpavartināṃ kadambānāmupariṣṭhāt krameṇāvarohitāḥ | tataḥ katipayairdivasaistāḥ saurabhonmāditamadhuvrataiḥ kusumanicayairgopīnāṃ camatkāramātanvānāḥ sakalaṃ gokulamevādhyavasāyan |
tato'ṣṭa-vidha-yonija-mauktikebhyo vilakṣaṇāṃ śriyaṃ dadhati muktāphalāni tāsu jātāni tāni dṛṣṭvā vraja-vāsināṃ vismayo'tyarthaṃ jātaḥ | viśeṣataś ca gopīnām | tataḥ praty aham eva tad-darśanena jāta-lobhās tāḥ mantrayāñcakrire | bhoḥ sakhyaḥ bhadrena jñātam asmabhyaḥ kṛṣṇo mauktikāni sarvathaiva na dāsyatyeva | bhavatu | tat-kṛta-mauktika-kṛṣi-prakriyāsmābhir na dṛṣṭāstīti na syāt | tatrānadhyavasāyaṃ tyaktvā tad-dviguṇikāyāḥ kedārikāyayā ārambhaḥ kathaṃ na kriyate ?
iti śrutvāticaturā lalitā prāha -- bhoḥ pavana-vyādhi-vyāpṛtā gopyaḥ! govardhanoddharaṇādi-bhūmi-mauktikotpādanādikaṃ lokottaraṇām api duṣkaraṃ karma | tena yad añjasā kriyate tat kila mahā-siddhato labdha-siddhauṣadhi-mantrādi-prabhāvād eveti samasta-vraja-janair niścitam eva | anyathāsmad-vrajendra-gṛhiṇī garbha-sarovarotpanna-sukomala-nīlotpalasya jñāta-sva-gopa-jāti-kriyā-kalāpa-mātrasya gopālakasya tasya tat-tat-karaṇe katham etāvatī śaktiḥ svataḥ sambhaved iti jānantyo'pi bhavatyaḥ siddhauṣadhi-mantrādy-antareṇa yat-tat-karmaṇi pravartitum abhilaṣanti | tat khalu pariṇatāvagādha-lajjā-parihāsa-sāgarāntaḥ-svapatanāyaiveti satyam avadhāryatām |
tatas tuṅgavidyā prāha -- asmābhir api śrī-bhagavatī-pāda-padma-siddha-mantra-śiṣyā-nāndīmukhī-sakāśāt siddha-mantram ekam ādāya kathaṃ na tathodyamaḥ kriyate ?
sarvāḥ -- bhadraṃ vadati tuṅgavidyeti nirṇīya tat-pārśvam upetya sa-vinayam ātmābhilāṣaṃ nivedayāmāsuḥ |
tato nāndīmukhī svagatamāha -- aye nija-nayana-yugma-dṛṣṭi-sāphalyāya cira-dinam asmad-vidhābhilaṣyamāṇa-kraya-vikraya-krīḍā-kutūhala-kalpataror bāḍham akasmād asmād dṛśāṃ bhāgyātiśaya-vaśāt sākṣād bīja-rūpo'yam avasaraḥ pratyāsanno babhūva | tad-vidagdhānāṃ śiromaṇīr apy etās tathā yukti-sauṣṭhavātiśayena kṛtye'tra pravartayāmi | yathā sa tarus tvaritam eva praūḍhaḥ phalavān bhaved iti manasi vicintya sāntarānandaṃ nāndī prāha -- bhoḥ sakhyaḥ | satyaṃ mukundasya na mantra-kṛteyaṃ mṛdi mauktikā sṛṣṭiḥ |
sarvāḥ - tan nija-janena kāraṇa-śuktyādi-mātram antareṇa kathaṃ mṛttikāyām asambhaveyaṃ tad-utpattiḥ pratīyate |
nāndī -- asyā bhuvaḥ svābhāvikedṛk-prabhāvād eva | yad vividha-ratna-jananīyaṃ vraja-vana-bhūr iti śrī-bhagavatī-pāda-padmaiḥ punaḥ punar nivarṇyate | ṛtam apy anubhūyante tathā | yataḥ pravāla-nava-pallava-marakata-chada-vajra-mauktika-prakara-koraka-kamala-rāga -nānā-phalādimanto hiraṇmaya-mahīruhāḥ sphuṭam atra jātā jāyamānāś ca dṛśyante | ato'syām upta-muktāphalāni janiṣyante phaliṣyanti ceti kiṃ citram ? tad bhavatībhir api surabhitara-navanītādi-seka-pūrvakam atiprayatnena tathā tat-kṛṣiḥ kriyatāṃ yathā tato'py adhikatamāni paramottama-phalāni labhyante |
iti tad-vacana-mādhurīm āpīya sa-santoṣaṃ sa-ślāghaṃ pratyayantyaḥ sarvās tām āliṅgya nijāṃ sthalīm āgatya spardhayā maj-jayāya samucita-vetanato dviguṇa-triguṇa-gorasa-pradānena karma-kārānānāyya sthāne sthāne kedārikāḥ kṛtvā peṭikāyām agrathitāni grathitāny aṅga-bhūṣaṇa-rūpāṇi ca yāvanti sthitāni tāvanti yathā-yuktam alpāny eva saṃrakṣyāṅgataḥ samuttāritāni ca mauktikāni niravaśeṣam uptvā pratyaham eva tri-sandhyaṃ go-dugdha-navanīta-suvāsita-ghṛtair eva sekaṃ kartum ārabdhavatyaḥ |
tatastāsāṃ muktākṛṣikaraṇaśravaṇānmātsaryato lobhataśca candrāvalīprabhṛtayo'pi sarvā vallabyastato'pyadhikakedārikāḥ sthāne sthāne kṛtvā dehagehayorekamapyasaṃrakṣya samastamauktikānyuptavatyaḥ |
tataḥ katipayadināntare svasvakedārikāsu jātān hiṃsralatāṅkurān dṛṣṭvā antargarbhitagarvābhirvallabhībhistābhiḥ sarvābhiśchalato matpriyavayasyāḥ parihasyante sma |
ekasmin dine gorasānāmatīvavyayaṃ svasvagṛhasya ca nimauktikatāṃ vīkṣya gopāḥ sasaṃrambhaṃ kāraṇaṃ papracchuḥ |
tacchrutvā vṛddhā ūcuḥ | bho āyuṣmantaḥ | nānuyogaviṣayo'yamābhirbālābhiḥ kṛto mauktikakedārikānāṃ nimittaṃ bahulo vyayo'cirādeva bahutaralābho bhaviṣyati | yatkṛṣṇakedārikāyāṃ rājadārāṇāmapi durlabhāni muktāphalāni kila dṛṣṭāni santīti |
athaikadā viśākhayā svadekārikāsu tānaṅkurānnirīkṣya kāsāñcit karṇe nibhṛtamidamuktam | bhoḥ sakhyaḥ | kṛṣṇakedārikāmadhye mayā yādṛśā aṅkurā dṛṣṭā ete tu tādṛśā na dṛśyante | na jāne paścāt kiṃ bhavet | kṛṣṇavayasyadṛṣṭinivāraṇārthaṃ chalataḥ suṣṭhu veṣṭyantām |
atha katipayadivasaistāsāṃ rādhādīnāmanyāsāṃ ca kedārikāsu kaṇṭakādicihnena latābhirnijarūpe prakāśyamāne gopīkedārikāsu hiṃsrā latā jātā iti sakalagokula eva khyātam |
etad ākarṇya vayasya-dvārā gāndharvā-goṣṭhyāṃ mayedaṃ sotprāsaṃ vijñāpitaṃ śrutaṃ bhavatīnāṃ kedārikāsu bahūni muktā-phalāni jātāni santi | ahaṃ tāvat snigdhas tat sa-vayasyāya mahyaṃ prathama-phalāni dīyantām |
tatas tābhir uktaṃ | yadi vayaṃ kṛṣim akariṣyāmas tadā sakala-goṣṭhaṃ mauktikamayam abhaviṣyat | paśupālya-svadharmam apahāya sa iva kaḥ kīlāsa-vṛttim [*NOTE: Karṣaka-vṛttiḥ pakṣe kārpaṇyam] āśrayet ||
tad ākarṇya mayā nikhila-vayasyāḥ savatsā gāvaḥ śakaṭa-vahā mahiṣyaḥ, savarkarā ajā, vṛndāvana-vartinyaś ca mauktika-mayair mālādy-alaṅkārair maṇḍitāḥ |
tataś ca gopyo lajjayā sva-bhūṣaṇa-vyatirekeṇa bahu-dhana-vināśena gopa-bhiyā ca kim atra yuktam iti mantrayitum ārebhire | aye gṛhīta-kṛṣṇa-pakṣayā dhūrta-nāndīmukhyā'bhadreṇa pratāritāḥ sma ity ābhāṣya sarps.aṃ tan-nikaṭam āgatya tat-kathana-pūrvakaṃ bahuśas tābhir bhartsitā nāndīmukhī prāha | bhoḥ tapobhyaḥ śape na mayā sarvathaiva pratāritāḥ stha, kintu yuṣmābhir eva tat sarvaṃ vināśitam |
sarvāḥ | kapaṭini kathaṃ kāram |
nāndī | yato garvitābhir yuṣmābhir ḍhakkā-vādyavat kolāhala-prapañcena savayasya-gaṇasya tasya śravaṇa-kuhare suṣṭhu-gocarīkṛtya kedārikāsu muktāḥ sphuṭam uptāḥ tathā ko'py ekaḥ prahariko'pi tatra na rakṣitaḥ |
sarvāḥ -- etāvatā kiṃ na jātam ?
nāndī saroṣam | yaj jātaṃ tac caturaṃmanyābhiḥ śrūyatām | yuṣmān vijetum abhīṣṭam iṣṭānna-pradānena suṣṭhu pralobhya dhūrta-guruṇā yuṣman-nāgareṇa tena prerita-lolupa-bhaṇḍa-madhumaṅgalenāti-nirbaddhato vicitya kiñcij jātāṅkurāḥ sarvā muktā niravaśeṣaṃ samādāya tatra tatra hiṃsrāvallī-kadambān samāropya kayatyaḥ pṛthak svakṛta ekasmin kedāre pratnataḥ saṃropitāḥ | tathānyāsāṃ tu tathaivānīya kālindī-gabhīra-nīrāntaḥ prakṣiptāḥ | iti mayā sudṛḍhaṃ jñātam asti |
iti niśamya sarvā āhuḥ | ayi kūṭatva-nāṭaka-naṭana-prakaṭanaika-kāryānindya-mahānandi | ayi bhaṇḍa-madhumaṅgala-guruprāya-mahā-satīrthe | ayi vrajaprathita-śaṭha-naṭa-sahita-nāṭya-yogye | tat-priyatame naṭi | ayi kaliyuga-tapasvini | tiṣṭha tiṣṭheti sabhrūbhaṅgaṃ tām ākṣipya sva-geham āgatya punaḥ punas tad eva vicārayantī tāsu rādhā bhoḥ sakhyaḥ nāndīmukhī vā pratārayatu sa dhūrtas tathā vā karotu adhunā tad-vicāreṇa ko lābhaḥ | sāmpratam anyad duḥkhaṃ na gaṇyate | gurvādito bhayam eva naḥ khedayati | tad vayaṃ tu tebhyo mauktikeṣu darśiteṣv eva śithilī bhavet | tādṛśāni sarvathaivātra sudurlabhāni kintu kṛṣṇād eva mūlyena yathā gṛhītāni syuḥ | tatropāyaś cintyatām |
tataḥ sarvābhir vibhāvyoktam | candramukhī caturā bhavati | suvarṇāni gṛhītvā gatvā samucita-mūlyena mauktikāny ānayatu |
tatas tayoktam | sampraty asmābhir upālabdhasya tasya samīpam aham ekākinī gantum aśaktāsmi | kāñcanalatā mama saṅge samāgacchatu | iti sarvāsām anumatyā bahu-suvarṇāni gṛhītvā mauktika-vāṭikā-samīpaṃ te ājagmatuḥ | tatra tad-vāṭikādhikāriṇaṃ subalaṃ mayā saha niviṣṭam abrūtām | he subala śrutam asmābhir bhavadbhir navya-muktāni vikrīyante | tad imāni śuddha-suvarṇāni gṛhītvā samucita-mūlyena pravīṇa-pravīṇa-muktā-phalāni dīyantām |
tataḥ smitvā mayoktam | tadānīm anekadhā prārthyamānaṃ naikam api mauktikam asmabhyaṃ dattam | asmat-kedārikā-sekārthaṃ dugdha-pārī ca bhavatībhir na dattā | asmābhir varaṃ kālindī-madhye prakṣeptavyam | tathāpi bhavatīnāṃ gṛha-sarvasvenāpi paṇīkṛtena nikhila-mauktika-vṛndādapakṛṣṭam ekam api mauktikaṃ sarvathā na dātavyam |
tataḥ kāñcanalatayoktam | mauktika-nimittaṃ paty-ādibhyo yadi tāsāṃ bhīr na bhavet tadāsya kadarthanoktim īdṛśīṃ kā nāma saheta | bhavatu kiṃ kartavyam | haṭṭa-prasārita-bahuratnā madhurā tāvad dūre tad adya bhoḥ subala svayam eva bhavatā madhyasthena bhūyatām | ānyatrika-mūlyād asmābhir viśeṣo'pi dātavyaḥ |
tataś ca viśeṣa-śabda-śravaṇān mayā vihasyoktam | bhavatu nāma svabhāva-komalena mayā tu bhavatībhir iva kāṭhinyaṃ kartuṃ na śakyate | adattvā vā anyat kiṃ kartavyam | kintu mauktikārdhinīnāṃ sarvāsāṃ mauktika-mūlya-nirṇayaḥ kiṃ bhavatībhyām eva bhaviṣyati |
tābhyām uktam -- atha kim ?
mayoktam | kas tāvad viśeṣaḥ | tataś candramukhī kiñcid vihasya kāñcanalatām ālokitavatī | kāñcanalatātha salajjaṃ subalaṃ prati vyājahāra | sakhe subala svayam eva madhyasthena bhūtvā samādhāya samīcīna-yaśo-bhāras tāvad aṅgīkriyatāṃ bhavatā |
subalenoktam | vayasya rahasyatayā bahu-mūlyatvaṃ kiyat kāñcanalatayā prakaṭīkriyate | ātmano'bhīṣṭa-mūlyaṃ svayam eva sphuṭaṃ nigadya na kathaṃ gṛhyate |
tato'ham abruvam | sakhe subala candramukhyā abhiprāyo jñātaḥ | muktāphalāni grahītuṃ kāñcanalataiva vicāryānargha-mūlyatvena parikalpya rādhādibhiḥ prahitya mama dattāstīti | kintu kāñcana-sañcayato'pi muktāphalānām adhikaṃ mūlyaṃ jagati prasiddham | tasmād ekayaiva kāñcanalatayā katham etāsāṃ mūlya-paryāptiḥ | yadi vā asyā bakṣasi svarṇa-sampūṭa-rūpa-phala-dvaye bahavaś cintāmaṇayo'pi santīti candramukhī vakṣati tathāpi na | yato vaikuṇṭhanātha-kaṇṭha-sthita-kaustubhato'pi mamaitad ekaṃ muktāphalaṃ parama-parārdhyam |
tac chrutvā bhrū-bhaṅgena mām avalokayantī kāñcanalatā saroṣam āha - nirbuddhike candramukhi! tadaiva mayoktaṃ tasya dhṛṣṭasya savidhe mayā na gantavyam | tathāpi tvayāhyam āgraheṇānīya kadarthitāsmi | tvaṃ muktāphalāny ādāya samāgaccha aham itaś calitāsmi |
candramukhī āha - kāñcanalate! satyaṃ kathayasi tat katham ekākinyā mayā mūlya-nirṇayo bhavatu | kathaṃ vā nijane'tra sthātavyaṃ ekayoga-nirdiṣṭānāṃ saha vā pravṛttiḥ saha vā nivṛttir iti mayāpi gantavyam | ity ubhe eva gamanodyate dṛṣṭvā mayoktam - subala! tadaiva mayoktaṃ yad etābhyāṃ mūlya-nirṇayo na bhaviṣyati |
tac chrutvā tayoḥ savidham āgatya subalenoktam - sakhi candramukhi! vayasyasya mūlya-viṣaye mahān āgraho dṛśyate | tena priya-sakhī rādhā lalitādibhiḥ sahāgatya samakṣam eva samucita-mūlyaṃ pradāya svepsita-muktāphalāni gṛhṇātu | tatra mayā madhyasthena bhūtvā sācivyaṃ karaṇīyam |
iti niśamya candramukhī-kāñcanalate tāsāṃ savidhe gatvā sa-roṣam iva sarvaṃ vṛttaṃ kathayāṃcakratuḥ |
tataś ca rādhā lalitādibhiḥ saha mauktika-bāṭī-prāntam āsādya candramukhī-dvārā subalam ākārya tam āha - priya-vayasya subala | asmāsu bhavato niraṅkuśaḥ snehaḥ | ataḥ svayam eva tathā vidhīyatāṃ yathāsmābhiḥ samucita-mūlyena muktāphalāni labhyante |
tac chrutvā subalena mahyaṃ nivedya mad-vacanena mat-sannidhau tā lalitādayaḥ samānītāḥ | rādhā tu mamātrāgamanaṃ tvayā mad-upadrāvaka-sva-priya-vayasyāya sarvathā na prakāśanīyam iti subalam ābhāṣya man-nikaṭa-stha-kadamba-kuñjāntar nikhila-vṛttāntaṃ niśamayantī nigūḍham āsthitā |
tato mayā tāḥ sarvā nibhālya rādhā kathaṃ na dṛśyate ity ukte tuṅgavidyayoktam - gokula-yuva-rāja! sā khalu sa-praṇayaṃ āryayā jaṭilayā kasyacid gṛha-kārya-viśeṣasya kṛte rakṣitā gṛhe vidyate |
tatas tad-avasara eva praviṣṭena madhumaṅgalena iṅgita-vijñāpita-rādhā-nigūḍha-man-nikaṭa-sthitim avadhārya kiñcid vihasya mayoktam - tuṅgavidye! muktā-grahaṇecchā tasyā na vidyate iti dṛśyate |
tatas tayoktaṃ - nahi nahi | tan-muktā-mūlyam asmābhir eva dāsyate |
tadā mayoktaṃ - viśākhaiva rādhā, rādhaiva viśākhā | tatas tan-mūlyaṃ viśākhaiva dāsyatīti jñāyate | bhavatu tatra samāgraho nāsti, kintu yā khalu svayam āgatya na gṛhṇāti tasyāś catur-guṇaṃ mūlyaṃ gṛhyatām | mauktikāni ca sādhāraṇāny eva dīyantām iti me sarveṣāṃ sakhīnāṃ sudṛḍho nirṇayaḥ |
tad anu subalaṃ prati mayoktaṃ - sakhe subala! avacita muktā-pūrṇa-sampuṭān ānīya purataḥ prasārya vicitya sarva-kaniṣṭhāny eva mauktikāni pūrvakṛtaṃ tat-kārpaṇyam apy avigaṇayya prathamaṃ tat-kṛte viśākhāyāṃ samarpya tat-sakāśāc ca tan-mūlyaṃ gṛhyatām | yadi vā prastutaṃ dātuṃ na śaknoti tatas tad-abhinneyam | tāvat puṣpa-pravāla-corikā gopa-kanyakā yatra rakṣyante tatraivārān mādhavī-kuñja-kārāyāṃ saṃbadhya rakṣyatām |
tac chrutvā madhumaṅgalenoktaṃ - priya-vayasya | nirodhe'pi para-rāmābhiḥ palāyana-vidyāḥ sphuṭam adhītāḥ santi |
tadā mayoktaṃ - vayasya! mayāpy etad jñāyata eva | kintu cintā nāsti | yadyapi para-rāmā-sparśo lajjā-tyāgaś cāsmad-vidhānāṃ svapne'py atīvāyogyas tathāpi -
sva-kāryam uddharet prājñaḥ kurvann api vigarhitaḥ |
tathā,
āhāre vyavahāre ca lajjām api parityajet |
iti saṃhitā-vacana-balād aham eva prahariko bhavan sarvām eva rātriṃ jāgran nirantaraṃ nivatsyāmi |
iti niśamya subalaḥ sa-smitam āha - puruṣottama! priya-sakhyā viśākhayā etāvati mahā-saṅkaṭe kiyantaṃ kālaṃ sthātavyam ?
tato mayoktaṃ - yad artham iyaṃ rakṣyate sā yāvat niḥśeṣaṃ mūlya-dravyaṃ prasthāpayati | kiṃ vā kiyad-dravyaṃ gṛhītvā svayam evāgatya dhruvam asyāḥ snehād ittham atra sthitvā avaśiṣṭa-dravyānayanārtham enāṃ prasthāpayati | tāvad anayā sthātavyam |
iti śrutvā madhumaṅgalaḥ prāha - sakhe! etad-goṣṭhīnām adhīśā sā sarvābhyo'pi sarva-karmaṇi vicakṣaṇā viśeṣataḥ palāyane gavya-ghaṭṭyāṃ dānādiṣu sarvair asmābhi punaḥ punaḥ prayakṣīkṛtāsti | tvaṃ tv aniśaam udghūrṇase tena me mahatī cintā jñāyate |
tataḥ smitam apavāryāham avadaṃ - sakhe! alam anayā cintayā | tan-nikaṭe mamodghūrṇā na janiṣyata eva | yadi vā jāyeta tarhi mad-uttamāṅgasya tad-vāma-bhujā-mṛṇālīm upadhānīkṛtya tad-uras-talpollasita-pīta-paṭṭāmbara-vara-vidhūpadhānopari mad-vāma-kara-pallavam aruṇam abhinyasya tahtā mauktika-paṇa-nimittaka-vāg-vilāsam ullāsayiṣyāmi | yathā sukhena jāgaryām eva catvāro rajani-yāmā drutam eva viramanti | athavā mad-uro-nāma-ghanāndhakāra-viṣama-kārāgārāntas tāṃ praviśya tat-pārśva-yugalaṃ kaṭhora-bhuja-gārutmatārgalābhyāṃ dṛḍhaṃ saṃruddhya sukhena nirātaṅkaḥ svapna-vilāsaṃ vitariṣyāmi |
iti śrutvā sarvāḥ smayamānā babhūvuḥ | rādhā tūdgrīvikayā māṃ viśākhāṃ sarvāś ca sakhīr avalokayantī āha - candrāvalī-keli-kuraṅga! tiṣṭha tiṣṭheti anuccair māṃ tarjayantī susmitāsīt | viśākhā tu kuṭila-dṛṣṭyā mām avalokayantī āha - vraja-dhūrta-dhṛṣṭa! apehai apehīti vadantī sakhī-madhye līnā babhūva |
tataḥ sarvābhiḥ subalaṃ praty uktaṃ - subala! vidūṣakatāṃ tyaja | yadi bhavatāṃ vikrayecchā vartate, tarhi muktāḥ pradarśya samucita-mūlyena pradīyantām | no ced vayaṃ gṛhaṃ gacchāmaḥ | mathurāta eva mauktiāny ānayitavyāni |
iti niśamya subalena sampuṭānudghāṭya tābhyāṃ mauktikāni pradarśya māṃ praty uktaṃ -- priya-vayasya! imāni mauktikāny amūlyāni ābhir gṛha-paty-ādikaṃ samasta-godhanāni ca vikrīyāpi ekasyāpi mūlyaṃ dātum aśakyam | etāḥ khalu bhavat-snigdhāḥ sarvān upekṣya tvāṃ jānanti | tasmād etat-pūrva-kṛta-kārpaṇyam api vismṛtya māṃ ca tva-anugatam avekṣya yat-kiñcin-mūlyaṃ gṛhītvā vinā-mūlyena dattavad āsām abhīpsita-mauktikāni dātum ājñā kriyatām |
tato'ham avocam - sakhe! nahi nahi | vayaṃ vāṇijya-vyavasāyinaḥ | bhavatu | kiṃ kartavyaṃ | bhavad-vacanaṃ ca rakṣaṇīyam | tad yat kiñcid alpam eva mayā mṛgyate tad dāpayitvaiva dīyantām | kiṃ ca utkocaṃ gṛhītvā bāraṃ bāraṃ mama ghaṭṭī-dāna-dravyāṇi bhavatā vināśitāni sanītit mama kenāpi kathitam asti tasmān mūlya-dravyaṃ samakṣam eva mayaivābhyo grahītavyam |
subalaḥ kiñcid vihasyāha - bhadraṃ vacaḥ | kiṃ ca etābhiḥ svīya-svīyābhīpsita-mauktikāni vicitya pṛthak pṛthak kuṭī-kṛtāni dṛṣṭvā bhavatāpi svābhīpsita-mūlyaṃ kathyatām |
tato'ham abruvam - bhadraṃ darśayantu sva-svābhīpsita-mauktikāni mūlyaṃ kathyate mayā | subalaḥ prāha - priya-vayasya! etāḥ vinayena yan nivedayanti tat kṛpayāvadhārya bhavate yadi rocate tadā vidhīyatām |
tato'haṃ - subala | kathyatāṃ kiṃ nivedayanti yuktaṃ cet kartavyam |
subalaḥ prāha - evaṃ nivedayanti, madhu-purī tāvad dūre samagra-mūlya-dravyāṇāṃ ca samācayanaṃ dina-dvaya-madhya eva sampadyate | gurukulaṃ tu mauktikālaṅkārādy-adarśanāt kṣaṇe kṣaṇe khidyamānaṃ bāḍham ākrośati | ato'tisnigdhān bhavad-vidhān avagatya lajjām api parihāya nirjana-vanāntaram āgatānām asmākam ṛṇenaiva mauktikāni dāpayitvā drutam eva vidāyaḥ kriyatām | mūlya-dravyāṇy asmābhir bhavatām abhīpsita-vṛddhi-sahitāni dina-dvayābhyantare pariśodhya praheyāṇi yady asmāsu bhavad-vayasyasya pratītir na jāyate tadā tvam evāsmākaṃ pratibhūr bhaveti | tasmāt parama-pratīti-pātrābhyaḥ santata-satyavādinībhya etābhyaḥ pratītiṃ kṛtvā datteṣu mauktikeṣu mūlya-dravyam abhīpsita-vṛddhiś cācirāl lapsyate | tathaitābhiḥ saha niviḍa-sneho'pi vardhiṣyata eva |
tato'haṃ vihasya - subala! tvaṃ śuddha-buddho'si | āsāṃ vyavahṛtiḥ kiñcin mātrāpi tvayā na jñāyate | kuṭi-nāṭī-nāī̀oikā-nartakya imā mauktikaṃ gṛhītvā nija-nija-bhartṛ-mahā-durga-koṣṭheir veṣṭitān sva-sva-guru-kula-mahā-parvatān praviśya dravyam adattvā yadi khelyantyas tiṣṭheyus tarhi tvayā kiṃ kartavyam |
subalaḥ prāha - sakhe! maivaṃ bravīḥ | etāḥ khalu naivaṃ kariṣyanti | yadi vā kuryus tadojjvala-vanāntārjuna-kokilādibhiḥ saha tatra gatvā svayam ābhiḥ svīkṛtam | svayaṃ grahāśleṣa-cumbana-svādhara-sudhā-pānādi-rūpa-mūlyam etāsāṃ bhartṛṣu saṃśrāvya tat-prāpty-arthaṃ tebhyas tathā bhayaṃ pradarśayiṣyāmi | yathā ta eva drutam amūs tvat-samīpaṃ prasthāpya tad dāpayiṣyanti |
tan niśamya madhumaṅgalena sa-krodham uktaṃ - re subala! tvaṃ nāmnaiva subalaḥ pumāṃś cāsi | vastutas tv abalākṛtir muhur dṛṣṭo'si | yataḥ sāmpratam apy āsām abalānāṃ phutkāraṃ kṣudrād atikṣudratareṣu tad-bhartṛṣu kartuṃ yad icchasi | tad-bhīru-svabhāvasya tavaitat samucitam eva | tasmāt tvam evātropaviśya mayaiva vijayādidhāṭīṃ pragṛhya balād āsāṃ bhartṛ-sahita-go-mahiṣyādikaṃ veṣṭayitvā samānīya ruddhvātra nadīśvara-pure rakṣiṣyate | tadā tā eva svayam āgatya sva-sva-dravyaṃ sutarāṃ dattvā svaṃ svaṃ patiṃ godhanādikaṃ ca mocayiṣyanti |
tatas tac-chravaṇena janita-mahā-duḥkha-bhareṇaiva mayoktaṃ - prāṇa-sakha madhumaṅgala! katham evaṃ tvayā mantryate ? vraja-vāsino bhilla-pulindādyā api me priyebhyo'py adhika-priyāḥ | ete tu sa-gotrāḥ sahodarā mad-abhinnā eva | tasmād etan-mantraṇam atīvānucitam | subala-bhāṣitam eva kiñcid bhāti | tathāpi na priya-janaiḥ samam ādāna-pradāna-prayogeṇa rasa-rakṣā na jāyata eva | tathā ca smṛtiḥ --
naivādānaṃ pradānaṃ hi mitraiḥ saha vitanyate | kṛte prītyā bhavel lopaḥ kalahas tad-anantaram || iti |
tataḥ prastutam eva mūlyaṃ dattvā mauktikāni nayantu |
tac chrutvā sa-krodham iva subalaṃ nibhālya - aye! kauṭilya-pāraṅgata subala! sarvair eva militvā viḍambayitum eva vayam atrānītā bhavatā | tad yūyaṃ mauktika-vāṇijya-vyavasāyena rājyaṃ kuruta | vayaṃ calitāḥ sma ity uktvā calantīnāṃ tāsāṃ savidham āsādya sauhārdam abhivyañjayan subalo lalitāṃ nīcaiḥ prāha - sakhi lalite! ādāna-pradāna-vyavahārasya sneha-bhaṅga-kāritvāt kevalaĪa tad-bhayenaiva priya-vayasyena mūlya-nirṇayaṃ prastuta-vitta-lābhaṃ ca vinā sarvathaiva mauktikāni na deyānīit sarva-prakāreṇāvadhāritam | tasmāt samāgatya prathamaṃ tāvan mūlyam eva nirṇīyatām | tad-dānopāyaḥ paścāc cintanīyaḥ ity anunayena tāḥ parāvṛtya mat-samīpam ānīya māṃ praty uvāca - vayasya! narma hitvā mūlyam eva tāvat kathyatām | tato'ham -- sakhe subala! prathamaṃ tāvat kasya mauktikānāṃ mūlyaṃ kathanīyam ?
subalaḥ prāha - etāsāṃ madhye lalitaiva mukhyā tad etad gṛhīta-mauktika-mūlyaṃ prathamaṃ nirucyatām |
tato'haṃ kiñcid vihasya - etad-vāhinīnāṃ pravīṇayā lalitayā samare pauruṣeṇa yadi mādṛśaḥ puruṣa-siṃhaḥ sakṛd api kuṇṭhitāstrīkartuṃ śakyate | tadāsyāḥ samakṣaṃ sarvathaivāstrī na bhaviṣyāmi | kiṃ vā santatam amuktāstrī bhūtvā etaṃ puaruṣam evānukīrtayann imām evānucariṣyāmīti idam eva yat kiñcin mūlyaṃ dattvā gṛhṇātu |
subalaḥ smitvāha - gokula-vīra! sudīpra-darpa-bharair mahendra-garva-parvata-kharvanāya sapta-rātram atra vāma-kara-kamala-kaniṣṭhāṅguli-varāṭaka-śikharopari bhramara iva govardhana-girir yena vyadhāyi tenoccaṇḍena bhavatā samam abaleyaṃ kaumalya-lalitā katham iva samitim ativistārayatu |
madhumaṅgalaḥ prāha - subala! taṃ kathaṃ pūrvam asya paugaṇḍa-kṛtaṃ darpam atiślāghase ? yad adhunā tāruṇyāmṛta-sekena sa darpaka-kalpa-taru-lakṣa-lakṣa-guṇaṃ pallavito'sti |
subalaḥ prāha - katham iti viditam ?
madhumaṅgalaḥ - yad anena pūrvārīṇāṃ sakalānāṃ pūrvaṃ yādṛśa-vaikalyaṃ kāritam āsīt, sāmpratam etad durgamaṃ tad-dhṛdayaṅgamāna-tanu-parvatān abhilīlayaiva kena ca nakharāstreṇaiva khaṇḍa-khaṇḍīkṛtya mahāmārādibhis tato'py atulataravaikalyam āpāditam āste |
tato'haṃ vihasya - subala! satyam anyatra mayā tādṛśenaiva bhūyate | na tv etasyāḥ purataḥ yasmāt tato'pi pravara-vigrahe vividha-vaicitrī-pravīṇayānayā bāraṃ bāraṃ bhrū-dhanuṣ-ṭaṅkāreṇaiva huṅkāreṇa helayā stabdhīkṛto'smi | tat katham iyam abalā bhavatu |
ity ākarṇanena smera-mukhīḥ sakhīr avalokya svānandottha-vikārān avagūhya sakrodham iva lalitayoktaṃ - aye subala vidūṣaka! madhumaṅgala-sahacarasya gokula-bhaṇḍasya bhaṇḍatā-devyā satyaṃ tvam apy āviṣṭo'si | yad asmān etat-samakṣaṃ samānāyya viḍambana-samudre saṃpātayan kautukaṃ paśyann asaīti nigadya kuṭila-dṛṣṭyā mām ākṣipantīm āgacchata bhoḥ saralāḥ! āgacchatety uktvā sarvābhiḥ saha gacchantīṃ tad avasara eva tatrāgatā bhagavatyāḥ paurṇamāsyā antevāsinī nāndīmukhī tad-gamana-vārtām akhilāṃ sarvābhyaḥ samavadhārya vyājahāra - sakhi lalite! narma-śālino'sya śrī-vrajendra-nandanasya parihāsa-vāṅ-mātreṇaiva sva-kāryam upekṣya katham apayānty asi ? kṣaṇaṃ mayā saha nirvṛtya -
apamānaṃ puraskṛtya mānaṃ kṛtvā tu pṛṣṭhataḥ |
sva-kāryam uddharet prājñaḥ kārya-dhvaṃso hi mūrkhatā ||
ity ādi-nyāyena parihāsa-viḍambanāni soḍhvā sthairyam ālambya sva-kāryam uddhara | kiṃ ca mayā śapathaṃ kṛtvā vyāhriyate | asya narmabhir eva lagnakair iva mauktikāni dāpayitavyāni | anyathā bhavat-pūrva-kṛta-kārpaṇyam anusmarato'py abhimāna-śālino'sya narma-prayogo na sambhavati | tad anyasyā mauktika-mūlyaṃ śrutvā yat kṛte bhadraṃ syāt tad eva vyavahartavyam iti balād iva tāṃ haste gṛhītvā sarvābhiḥ saha muktākuṭa-nikaṭam ānīya māṃ pratyuktavatī gokula-yuvarāja! tatra-bhavatyā bhagavatyā śubhāśīḥ śata-pūrvakaṃ bhavantaṃ prati kiñcit sandiṣṭam asti |
tato'haṃ -- nāndīmukhi! kuśalam āste tatra-bhavatī bhagavatī ? tat kathyatāṃ kim ājñāpayati | tat-sandeśāmṛtenātmānam apyāyāmi |
nāndīmukhī -- imā vatsā rādhādayo vraja-kumārikā asmākam atīva sneha-pātrāṇi āyuṣmati bhavaty api santataṃ paramānuraktāḥ | tad asmān vīkṣya atyāgrahaṃ vimucya āsāṃ dātuṃ śakyamāna-mūlyam ādāya maāṣṭa-nidhi-pater vrajendrasya kumāreṇa bhavatā etad abhīṣṭa-mauktikāni dattvā vayaṃ santoṣaṇīyā iti bhagavatyāḥ sandeśam imam avakalayya narmāṇi parityajya muktāphala-dānenaitāḥ santoṣya gṛhāya prasthāpayituṃ mahānubhāvāḥ sarva-gokula-sukha-kāriṇo bhavanta eva pramāṇam |
tato'haṃ sa-ślāghaṃ - nāndīmukhi! pūrvaṃ subala-hastena tat-prahitājñā-kusumaṃ śirasi nidhāya samagrame eva parityajya lalitā-mauktikānāṃ yaḥ kaścana mūlyābhāso'nayā saha nirṇīto'sti tam asyā mukhato niśamya tato yat tvayā tyājyate tad api mayā tyājyam |
ity ākarṇya sakampādharaṃ bhruvaṃ kuṭilayantīṃ lalitāṃ sarvāś ca smita-mukhīr avalokayantī nāndīmukhī smita-pūrvakam evāha - vraja-yuva-rāja! sa imābhyaḥ śruto'sti, kintu tādṛṅ narma parihāya amat-samakṣam anyāsāṃ sarvāsām eva yathā-yuktaṃ mūlyaṃ kathyatām |
tato mayoktaṃ - nāndīmukhi! āsāṃ sarvato jyāyasī jyeṣṭhā tad asyā mauktika-mūlyam anayā saha vicārya tvayaiva kathyatām |
nāndīmukhī - vitta-svāminaiva mūlyaṃ prathamaṃ kathanīyam | tat svayam eva bhavatā tat kathyatām |
tato'haṃ - niśāpater mama hṛdayākāśa-vīthyām uditāyāṃ rādhāyām udayantyām anurādhāyāṃ sva-maryādām unmucya tayor madhye rāgeṇodayantī jyeṣṭhā man-mukha-candraṃ tābhyāṃ saha vā pṛthag vā manāg api sva-mukhena pariṣvajatu iti |
tatas tan niśamya nikuñjāntaritāyāṃ rādhāyāṃ lalitā-viśākhā-jyeṣṭhāsu ca tisṛṣu bhrū-bhaṅgena krodham abhinayantīṣu mayoktaṃ - nāndīmukhi! sva-sva-mahā-lābha-karam api bhāṣitam avadhārya katham etāḥ krudhyanti ?
nāndīmukhī - sundara! gokula-śyāma-niśāpater anya-parigṛhītānāṃ satīnām asmākam etat-para-puruṣasya satīnām asmākam etat para-puruṣasya mukha-candra-cumbana-karaṇaṃ dūre tāvad āstāṃ sparśo'pi mahā-pāpāyaiveti krudhyanti |
ityādi vinoda-līlām ākarṇya satyabhāmā kṛṣṇam āha - nātha! tārā-gaṇane rādhāyā viśākheti-prasiddham api nāma hitvā sākūtam anurādheti nāma prayuñjatas tan-narmālāpa-bhaṅgīṃ svasmin svasminn evāvadhārayantyos tayor vidagdha-rādhā-viśākhayor nyāyya eva roṣaḥ | lalitā kathaṃ kupyati ?
kṛṣṇaḥ - priye! anurādheti lalitāyā evāpara-paryāyaḥ |
satyabhāmā - yādavendra! etad apūrva-līlā-kathā-śravaṇena mama manasi tṛptir alaṃ vṛttir nāsti tat kathaya kathaya |
kṛṣṇaḥ - tato'haṃ smita-śavalita-campakalatā-vadana-candram ālokayaṃs tad gṛhīta-muktā-kūṭaṃ hastena cālayann idam avadaṃ - nāndīmukhi! iyaṃ te priya-sakhī campakalatā kasmād api siddhāt prāpta-siddhir iti mayā bahu-dinam anumitam āste |
nāndīmukhī - katham anumitam ?
mayoktaṃ - yata iyaṃ campakavallī sthāvarā madhye bṛhat-phala-dvaya-bhārānatāpi līlayā caṅkramīti | ato mudira-sundare mad-urasi campaka-mālā bhūtvā sva-saurabha-bhareṇa māṃ vāsayatu | mayāpi sva-siddhi-balāt etad-ājñayaivāsyāḥ kaṇṭhe sūkṣmatara-marakata-maṇi-mālayā vakṣojayor antare ca mahendra-nīlamaṇi-nāyakena tvaritam eva bhavitavyam |
subalaḥ - priya-sakhe! caṅkramaṇādinā'syāḥ siddhiḥ sarvair anubhūyata eva | tava tu kenāpi kadāpi kutrāpi sā naiva dṛṣṭāsti | tasmād duṣkare'smin karmaṇi sahasaiva pravṛttena bhavatā aydi niṣpādayitum aśakyaṃ syāt tarhi vayam ābhir upahasiṣyāmahe | ato vicāryaiva pravṛttena bhavitavyam |
tato'haṃ - subala! mama siddhiṃ paśyann api na paśyasi ? mayā kiṃ kartavyam ?
nāndīmukhī - madhurāṅga | kadā kutra kā siddhis tvayā niṣpāditāsti | sā kathyatāṃ, sarve śuśrūṣavaḥ santi |
tato mayoktaṃ - deva-yātrāyām ambikā-vane śaraṇāgatatvena tāta-pādayoḥ patitaṃ mahājagaraṃ pādāṅguṣṭha-sparśa-mātreṇaiva sarvālaṅkṛti-bhūṣito vidyādhara-rājo mayā vyadhāyi | girīndra-rājo govardhanaś ca saptāham eka-kareṇaiva chatrākam ivānāyāsenaivādhāri | kāliya-viṣa-jvālā-vimohitaḥ subalādi-vayasya-gaṇaḥ sva-dṛṣṭi-mātreṇaiva sa-cetanaḥ sphuṭam akāri | bāraṃ bāraṃ mahādāvānalo'py amṛtīkṛtya sukhenaiva sphuṭam apāyi | evam ādayo bahavaḥ siddhi-prabhāvā gokule kena nānubhūtāḥ santi ? tad ativistareṇālam | iti niśamya īṣat-smayamānā lalitā prāha - nāndīmukhi! eṣa te durlalito nāgaraḥ sarvam etat satyaṃ kathayati | kintu sa kālo gataḥ | yatra brahmacarya-balena tat sarvaṃ niṣpāditam āsīt | sāmprataṃ nṛśaṃsa-kaṃsa-sevaka-govardhana-malla-gṛhiṇyāḥ padmā-śaivyā-prabhṛtīnāṃ ca vrajāṅganānāṃ santata-sambhoga-vilāsena dūṣita-brahmacāritvād asyāntarhitāḥ sarvās tāḥ siddhayaḥ |
tato'haṃ kiñcid vihasya - lalite! tejīyasāṃ na doṣāya vahneḥ sarva-bhujo yathā ity asya padyasyārtham abuddhaiva tvyedam ucyate | tat-tad-arthaḥ śrūyatāṃ | yathā sarva-bhakṣaṇenāpi vahnes tejo-glānir na bhavet | pratyuta tad-vṛddhir mahaty eva bhavati | tathā bhavādṛśīnām uttama-varāṅganānām avirata-madhura-rasopabhoga-mādhuryeṇa mamāpi siddhir nirantaram ujjvalā bhavantī parama-vṛddhim evādhikatarām avāpa |
madhumaṅgalah -- lalite! satyaṃ bravīti priya-vayasyaḥ | siddhiś cen na vṛddhim āyāti tarhi muktaḥ kathaṃ bhūmau prārohanti ? prārūḍhāś ca kathaṃ sarvataḥ prasāriṇyā vallikā bhavantyaḥ pracurataraṃ phullanti phalanti ca ?
lalitā vihasya - ārya madhumaṅgala! tat kiṃ bhavat-priya-vayasyasya siddheḥ prabhāvaḥ ?
madhumaṅgalaḥ - tat kasya ?
lalitā -- vṛndāvana-bhūmer eva |
rādhā svagataṃ - lalite! etat kāminī-saṅgasya cety ucyatām iti rādhayoktaṃ viśākhāpy anubhāṣitavatī |
tato'haṃ - tat katham atraiva bhavatībhir upta-muktā hiṃsrā jātāḥ ?
lalitā - bho vidagdha-śiromaṇe! muktāḥ kiṃ hiṃsrā bhavanti ?
mayoktaṃ - tat kathaṃ muktā notpannāḥ ?
lalitā - bhūmi-viśeṣasya bījasya ca vaiguṇyāt |
rādhā svagataṃ - lalite! kṣetrasyāsya guṇād apy ucyatām ity etad viśākhāpy uktavatī |
nāndīmukhī - lalite! satyam eva kathayati viśākhā |
lalitā - katham iva ?
nāndīmukhī - yasmāt sarvadā sarvāṅgīṇa-mukti-viṣa-vallari-mahoṣara-bhūmau santata-paramānanda-kara-prema-bharojjvalita-bhakti-pīyūṣa-sura-valli-sarasatara -mahā-kṣetre'smin vṛndāvane dhruvam āgantukā ye kecana jantavo bhaktā eva bhavanti kathaṃ nu muktā bhavantu |
lalitā vihasya - viśākhe | sphuṭaṃ kāminī-saṅgasya iti bhavad-vāg-vilāso'pi sa-sandarbho bhaviṣyati tad vivṛtya kathyatām |
viśākhā - ārūḍha-yogo'pi nipātyate'dhaḥ-saṅgena yogī kim utālpa-siddhir iti nyāyenāsya kāye manasi gotre ca śyāmalatarasya sa-cchidra-vaṃśī-rasikasya kṣaṇa-mātra-saṅgena muktā api bhūmau garbha-vāsena jananam āsādya ca-cchidrībhūya saṃsāra-guṇa-baddhā babhūvuḥ |
tato'haṃ - viśākhe! nikhilam eva satyaṃ kathayasi |
subalaḥ - vayasya! katham iva |
tato mayoktaṃ - mama kāma-vilāsādhyāpakasya saundarya-vaidaghdyādi-guṇān viśeṣeṇa nāradādi-mukhād ākarṇya daṇḍakāraṇya-vāsino jīvan-muktāḥ kaṭhora-tapasyākulam ācarya gokula-vane'smin pravara-gopa-gṛheṣu janim aṅgīkṛtya vraja-vilāsinyo bhūtvā susāra-vaidagdhyādi-guṇair āvṛtya etā iva mad-urasi sraja iva vilasanti | tathaivāpare parama-muktā api mad-acintya-guṇair ākṛṣṭā asmin vraja-vane nitya-siddha-sthāvara-jaṅgameṣu paśu-pakṣi-bhūruhādayo bhūtvā mām ānandayantaḥ paramānandam āsvādayanto nandayanti |
subalaḥ - vayasya! sādhu varṇitam |
lalitā kiñcid vihasya - mahā-siddhaś ced bhūmi-bheda-guṇaṃ vinā tava siddheḥ prabhāvān muktā jāyante tarhi parama-siddho'pi bhavān kiñcin-mātrādhika-dravya-lābhāya tad-vikraya-kṣudra-vṛttau kathaṃ pravṛtto'sti ?
tato'haṃ - mūrkhe lalitike! yauvana-dhana-garvitābhir bhavatībhir yathā sva-dharmaṃ parityajya itas tataś cañcalyate tathā svadharma-pariniṣṭha-vaiśya śiromaṇi-śrī-vraja-rājasya eka-putreṇa mayāpi svadharmaṃ parityajya kim ucchṛṅkhalena bhavitavyam ? yataḥ kṛṣi-vāṇijya-go-rakṣā-kuśīdaṃ tūryam ucyate iti vaiśyānām asmākaṃ catasro vṛttayo bhavanti | āsām eka-vṛttyācaraṇenaiva sarva-siddher vṛddhis tac-catuṣṭayam ācarato mama punaḥ siddhiḥ parama-kāṣṭhām ārūḍhaiva paraṃ virājate |
nāndīmukhī sa-smitaṃ - svadharma-niṣṭha-yuvarāja! bhavataḥ kṛṣi-vāṇijya-gorakṣā-tisro vṛttayaḥ spaṣṭam anubhūyanta eva vṛddhi-jīvikā tu kadāpi nāvakalitāsti |
tato'haṃ - nāndīmukhi! sāpy asmābhiḥ kriyamāṇāpi tvayā kiṃ na jñāyate ? sāmpratam api muktātyantābhāva-saṅkṣobhinībhir etābhiḥ saha saṃkāmita-svadharmaṃ muktāpāra-vyāpāra-vṛddhi-vṛttiṃ vidhātum ārabdhavān asmi | viśākhā kiñcid vihasya - subala! yatra yo rajyati, sa khalu vinindyam api tad eva ślāghyatayotkīrtayati | atas tāvat suṣṭhu adharmasyāpi śobhanatvena varṇanam asya tva-priya-sakhasya nāyogyam |
subalo vihasya - nāndīmukhi! na kevalam asau dhanasya vṛddhiṃ labhate, kintv anyeṣāṃ padārthānām api kṣaṇe kṣaṇe vṛddhiṃ labhamāno'sti ||
nāndīmukhī -- kasya kasya ?
subalaḥ - prathamaṃ pratyaṅge manasija-koṭi-vijayi-nava-tāruṇyasya netrāñcale cañcala-kamala-vinindi-ghūrṇanasya bhāṣite ca sudhā-sārojjvala-mādhurīṇām |
madhumaṅgalaḥ - subala! itara-padārthānāṃ vṛddhiṃ kiṃ tvayā vismṛtā ?
subalaḥ - smārya keṣām |
madhumaṅgalaḥ - makara-kuṇḍala-maṇi-mañjīra-hāra-valaya-keyūra-maṇi-mudrikādibhiḥ parama-saundarya-darpādika-madhura-keli-vilāsānām |
lalitā - ārya! anyataraika-vastunaḥ kathaṃ vṛddhiṃ saṅgopitavān asi |
nāndīmukhī - katarasya ?
lalitā - ballava-kula-sādhvīnām adharāmṛtocchiṣṭasya |
rādhā sa-smitaṃ - lalite! satyaṃ satyaṃ vapur ākhyāti bhojanam ity etat praguṇatara-rasāyana-pānenaiva bāhu-yugale suvṛttendra-nīlārgalā-darpa-dalana-valanasya, vakṣasi mārakata-kavāṭāhaṅkāra-vidhvaṃsi-vistārasya, ūru-dvaye ca marakata-kadalī-stambha-garva-sarvaṅkaṣa-suvṛttitāyāḥ, vadane ca śārada-śaśadhara-parārdha-mādhurya-saṅkoca-kāri-nirbhara-suṣamāyāḥ, caraṇayoḥ nava-rasāla-pallava-praśasti-vitrāsi-mādhuryasya, sarvāṅge madhuratara-sanniveśa-kuśala-lajjā-kāri-subhaga-sauṣṭhavasya, vapuṣi ca nava-nava-mudirendīvaraindranīla-prabhā-hāri-visāri-prakaṭojjvalatā-bharasya, yenāsya sakalāntaram apy abhivyāpya vilasitam iti tan mṛduu-bhāṣitāmṛtaṃ viśākhayāpi sa-smita-sphuṭa-sulapita-kusumena suvāsitaṃ vyadhāyi |
madhumaṅgalaḥ sa-parāmarśaṃ - vayasya! para-ramaṇī-madhurādhara-lolupaṃ tvām etā dhūrtā miṣṭa-miṣṭa-vacana-mādhurī-bhareṇa parilobhayantyaḥ pracuratara-vṛddhiṃ pratiśrāvya mauktikāny ādāya jaṭilādi-durgam āsthāya mūlam api na dāsyanti | vṛddhi-vārtā tu dūre vartatām iti suṣṭhu vijñāyāhaṃ mitreṇa hitam āśāṃsanīyam iti vijñāpayann asmi | agre tubhyaṃ yad rocate |
tato'haṃ daśanai rasanāṃ sandaśya - sakhe! imā gāndharvādayaḥ kulāṅganāḥ prakāmādāna-pradāne mahā-śucayas tad ajānataiva tvayedam ucyate tac chrūyatāṃ sāmpratam eva svādharāmṛtopaḍhaukanena mām atīva santoṣya gāndharvayā mat-sakāśāt prātar gṛhīta-kamal-rāga-rekhikā-yugalena nija-vakṣoruhaṃ paribhūṣya mad-urasi tad eva caturguṇīkṛtya sāyam eva vitīrṇam | lalitayā ca paraśvaḥ sāyam amṛta-srāvi-cumbaka-ratnam ekam ādāya kali-krameṇa tri-guṇī-kṛtya pariśodhitam | viśākhayāpi niśīthe paramāgraheṇa man-madhurādharāmṛtam ādāya sva-sarva-bhūtaṃ tad eva prātar bahu-guṇīkṛtya pradāya bāḍham āpyāyito'smi | campaka-latādayaś ca bāraṃ bāraṃ sva-svābhīṣṭa-padārtham āgraheṇābhigṛhya kāścid dviguṇīkṛtya kāścit triguṇīkṛtya pradāya mām atīva santoṣitavatyaḥ | kintu āsu jana-dvayī kevalaṃ pradāne kiñcid anyādṛśa-vyavasāyā vartate |
nāndīmukhī - katarā sā ?
tato'haṃ - ekā raṅgaṇavallī mad-vakṣasi nija-vakṣaḥ-sthit-nistala-madhura-phala-yugalasya trirāropaṇam urīkṛtya mat-kara-mardana-phala-dvayaṃ gṛhītvā sakṛd eva tad-arpitaṃ avaiśiṣṭaṃ dvir-arpaṇaṃ gati-kriyām ācarya nādyāpi karoti | kācid anyā raṅgaṇamālā-sahacarī tulasī nāmnī dviguṇīkṛtya dātum uktvā mad-eka-parirambha-stavakaṃ samādāya sāmpratam idānīṃ deyaṃ tadānīṃ deyam iti kālaṃ kṣapayantī mūlam api na dadāti |
madhumaṅgalaḥ - ayi raṅgaṇavallī-tulasyau! yuvayoḥ sakāśād albhyamānātma-divya-dravyo'pi priyaṃvado'smat-priya-vayasyaḥ sahaja-sāralyato bhavad-vidhāsu priyam eva vakti | tathāpy etādṛśe'py asmin vañcana-cāturīm ācarantībhyāṃ bhavatībhyāṃ kṛtaghnatvāt loka-dharmato bhayaṃ na kriyate |
tad ākarṇya cāru hasantī lalitā prāha - sakhyus tavārya madhumaṅgala! bhāṣitaṃ tat pīyūṣataḥ priyataraṃ nahi kasya goṣṭhe pratyakṣaraṃ pratipadaṃ tad-alīkatogra-śakrāśanasya nahi ced iha bhūri-gandhaḥ | tataḥ sahāsa-kolāhalaṃ sādhu lalite! sādhu varṇitam iti sarvās tās tām āliṅgatavatyaḥ | rādhā ca tathaiva manasā |
nāndīmukhī - mohana! katham apratītiḥ kriyate ? lalitā-prema-pātrīyaṃ raṅgaṇa-mālikā, dvitīyā ca viśākhā-priya-śiṣyā tad etābhyām eva te prbodhya tad avaśyaṃ dāpayiṣyate | yathā tābhyāṃ saha bhavataḥ śuddha-bhāvena punaḥ punar eṣa vyavahāro nirvahati | yadi vā dāpayituṃ na śakyate tadā tad-avaśiṣṭa-dravyaṃ tat-snehāt tābhyāṃ svayam eva dāpyate | ete api yadi te jhaṭiti dātuṃ nāṅgīkurutas tarhi kenāpi bhavān anuyoktuṃ na śakyate | bhavatā tv anaṅga-mañjarī-sahodarāgrataḥ kriyamāṇa eva phutkārārambhe tābhyām eva sādhvasena svīkṛta-vṛddhi-sahitaṃ tad drutaṃ sutarāṃ vitariṣyate | tataḥ sarvāsu nāndīmukhīṃ māṃ ca sa-bhrū-kuṭi-kauṭilyam īkṣamāṇāsu kiñcid upasṛtya tuṅgavidyā sāntaḥ-smitam āha - bho bhoḥ sakhyaḥ! apūrvaikā vārtā śrūyatām |
sarvāḥ - sakhi! kā sā ?
tuṅgavidyā - ekaḥ kānta-darpa-nāmācāryaḥ śruto'sti |
lalitā - paramparayā śruto'sti bhadreṇa na jñāyate |
tuṅgavidyā - tat-priya-śiṣyeṇa śyāmala-miśra-nāmnā tat-kṛta-sūtrāṇāṃ sandhi-catuṣṭayākhyāta-kṛd-vṛttaya iti vyākhyātāś catasro vṛttayo yāḥ kṛtāḥ santi tāḥ kiṃ bhavatībhir dṛṣṭa-caryo bhavanti ?
viśākhā -- viṣṇu viṣṇu tad-vṛtti-darśanaṃ tāvad-dūre'stu sa eva kadāpi na karṇa-gocarīkṛto'sti |
lalitā sākūtaṃ - tuṅgavidye! kutrāsau tvayā paricitaḥ ?
tuṅgavidyā - sakhīsthalyā eka-mahā-padmāpsarasā tad-vṛtti-pāī̀ohārthaṃ taṃ mṛgayituṃ sāya atrāgatam āsīt |
tato'haṃ - tuṅgavidye! etāvad-dūra-bhūmau kathaṃ tat-sañcāraḥ ?
tuṅgavidyā - nikāma-vanyāvṛddhi-sāmarthyena | ity ākarṇya sarvāḥ smitaṃ kurvanti sma |
lalitā - tatas tataḥ |
tuṅgavidyā - śyāmala-miśrādvitīyenālīka-rāja-paṇḍitena prathamaṃ narma-pañjikā̆ā̆aṃ kraya-vikraya-pañjikāṃ ca vidhāya sāmpratam alīka-pañjikā tathādāna-pradāna-pañjikā ca prapañcitā anukrameṇa nāmnāntareṇa ca prapañcitaitat-pañjikā-catuṣṭayaṃ bhavatībhiḥ śrutam astīti manye |
lalitā - atha kiṃ so'pi suṣṭhu anubhūyamāno'sti |
tuṅgavidyā - tebhyo'pi parama-samīcīna-tīvra-dhī-prāgalbhyena tat-satīrthena kuhaka-bhaṭṭena tad-vrtti-catuṣṭayasya ṭīkā yugapat-kartum ārabdhāḥ santi |
campakalatā - tuṅgavidye! tvaṃ sarva-vidyā-viśāradāsi tad eṣāṃ catūrṇāṃ śāstra-kāriṇāṃ nāma-dheya-niruktim avagantuṃ sarvās tvatto'bhilaṣanti |
viśākhā - ācārya-bhaṭṭayor arthaḥ spaṣṭa eva tan-miśra-paṇḍitayoḥ sa tāvan nirucyatām |
tuṅgavidyā vihasya - doṣo'py asti guṇo'py asti tena miśrena miśreta iti miśraḥ |
nāndīmukhī - kataro vā doṣaḥ kataro vā gunaḥ ?
tuṅgavidyā - vaidagdhyāvaidagdhayor avicāreṇaiva yatra kutrāpi sarvatra pravṛttir iti doṣaḥ | sāralyādhikyena uttamānuttamāvicāreṇaiva vaiṣamyaṃ vinā sarvatra samatayā pravṛttir iti mahān guṇaḥ |
lalitā smitvā - tad asyaitan-miśratā padavī samucitaiva |
citrā - paṇḍito'pi nirucyatām |
tuṅgavidyā - sad-asad-vicārikā buddhiḥ paṇḍā | tayā yuktaḥ paṇḍitaḥ iti | ayaṃ tu buddhi-gauraveṇa pūrva-parayoḥ para-vidhir balavān iti vicārya parā asad-vicārikā yā sā paṇḍā tām evottaramtveāśritas tad-yuktatvāt paṇḍita iti |
citrā - sakhi tuṅgavidye! sandhyādi-catuṣṭayasyāpy arthaḥ prakāśya kathyatām |
tuṅgavidyā - citre! asmad-goṣṭhyāṃ tat-prapañcena lalitaiva dakṣā tat saiva kathayatu | lalitā - citre! etat-prasaṅga-leśo'pi mayā kadāpi na śruto'pi tad etat-prakaraṇa-vyākhyātrī tuṅgavidyaiva tad-arthaṃ jānāti |
citrā - tuṅgavidye! mac-chirasā śāpitāsi tvayaiva vyākhyāyatām |
tato'tilajjayā svayam asaṃkathya rādhikātiprīti-pātrīṃ manāg apy anucyamānāṃ tadīya-sukhada-savidhāṃ bhū-cāraṇa-varya-kiśorīṃ tuṅganarmākhya-vaihāsikīṃ cakṣuḥ-kūṇanena sa-smitam ālokayantyāṃ tuṅgavidyāyāṃ, tuṅganarmā kiñcit sannidhāya sa-smita-man-mukham avalokayantī nijagāda - citre! sa tāvad artho'smābhir na jñāyate kintu tayāpsarasā punaḥ punar āgatya sa-vinayaṃ svayam āgraha-bhareṇa suprasannīkṛtāt yathārtha-padavīka-miśra-varād adhītya tad-vṛtti-catuṣṭaya-vyākhyānam asmat-sahita-tuṅgavidyāgrataḥ sāṅgaṃ yad akāri tat samāsena mayā kathyamānaṃ śṛṇuta -
prathamaṃ śṛṇu dūtī-dvārā vā kṛtābhiyogena yūnor milanaṃ sandhiḥ | tasya vṛttir vivaraṇa-matisārādir iti |
tataḥ kucālambha-pariṣvaṅga-cumbanādhara-pāna-rūpāṇāṃ śṛṅgāra-bhedānāṃ catuṣṭayam eva catuṣṭayam | tasya tasya vṛttir nakha-kṣatādiḥ, bāhu-bandha-bhṛṅgy-ādiḥ, gaṇḍa-sthale savilāsa-mukha-kamalāropaṇādiḥ, savaidagdhya-daṃśādir iti |
tato'nyonya-narma-lapitam ākhyātam | tasya vṛttiḥ paraspara-jayākāṅkṣayā nigūḍhārtha-prahelikādi-prayoga iti |
citrā sa-smitaṃ - tuṅganarman! aśruta-caraitad apūrvārtha-vyākhyānam asmat-karṇa-gocarīkṛtaṃ, bhavatyā tat kṛd-vṛtter apy arthaḥ suṣṭhu nirucyatām |
tuṅganarmā -- ānandaṃ karotīti ānanda-kṛt sambhogaḥ | tasya vṛttiḥ śītkāra-cakṣr nirmīlanādir iti | kiṃ ca kānta-darpācāryādy-avatāriṇā kalāpa-priyeṇa siddha-kumāreṇānena tat-tad-vigrahāntareṇaiva yat kalāpa-vyākaraṇam āvirbhāvitaṃ tatrātyantāpādeyatvena atiśaya-rahasyatvena ca prakaṭam anigadya bhaṅgyā nāma-dheyāntareṇa ca yat kiñcit nigūhitaṃ tad bhavad-vidha-rasika-snigdha-vidagdha-janair vidagdha-buddhi-sakhībhiḥ samasadhika-vicāreṇa samanubhavanīyam iti |
campakalatā kiñcid vihasya - tuṅgavidye! etad-bhaṭṭa-pādānāṃ tvāv eva bhujau tatrāpy atīva sukumārau tat katham ekadaiva ṭīkā-catuṣṭayaṃ lekhituṃ śaknotu |
tuṅgavidyā -- mugdhe! nijendra-jāla-balenāyaṃ bhuja-catuṣṭayam api prāduṣkartuṃ śaknoti |
lalitā -- satyaṃ satyaṃ vāsantika-rāsollāsa-mahotsave parama-rāsa-sthalī-nikaṭa-varti-praviṣṭaka-nāmāraṇya-khaṇḍāntar-nikuñjāntar āle'pi para-rāmā-ratnam apahartuṃ nikhila-ballavī-vṛnda-vañcanāya ca sva-paricyāyakādbhuta-nija-mādhurī-santatim avaguṇṭhya kuhaka-balād evānena caturbhujatvam āviṣkṛtam āsīt |
viśākhā - lalite! satyam etat sarvam asyakuhaka-bala-vijṛmbhitam eva yat priya-sakhyā saha gadya-padyair narmālāpa-goṣṭhyāṃ tāṃ jetuṃ nija-kuhaka-pāṇḍityena samprati vṛddhi-vṛttim ācaratā pada-dvayasya vṛddhiḥ kadācid yad anena kriyate tac cāsmābhir api dṛṣṭam asti |
sudevī - viśākhe! caturṇām eteṣāṃ śāstra-kāriṇāṃ prāyeṇaika eva vyavasāyaḥ kathaṃ dṛśyate ?
nāndīmukhī - sudevi! etad vivaraṇam alpākṣareṇa tuṅganarmaṇā yad akāri tat kiṃ tvayā nahi śrutam ?
sudevī - yāva-grāma-stha-priya-sakhyāṃ tadānīṃ datta-manaskayā mayā tat samyaktayā nāvadhāritaṃ tat kṛpayā tvayaiva vistareṇa saṃkathya śrāvyatām |
nāndīmukhī - sudevi! śrūyatām | vastuta ete catvāraḥ kuhaka-bhaṭṭa-nāmā eka eva kumāro bhavati | sa eva kṛtya-bheda-vinoda-sampādanāyātmanaḥ prakṛṣṭatara-kuhaka-prabhāvāt prakaṭitenaikena vigraheṇaiva kānta-darpācārya iti apareṇa śyāmala-miśra iti padavīm adhyārūḍho vartate | alīka-rāja-paṇḍitena samaṃ tu sphuṭam asya pṛthag-vigrahatā nāsty eva kintv ayam eva sadā dharmī kumāraḥ | sphuṭam atra vilāsa-viśeṣollāsa-karaṇāya kiñcit prakāśa-bhedenālīka-rāja-paṇḍiteti nāmāntaram urarīkṛtya kāmam ātmīyānām ātmanaś ca paramānanda-kallolam āsphālayan viharate |
tato'haṃ - haṃho! yac caturbhujatvādika-līlāyitam akhilam asmābhiḥ siddhatā-prabhāvair evāvirbhāvyate | tan mūrkhābhir ābhir ugrābhiḥ kuhaka-bhaṭṭābhir nija-nikṛṣṭa-kuhaka-prabhāvair eveti santatam udghuṣyate |
iti mad-vacaḥ samākarṇya sarvāḥ - anena siddha-gosvāminā sva-prabhāveṇa nijālīkatāpi siddhī-sampādya sva-mukhenaiva paraṃ nirdhāritā vyadhāyīti sarvair nirbharam ullāsyamāne hāsa-kutūhale |
ahaṃ svagataṃ - bho āścaryam āścaryam amūbhir vāvadūka-ballavībhir vacana-prakāśa-paripāṭībhir bāḍham alīkataiva mayi siddhīkṛteti manasi vibhāvya lajjayā mayā tad-anākarṇita-mudrayaiva tāḥ suṣṭhv avadhāryeva kiñcid vihasya vyāhṛtaṃ - bho mugdhā yauvanāndhā vilāsinyaḥ! yady atra nahi vaḥ pratītis tarhi sarveṣāṃ samakṣam eva sva-siddhiṃ darśayan prathamam asyāḥ kaṇṭhe vana-mālā bhavāni iti vihasya campakalatām upasarpan - vayasya siddhasya tava para-ramaṇī-sparśaḥ parama-nyāyya iti vihasya vadatā madhumaṅgalena nivartito'ham avadaṃ - sakhe! siddhasya siddhayā saṃyogo mithaḥ paramānanda-lābhāyaiva bhavati | uktaṃ ca śrī-nāradena - paramānanda-lābhāya sva-yūthyām eva saṃśrayed iti |
iti niśamya hasantīṣu sarvāsu paramānanda-janita-kampādi-sāttvika-vikārān bhaneevācchādayantī campakalatā prapalāyya kuñjāntarāle praviṣṭā rādhāṃ pṛṣṭhe samāliṅgya nilīnāsīt |
tato'haṃ citrāṃ mauktikāni haste cālayann uktavān - citre! samakṣam āgatya mauktika-mūlyaṃ śṛṇu śṛṅgāra-karma-vicakṣaṇāyās tava mūrti-mañjuṣikāyāṃ tat-sādhanāni bahūni santīti tvat-prāṇa-preṣṭha-sakhyā kathitam asti | tair vicitra-śṛṅgāreṇa mat-pratyaṅgāni tathā bhūṣaya yathāham api tvad-vakṣaḥ-stha-kāñcana-ghaṭa-dvayam ardha-candra-patrāṅkurādibhiḥ santoṣeṇālaṅkṛtya tām ānandayāmīti |
tac chravaṇataḥ sa-krodhaṃ citrā - aye aviratam ativikaṭa-bhaṇḍatoccaṇḍa-caṇḍikāviṣṭa! aye trijagati prasiddha-dhṛṣṭatodbhaṭa-bāṭikā-kuraṅga-kuṭumbinī-kula-naṭa! tva-yogyābhis tat-tat-sādhana-karma-karmaṭhābhis tābhir eva sa-santoṣaṃ sucitritena bhavatā tā eva suślāghaṃ suvareṇa santatam anukīrtyantāṃ itas tvaritam apasaratu svāmī |
ity ākarṇanena jāta-hāsāḥ sarvās tāṃ suṣṭhu tuṣṭuvuḥ |
tad anu nāndīmukhī - gokula-maṅgala! sakala-gokula-jana-jīvātu-mukha-candra-prakāśaṃ bhavantaṃ akasmād vimanaskam iva saṃvīkṣya bhavad-ekāyuṣām asmākaṃ hṛdayāni marma-vraṇa-vedanā-vahni-jvālitānīva sphuṭanti santi | tatas tan-nidānam avaśyaṃ kṛpayā prakāśyatām | yathā bhagavatī-dvārā tat-pratīkāraṃ jhaṭiti niṣpādya śrīmantaṃ bhavantaṃ bāḍham ānandaivātmānaṃ sandhukṣayāma |
iti nāndīmukhī-vacanam ākarṇya savaiklavyam iva mayoktaṃ -- nāndīmukhi śrūyatām | adṛṣṭāśruta-cara-cāru-cāturya-niravadya-mahā-vaidagdhya-viovidha-sudurbodha -narma-karma-svādhyāya-prathamācāryāyāḥ samasta-kalyāṇa-guṇa-maṇi-mañjuṣāyāḥ sva-parijana-gaṇa-jīvanī-bhūta-smita-nava-ghana-sāra-suvāsita-bhāṣita-pīyūṣāyāḥ śacy-ādi-saubhāgyavatī-vṛnda-varṇyamān-saubhāgya-bharāyāḥ santatam indirādi-gaurī-gaṇa-mṛgyamāṇa-saundarya-rasa-sphurita-nakhāñcala-pratīkāyāḥ sura-nara-gaṇa-gandharva-vidyādhara-muni-vara-vandita-bhuvaneśvarī-śata-vand yamāna-padāravindāyāḥ, samasta-vaikuṇṭhato'pi paramottama-parama-vyomato'pi bṛṃhita-mahā-mahimottara-vṛndāṭavī-mahā-yoga-pīṭha-mahā-siṃhāsane saṃbhṛta-mahāratnābhiṣekāyāḥ mahādevyāḥ sudhā-sāgara-mathanotthita-rādhety-akṣara-yugala-ghanībhūta-tat-sārāṃśa-kalas a-dvaya-vinirmita-rādheti-nāma-dheyād apūrvāmṛta-sāra-vikāra-viśeṣeṇāpyāyita-śītkārita-caturdaśa-bhuvanāyāḥ, santata-saurabhya-niravadhi-saundarya-nistula-kaumalya-nirbhara-varāruṇyādi-vin irjita-raktotpala-kula-caraṇa-paricaraṇaika-jīvine sakala-varivasyā-viśāradāya mahyaṃ svayam āhūyāsaṅkocatayā mat-kāmita-pratyaṅga-sevā yat tayā na dīyate | atas tasya mayi madhurāṃ prītim anavadhārya tat-pūrṇāṃśāṃ yathārtha-nāmnīṃ tuṅgavidyāṃ bhagavatī-mukhāt niśamya satvarābhīṣṭa-lābhāya enāṃ gurutvenāsādyāsyāḥ sakāśāt mahādevī-mantra-rājaṃ didīkṣiṣur ahaṃ tvāṃ bhagavaty-advitīyāṃ prapanno'smi |
nāndīmukhī vihasya | sulakṣaṇa prathamaṃ tāvat śāstra-nirṇīta-gurūpasattir vidhīyatām |
mayoktam | bhadraṃ vacaḥ prathamaṃ guru-śiṣyayoḥ parīkṣaiva nyāyyā | tatas tisras triyāmāḥ kutrāpi nirjana-kuñje kṣaṇe mahilāṃ kṣaṇe pumāṃsaṃ māṃ sampādya sva-vidyāyāḥ prabhāvam asau darśayatu | tato viśrabhya parama-sambhrameṇa mayāpy asyāś caraṇa-yāvābharaṇa-śroṇi-mardana-vakṣoja-kaṇḍūyana-veṇī-bandhanādi-paricaryās sarvāpekṣayā kriyamāṇāsu suprasanneyaṃ tvat-sevayā parama-prasannāsmīti nirucya māṃ manobhavānanda-kara-nikuñja-maṇḍapa-vedikāṃ prāpayya bho vicakṣaṇa mad-vakṣaḥ-sthala-kārttasvara-maṅgala-ghaṭa-yugalaṃ svakara-yugalena spṛśan mṛgamada-kuṅkumādi-paṅka-lepa-pūrvakaṃ maṇi-puṣpa-mālābhir veṣṭayety ādibhāṣitamantrair ghaṭaṃ sthāpayitvā, sva-vakṣoja-mahā-prasāda0kuṅkumena mama lalāṭādiṣu tilakaṃ kṛtvā mṛgamadena mad-vakṣasi mahā-devī-nāma-mudrām abhilikhya bāhu-dvayaṃ ca tac-caraṇa-cihna-saubhāgya-mudrābhir aṅkīkṛtya sva-kaṇṭhād ekāvalī-mālām uttārya mat-kaṇṭhe nidhāya mama vakṣaḥ-pārśvayoḥ sva-kucau aṃsa-dvaye bāhulate mukhe ca svādharaṃ aparāṅgānyāgamānabhijñena mayā sphuṭam ajñātāny api paramāgamācāryeyaṃ svayaṃ tad-arpaṇa-sthāne'rpayatu iti ṣaḍ-aṅgāni vinyasya ṣaḍ-akṣara-mantra-rājasyāsya svayambhū-ṛṣi-gāyatrī chandaḥ śrī-gāndharvā devatā sa-bindu-prathama-varṇo bījaṃ śaktir upāsyopāsakayor mithaḥ-suyukta-rati-janana-pūrvakābhīṣṭa-kāma-siddhaye viniyoga ity ādi pūrvāṅgaṃ yathā-vidhi sampādya,
atha svīya-saras-tīra-kuñja-raṅga-sthale mudā |
sabhyānālī-gaṇān bhaṅgyā dhinvantīṃ narma-nartanaiḥ ||
gaurīṃ raktāmbarāṃ ramyāṃ sunetrāṃ susmitānanām |
śyāmāṃ śyāmākhilābhīṣṭa-sādhikāṃ rādhikāṃ śraye ||
iti dhyānaṃ ca suciraṃ kārayitvā kṛpayā mahyaṃ kāmine kāma-bīja-puṭitaṃ mantra-rājam upadiśya māṃ kṛtārthīkarotu |
tad anu --
mahā-bhāvojjvalac-cintā-ratnodbhāvita-vigrahām |
sakhī-praṇaya-sad-gandha-varodvartana-suprabhām ||1||
kāruṇyāmṛta-vīcibhis tāruṇyāmṛta-dhārayā |
lāvaṇyāmṛta-vanyābhiḥ snapitāṃ glaptendirām ||2||
hrī-paṭṭa-vastra-guptāṅgīṃ saundarya-ghusṛṇāñcitām |
śyāmalojjvala-kastūrī-vicitrita-kalevarām ||3||
kampāśru-pulaka-stambha-sveda-gadgada-raktatāḥ |
unmādo jāḍyam ity etai rathanir navabhir uttamaiḥ ||4||
k ptālaṅkṛti-saṃsliṣṭāṃ guṇālī-puṣpa-mālinīm |
dhīrādhīrātva-sad-vāsa-paṭa-vāsaiḥ pariṣkṛtām ||5||
pracchanna-māna-dhammillāṃ saubhāgya-tilakojjvalām |
kṛṣṇa-nāma-yaśaḥ-śrāva-vataṃsollāsi-karṇikām ||6||
rāga-tāmbūla-raktauṣṭhīṃ prema-kauṭilya-kajjalām |
narma-bhāṣita-nisyanda-smita-karpūra-vāsitām ||7||
saurabhāntaḥ-pure garva-paryaṅkopari līlayā |
niviṣṭāṃ prema-vaicittya-vicalat-taralāñcitām ||8||
praṇaya-krodha-sac-colī-bandh-guptī-kṛta-stanām |
sapatnī-vaktra-hṛc-choṣi-yaśaḥ-śrī-kacchapī-varām ||9||
madhyatātma-sakhī-skandha-līlānyasta-karāmbujām |
śyāmāṃ śyāma-smarāmoda-madhulī-pariveśikām ||10||
tvāṃ natvā yācate dhṛtvā tṛṇaṃ dantair ayaṃ janaḥ |
sva-dāsyāmṛta-sekena jīvayāmuṃ suduḥkhitam ||11||
na muñcec charaṇāyātam api duṣṭaṃ dayāmayaḥ |
ato gāndharvike hā hā muñcainaṃ naiva tādṛśam ||12||
premāmbhoja-marandākhyaṃ stavarājam imaṃ janaḥ |
śrī-rādhikā-kṛpā-hetuṃ paṭhaṃs tad-dāsyam āpnuyāt ||13||
imaṃ stava-rājam apy upadiśatu ||
tataḥ śrī-guror labdhābhīṣṭa-kāmo'smi iti sagadgadaṃ vadantaṃ sakampaṃ tac-caraṇa-kamalayoḥ patitaṃ māṃ sānandaṃ samutthāpya samāliṅgya svādharocchiṣṭa-pīyūṣa-prasādaṃ saṃbhojya ca sva-mukhodgīrṇa-tāmbūlaṃ man-mukhe vitaratu | brahmacāriṇo mama tāmbūla-bhakṣaṇam anucitam iti cet tarhi karpūra-vāsita-nija-mukha-vāsena man-mukha-śuddhiṃ vitanotu | tataḥ kṛtārthena mayaitad-abhīpsitāni anyāny api bahūni ca muktāphalāni dakṣinātvena samarpyamāṇāni kṛpayā svīkṛtya mām anugṛhṇātu ||
iti niśamya sarvāsu sa-smitaṃ tuṅgavidyā-mukham avalokayantīṣu tayāpy ucchalitāntarānandam āvṛtya bhrū-bhaṅgena saroṣam iva mām īṣad avalokya bhāṣitaṃ | nāndīmukhi tvaṃ siddhā tapasviny asi | tasmād etad-vidhinā tvam evainaṃ dīkṣaya | tadāsya siddhāto mantra-grahaṇāt svābhīṣṭa-kāma-lābho jhaṭiti sampatsyata iti vyāhṛtya sakrodhaṃ gṛhāya gacchantīṃ kareṇa gṛhītvā vyāghoṭya
viśākhā vihasya nāndīmukhīṃ prāha -- nāndīmukhi! asya samprati
prāpta-vyalīkasya dīkṣā-dāne mahān eva pratyavāyaḥ syād ity ācāryeyaṃ tvāṃ
prati krudhyati ||
nāndīmukhī -- mithyā-vādini viśākhe! sakala-sadharma-rājīva-bandhor gokula-rājasya sat-tanaye katham alīka-parivādam āropayasi |
viśākhā -- tubhyaṃ śape satyam evaitad doṣam |
nāndīmukhī -- kas tāvad doṣaḥ ?
viśākhā -- ucchiṣṭa-bhojanam |
nāndīmukhī -- kasya ?
viśākhā -- dāsyāḥ |
nāndīmukhī vihasya -- kā tāvat sā dāsī ?
viśākhā -- śākhoṭa-vana-vāsinī kācin māyayā gopīva bhūtvā kaṃsa-bhṛtya-govardhana-malla-gṛhiṇīm āsādya tām uvāca candrāvali! tvaṃ bhuvaneśvaryāś caṇḍikāyāḥ priya-paricārikāsi | aham api tad-gaṇa-madhye ekāsmi | tataḥ sneha-bhareṇa tva-sakhītvam icchāmi | tac chrutvā samīcīnam etad ity āliṅgya sā candrāvalī yāṃ sakhyena parijagrāha saiva |
nāndīmukhī -- saiva kā ?
viśākhā -- apūrvā padmā sā sarvatra prasiddhā bhavatyāpi jñāyate |
nāndīmukhī -- kiṃ tad ucchiṣṭam ?
viśākhā -- tan mecakādhara-kupī-sthitaṃ parama-pāvanaṃ madhu ||
etan niśamya kiñcit smayamānāṃ rādhikām avalokayantas tat-sabhāsadaḥ sarve janā jahasuḥ | tato nāndīmukhī -- viśākhe! kenāpy etad dṛṣṭam asti ? viśākhā -- atha kim |
nāndīmukhī -- kena ?
viśākhā - vividha-giridhātu-paricchadān ānetuṃ priya-sakhyā gāndharvayā preṣitābhyāṃ mallī-bhṛṅgībhyāṃ mānasa-gaṅgā-nikaṭoṣara-taṭe prakaṭam evaitat parama-pāvanaṃ karma paraśva eva sākṣād avalokyāgatya sarvāsāṃ purato vivicya kathitam |
nāndīmukhī sacintam iva -- sakala-gokula-jīvanībhūtasyāsya kathaṃ tad-doṣa-dhvaṃso bhavati ?
viśākhā -- prāyaścittācaraṇenaiva |
nāndīmukhī -- tato bhagavatītas tad-doṣa-vihita-niṣkṛtiṃ sampādya puruṣottamam enaṃ śuddhaṃ vidhāya dīkṣayantu bhavaytaḥ |
tac chrutvā campakalatā prāha -- mugdhe! ujjvala-maṇi-saṃhitāyām eva vivṛto'sti
tan-niṣkṛti-vidhir bhavatyāḥ prāyeṇa gocaro na bhavatīti tayaiva kathā-prasaṅge
kathitam asti ||
nāndīmukhī -- atra tat-saṃhitāṃ kas tāvaj jānāti ?
campakalatā -- priya-sakhī gāndharvaiva |
nāndīmukhī -- adhunā sā kilātra sabhā-madhye na vidyate | tat katham idaṃ jhaṭiti nirvahatu ?
viśākhā -- tad-advitīyeyaṃ tato'dhīta-sandarbha-tat-saṃhitā-lalitā nirantaraṃ tad abhyasyantī suṣṭhu taj jānantī tan nirūpayiṣyati |
nāndīmukhī sa-kāku -- sakhi lalite! vicārya yathocita-niṣkṛtir ādiśyatām |
lalitā kiñcid vihasya -- priya-sakhi! kṛta-vaylīko jano yadi sabhā-madhye svayam āgatya niḥśeṣaṃ svayam aghaṃ niṣkāpaṭyena nivedyānutapati, tadaivāsya prāyaścittaṃ kāryate iti purāna-kṛdbhiḥ nirṇitam asti | tathā hi --
saṃkathya svam aghaṃ goṣṭhyāṃ paścāt tapati yaḥ sphuṭam | tasyaiva niṣkṛtiḥ sāṅgā munibhiḥ kāryate'khilā || iti |
ity ākarṇya nāndīmukhyāṃ man-mukhaṃ sākūtam ālokayantyāṃ mayi ca subala-madhumaṅgalābhyāṃ saha lalitā-savidham āsādya kiñcid vivakṣamāṇe sati, viśākhā prāha -- he dhīra! kāmāturāṇāṃ na ghṛṇā na lajjeti svabhāvataḥ kāminā tvayā yat kṛtaṃ tat kṛtam eva | adhunā tv etat tasyāḥ puro vivicya tat sarvaṃ kathaya |
tato'haṃ smitam apavārya sānutāpam iva -- lalite! caturthe'hani vighaṭita-gavānveṣaṇe gaurī-tīrtham evāptasya mama gaurī-mandirān niḥsṛtya kācid gaurī sahacarī carcikā haṭhena mad-urasi savya-kucenāhatya mādhavī-catuḥśālikāntarālaṃ mām ānīya kampamānasya mama mukhe tāmbūla-carvitaṃ pradāya yat kiñcit kṛtavatī tan-mohito'haṃ kim api nāvediṣam | paraśvo'pi suvarṇa-sūtreṇa vividha-kusumair grathita-mālām ādāya rādhā-kuṇḍa-taṭa-nikuñja-nāgarīṃ gāndharvām anusmarato mama mālya-haraṇa-kuṇḍa-taṭa-nikaṭa-mandārodyāna-parisare sā carcikā punar apy āvirbhūya balenaiva mama vāma-gaṇḍaṃ paricumbya mukhe svādhara-pīyūṣam arpitavatī tad etad agha-yugala-nirāśāya tan-mukha-kamalocchiṣṭa-madhu-pāna-rūpaṃ prāyaścittam ādiśatu bhavatī |
madhumaṅgalo vihasyāha -- vayasya! bhadrataram idaṃ niṣkṛtaṃ yat tad aghasyaiva vṛddhiṃ vitanoti |
tato'ham -- dhiṅ mūrkha! kim api na jānāsi | viṣasya viṣamauṣadham iti | yathā --
vahni-santāpato naśyed vahni-santāpajo braṇaḥ | iti |
evaṃ --
darayet kaṇṭakaṃ viddhaṃ kaṇṭakenaiva paṇḍitaḥ |
ity ādivad ucchiṣṭa-bhojana-doṣam ucchiṣṭa-bhojanam eva darayati |
madhumaṅgalaḥ -- evaṃvidha-pāpa-vyādhi-cikitsāyāṃ tvam eva sad-vaidyo'si tat kiṃ lalitām anuvartase ?
tato'ham -- sakhe |
jñāta-sāro'pi khalv ekaḥ sandigdhaḥ syāt sakarmaṇi |
iti cikitsakasyāpi cikitsānyaiḥ kriyata eva ||
iti niśamya lalitā smayamānā prāha -- he deva! devyā saha devasyaiva saṅgaḥ sampatsyate tat katham asmākaṃ mānuṣīṇāṃ sā gocarībhavatu ?
tato mayoktaṃ -- lalite! sā kutrāpi mānuṣi bhavatīnām adūra eva virājamānā vartate |
tataḥ sarvāsu sakautukaṃ sa-śaṅkaṃ karṇākarṇi keyam iti vicārayantīṣu rādhā svagataṃ -- etasya dhūrtasya narma-nyāsa etad-goṣṭhyām eva bhaviṣyatīti lakṣyate |
viśākhā -- deva! kathyatām kutra sā yathaināṃ saṃstutya sabhā-madhye samānīya bhavat-kāryam acirād asmābhir niṣpādyate ?
tato'haṃ -- viśākhe! bhavad-goṣṭhyām eva taḍid iva virājayantī sā | kiṃ dīrgha-netrayāpi tvayā na dṛśyate ?
iti mad-gambhīrālāpam ākarṇya lalitāyām anyāsu sarvāsu ca ātmany ātmani tāṃ narma-bhaṅgīm āśaṅkya parasparam ālokayantīṣu viśākhayoktaṃ -- lampaṭa! kiṃ campakalatā ?
tato'haṃ -- na hi na hi |
viśākhā -- kiṃ jyeṣṭhā |
ahaṃ -- na hi na hi |
subalaḥ -- raṅgadevī-sudevyayor ekatarā bhaviṣyati |
ahaṃ -- anayor ekatarāpi na |
viśākhā -- āṃ niṣkṛti-kāriṇī lalitaiva bhaviṣyati |
tato'haṃ -- viśākhe! iyam api na |
viśākhā -- iyam api na eṣāpi na asāv api na | tat kiṃ ito'ntarhitā |
tato'haṃ -- dhūrte! tvam eva tāṃ jānāsi | smṛtvā paśya |
lalitā -- hā hā sakhi viśākhe! tāṃ prakāśya vikalasyāsya kārya-siddhiṃ drutam āpādaya |
viśākhā smṛtim abhinīya -- lalite! yā mayā jñāyate sā devī-manuṣyayor ekatarāpi na syāt |
nāndīmukhī -- goṣṭha-madhye devīṃ mānuṣīṃ vā vinā kā punar itarā ?
viśākhā -- sā khalu śaṅkhinī |
lalitā -- kā tāvat sā ?
viśākhā smitvāha -- sā durmukhī padmā yayāsya vyalīkaṃ kṛtam asti |
tuṅgavidyā -- sakhi viśākhe! sā śaṅkhinīti saṃkathya kathaṃ kaluṣam utpādayasi ? eṣā khalu bahutithaṃ kātyāyanī-devyā bahutara-sevā-prasādataḥ sākṣāt kātyāyanī vṛtāsti |
tac chrutvā madhumaṅgalādiṣu hasatsu mayoktaṃ -- viśākhe! tal-lajjayā yadi tvam anyataḥ kṣipasi tan mayaiva kathyate |
viśākhā -- kathaya kathaya |
tato mayoktaṃ -- sā carcikā-devī tvam eva |
tataḥ sā sarvāḥ smayamānā vilokya sakampādharam āha -- aye cañcala vañcaka! gopa-niṣṭhūra! kaṃsāsura-sevaka-duṣṭakāliṅga-malla-gṛhiṇī-hāridra-rāga-carcita-sarvāṅga! vidagdhya-sat-khaṇḍa! cāturya-sac-candra-virahita! tad-dhṛta-sneha-lubdha-tat-keli-koli-kānana-cara | ayukta-padmā-śaṅkhinī-parivṛḍha | avaidagdhya-raṅga0milita-pañcabāṇa-rasa-vyāpāri-mahādhūrta-vaṇig-vara! etad dhārṣṭya-jambula-guḍa-haṭṭaṃ tatraiva śākhoṭa-vane gatvā prasāraya | ito drutam apasara ||
iti śrutvā rādhā anuccaiḥ sa-ślāgham āha -- priya-sakhi viśākhe! vijayinī bhava yan man-mānasa-gata-sambodhanoktyā māṃ sukhayanty asi ||
raṅgadevī -- sakhi viśākhe! tvaṃ kathaṃ kupasīty uktvā sakhi lalite! śākhoṭavanīṃ mādhavī-catuḥśālikātvena mānasa-gaṅgā-taṭoṣara-pradeśaṃ mālya-haraṇa-saras-tīra-mandārodyānatvena, padmā-śaṅkhinī-mukhocchiṣṭaṃ ca priya-sakhī-viśākhādharāmṛtatvena nirūpya svamukhenaiva sānutāpaṃ sva-duritam aśeṣam anena vidagdha-dhūrtena sva-kadarya-kārya-prakaṭana-janiṣyamāṇa-lajjayā arthottha-vyaṅgenaiva tvayi niveditam | tad upadiśāsya prāyaścittam ||
iti śrutvā lalitā vihasya -- ārya madhumaṅgala! sakhe subala! sannidhāya śrūyatām prāyaścittam ||
citrā -- sakhi lalite!
sampattau vidyamānāyāṃ prāyaścittaṃ caturguṇam |
tato'pi rāja-putrāṇāṃ niṣkṛtiḥ ṣaḍ-guṇā matā ||
iti smṛti-vākyaṃ smṛtvaiva prāyaścittam ādiśyatām ||
lalitā -- mugdhe! tato'pi rāja-putrāṇāṃ niṣkṛtiḥ syād dviṣaḍ-guṇā iti pāṭhaḥ saṃhitā-saṃmato mayā jñāyate | ṣaḍguṇeti kathaṃ bhaṇyate ?
citrā -- etac-chāstra-vijñayā tvayā yaj jñāyate tad eva satyam | kintugovardhanoddharaṇa-dāvāgni-vimocana-śaṅkhacūḍādi-mardanādibhiḥ
katidhānena yuvarājena vayaṃ na rakṣitāḥ sma ? tasmād
idānīntana-tat-kṛta-bahutara-vaiguṇyam avigaṇayya kṛpayā ṣaḍ-guṇenaiva
nirūpyatām ||
lalitā -- bhadraṃ tva-kathitam evedam anuṣṭhīyate | ādau pāpa-mocane snātvā
tathā mānasa-gaṅgāyāṃ tri-dināni snātaḥ sann eka-viṃśati-dināni
mallī-bhṛṅgādhara-pañcāmṛta-pānena prathamaṃ mukha-doṣam utsārayatu |
paścād dvi-ṣaḍ-guṇā niṣkṛtiḥ karaṇīyā ||
iti śravaṇena kapaṭa-kopa-vikaṭo madhumaṅgalaḥ prāha -- lalitike! sad-dhamra-setu-vrajendrayor etan-mātra-putrasya tathāsmad-vidha-vayasya-vargāṇāṃ sakala-gokula-vāsinām apy eka-jīvātor asya ceṭikā-pulindī-juṣṭa-bhakṣaṇena jāti-dhvaṃsaḥ kartum ārabdho bhavatībhis tad aham atidrutaṃ gatvā vṛttam etat sa-viśeṣam āśrāvya etat-pitarāv atrānīya etat saṅkaṭād amuṃ mocayan sauhṛdaṃ vitanomi | iti nigadya phutkṛtya drutaṃ gacchantaṃ madhumaṅgalaṃ subalaḥ kare gṛhītvā balād iva nivartayāmāsa | lalitā -- anārya baṭo! asmat-priya-sakhī-praṇayi-sakhyor anayor māhātmya-vijñāne tvam anabhijño'si | tad bhavan nāndīmukhī-mukhād etac chrūyatām ||
nāndīmukhī -- bhrātar madhumaṅgala!
govardhana-girau ramye rādhā-kuṇḍaṃ priyaṃ hareḥ |
yathā rādhā priyā viṣṇos tasyāḥ kuṇḍaṃ priyaṃ tathā ||
tathā --
vaikuṇṭhāj janito varā madhupurī tatrāpi rāsotsavāt
vṛndāraṇyam udāra-pāṇi-ramaṇāt tatrāpi govardhanaḥ |
rādhā-kuṇḍam ihāpi gokula-pateḥ premāmṛtāplavanāt
kuryād asya virājato giri-taṭe sevāṃ vivekī na kaḥ ||
ity ādy-anusāreṇa śrī-bhagavatī-guru-śrī-devarṣi-prabhṛti-mahā-mahā-munīndra-gaṇair varṇita-mahā-mahimnaḥ śrī-govardhanopari-virājamānasya rādhā-kuṇḍasya dakṣiṇa-taṭe giri-darī-vāsinyāḥ pūrṇāḥ pulindya urugāyety ādi śrī-śukadeva-varṇita-mahā-saubhāgya-bharayoḥ pulinda-rāja-sutayor anayor adhara-galita-parama-pāvana-pañcāmṛtam etad-durita-nāśakaṃ kiṃ na syāt ? anyac ca śrūyatām | vraja-navīna-yuva-dvandva-ratnaṃ prati viśākhādi-dvārā kvacit svayaṃ vā lajjām abhinīya mṛdu
bhāṣita-vivicyamāna-narma-kalā-kalāpa-janita-paramānanda-viśeṣa-lābhāya tathā
svābhilaṣita-paricaraṇa-viśeṣa-lābhāya ca raṅgamālā-prabhṛtaya etāḥ
parama-praṇayi-sakhyo'pi paricārikā iva vyavaharanti ||
etad-avasaraa eva netra-kuṇanena goṣṭhī-madhyāt tulasīm āhūya bandhurātibandhura-sugandhī-gandha-phalī-sadṛkṣa-dakṣiṇa-kara-kaniṣṭhāṅg uli-śikharākṛṣṭa-sva-sīmanta-sindūra-rasa-prakaṭita-tat-saurabha-prasara-rūpa-s urūpa-lipi-pracayenāti-suvāsitīkṛta-kanaka-ketakī-kusuma-dala-bhūta-varṇa-dūta ekaḥ | śrī-gāndharvayā tat-kareṇa lalitādiṣu sañcāritaḥ | tatas taṃ lalitā śirasi nidhāya sakhībhiḥ saha rahaḥ paripaṭhya nāndīmukhī-kare sa-smitam arpitavatī |
nāndīmukhī smitvānandam abhinīya vakṣasi nidhāya vācayati --
svasti śrīnāndīmukhī-śrī-lalitā-śrī-viśākhā-prabhṛti-prāṇa-preṣṭha-sakhī-vargeṣu pariṣvaṅga-parārdha-raṅga-pūrvikā kasyāścid vijñaptir iyam --
śrīdāma-subala-bhadrasenādi-pramukha-priya-vayasya-gaṇaiḥ saha govardhana-parisare sambhṛta-gocāraṇa-paramāmodasya vraja-rāja-nija-jīvita-parārdha-śatādhika-parama-priyatama-tanayasya vrajendra-mahiṣī-sva-prāṇa-parārdha-paripakva-hiraṇmayeṣṭakāghaṭā-ghaṭita- mahā-mandirāntarāla-vinirmita-prāṇa-parārdha-vividha-ratna-khacita-mahā-par yaṅka-kṛṄpta-vātsalya-nānā-vidha-kusuma-suvāsita-sukumāra-sutūlikopari-sama dhigata-śayana-keli-paramānandasya mat-prāṇa-parārdhārbuda-parārdha-śata-nirmañchyamāna-vāma-caraṇa-kaniṣṭ hāṅguli-nakhāñcala-pratīkasya nava-mṛgamada-parimalita-navanīta-nīlotpala-dala-kula-racita-sundara-sukumāra -vigrahasya dhīra-lalitasyāsya etāvat kaṭhora-prāyaścitta-śravaṇena mama hṛdayaṃ navanītam iva vidravavad āste |
tataḥ --
kṛtānutāpa-lakṣāṇāṃ sukumāra-śarīriṇām |
snigdhānāṃ niṣkṛtiḥ samyak tantreṇaiva vidhīyate ||
ity ujjvala-saṃhitā-vacanam ananusmṛtyaiva lalitayā yat pañcāmṛta-pāna-rūpaṃ
prāyaścittaṃ kevala-mukha-śodhanāya ca tantreṇa vidhāyāsmin nirdoṣe vihite
mama mahaty eva nirvṛtir jāyate ity alam ativistareṇa ||
ihaiva prāṇa-pratima-praṇayi-sakhyau mallī-bhṛṅgyay prati sa-praṇaya-pariṣvaṅga-sañcāraḥ kāryaś ca |
rāja-putro'yaṃ parama-pavitro mahā-vilāsī ca | tan nija-caraṇa-kmala-ghātena kaṅkelli-latikāṃ puspitīkṛtya tan-makaranda-prasyanda-gaṇḍūṣaiś caturviṃśatyā
sva-mukhaṃ viśeṣeṇa prakṣālya smita-karpūra-vāsita-madhura-pañcāmṛtaṃ vidhāya
premṇā śanaiḥ śanais tathā pāyayitavyaṃ yathāsya sukumārasya duritaṃ drutam
apayāti parama-sukham api niṣpadyate iti ||
iti niśamya sāntarānandaṃ rādhā-nikuñjam avalokayati mayi smitvā lalitā prāha -- yadyapi kṛtānutāpa-lakṣāṇām ity ādi sāmānya-vacanāntaraṃ
sampattau vidyamānāyāṃ prāyaścittaṃ caturguṇam |
tatrāpi rāja -putrāṇāṃ niṣkṛtiḥ syād dviṣaḍ-guṇā ||
iti viśeṣa-vacanena sāmānya-viśeṣayor viśeṣa-vidhir balavān iti nyāyenāsya
dviṣaḍ-guṇam eva prāyaścittaṃ yuktam eva pṛthak pṛthak nirūpitam asti tathāpy
ājñā gurūṇāṃ hy avicāraṇīyeti tad-ājñāṃ śirasi nidhāya tantreṇaiva kārayitavyam
iti ||
tataḥ śiṣye vidyā garīyasīti mayokte lalitā sākūtam āha -- nāndīmukhi! saundarya-rasa-bhareṇāpyāyita-nikhila-gokula-jananayanāravindāṃ para-rāsa-sthalī-vihāriṇīṃ parama-rasa-taraṅgiṇīṃ raṅgiṇi-sahacarīṃ hariṇīm etāṃ parihāya bāḍham ayasa-vidagdha-kṛṣṇasāra-yuvā sakhī-sthaly-upaśalye tad-vāstavya-śaivyā-sahacarī-mṛgatṛṣṇikāṃ muhur muhur dhāvati | tathā gāndharvā-sarovara-nikuñjāṅgane saurabha-prasara-parivāsita-sakala-diśāṃ campakalatā-sakhīṃ kāñcana-yūthikām apahāya govardhana-malla-gṛhakoṇa-sthāṃ nirgandha-puṣpavatīṃ kuṣmāṇḍa-latāṃ tan nikaṭa-stha-nīrasoṣara-sthala-padmāṃ ca ta-sahacarīṃ cañcalo'yam avidagdha-bhramaraḥ punaḥ punar uḍḍīyoḍḍiyānusarati tad etad ālambanāvadagdhya-rūpa-vairūpyeṇa vṛndāvana-maheśvarī-sahacarī madhurā ratir aprasannā satī etac chyāmala-rasaṃ na puṣṇāti | tasmāt tathainam anabhijñaṃ yukta-mādhurībhiḥ prabodhaya | yathā tām avidagdhāṃ rasa-gandha-śūnyāṃ sarvadaiva vihāyaināṃ vṛndāvana-mahā-devīṃ sarvato-bhāvenānusarati | tarhi tat-priya-sakhī madhurā ratiḥ svayam eva paramojjvalā bhavantī etad abhīṣṭa-kāmān sampādayiṣyaty eva |
ity akhila-vilāsa-rasa-mādhurīm āpīya satyabhāmā vyājahāra -- prāṇanātha! etad apūrva-rasa-sāgare nimajjantyā mama manāg api tṛpteḥ paryāptir na vidyate |
kṛṣṇaḥ -- priye! etad gokula-vilāsānanda-niṣkuṭe viharamāṇasya mama tvat-praśna eva mat-priya-vayasya-samaya-rāja-vasantollāsa iti tām āliliṅgati |
satyabhāmā sānandaṃ -- tatas tataḥ ?
kṛṣṇaḥ -- tataḥ subalaḥ sasmitam āha -- priyavayasya! priya-sakhīyam indulekhā durdurūḍhāt sva-bhartur bhāsvarākhyād udvignā mām iṅgitena prerayati | tad asyāḥ mauktik-mūlyaṃ nirṇīya tad dattvā jhaṭiti gṛha-kṛtyāya gantum ājñāpyatām |
tato'haṃ -- sakhe satyaṃ satyaṃ mayy atīvānurakteyaṃ mām api tyaktuṃ na śaknoti | tato'pi suṣṭhu bibhetīty aham api jānāmi | tad etan mauktika-mūlyaṃ śṛṇu -- yathārtha-nāmnīyaṃ mad-viraham asahamānā kāya-dvayaṃ kṛtvā śyāmalatara-mad-vakṣo-nabhasi śāṇita-nakhāgreṇa racitām ekāṃ sva-mūrtiṃ saṃrakṣatu | aham apy asahyaitad-virahas tāvad asyāḥ vakṣoja-parvatopari sva-vidyā-balenārdha-candra-yugalībhavann udayaṃ karomi | tadaiṣā labdha-mahā-ratnam iva sarvato māṃ celāñcalenāvṛṇotu | rahasi ca kṣaṇe kṣaṇe sa-romāñcam avalokayantī paramānandam āsādayatu | athavā mṛga-lāñchana-rahitāyā etasyā hṛn-madhye mañjula-kṛṣṇa-sāro'haṃ bhavāmīti |
tataḥ sakampādharaṃ kuṭilaṃ mām avalokayantīm indulekhām ālokya smayamānā tuṅgavidyā prāha -- nāgara! raṅgadevīyaṃ yathārtha-nāmnī tad asyā mauktika-paṇaḥ praṇiyatām |
tato'ham -- sakhi raṅgadevi! rāsa-madhye tava lāsya-vilāsollāsaḥ santatam ālokito'sti | tad adhunā nikuñja-mandirāṅgane rahasi tad-viśeṣam anubhavitum abhilaṣāmi | tad ehi sva-vakṣoja-kanaka-kumbhau mad-urasi tathā nartaya
yathāham ānanditaḥ
sakala-vallavī-samudaya-sarvasva-bhūta-mat-svādhara-pīyūṣa-mahā-prasāda-dānena
tvām ānandayāmīti ||
tac chrutvā apaihi bhaṇḍa-śekhara! apaihīty uktvā kuṭilaṃ mām avalokya viśākhā-pṛṣṭhāntaritāyāṃ raṅgadevyāṃ sudevī sa-smitam āha -- rasika-śekhara! ballavī-kula-bhukta-muka-sujuṣṭa-mahā-prasādāsvādaneneyaṃ tvaritam eva siddhim āsādayantī sphuṭam asmān api siddhārthāḥ kṛtavaty eva |
subalaḥ -- vayasya! sudevī sva-mauktika-mūlyaṃ śrotu-kāmā śrīmad-bhavan-mukham īkṣamāṇeyam utkaṇṭhate |
tato'ham -- sakhe subala! sudevīyam akṣa-keli-dakṣeti prasiddhā tac chapatham eva dadad asmi kenāpi kasyāpi pakṣo na grāhyaḥ | āvām eva sva-buddhi-balena kheliṣyāvaḥ | tatra yady aham anayā suṣṭhu jīyeyaṃ, tarhi vāmena vakṣojena mad-vakṣṣasi mām āpīḍya mama sarvasva-bhūtam adharaṃ dviḥ pibatu | yadi vā mayedaṃ jīyate, tadā sva-dakṣiṇa-kaṭhina-vakṣojaṃ mad-dakṣiṇa-kareṇa nikāmaṃ pīḍayitvā dviḥ svādharāmṛtam āpāyayatv iti |
tataḥ sā bhrū-bhaṅgena mām avalokayantī sāsūyaṃ viśākhām āha -- ayi viśākhe! sarva-kālam eva narma-svarṇa-vikrayy asau mahājanaḥ | sāmpratam eva muktā-maṇi-vyāpāram ārabhya tato vṛddhim alabhamānaḥ punaḥ sva-vṛttim evārabdhavān asti | tataḥ parārdha-dvi-guṇa-pañcabāṇa-lalitāṃ kāñcana-mudrā-tatim itaḥ prakāma-mūlyena pragṛhya tayaiva muktāphalāny asmād ānayantu bhavatyaḥ | mayā tu gṛhāya gamyate |
iti calitum udyatāñcale gṛhītvānaṅga-mañjaryā nivartitā sa-krodham iva sākūtaṃ punar āha -- keli-lampaṭa! nikāmam akṣa-keli-nipuṇeyam anaṅga-mañjarī tvayā saha dīvyantī te garva-parvataṃ kharvayiṣyati |
tatas tad-vacana-mādhuryam avadhārya mayoktaṃ -- asyās tv abalāyās tat-keliṣu kā śaktiḥ ? kintumad-vakṣo-harid-grāva-haritālīya-rekhikāyā rādhikāyāḥ prāṇa-sahodareyaṃ mayy atīva snihyati | mama ca mānasa-madhukaraḥ param asyām anavaratam anuvrajyati | ataḥ samucita-paṇam antarāpi sutārāṇi suvṛttāni bahūni mauktikāny apy asyai vitariṣyāmi | paraṃ ca nirjana-nikuñja-vedikāyāṃ smara-puñjarākṣarāṇy asyāḥ pañcāśad aṅga-pratyaṅgeṣu sva-hastena vinyasya svāṅgaṃ svāṅgenālinṅgya mantreṇaināṃ vyāpayya tathā siddha-mantram ekam upadiśāmi yathā tad-grahaṇa-mātrād anaṅgaṃ sāṅgaṃ viracayya santuṣṭena tena prasādīkṛta-sva-sarvasva-svarūpa-vilāsa-ratnāni mantra-gurau mayi dakṣiṇātvena sa-vinayam upaḍhaukayati | tataḥ suprasannena mayā tādṛg-āśīḥ-śatam ādhāsyate yena viṣama-śara-vilāsācāryeti padavīm āsādya dvi-guṇaṃ mām eva bhaktyā paricarati |
iti mad-bhāṣita-kusuma-stavakaṃ śravaṇāvataṃsīkṛtya sakampādharaṃ mām īṣad
avalokayantī smita-subhaga-vadanābhir ābhiḥ snehenotphullatayā tad-agrajayā ca
sa-smitaṃ sa-snehaṃ ca nirīkṣyamāṇā tulasī-raṅgaṇamālikayor upapṛṣṭham
antarhitāsīt ||
satyabhāmā smitvā -- prāṇanātha! tatas tataḥ |
kṛṣṇaḥ -- tadānīm eva mallī-bhṛṅgībhyām ānīya dattaṃ lekha-dvayam | sarvābhiḥ samam eva vācayitvā paramotphullā lalitā tayor ekaṃ lekhaṃ subala-haste samarpitavatī |
tato'ham -- lalite! kasyāyaṃ lekhaḥ ?
lalitā smitvā -- lekha eva kathayiṣyati |
tataḥ subale lekham udghāṭya laghu laghu vācayati sati nāndīmukhī -- subala! sphuṭam eva vācaya |
subalaḥ smitvā -- sakhe! apūrva-patrīyam avadhāryatām |
ahaṃ -- sakhe! vācaya mamāpi mahatī śuśrūṣā vartate |
subalaḥ -- svasti samasta-saṃmukha-sarvopamā-yogya-bandha-prbandha-sad-guṇa-prkara-parivṛteṣu śrī-subalābhidhāna-priya-narma-sakha-mahānubhāveṣu yāvaṭābhidha-grāmato rādhāyāhḥ praṇaya-bhara-pīyūṣa-paripūritākṣara-prakara-sumiṣṭa-piṣṭaka-pariveṣāṇa-hir aṇmaya-bhājana-rūpŪ'yaṃ svastimukham --
bhavat-prāṇa-bandhu-pāda-padmānāṃ bhavādṛśāṃ ca maṅgala-kulam anavarata-virājamānam api vraja-maṇḍale śaśvan nitarāṃ virājatām || kāṛyam idam anyad api avadhehi priya-jana-sakāśāt kara-grahaṇam anucitam iti bahutaram api kara-dravyam apahāyaiva etāvad-dinaṃ kim api noktam āsīt | samprati mauktika-vyayena kṣubhyad-guru-jana-dīyamāna-mahānuyoga-nicayena kṣaṇam api nirvṛti-lavam alabhamānayā yat kiñcin mayā vijñāpyamānam asti | tad-aguṇam avigaṇayya mad-vṛndāvana-janapade yamunopakaṇṭha-kedārikāyāṃ bhavat-prāṇa-bandhunā samprati kṣetrājīvatām āśrayatā kṛta-mauktika-kṛṣer lalitayā saha lekha-pratilekham ācārya samucita-kara-dravym iha tvaritam eva prahitya dīyatāṃ, yathā dravyeṇaiva mathurāto mauktikāny ānāyya gurubhyaḥ pradāya kadana-sāgarād asmād uttarāmaḥ | athavā bahu-mūlya-mauktikotpatti-bhūmeḥ karasyāpy atibāhulyād etad-dravya-pradāne yadi bhavādṛśām aśaktiḥ syāt tarhi pañcabhir militvā samucita-mūlyaṃ nirṇīya etad-dravya-parivartanena mauktikani lalitā-haste deyānīti kiṃ bahunā paramābhijña-vareṣv iti |
etan niśamya paramānanda-pūrṇenāpi mayā sākūtam uktaṃ -- ayi malli! ayi bhṛṅgi! bhavad-īśvarī sukhaṃ vartate ?
mallī-bhṛṅgau -- śrīman-nātha-caraṇa-śubhānudhyānena |
tatas tan-nikuñja-diśaṃ tiryag-avalokayann ahaṃ -- kutra vartate sā ?
te yāvaṭābhidha-grāme | ahaṃ -- kiṃ kurvatī tiṣṭhati ?
te lalitā-devī-prabhṛtīnāṃ varma-diśam avalokayantī vṛndāvana-rājya-sārvabhauma-kāmam utkaṇṭhiteva virājamānā vartate |
tato'haṃ -- sakhe subala! ,amue liṭiolayā lalitayaiva kasyacid dvārā lekhayitvā lekho'yaṃ vitīrṇo'sti |
subalaḥ -- nahi nahi | rādhāyā eva sva-hasta-likhita-varṇānāṃ vinyāso'yam |
tato'ham -- sakhe! tat tāvad idaṃ darśayati tad-dhastād ākṛṣya lekham ālokya sa-camatkāram ātmagataṃ -- aho akṣarāṇāṃ paṅkti-vistṛtir iyaṃ man-netrayoḥ pīyūṣa-vartikeyva pratibhātīty ānanda-janita-pulakān vismaya-sañcāri-bhāvenaiva kṛtān iti bhaṅgyā vikhyāpya prakāśaṃ vihasya āścaryam āścaryam ākāśa-kusumam iva dhūrtābhir etābhiḥ kim apy anyad akasmād eva samutthāpitam |
madhumaṅgalaḥ -- vayasya! vikaṭa-kuṭināṭi-kapaṭa-nāṭikā-tāṇḍavodbhaṭa-naṭāCārya-mahā-naṭīm imāṃ tad advitīyāṃ durlalitāṃ lalitāṃ vāg-vilāsābhāsa-mātreṇaiova parājity a avatiṣṭha te dhriyate yāvad eko'pi ripus tāvat kutaḥ sukham ity ādi saṃsmṛtya sarvāsām asmad-vṛndāvana-rājya-kāṅkṣiṇīnāṃ dhūrtānāṃ tatim imām ito vṛndāvanāt jhaṭiti vidrāvaya | tato niṣkaṇṭaka-rājye madhurāṇi rasavanti phalāny upabhujya sukhenaivāhaṃ nṛtyann iva vasāmi |
tato mayoktaṃ -- lalite! iyam asmad-vṛndāṭavī | bhavat-sakhyā rājyaṃ kuto jātam |
lalitā -- parama-kapaṭin! tad-rājya-mahābhiṣeka-mahotsavaṃ samakṣam ākalayyāpi kim evaṃ gopāyasi ?
tato'ham -- lalite! samakṣa-darśanaṃ tāvad-dūre 'stu tac-chravaṇam api jātam astīti nāhaṃ smarāmi ?
viśākhā --lalite! asya tāvad dūṣaṇaṃ nāsti | ballava-sādhvī-śata-dharmollaṅghana-janita-tamaḥ-pracayenāntarhitam asty asya cetas tat-saṃsargī ca tādṛśa iti etad-vayasyayor anayor api | tat katham ete smarantu nāma ? tasmāt tat kathana-pīyūṣa-prasyandena karṇa-vivareṣu praveśiten bāḍham amīṣāṃ cetāṃsi kāruṇyenāvirbhāvaya yathaiṣāṃ smṛtiḥ sampadyate |
tatas tadānīm evāgatāṃ sarvābhir evānanditāṃ vṛndām āliṅgya lalitā sa-smitam āha -- vṛnde! bhadrāvasare tvaṃ prāptāsi | tat tvayaiva nirvarṇyatāṃ mahotsava-raṅgaḥ |
vṛndā sa-vinayānandaṃ -- sakhi lalite! tvan-mukha-padmād viniṣyandamāna-tan-mahotsava-rasa-makarandam aham apy āpātum āgatāsmi tat tvayaiva pariveṣyatām | lalitā sānandam -- bhadraṃ sarvair avadhāya śrūyatām | ṛtu-pativasanta-samaye paurṇamāsyāṃ viśākhā-nakṣatre bhagavato hiraṇyagarbhasya gagana-vāṇyā vṛndāvana-vāsino bhagavataḥ śrī-gopīśvarasya svapna-kṛta-nideśena ca mānasa-suradhunī-kālindyādi-sarid-varobhiḥ sāvitrī-saṃjñaikānaṃśā-prabhṛti-devībhiś ca samaṃ muralī-mahatī-jharjharī-muraja-dundubhi-prabhṛti-vādya-śabda-kolāhalenākṛṣ ṭeṣu kinnarī-gandharvī-kuleṣu sānandaṃ gāyatsu | apsaro-vidyādharī-vargeṣu nṛtyatsu śacyādi-surāṅganā-nicayeṣu jaya-jaya-śabda-pūrvakaṃ pārijātādi-kusuma-vṛṣṭiṃ kurvatsu viśākhādi-sahacarī-samudayeṣu parimilita-paṭa-vāsa-surāga-bandhana-nava-ghanasāra-kṣoda-mañjula-mṛgamada -sulalita-kuṅkuma-paṭīra-drava-vividha-surabhi-kusuma-kulāni sulalita-gāna-puraḥsaram itas tato vikiratsu bhūsura-ramaṇī-vṛndeṣu śubhāśīḥ-śatāni vitaratsu ca sakhī-vṛnda-samarpyamāṇa-śobhana-kuṅkumāguru-karpūra-candana-vividha-su rabhi-kusumādi-suvāsita-jala-paripūrita-kāñcanāṣṭottara-śata-ghaṭaiḥ suvarṇa-vedikā-nihita-padmarāga-maṇi-pīṭhopari sanniviṣṭāṃ priya-sakhīṃ gāndarvāṃ bhagavatī paurṇamāsī sānandam abhiṣicya vividha-sulakṣaṇa-mahāratna-sañcayodaka-sahasra-dhārābhir jaya-jaya-śabda-pūrvakaṃ ratnābhiṣekaṃ cakāra |
vṛndā sa-harṣam -- tatas tataḥ ?
lalitā tato mayaiva sucīna-vasanena śanaiḥ śanair aṅgāny āmṛjya surakta-dukūlaṃ paridhāpya ketakī-kusuma-suvāsita-jalada-nīlottarīya-vasanenāvaguṇṭhya sukham anyatara-kanaka-0pīṭhe niveśya nānāvidha-kusuma-nava-guñjā-puñja-sumadhura-muktādi-maṇi-nikarai nindita-śikhi-piñcha-kalāpa-kānti-sukeśa-pāśaṃ sudīrgha-prāntocchalat-kusuma-gucchaṃ veṇītvenāvirbhāvya sva-sva-sevā-karma-karmaṭha-parijana-gaṇa-dīyamāna-vividhālepa-bhūṣaṇa-mā lyādibhir yathā-sthānaṃ yathā-śobhaṃ nikāmam alaṅkṛtety ardhokte tat-smaraṇānanda-janita-kampa-pulaka-svara-bhaṅga-parimilita-divya-moham
āsādayantī sā lalitā viśākhayā sasambhramaṃ pṛṣṭhe samālambya karṇe rādhe
kṛṣṇa rādhe kṛṣṇeti kīrtanāmṛtena sandhukṣitā kṣaṇaṃ maunena dhairyam
ālambya punaḥ kathayitum ārebhe ||
tadānīm eva mūrcchitāṃ lalitām ālakṣya -- hā mat-prāṇa-pradīpa-rājinīrājita-carite priya-sakhi lalite! hata-bhāgyāhaṃ tvayā nirāśā kṛtāsmi | hā bhagavan! bhakta-vatsala! bhāskara-deva! rakṣa rakṣa | hā santatam āpulinda-sakala-gokula-janāvanārtha-kalita-nirvikalpa-mahā-saṅkalpa-gokula-sud hānidhe jhaṭiti nija-sudhāmaya-karābhimarṣaṇena mad-vidha-jīvita-kokila-kula-jīvātu-lalitā-nāmādbhuta-pīyūṣa-rasāla-vallīṃ jīvitām ācārya kilaitat-paṇenaiva saṃkrīya dāsī krityatām iyaṃ tapasvinī rādhiketi vilapya sāśru-dhāraṃ vegena tām āliṅgitum āgacchantī rādhikā rasamaya-sāttvika-mahā-stambha-santati-sahacaryā suṣṭhu pariṣvajya rakṣitāsīt |
ity avakalanāt trāsena sāntaḥkampaṃ raṅgaṇavallī-tulasībhyāṃ tat-savidham upalabdhaṃ tato raṅnaṇavallyā vāma-bhujayā tat-pṛṣṭham avaṣṭabhya dakṣiṇa-kareṇa mṛdu mṛdu mṛjyamānā hā nātha rakṣa rakṣa iti sāśru-pravāhaṃ sa-gadgada-bhāṣitena tulasyā tu nava-mṛdula-tamāla-pallava-kula-vyajanenātijavena bījyamānā bāhyam upālabhya susthām iva lalitām ālokayantī sānandā babhūva |
lalitā -- huṃ ? tāṃ tadā tadānandocchalita-sāttvika-bhāvālaṅkāra-bhūṣita-sabhya-gaṇaiḥ saha bhagavatī vicitra-ratna-siṃhāsanopari samupaveśya ekānaṃśā-sodara-kāmākhyā-śyāmala-devatā-hṛdyasthāsakād āhṛta-datta-mṛgamadena vṛndāvana-rājya-mahā-rājñītvena śaṅkha-ghaṇṭā-dundubhi-kolāhala-śabda-pūrvakaṃ jaya-jaya-śabdena tilakaṃ cakāra |
tata etac-chravaṇena sarvāsām ānanda-hāsa-kolāhale jāte tac-chravaṇānanda-samutthita-sāttvikādy-anubhāvān yatnenāvṛtya kiñcid vihasya mayoktaṃ -- lalite! etat kathaṃ mayā na jñāyate etena kiṃ vo rājyam āyātam ? pratyuta etad uṭṭaṅkanāt sva-mukhenaiva bhavatībhir yuṣmat-sahitam idaṃ rājyaṃ mamaiveti nirṇītam |
nāndīmukhī -- katham iva ?
tato'ham -- yato vṛndāvana-purandarasya mamaiva rājñītvena mad-iṅgitenaiva bhagavaty-abhiṣikteyam ||
viśākhā vihasya -- asaṅgata-bhāṣin! purandarasya mahiṣi devy eva bhavati | sā khalu śacīti prasiddhā svarge vasati | iyaṃ tu mama sakhī bhūmi-vihāriṇī subhagābhimanyor jāyā mānuṣī |
mayoktaṃ -- tarkācārya-śiromaṇiṃ-manye viśākhe! tvaṃ suṣṭhu jaḍāsi yad bāraṃ bāram adhītam api pratyakṣa-khaṇḍaṃ tvayā vismṛtam eva |
viśākhā -- kiṃ tad vismṛtam ?
mayoktaṃ -- śrūyatām | yadi bhavat-sahacarī mat-preyasī na syāt tarhi mad-vakṣaḥ-sthāsakāhṛta-mṛgamadena kathaṃ bhagavatī tāṃ tilakinīṃ cakāra ? kathaṃ vā mat-kaṇṭha-mālā-hāra-vaijayantībhyāṃ tat-kaṇṭham alañcakāra ?
lalitā -- bhoḥ śaśa-śṛṅga-dhanurdharālīka-purandara! pravara-subhaga-lekhāvali-kalita-padāravindāyāḥ gandharva-vidyādhara-gaṇa-gīyamāna-mahā-vaibhavāyāḥ ātmabhuvāpi saṃstūyamāna-caritāyāḥ vividha-kāma-sampatti-dāyinyāḥ nandy-ādīśvara-gṛhiṇyāḥ kāmāripur-vāsinyāḥ vindhya-vāstavyaikānaṃśāgrajāyāḥ kāmākhyā-nāma-śyāmala-devatāyāḥ mahāprasāda-mṛgamada-mālābhir eva sā kila bhagavatyā vibhūṣitā | tava kas tatra sambandhaḥ ?
tuṅgavidyā -- sakhi lalite! sādhu sambodhitaṃ yad ayam alīka-purandara eva |
viśākhā -- katham iva ?
tuṅgavidyā -- śrūyatāṃ asmin māthura-pradeśe yācaka-dvija-kalāvadādibhir eva pañcaviṃśati-kaparrdikā-mātra-labdhaye deva! mahārājety-alīka-sambodhanaiḥ kṣudrataraika-grāmādhyakṣo'pi yathā praphullito bhavati tathaiva śakrāśanāśana-durgata-bhaṇḍa-bhaṭṭādi-vargaiḥ palaika-parimita-navanīta-mātram āptuṃ vṛndāvana-purandareti kṛtāsambhavālīka-sambodhana-pūrvaka-stavābhāsenaiva nisargāgambhīra eṣa kṛṣībalo bāḍham ātmanaḥ purnadaratā-mananena nija-jālmato'marāvatī-purandaratvam eva prakaṭīcakāra |
tatas tuṅgavidyā narma-smitam apavārya -- bhoḥ pāvana-sarovara-jambāla-jāta-jāmbunada-jāta-sutāra-muktāphalādi-vividha-ratn a-vrāta-viracita-mahā-siṃhāsanopari suṣṭhu niviṣṭasya saurabha-bharonmādīkṛtāruṇa-bhramara-kulocchalita-jhaṅkāra-rava-nikareṇānu gamyamāna-nirmala-gagana-sumanaḥ-prapañcāvirbhāvita-vara-mukuṭa-bandhāti bandhūrottamāṅgasya sānandaṃ śirasi subalena dhṛta-pariṇata-kamaṭha-kaṭhora-pṛṣṭha-supakṣa-kṛta-prakaṭa-surabhi-sudh-ka ṇābhivarṣi-pravarāṭapatrasya masṛṇatarakaratalodbhuta-tanurūha-prakara-racita-cāmara-dvayenojjvala-caturābh yām ubhaya-pārśvayor ānandenābhivījyamānasya, atisupratiṣṭhita-bandhyā-garbha-jāta-mahā-mahā-sat-puruṣa-vargaiḥ padma-gandhābhidhādivalīvardha-sañcayānāṃ sumadhura-payaḥ-pravāheṇa vṛndāṭavī-mahendratve'bhiṣiktasya, pariṇata-saśottuṅga-śṛṅga-vinirmita-mañjula-kārmukālaṅkṛta-vāma-kara-muṣṭ ikasyāsya, tad avadhi yaśaḥ-pratāpa-prakāśa-laharī brahmāṇḍa-bhare yādṛśī prasarantī vartate | tām anubhavantībhir bhavatībhir api sākṣān mahendratvaṃ yan na manyate, tad bhavatīnām anayo'yaṃ mahān eveti mayi prabhāsate |
iti niśamya sa-smitaṃ nayana-kūṇanena sa-smita-lajjita-man-mukham ālokya parasparaṃ cālokayantīṣu tāsu citrā vihasya - bhoḥ katham asau pariahasyate bhavatībhyām ? satyam evāyaṃ devendraḥ |
tuṅgavidyā - citre! iti cet sa katham atrāgataḥ ?
citrā - śrūyatām | para-ramaṇīto'yam iti sarvataḥ samadhigamya krodhinyā devā padāghātena nirbhartstas tāṃ parama-sukhada-tan-nija-bhavanaṃ ca nirvedataḥ parityajya vanam idam āgatya parama-mañjula-navīna-gopatvam ivāsādya puraścaraṇa-vidhānenaiva vṛndāvaneśvaryāḥ karṣako bhūtvā sukhena samayaṃ gamayann asti | tad enaṃ hāsya-rasa-viṣayālambanam avidhāya bāṭika-rūpa-prāghuṇe' smin sneha eva nikāmaṃ vidhīyatām |
tac chrutvā sarvāsu smera-mukhīṣu nāndīmukhī vihasya - sakhi citre! vraja eva nitya-vihāriṇi vrajendra-nandane yat kiñcit tvayedaṃ vyāhṛtam | tasya śabdārthottha-gūḍhābhiprāyeṇa bhavitavyam iti lakṣyate | tatas tasya vivecana-pūrvaka-kathanenāsmān baḍham ānandaya |
tataḥ smitvā muni-vratam ālambitavatyāṃ citrāyāṃ vṛndā sānandam āha - nāndīmukhi! asyāḥ parama-vidagdhāyā gūḍhābhiprāyaḥ sphuṭaṃ mayaiva nirvarṇyamānaḥ suṣṭhu samākarṇyatām |
nāndīmukhīn - katham asya devendratvam ? tat prakaṭaya |
vṛndā - dīvyanti krīḍantīti devāḥ - vicitra-vividha-manohara-keli-vilāsa-śālinaḥ | tathā dīvyanti viśeṣeṇa dyotante iti devāḥ | paramojjvala-tejas-taraṅga-hṛdyādbhuta-saundaryāmṛta-pravāha-śālinas teṣāṃ teṣām apīndro mahā-parivṛḍha iti devendras tebhyo'pi paramotkarṣeṇa suṣṭhu virājamāna ity arthaḥ |
nāndīmukhī sa-smitaṃ - samīcīno'yam artho vivṛtaḥ kintu para-ramaṇī-rata ity asya ko'rthaḥ ?
vṛndā - parā anyā tathā parā vipakṣā, tathā parā paramotkṛṣṭā, parā cāsau ramaṇī ceti para-ramaṇī śrī-rādhikā tasyāṃ rataḥ paramāśaktas tām eva paramānurāgeṇa ramayann ity arthaḥ |
campakalatā smitvā - vṛnde! devy api nirūpyatām |
vṛndā - nādevo devam arcayed iti caṇḍikā-paricaryāparatvāt asya devasya bhāryeti vā | kiṃ vā amaṅgale maṅgala-śabdavad iyaṃ devī |
nāndīmukhī - seyaṃ kā ?
viśākhā - etādṛśī candāvaly eva bhaviṣyati |
vṛndā smitvā maunam ālambate | sarvāḥ smitaṃ kurvanti | nāndīmukhī padāghāteneti dhārṣṭyātiśayena tasyā anuttamatā sphuṭaiva kintu parama-sukhada-tan-nija-bhavanaṃ vā katarat ?
vṛndā - niviḍatva-puṣpavattva-bhṛṅga-guñjitvādi-rāhitvāt param asukhadam | kiṃ vā parama-sukhaṃ dārayatīti parama-sukhadaṃ yat tasyā devyā nija-bhavanaṃ sakhīsthalī-nikaṭa-vartinaṃ tad apahāya |
nāndīmukhī - aho! śabdānāṃ gūḍhārtha-vijñāyās tava vyākhyā-kauśalaṃ tad asmādṛśībhir duravagāho navīna-gopatvādi-padānāṃ gūḍho'rthaḥ kṛpayā prakāśyatām | vṛndā - veṇu-viṣāṇa-laguḍa-niryoga-pāśa-giri-dhātu-citra-nava-śikhaṇḍa-guñjāhārāraṇy a-śṛṅgāra-dhāritvaṃ mañjula-navīna-gopatvaṃ tatrāpi navīna-śabdena tasya prathamato nitya-nūtanatā ca dhvanitā | puraścaraṇa-saṃvidhāneneti puraḥ saṃmukhe bhṛṅga-raṇita-kusuma-kalita-bakula-rāja-tale caraṇaṃ proddāma-madonmatta-gajendravad-vividha-vilāsa-samullāsitam itas tato bhramaṇaṃ tat-puraḥ-saraṃ yat saṃvidhānaṃ līlā-kamala-cumbana-kaṅkelli-nava-pallavavad-aṃśena nistula=nistala-dāḍimī-phala-kara-vinyāsa-kāñcan-yūthikā-samāliṅgana-pūrvaka -smita-nava-karpūra-saṃmilita-cañcala-nayana-kamalāñcalāvalokana-paramonmād aka-madhura-mādhvīka-pāyanam | tena malli-bakula-campaka-mādhavī-kanaka-yūthikādi-kusuma-cayana-vilāsa-mādhur ī-bharam anubhavantyāḥ śrī-vṛndāvana-rājadhānī-vilāsinyāḥ karṣaka ākarṣako bhūtvā tena tām unmādya nija-nikaṭam ākṛṣyety arthaḥ |
sukhena ślāghya-madhura-madhura-rasāsvādana-janita-paramānanda-sandohena samayaṃ sahaja-sarvadojjṛmbhamāṇa-vasanta-kālaṃ nirantaraṃ nirupama-vilāsa-mādhurībhiḥ saubhāgya-lakṣmī-bharaṃ gamayan prāpayann asti tayā sahānavaratam anirvacanīya-madhura-khelā-vilāsa-tat-paraḥ san sadā virājata eveti |
tato'haṃ sāntar-ānandaṃ -viśākhā-ghātini vṛnde mama vṛndāvanodyāna-pālikāpi tvaṃ katham etāsu militāsi ?
madhumaṅgalaḥ - priya-vayasya! iyam udyāna-pālī sa-lavaṇa-takra-ślathita-bhakta-bhakṣaṇāya tad-udyāna-pālanaṃ parityajya sāmpratam āsāṃ gṛha-pālī vṛttāsti | tat kathaṃ na bukkiṣyate ?
vṛndā - aye bhūsurābhāsa! kuṭabaṭo! nija-sahacara-prathama-mudira-vacana-jaladhārā-varṣeṇa praphulla-varṣābhūs tvaṃ santata-śravaṇa-kaṭu-śabdaṃ kurvan sarvān udvejayann asi |
mallī-bhṛṅgyau - devi lalite! svāminyā yad anya-patreṇa likhitam asti | tat kiṃ vismṛtaṃ bhavatyā ?
lalitā - kiṃ tat smāryatām |
mallī-bhṛṅgyau - samucita-kara-dāne yaḥ kuyuktim uttolya virodham ācarati so'tra baddhvā śīghraṃ praheya iti |
lalitā - āṃ | tat-kara-dāna-virodhī madhumaṅgala eva | tad enaṃ latā-pāśena dṛḍhaṃ nibadhya komalāyāḥ priya-sakhyāḥ savidham ānītvaiva jaṭilābhimanyu-pārśve yuvābhyām eva satvaraṃ samarpyatām | yathā sa yāva-grāma-siṃho'bhimanyur eva tāḍana-pūrvakaṃ sva-karaṃ gṛhṇāti |
madhumaṅgalaḥ antaḥ-sa-bhayam iva - vayasya! kiñcin nigūḍhaṃ kāryaṃ mama gṛhe vidyate | tat sampādyāgacchann asmi |
tato'haṃ - dhig brāhmaṇa! katham abalā-vāg-āḍambareṇa mad-agrato'pi bibheṣi ?
madhumaṅgalaḥ - mahāśūra! ghaṭṭī-pālasya tava govardhane dāna-vartanyāṃ bahuśaḥ śauryaṃ anubhūtam asti | yat tasmin dine etābhir eva vṛndāvana-kara-nimittaṃ gāndharvā-nideśena nijottarīya-paṭāñcalena baddhā nīyamānam api māṃ vīkṣamāṇa eva vilakṣas tvam āsīḥ | aham eva nija-bhūsuratvaṃ vivṛtya bhāgyena kathañcid urvārito'smi |
ity uktvā bhītim anukṛtya palāyantam iva taṃ kare gṛhītvā parāvartya mayoktaṃ - lalite! tādṛśyāḥ komalābalāyā api katham ahaṃ karaṃ dāsyāmi ? pratyuta balāt kāmam ādāsya eva |
iti niśamya netra-bhāgena mām īṣad avalokayantī rādhā susmitā āsīt |
nāndīmukhī - citre! bāṭikā-prāghuṇa ity asya kas tāvad abhiprāyaḥ ?
lalitā - nāndīmukhi! taj jānaty api kathaṃ pṛcchasi ? yat sarva-kālīna-nija-vāsa-grāma-mahāvanam apahāya vatsara-ṣaṭ-saptaka-mātram atrāgato'sti |
nāndīmukhī - priya-janma-bhūmes tyāgena kiṃ tāvat kāraṇam ?
rādhā auccaiḥ - tat-sthānasyāsvācchandyāt janatādhikyena tad-grāme nagara iva jāte abalā-vadha-bhāṇḍa-sphoṭana-nava-nīta-haraṇādi-vividha-visadṛśa-vyavasāyābh yāsena janita-bahu-vidha-vikarmābhilāṣasyāsiddhatvāt nirjane'smin mahati ghane vṛndāvane kulābalā-kulānāṃ geha-deha adhara-daśana-vasanāni svācchandyenāpahartum adhika-lālasaiva |
ity evaṃ lalitayā sphuṭaṃ vyāhṛte sa-smitaṃ sākūtam āha - lalite! sāmpratam asya tādṛśa-vyavasāyo na dṛśyate |
rādhā punar anuccaiḥ - satyam eva kathyate | yad ayaṃ samprati sva-dharma-tyāgena visadṛśa-saṃskāreṇa ca janitānyādṛśa-buddhi-kṛta-cauryādi-duṣkṛtaṃ lalitācāryayā pūrvam api vihita-niṣkṛtena nirvāsya, nirveda-kṛta-vivekena tāsām eva kṛṣi-vṛttam eva nija-dharmam ācarya prakāmaṃ śasyāny utpādya tābhyaḥ pradāya tat svāṃśam api svayam ādāya tāḥ svātmānam apy ānandayan mahāśucir iva virājate | ity eva sphuṭaṃ viśākhāpi sa-smitaṃ bhāṣitavatī |
tatas tan niśamya sarveṣu hāsa-kolāhala-mahotsavam āviṣkurvatsu sa-kapaṭāsūyaṃ mayoktam - sakhe subala! dhūrtābhir imābhir narma-bhaṅgī-miṣeṇa mama vṛndāvana-rājyādhikāritaiva dūrīkriyamāṇāstīti samadhigataṃ bhavatā | subalaḥ - na kevalam adhikāritaiva dūrīkṛtā kintu karṣako'pi kṛto'si |
vṛndā - subala! tvaṃ bahu-śruto vicakṣaṇas tathānayor api parama-snigdhaḥ | tat kathaṃ nāndīmukhyā sahānayorḥ parama-snigdhayor api rājya-hetor vivadamānayor ucita-nyāyāvalokanena virodhaṃ na davayasi ?
tato bhadraṃ bhadram iti mayā lalitayā cokte subalaḥ prāha - vayasya! prathamaṃ tāvat katham āsām etad rājyaṃ tal lalitaiva kathayatu | paścād bhavān api kathaṃ vā bhavad-rājyaṃ taj jñāpayatu |
tato'haṃ - subala! yāsāṃ vraja-deva-kanyānām ajñānenāpi saṅgam ācarya jāta-vyalīko'haṃ prāyaścittena śuddho'bhavaṃ sa kathaṃ tābhiḥ samam api punar vākovākaṃ vistarayāmi ?
vṛndā - mahāśuddha! bhavad-vāg-gandha-mātreṇāpi samudita-kaluṣa-sañcayā etā api śrī-vṛndāvana-cakravartinyā nūnam aśeṣa-vidhinā śyāmala-viṣama-śara-sarovara-mahā-tīrthe punaḥ punaḥ snapanena śuddīkṛtā eva sva-nikaṭam āpitāḥ santi tac cīrṇa-niṣkṛtayor ubhayoḥ saṃvāde doṣo nāsti | tal lalite! bhavaty eva kathayatu |
lalitā - prathamaṃ tāvad asmin vṛndāvana-rājye'syālīka-vādino dhūrtasyādhipatyaṃ tāvad dūre'stu sambandha-leśo'pi nāsti |
nāndīmukhī - katham iva ?
lalitā - sva-paitṛka-rājye bṛhad-vana eva kula-kramāgata-santata-vāsitvāt |
nāndīmukhī - kim atra pramāṇam ?
lalitā - bhāgavatādi-purāṇa-vaktṛ-vyāsādi-munīndra-vacanāny eva |
subalaḥ - lalite! madhyasthena mayā yathārtham eva vaktavyam | tvan-mukham ālokya mithyā vaktuṃ na śakyate | tad asya bṛhad-vana-rājyatvenaiva bhavatyā vṛndāvana-rājyādhipatyaṃ kim āyāti ? kintu tatra cet mahā-pramāṇam asti, tad vada |
lalitā - pratyakṣaṃ parokṣam api bahutara-purāṇa-vacana-kulam asti | tatrāpi pratyakṣa-parokṣayoḥ pratyakṣam eva balīya ity anusāreṇa pratyakṣam eva grāhyam |
nāndīmukhī - kiṃ tat pratyakṣaṃ pramāṇam ?
lalitā - mayā kiṃ tad vaktavyam ? yuṣmākam anubhūtam eva tat |
nāndīmukhī - na smaryate | tat prakāśaya |
lalitā - brahma-gṛhiṇī-sāvitrī-prabhṛti-devy-ādibhir dundubhi-vāditrādi-kolāhala-pūrvakaṃ kṛto'tra mahā-siṃhāsane you ratnābhiṣekaḥ sa ca trilokī-vāsiṣu kasya vā paramānanda-pradāyako na saṃvṛtto'sti |
tataḥ subalaḥ - lalite! etat tu tāvad anyathātvena nirūpya priya-vayasyo yuṣmān apy ātmasāt kartuṃ virājamāno vartate |
lalitā - subala! etac ced bhavad-dvipada-gopa-priya-vayasyaḥ satyam eva vakti tarhi vṛndāvana-rājye æbhiṣiktāyā mahā-siṃhāsana-sthāyā ity ādi tathaitasyāś caraṇānujīvino mamety ādi vyāhṛtya svāmy asau sāmpratam api kathaṃ tac caraṇa-paricaraṇa-mātraika-lābhāya tan-mantra-rājam ādātum āgraheṇādhyavasyann astīty ādi sarvaṃ kiṃ bhavādṛgbhir vismṛtam ?
nāndīmukhī smitvā - lalite! asya vilāsino rāja-putrasya madana-modaka-bhojino mahā-kāmukasya yat pralapitaṃ tat kim atra pramāṇaṃ syāt ? anyac ced gāḍhaṃ pramāṇaṃ syād darśaya |
vṛndā - yad yat pramāṇam iyaṃ darśayati, tat tad evāsyonmādino rāja-putrasya pakṣam āśritya yuvābhyāṃ khaṇḍyate | ato'nyat sarvatra prasiddham api pramāṇaṃ lalitātikopena noṭṭaṅkayati |
nāndīmukhī - vṛnde! tat tvayaiva tāvat kathyatām |
vṛndā - premnā nijāsādhāraṇa-sārūpya-dāna-pūrvakam iyaṃ vṛndāṭavī priya-sakhyā sva-priya-sakhītve nityaṃ nirūpitāstīti |
nāndīmukhī - kīdṛśaṃ svārūpyaṃ tat kathyatām |
vṛndā - śrūyatām -
tanor asyā jyotiḥ-parimala-carac-campaka-latā-
valī vidyud-vallī-jayi-kanaka-yūthī-tatir api |
svarūpaṃ sārūpyaṃ param agamayad vallava-pure
mukhasyāpi prodyad-ruciratara-rājīva-nivahaḥ ||1||
dṛśor īṣad ghūrṇan-nava-kuvalayānāṃ samudayas
tathā līlās tiryak-kamana-gamanonmatta-hariṇaḥ |
lasad-bimbī-vṛndaṃ vara-vikaca-bandhuka-nikaro'py
asausīdhu-syandi-sphuriad-adhara-yugmasya sukṛtī ||2||
bhujāyā vallaryaś calana-lalitāś cañcu-nicayāḥ
śukānāṃ nāsāyās tila-kusuma-sakhyā dyuti-bhṛtaḥ |
smitasya pronmīlat-kumuda-nikaro danta-surucer
alaṃ gandhair andhīkṛta-madhukarāḥ kunda-kalikāḥ ||3||
bhruvor bhaṅgī-bhrāmyad-bhramara-vara-paṅktiḥ parimitā
lalāṭasya sphūrjat-subhaga-baka-puṣpāti-suṣamā |
alaṃ veṇer udyan-mada-śikhi-śikhaṇḍāvalir asau
śruter muñjāyuktir madana-dhanuṣo jyā-dyuti-muṣaḥ ||4||
alaṃ bilvaṃ tālaṃ karakam udayac cāru-kucayoḥ
sphurad-vakṣaḥ-sthalyāḥ kanaka-kṛta-siṃhāsana-gaṇāḥ |
nitambasyaitasya sphurta-nava-ghaṇṭā-rava-bhṛtaḥ
sphuṭaṃ vaṃśa-dhvānāñcita-guru-giri-sphāra-vikaṭāḥ ||5||
varoru-dvandvasya smara-kali-samarthasya sarasa-
prabhārambhā-stambhāḥ sthala-kamala-saṅghāś caraṇayoḥ |
sadonmāda-prodyad-gaja-gamana-śikṣā-guru-gater
marālī-pālīnāṃ lalita-calitodyac-caturatā ||6||
alaṃ bhrājaj-jambū-phala-malaka-paṅkteḥ śata-mitaṃ
madhau mañju-dhvānāḥ pika-yuva-kṛtāś cāru-bhaṇiteḥ |
prasanna-śrī-vaktra-sphurita-nayana-prānta-naṭana-
kramasya smerodyat-sarasija-naṭat-khañjana-gaṇaḥ ||7||
sphurat-premṇā netrāñjana-galita-pānīya-vitater
yamī ceto-gañgā-jalam amala-cittasya satatam |
ghana-sveda-syandasya ca vividha-kāsāra-nivaho
mahārāgasyoccai ruci-rucira-guñjā-phala-kulam ||8||
sapatnī-nāsānāṃ satatam atitāpaṃ janayatāṃ
suhṛc-chreṇī-nāsā-pramadam anubelaṃ racayatām |
vapuḥ-saurabhyāṇāṃ parimilita-sarva-vraja-bhuvāṃ
nikāmaṃ kāśmīra-vraja-kamala-garbhā vara-rucaḥ ||9||
sumeroḥ kāntīnāṃ mada-damaka-dṛpyal-lava-kaṇa-
chaṭāyā vidyuc-chrī-racita-bhajanāyās tanu-rucaḥ |
sphurad-bhūmi-bhāgāḥ kanaka-nicitāḥ sadma-nivahā
guhāntaḥ-kuñjāntar-girikula-śilāś ca kvacid api ||10||
hradāḥ śrīman-nābhes tad-upari-lasal-loma-laharer
bhujaṅgālī-kālī bata vakaripor vepathū-bhṛtaḥ |
vadānyatvādīnāṃ surataru-gaṇānāṃ ratna-khacitāḥ
paraṃ romāñcānāṃ priyaka-guru-kiñjalka-nikaraḥ ||11||
pare ye muktāḥ syuḥ sthira-cara-padārthā vraja-bhuvaḥ
sadā stavyā bhavyais trijagati nikāmaṃ jana-kulaiḥ |
sad-aṅga-pratyaṅga-prakara-suṣamāyāḥ param umā-
rati-śrī-varṇyāyāḥ pariṣadi yathā yuktam api te ||12||
rameśa-svānandocchalita-parama-vyoma-purato'py
ajasraṃ visphūrjad-vipula-sukhadaika-druma-latā |
samasta-brahmāṇḍe śaśivad-udayat-prauḍha-yaśasas
tataḥ śrī-rādhāyāḥ prakaṭam aṭavīyaṃ priya-sakhī ||13||
tato'haṃ sāṭopam avadam -
vrajendra-svārājye vijayi-yuvarājatva-vidhinā
samāsiktaḥ sneha-stimitam atimitrādi-valitaḥ |
nijām etāṃ rakṣāmy aṭavim iha gocāra-miṣataḥ
kathaṃ svārūpyeṇaiva tu bhavatu vaḥ sāmpratam iyam ||14||
tac chrutvā vṛndā -
sakhitvaṃ yo yasya vrajati nija-sārūpyam athavā
na cet tasya syān no bhavati param anyasya hi tadā |
kathaṃ no gṛhṇāsi druta-gatir idaṃ hanta kathayan
svayaṃ gatvā lakṣmīṃ tad inasamarūpaṃ gaṇam api ||15||
tan niśamya sāṭṭa-hāsaṃ madhumaṅgalaḥ - bho asatya-vādini vṛnde! kurcikā-lobhena nija-devītvam utsṛjya vandinī bhūtvā, mithyā-stava-mātreṇaivāsmad-vṛndāṭavīṃ nija-sakhyāṃ sañcārayituṃ kathaṃ śakṣyasi ?
nāndīmukhī - lalite! vijña-prācīna-munīśvara-vacanaṃ vinā ko'pi nirasto na bhaviṣyati tasmāt purāṇa-vacanam eva darśaya |
lalitā - asya pakṣam āśritya tādṛgbhir evaṃ cet kathyate tadā tatra gatvā bhagavatyāḥ sakāśād bahūni purāṇa-vacanāni śrūyantām |
subalaḥ - bhavatya eva paṭhantu |
lalitā - vallava-jātīnāṃ tatrāpi strīṇām asmākaṃ purāṇa-vacana-pāṭhe'dhikāra eva nāsti |
subalaḥ - vṛndeyaṃ devī | tad iyam eva śrāvayatu |
vṛndā smṛtim abhinīya - atra subahūni vacanāni santi | tāni kati pāṭhyāni kintu anyeṣu deśeṣu anyāḥ pṛthak pṛthag devīr adhikariṇīr uktvā rādhā vṛndāvane vane iti sarvopamardakaṃ purāṇa-vacanaṃ bhagavatyāḥ sakāśāt kena vā na śrutam asti |
tatas tāsāṃ jayābhimānena praphullatām ālokya madhumaṅgalaḥ sāṭopam āha - nāndīmukhi! sarva-purāṇa-śirasi mahopaniṣadi gopāla-tāpanyāṃ vṛndāvanasya kṛṣṇa-vanatvena prathita-khyātyā vṛndāvana-rāja-dhānī-purandaratvena priya-vayasyaṃ brahma-bhavādayo'pi nirantaraṃ gāyantaḥ santīti ke vā na jānanti ? tataḥ śrutyā smṛtir bādhyate ity asmākam evedaṃ rājyaṃ susiddham | tat sakhe subala! vidāvayām ūritaḥ para-rājya-kāṅkṣiṇīḥ |
tataḥ sakhe tvam eva me priyaṅkaraḥ priya-vayasya iti sānandaṃ madhumaṅgalam āliṅgati mayi kiñcid vailakṣyam iva rādhādhiṣṭhita-nikuñjam ālokya lalitādi-mukham ālokayantyāṃ nāndīmukhyāṃ rādhā smitvā anuccaiḥ - aho kṛṣṇeti śabda-śravaṇa-mātrata evānena mahā-dūra-darśinā tad-artham abuddhvaiva para-rājye'smin sva-tātam arpayatā kiṃśuka-kusuma-sādṛśyena durvidha-bodhasya rolambasya śuka-tuṇḍa-pāna-smaraṇaṃ suṣṭhu samānītāḥ smaḥ |
tatas tasminn eva varṇa-vinyāse solluṇṭhaṃ lalitayāpi prakāśite sati kṛṣṇa-vana-śabdasyārthāntaraṃ nūnam eṣā ghaṭayiṣyatīti tad-abhiprāyaṃ manasi manāk vicārayati mayi nāndīmukhī sacamatkāraṃ māṃ prāha - jayākāṅkṣin! ekaṃ vijñāpayitum icchāmi yadi tubhyaṃ rocate |
tato'haṃ - kāmaṃ kathyatām |
nāndīmukhī - śyāma-vana-samāsam ācarya tvayā saha tat-samāsenaiva nyāyam ācarya tvāṃ parājitya svarājyam ādātuṃ laliteyam abhilaṣati |
tato'haṃ - vividha-kusuma-candana-varṇikādibhiḥ śṛṅgāra-racanācāryeyam | tad eva jānāti yad anayā tad-vana-puṣpair muhuḥ śṛṅgārito'smi | tad vyākaraṇasya keyam ?
vṛndā smitvā - vyākaraṇa-vijñaṃ-manya! tvatto'pi mat-priya-sakhī lalitā tad-vyākaraṇasya prathitācāryā | lalitā - pāmari vṛnde! apehi apehi |
vṛndā - tvat-pakṣam āśritya vivadamānāṃ māṃ kim ity ākṣipasi ?
lalitā - bhoḥ samāsācārya-śārdūla! kathaṃ svepsitāpara-samāsena vibhīṣikāṃ pradarśya mat-priya-sakhyāḥ khelāspada-kṛṣṇa-vanam idam ādātuṃ vṛthaivādhyavasyasi | yato'tra nityaṃ vaiśvānaravaj jājjvalyamāna-bahuvrīhi-karmadhārayādy-avadhāraṇataḥ svayam eva dūrād evāpasariṣyasi | [samāsābhijña kṛṣṇa-vana-śabdasya narma-cchalena tat-puruṣa-samāsaṃ viracayya para-rājyaṃ grahītuṃ katham abhilaṣasi | yad atra karmadhāraya-bahuvrīhi-samāsayor evāvakāśaḥ |]
tato mayoktaṃ - caturaṃmanye! prakaṭe'tra tat-puruṣa-samāse kathaṃ karamadhārayādi-yojanā sambhavati | bhavatu bhavatu durjana iti nyāyena tad eva tāvat kathaya śrotavyam |
rādhā anuccaiḥ - vanasyāsya ghanatā-prācaryeṇa kṛṣṇaṃ śyāmaṃ ca tad-vanaṃ ceti karmadhārayaḥ sphuta eva |
ity evaṃ lalitayāpi sphuṭaṃ bhāṣite campakalatā sa-ślāgham āha - lalite! sādhu sādhu satyaṃ satyaṃ yataḥ karmāṇi ariṣṭa-keśyādi-vadha-kāliya-damana-govardhanoddharaṇa-nitya-rāsādi-līlā dhārayati niṣpādayati prakāśayati vā ity asya vanasya karmadhārayatvaṃ sphuṭam eva prasiddham |
punar lalitā rādhānucca-bhāṣitam evānuvadati - kṛṣṇāni kvacid kvacid atiśyāmāni vanāni yatra tat kṛṣṇa-vanam iti vṛndāvanasya viśeṣaṇatvena bahuvrīhir api |
vṛndā -- satyaṃ satyaṃ kālindī-tīra-rāsa-sthalyām andhakāri-baṭa-vanaṃ, tathā govardhanopaśalya-para-rāsa-sthalyām andhakāri-niviḍa-vanaṃ sarvānanda-karaṃ suprasiddham eva |
indulekhā - lalite! satyaṃ satyaṃ bahavo brīhayo dhānyādi-śasyāni kiṃ vā kedārikā-jātatvān muktā eva brīhayaḥ | bahavo brīhayo yasmin nityasya vanasya bahuvrīhatvaṃ sphuṭam eva |
tataḥ sa-garva-garbhitaṃ hasantīṣu tāsu mayoktaṃ - nānā-kuṭa-kalpanā-nagarī-cakravartini lalite! mukham atra tat-puruṣa-samāsaṃ kalpita-karmadhāraya-bahuvrīhibhyāṃ kathaṃ davayituṃ śakyase |
lalitā - mahā-paṇḍita! tat-puruṣas tatpuruṣa iti bāraṃ bāraṃ jalpasi | tatpuruṣas tāvad aneka-vidho bhavati | tatra katamo'yaṃ sa iti suṣṭhu nirṇīya kathyatām |
mayoktaṃ - jaḍa-buddhike! kṛṣṇasya vanaṃ kṛṣṇa-vanam iti ṣaṣṭhī-tatpuruṣas trijagati suprasiddha eva |
rādhā - kṛṣṇasya vanam iti cet tarhi sakhīsthalī-baṭa-śreṇir eva puruṣa-śārdūlasya tava vanam | yataḥ ṣaṣṭhī-tatpuruṣo'pi nityaṃ tatraiva vartate |
atra ṣaṣṭhī-samāsasya sambhāvanāpi na vidyate ity evaṃ vihasya lalitayāpy ukte nāndīmukhī - lalite! eṣa te vāg-vinyāso garbhita-sandarbha iti lakṣyate tat prakāśya kathyatām |
tato lalitā netrānta-nīlotpala-mālayā mām akurvatī smita-garbhitam āha - nāndīmukhi! ṣaṣṭhī kācid ekā | tasyāḥ puruṣaḥ patir eva jano vā ṣaṣṭhī-tatpuruṣaḥ |
viśākhā sa-smitaṃ - lalite! tat-puruṣo jñāta eva | sā tāvat kā ?
lalitā - candrāvalī |
viśākhā - candrāvalī kathaṃ ṣaṣṭhī ?
lalitā - devī-gaṇa-madhye prathamaḥ kaṃsa-gopo govardhana-mallo mahā-bhairavaḥ | dvitīyā tan-mātā bhāruṇḍā caṇḍī, tṛtīyā candrāvalī-mātā mahī-karālā carcikā | caturthī śaivyā kālī | pañcamī padmā śaṅkhinī prasiddhā | ṣaṣṭhī sakhīsthalī-baṭa-vāsinī candrāvalī ṣaṣṭhī | yato baṭa-vana-vāsitvāt tasyāḥ ṣaṣṭhītvaṃ yuktam eva |
tataḥ sarveṣāṃ hāsa-kolāhala-vṛtte ahaṃ svagataṃ - aho buddher variṣṭhatā vraja-bālānāṃ, yad aham api vacanāṭopa-vilāsair nirvacanīkṛto'smi | prakāśaṃ sa-nirvedam ivāhaṃ - nāndīmukhi! asmad-datta-bhoga-rāga-masṛṇa-vasanādibhiḥ saṃvardhitābhir asmad-datta-muktā-maṇi-pravāla-kamala-rāga-marakata-vajrādi-khacita-vividha- bhūṣaṇa-bhūṣitābhiḥ sāmpratam abhinava-yauvana-mahādhana-garveṇojjhita-guru-laghu-gaṇanotkarābhir asmat-kṛṣaka-gujjara-gajjarībhir apy etābhir helollāsita-cañcala-nayana-prānta-nartana-pūrvakaṃ sāhaṅkṛti-vacanāḍambara-vinyāsa-bhareṇa samasta-vraja-sāmrājya-sārvabhaumasya paramoddaṇḍa-kumāro'ham api niravadhi-viḍambyamāno'pi kevalaṃ bhagavatī-caraṇa-parijana-mukhya-nāndīmukhī-mukham ālokya tathaika-grāma-vāsenāpakīrti-bhayena ca etat-kṛtaṃ pratīpa-vyavasitam api etāvantaṃ kālaṃ duḥkhadatvenāpi na gaṇitavān asmi |
sāmprataṃ mama doṣo na deyaḥ | adhunaiva nija-nija-vakṣasi masṛṇa-mecaka-paṭa-pariveṣṭitam ativicitrita-kārtasvara-sampūṭa-yuga-puṭitam aruṇa-dvitīyā-śaśadhara-mudrā-mudritaṃ sva-sva-parivṛḍher api kadāpy anālokita-caraṃ durlabha-nava-tāruṇya-dhanaṃ mahā-tīvra-nakha-bhañais tathaiva nirupama-daśana-cchada-padmarāga-mahā-ratnam api daśanoddhara-sāmantair api luṇṭhayitvā etā vacana-dhana-daridrā vidadhāno'smi |
iti sāṭopaṃ sahasopasṛtya tāḥ sandidhīrṣau mayi kuṭila-bhrū-nartana-valita-smita-śavalita-kaṭākṣeṇa mad-avalokana-pūrvakam itas tato manāg apasarpantīṣu sarvāsu, sa-roṣam iva lalitā - aye śyāmala rasa-pāna-nirata! apehi apehi | etāṃ te matta-tāra-bhaṭīṃ vrajeśvaryai varṇayituṃ vayaṃ calitāḥ smaḥ |
satyabhāmā sa-camatkāraṃ hasantī - vinodin! ekaṃ praṣṭum icchāmi |
kṛṣṇaḥ - priye! vijñāpaya |
satyabhāmā - rādhā-svagata-lapitāvalir eva lalitādibhir api katham anvavādi ?
kṛṣṇaḥ - priye! rādhāyāḥ kāya-vyūha-rūpā eva lalitādayas tat kathaṃ nādhigamiṣyanti ?
satyabhāmā - subhaga! rādhāyā narmottara-varṇa-vinyāsaḥ kathaṃ vā bhavan-mānasa-sañcārī babhūva ?
madhumaṅgala sa-gadgadaṃ - priyasakhi satye! parimala-mañjarī-mañjula-mṛgamadāv iva paraspara-saṃpṛktau gāndharvā-giridhāriṇau tat kathaṃ na sañcaratv iti |
iti tad-vacana-niśamana-madhura-payaḥ-pāna-parivardhita-gāndharvā-virahotkaṭa- kaṭu-garalodbhaṭa-vikaṭa-jvālā-jāla-janitābhiḥ | punaḥ punaś cālyamāna-hṛdaya-marma-nimagnārdha-bhagna-pratapta-lauha-tiryag-avaśalyojjṛ mbhita-yātanā-bharato'pi mahā-tīvra-pīḍāvalībhir abhito'vanta-nirbhara-kātaro yadā babhūva tadaiva tad-avadhānataḥ sañcarad-apūrva-jāḍya-mohonmādādi-priya-sahacara-samudaya-sahita-sūddīptata ma-stambha-kampādy-aṣṭa-sāttvika-priya-vayasyeṣu bāḍham ahaṃ pūrvakaṃ ahaṃ pūrvaka-kṣelana-vidhinā narmocchalita-paraspara-vijayāya pragāḍha-prāgalbhyam upalabhya yugapat tvaritam upary upari tam āliṅgituṃ sarvataḥ sarabhasam ārabhamāneṣu - re re vidagdha-śiromaṇiṃ-manyāḥ! khelana-samayam uttamaṃ labdhāḥ stha ity upālabhya śrīmat-premānirvacanīya-pariṇāma-viśeṣa-svarūpeṇa niravadya-hṛdya-sauhṛdyācintya-mahima-mahauṣadha-rasāti-vaśīkṛta-sapriya-par ijana-gaṇa-kṛṣṇaika-sarvasva-rūpeṇa samastātarkya-mahā-mahā-prabhāva-bahuvidha-līlādi-śakty-apaṇa-cintā-ratnādi -ratna-viñcholīka-maṅgalākareṇa nirupama-vividha-vaidagdhya-cāturya-samayādi-vijñatva-sugandha-kusumotkarān irbharārāmeṇa śrī-śrī-rasa-nāma-prāṇa-priyatama-narma-sakhena sa-bhrū-bhaṅgaṃ nayana-ghūrṇana-līlayā vihita-pratiṣedhāt svayam api ca paścād avadhāya | bho bhoḥ! anāyyam anāyyam iti rasajñāṃ daśanaiḥ saṃdaśya laghu laghu sa-saṅkocaṃ sva-pṛṣṭena dūram apasaratsu teṣu - tato'sphuṭa-bahir-vikāra-nikaraḥ sambhṛta-hṛt-kampātiśayaḥ sa śrī-śrīmān yādavendraḥ svagatam idaṃ vilalāpa - hā mat-prāṇa-kapota-vāsa-baḍabhi-prema-sphuran-mādhurī-dhārāpāra-sarid-vare! guṇa-kalā-narma-prahelīkhane! hā man-netra-cakora-poṣaka-vibdhu-jyotsnā-tate rādhike! hā hā mad-duritena kena nidhivat prāptā karāt tvaṃ cyutā ?
tataḥ satyabhāmā - yādavendra! śrīman-mukhāravindād gokula-vilāsa-mādhurī-makarandaṃ dhayantyā api mama pipāsā param ullālasīti | tat-kṛpayā tad eva punaḥ pāyaya |
kṛṣṇaḥ - priye śrūyatām |
tato madhumaṅgalenoktaṃ - sakhi lalite! priya-sakhasyāham alaṅghya-vākya-sacivo'smi | tad apūrvaṃ kam apy utkocaṃ mahyaṃ dehi | mayā mauktika-mūlyena vaḥ sācivyaṃ vidhāsyate |
viśākhā - ārya! kim apy atra nāsti | sāyaṃ sa-krośanārthaṃ tubhyaṃ varāṭikā-catuṣṭayam avaśyaṃ deyam | yadi pratītir na kriyate tvayā nāndīmukhī pratibhūr gṛhyatām |
madhumaṅgalaḥ sa-krodhaṃ - avadya-bhāṣiṇi ābhīrike! tiṣṭha tiṣṭha | eṣo'haṃ sadya eva tavaitat prāyaścittaṃ kārayann asi iti nigadya māṃ pratyuvāca - priya-vayasya! bhavan-mṛdula-vacana-druta-ghṛta-dhārayā saṃvardhita-garva-vaiśvānarābhir amūbhiḥ suṣṭhu bhavantam upālabhya mām api baddhā netuṃ vyavasīyate |
tato'haṃ - sakhe! satyaṃ satyaṃ yathā vinā rājadhānī-jayena tad-deśāḥ suṣṭhu vaśā na bhavanti | tathaitad yūtheśā parābhavam antareṇa tadīyāḥ katham amūr amūkā na bhavantu | iti nigadya rādhā-sanāthaṃ kuñjaṃ paśyan sa-nirvedaṃ punar avadaṃ - kiṃ kartavyaṃ sā kilaitad bhayenaiva mat-sānnidhyaṃ nāsāditavatī iti niśamya drutam udgrīvikāvalokanāt saṅkucantī rādhā kuñja-madhye niviṣṭaḥ babhūva |
satyabhāmā - tatas tataḥ ?
kṛṣṇaḥ - tato'haṃ - nāndīmukhi! lalitādīnāṃ tāruṇya-dhanād api tasyās tāruṇya-dhanaṃ pracurataram amūlyam apīti jñāyatām |
nāndīmukhī - katham iva ?
mayoktaṃ - yata āsāṃ tāvat sampūṭa-dvaya-parimitaṃ tat tasyās tu mahā-mataṅgaja-kumbhato'pi nistalatvenonnatatvena pariṇāhena ca pravīṇatare hṛn-madhyasthe gokula-prasiddha-taskara-bhītyeva mṛgamada-paṅkādi-lepena varṇāntaram āpite hiraṇmaya-kumbha-yugale paripūrṇaṃ tat |
nāndīmukhī - mohana! atisuguptam etad dhanaṃ kadāpi bhavad-dṛṣṭa-caraṃ vṛttam asti |
tato'haṃ sa-smitaṃ - nāndīmukhi! vidyuc-camatkṛtim iva sakṛd īkṣitam asti |
nāndīmukhī - kadā ?
mayoktaṃ - ekasminn avasare nija-sarovara-snānād uttīrya nija-madhurāṅgataś cīnāṃśukena rahasi tayā niḥsāryamāṇe payasi sumanoharaṇāya daivāt tatraivāgatena mayā manāg evāvalokitaṃ tat tataḥ sā sabhayam iva sahasaiva śyāmala-śāṭikāñcalenāvṛtavatī | samprati mad-bhāgya-vaśād yadi kutrāpi yauvana-dhana-garvitā sāsmad-rājyābhilāṣiṇī mac-cakṣuṣor aparokṣībhavet tadā nakha-daśana-bhaṭa-sāmantān antareṇāpi chāyā-dvitīyena mayā kara-kamala-yugenaiva tat-kumbha-dvayam āloḍya tāruṇya-dhanānya ātma-sātkṛtya sādhvasa-labdha-kampa-pulakāyāṃ tasyāṃ yūtha-nāthāyāṃ nirvacanī-kṛtāyāṃ tad-amātya-ghaṭeyaṃ mahā-vaikulyena sva-sva-tāruṇya-dhanaṃ gṛhītvā palāyitum api suṣṭhu-sthānam api nāpsyati kiṃ vā tad-dhana-samarpaṇa-pūrvakaṃ śuddha-bhāvena mām eva paricariṣyati | tad atikṣudrābhir ābhiḥ sva-mahimonnāha-glāni-kāriṇā vākovākena kim ?
tataḥ kiñcit smitvā nāndīmukhīṃ prati rādhā anuccaiḥ prāha - ayi capala-brahmacāriṇi! apehi apehi |
viśākhā - aho uḍḍīya calitum aśakyasya bimbīmātraika-bhojino bubhukṣitasya lolubha-śukasya manasi durlabha-madhura-drākṣā-bhakṣaṇam etat |
madhumaṅgalaḥ - priya-vayasya! mad-abhīṣṭa-pāritoṣikaṃ dehi dhruvam adhunaiva bhavad-rājyābhilāṣiṇīṃ rādhāṃ tāṃ bhavat-kara-gatāṃ vidhāsye | tato'ham - sāyaṃ miṣṭānna-bhojanaṃ dāsye |
madhumaṅgalaḥ - māthura-rāja-pārśve phutkṛtya tad-aśvārūḍhānāṃ śatam ānīya pṛṣṭha-deśe carma-rajjvā kaphoṇi-dvaya-bandha-pūrvakaṃ kaśābhis tat-patir abhimanyus tathā tāḍayitavyaḥ yathā sa eva tām ānīya dadāti |
tataḥ sarve smayayanti sma |
lalitā - viśākhe! kam api mahābhāgam uddiśya yat kiñcin nivedayāmi tat śṛṇu |
viśākhā - kathyatām |
tataḥ kadamba-bhūruhāgram abhivīkṣya lalitā - bho vṛndāvana-cara-tapasvi-vara! tvaṃ tāvat phalāhārī khyātas tat-sva-maryādhām ullaṅghya bhavad-ayogya-parama-durlabha-sādhvī-hṛdayaṅgama-mahā-dhane lālasām udvahan kathaṃ kaluṣito bhavann asi ?
viśākhā - lalite! bubhukṣito'yaṃ tapasvī phalam anālabhya etad ayogyam api kartuṃ pravṛtto'sti | tad uttama-phalam asmai samuddiśyatām | tathāpi dharma-vṛddhir bhaviṣyati |
lalitā smitam apavarya - viśākhe! kim asau mānasa-jāhnavīṃ na jānāti ?
viśākhā - sarvatra bhramaṇa-śīlo'yam atiprasiddhāṃ tāṃ kathaṃ na jñāsyati ?
lalitā - tad vāyavya-tīre sarvataś-calā kācid apūrva-padmā sphuṭam ekā vallarī vartate | tasyā madhya-bhāge parama-manoharaṃ ahrasvaṃ tumbī-phala-dvandvaṃ
tathāgre ca akṣīṇam akaṭu-bimbīphala-yugalam asti | (199)
viśākhā - gosvāmin! tvaritam eva tatra gatvā tva-yogya-tad-anuttama-phalopabhogena sādhvī-dhana-lobham apahāya sva-dharmaṃ pālayatā bhavatā parama-sukhinā bhūyatām |
tataḥ sarvāsu hasantīṣu mayoktaṃ - lalite! tapasya-sāvayācita-vṛttiḥ kara-pātrī bhakṣaṇe niṣiddhaṃ tumbīphalaṃ nopabhuṅkte | kintu atraiva nirbhara-nija-pradyota-bhareṇa yā dṛśyamānāpi na dṛśyate | tasyāḥ kāñcanavallyāḥ kroḍe madhura-rasa-maya-śrī-phala-dvandvaṃ yad vidyotate tat svayam eva saivāgatya praṇaya-pūrvakaṃ madhura-vacanenainaṃ nimantryāsya karo yadi pariveśayati, tadā tad-upabhogena sukhī bhavann asau tathāśiṣayati yathā tat-phalonnatir mahatī syāt |
tatas tan niśamya rādhā anuccaiḥ - narma-lampaṭo'yaṃ dhūrtaḥ | śaṅke vaidagdhyenātratyāṃ mad-avasthitim avadhārya mām eva kadarthayitum imāṃ vacana-bhaṅgīṃ vitanoti | tad itaḥ kuñjāntaram āsādya sva-gopanam eva nūnam ucitam |
iti manasi bhāvayantyāṃ tasyāṃ punar mayoktaṃ - priya-sakhi lalite! ayaṃ vṛndāvana-cārī mahā-vinodī kṣuṇṇa-yūtheśāṃ tvāṃ paṭṭa-rājñīṃ vidhāya tvayā sahaika-siṃhāsa upaviśya viśākhā-prabhṛti-vṛndāvana-carīṇāṃ lāsya-vilāsam ālokayitym abhilaṣati tad ājñāpyatām etā nṛtyantu |
lalitā sa-krodhaṃ - nāndīmukhi! asman-muktā-kedārikā-kara-parivartanena kim asya vidūṣakasya narma-dhanam eva dāpayituṃ vayam atra vyāghoṭyānītāḥ smaḥ ? tad etāṃ narmādi-gati-kriyām apahāya yathāsau subalena saha yathārthaṃ lekham ācarya kedārikā-karaṃ dadāti tathā vidhāyāsmān drutaṃ gṛhāya prasthāpaya |
nāndīmukhī - bhavatīnāṃ kiyān karaḥ saṃmataḥ syāt tat tāvat kathaya |
lalitā - śyāmākādi-kṣetra-karato dhānyasyādhikaḥ karo lagati | tato'pi kārpāsasya | tato'pi vāstu-bhūmeḥ pracurataraḥ | apūrvāmūlya-muktā-kedārasya tato'pi parārdha-guṇaḥ | tad-alaukika-muktā-kedārikām imāṃ dharma-śāstrokta-vṛndāvana-rājya-vihitālaukika-māna-daṇḍena parimāya lekhaṃ vidhāya ca subala eva kathayatu |
nāndīmukhī - kiyat pramāṇaṃ sa khalu māna-daṇḍaḥ ?
lalitā - mayā kathyamānaḥ sa khalu kena pratīyatāṃ | tad etat kṣetra-pālikayā sarva-śāstrābhijñayā vṛndayaiva sa nirūpayitavyaḥ |
nāndīmukhī - bhadraṃ vṛnde! madhyasthayā tvayaiva muktā-māna-daṇḍaḥ kṛtvā dīyatām |
vṛndā devī - vāstu-dhānyādi-kaṅkvādi-kārpāsa-mauktika-kṣamāḥ | mīyante'ṅguṣṭham ārabhya kramād aṅguli-pañcakaiḥ || iti | anyatra ca - apūrva-muktā-kṣetrāṇām anarghya-karato budhaiḥ | anāmikāṅguli-prāyo māna-daṇḍaḥ prakīrtitaḥ || iti |
nāndīmukhī - kṣura-pramātra-khānita-bhūmer anāyāsenaivānargha-śasyotpādakatvāt kaniṣṭhaiva |
nāndīmukhī - lalite! yady api tad eva yuktaṃ bhavati tathāpi vrajendra-kumāra-mukham ālokya bhagavatī-paricārikāṃ māṃ ca dṛṣṭvā anāmikaiva sthāpyatām |
lalitā - vṛnde! tvaṃ tāval lekha-kriyāyāṃ māna-viṣaye ca nipuṇyāsi tat sarvābhiḥ sambhūya gatvā nāndīmukhī-subala-saṃmati-pūrvakaṃ kedārikāṃ parimīyāgamyatām | nāndīmukhī - kṣuṇṇa-yūtheśvari! ekaṃ prārthayitum icchāmi |
lalitā - kāmaṃ kathyatāṃ yogyaṃ cet kartavyam |
nāndīmukhī - ayaṃ tāvat sva-deśaṃ vihāyātrāgato navīna-prāghunaḥ tatrāpi vṛndāvana-rājñīm āśrito'sti ihāpi bahv-āyāsenojjaṭa-bhūmiṃ kṛṣṭvā vaḥ prakāma-dhana-lābhaṃ vardhayann asti | tasmān māne kṛte bhavatīnāṃ bhoga-rāgādi-vyayena bahu-hānyā punaḥ kṛṣi-karaṇo vimanaska iva bhaviṣyati | kṛte'pi māne karaṃ dātum api na śakyate | ato māna-karaṇaṃ vihāya nija-bhāgam ādāya tat-samucitāṃśam api pradāyāsya prakāmam utsāhaṃ vivardhayantu bhavatyaḥ |
vṛndā - kīdṛśaṃ sa bhāgaḥ ?
nāndīmukhī - tvayā kiṃ na jñāyate ? yad asya paramojjvala-kṣetrasya samāna eva dvayor bhāgaḥ | tathāyaṃ para-grāmād āgatya kṛṣi-vṛttiṃ kurvann āste |
raṅgaṇamālā anuccaiḥ - asau para-grāma-vāsī bhaumiko na syāt | sāmprataṃ etasmin vane vāsam ācarya śrī-vṛndāvaneśākṛṣim ācarann asti | tad asya ṣaṣṭho bhāga eva prāptavyo bhavati | kathaṃ samānaṃ labhatām ?
viśākhā - ayi mugdhe! bhāga-nirṇaya-cālanayā kim asmākaṃ yato māna-pūrvakaṃ sarvadā kara-dānaṃ kartum eva mahā-rājñīnām ājñā-lekhaḥ samāgato'sti tat katham asmābhiḥ svātantryeṇaivaṃ kartuṃ śakyate ?
tato lalitā-viśākhayor mukham avalokya sva-karṇāvataṃsaṃ nāndīmukhyai netra-kūṇanena vṛndā darśitavatī | tato'lpaṃ smitvā nāndīmukhī kiñcid upasṛtya vṛndayā saha utkoca-dāna-kathan-mudrābhinayena tayor īṣad iṅgitam evādhigamya mad-antikam āgatya sānucca-bhāṣaṃ - mohana! vṛndāvana-rājñyāḥ sarvādhyakṣa-sacive khalu lalitā-viśākhe | tad anayoḥ paramottamam utkocaṃ kam api dehi | tadaiva tavābhimatam eva drutaṃ sampādayitavyam etābhyām |
tadāhaṃ sānandaṃ - sakhi nāndīmukhi! yathā anyā na jānanti tathā ime eva nirjana-kuñje mat-samīpam ānīyetāṃ yathā etad abhīṣṭam utkocaṃ dattvā prīṇayāmi |
nāndīmukhī - sundara! etāḥ khalv anayor abhinnā eva tad asaṅkocaṃ prakaṭam atraiva dehi |
tato'haṃ - svābhimatārtha-lābhena vinā pūrvam eva kathaṃ dātavyam | yadi mayy apratītiḥ syāt tarhi tvayy eva sthāpayāmi |
nāndīmukhī sa-śiraś-cālanaṃ - nahi nahi |
tato'haṃ - āṃ brahmacāriṇyās tu viṣaya-sparśe kālūṣyam iti cet tadā mat-pratīti-pātryāṃ sādhvī-pravarāyāṃ raṅgaṇamālikāyām eva tad arpayāmi |
nāndīmukhī - rasika-śekhara! prathamaṃ tāvat śrāvaya kiṃ vā kiyad vā dātavyam | tena tāvataiva vānayoḥ santoṣo bhaven na veti nirdhārayāmaḥ |
tadā mayoktaṃ - bhavatu | śrūyatām | vṛndāvana-rājasya mama vana-pālanam apahāya dhana-lobhena mad-rājñīṃ rādhikām anusṛteyaṃ vṛndā | tat prathamam utkoca-dānena kāyasthām enām ātmano vaśāṃ vidadhāmi |
nāndīmukhī - bhadram etat |
tato'haṃ - carama-śarvaryāṃ paramākalpa-kalpanācāryayā gāḍhānurāga-vihvalayā gāndharvyā yena mad-vakṣo-gaganam ākalpitaṃ tenaiva niravadyārdha-candra-padaka-rājena sva-hastenaināṃ bhūṣayāmi | tataḥ kaustubhād apy adhika-dedīpyamānenātula-tat-sahodara-mac-cumbaka-maṇinā yad gāndharvayā praguṇa-paraspara-praṇayoddhura-keli-kautukena bakula-rāja-tale parivartitaṃ apūrva-rasa-samudra-saṃloḍanāt samudbhūta-ghanībhūta-tat-sārāṃśa-rūpaṃ man-maṇito'py anarghyaṃ sva-cumbaka-mahā-ratnaṃ tat-tad-advaita-dayitam api lalitāyai dāsyāmi | yathāsphuṭam asau tena sva-karṇābhyarṇam alaṃkaromi |
tataḥ punaḥ punar viśākhā-vadanam īṣad avalokyāhaṃ sa-smitam avadam - anukṣaṇa-paramānurāga-bhareṇa sva-karābhyāṃ suṣṭhu viracayya sva-kuṇḍa-kuḍaṅgāṅgane etat priya-sakhī gāndharvā suvaidagdhyena yī̀aṃ mahyam arpitavatī | tayaiva vicitrāṅka-mālayā mad-dhṛdayākāśa-viśākhāṃ viśākhām apy alaṅkṛtya paritoṣayāmi |
tac chrutvā - alīka-rājendra! tiṣṭha tiṣṭheti vyāharantī rādhā manasaiva līlā-kamalena tāṃ tāḍayati sma |
lalitā - padmādhara-rasāhiphenāśana-pramatta! apehi apehi!
viśākhā - ārya vidūṣaka-pravara madhumaṅgala! bhavad-vayasyaḥ kiṃ bhavato'pi guruḥ kiṃ vā tasya bhavān gurur ity avagantuṃ sarvāḥ samabhilaṣanti |
lalitā - viśākhe! śrūyatām | kapaṭa-nāṭakasya yaḥ kusumaśara-nāmā naṭas tasya suprasiddho yaḥ śuci-nāmā vidūṣakas tenāyaṃ dhūrtaḥ śiṣyatvena kṛpayānugṛhīto'sti | madhumaṅgalas tu bhinna-sampradāyi-bhojana-lampaṭa-nāmno vidūṣakācāryasya prathīyān śiṣyaḥ |
viśākhā - lalite! tad enaṃ brāhmaṇaṃ miṣṭānnaṃ bhojayitum icchāmi |
lalitā - viśākhe! asau karma-sūcakaḥ paramānucāno mahā-brāhmaṇaḥ | tat katham asmākaṃ brāhmaṇetara-gopa-jātīnāṃ rāddham annam aśnātu |
viśākhā - paramottama-dvijābhyāṃ mallī-bhṛṅgābhyāṃ sva-hastenānnaṃ saṃskṛtya paramādareṇa yathāsau bhojyate tathaiva sampādanīyam |
tatas tac chrutvā krodhena kampamāna iva madhumaṅgalaḥ prāha - aye avadyavādini garvitābhīrike! etad duḥśravaṇa-narmotkaṭa-kaṭu-lavaṇa-digdha-dagdhārdha-paryuṣita-vāg-godhūm a-roṭikāḥ saṃbhojya mama madhura-karṇāv eva suṣṭhu kaṭūkṛtau, kiṃ punar mukha-vivaram | tad vidūṣaka-gopa-vadhūnāṃ yuṣmākaṃ chāyā-nikaṭa-bhūmim api kadāpi na spṛśāmi | kintu prātar evāsmaj-jāti-yājñika-vadhū-vargam upasarpiṣyāmi | tatas tena paramādareṇa mac-caraṇa-kṣālana-pūrvakaṃ kauśeya-dukūle paridhāpya sakarpūra-vāsitopalāpānaka-madhura-paramānna-sasaindhavārdraka-limpāka-nā nā-vidha-vyañjana-veṣṭita-saghṛta-sugandhi-śālyanna-phānita-śaṣkulī-kuṇḍalik ā-laḍḍuka-ghanāvartita-dugdha-rasālā-saśarkara-baddha-dadhi-vividha-baṭakotta ma-marīcādibhis tathāhaṃ bhojayiṣye | yathā vartmani succhāya-taru-mūleṣu svapan sva-gṛham āgatya saṅgavāvadhi svapann eva tiṣṭhāmi |
tatas tac-chravaṇena hāsa-kolāhale vṛtte mayoktaṃ - nāndīmukhi! kṣudra-gāminair eva sva-sva-grāma-sīmārthaṃ madhyastham ālambya nyāyaḥ kriyate | rājānas tu rājyaṃ sva-dordaṇḍa-balenaiva labhante | tad etad-rājya-hetor nyāyena kim ? mayā sahaitāḥ samaram ācarantu | tatra yasya jayo bhavet tasyaiva rājyaṃ sphuṭaṃ setsyati |
ity uktvā tad-artham iva sāṭopaṃ kiñcid upasarpati mayi tāsu ca itas tataḥ sa-bhaya-sahelanam apasarpantīṣu nāndīmukhī - vīra! sampraty asmat-samakṣam etāsām ujjvala-kula-vilasita-ballava-vadhūnāṃ dharṣaṇam etad bhavataḥ param asāmpratam eva |
ity avadhārayann ārād eva tiṣṭheti mām ābhāṣya lalitāṃ praty uvāca - lalite | sāmpratam asya vana-vīrasya nirjana-vane'smin pragalbhatā-mahatī bhavatīnāṃ tu śirīṣa-kusuma-mṛdulāni śarīrāṇi, tad deśa-kāla-balādikaṃ vīkṣya vivādaṃ tyaja |
tac chrutvā candramukhī - bho mugdhāḥ! nāndīmukhī satyaṃ kathayati | tac chṛṇudhvam | vayam abalāḥ komalāṅgyaḥ | ayaṃ tu nirjana-vana-puruṣo'ticapalaḥ | yasyā darśanād evāyaṃ sādhvasena vihvalo bhavati | sāpy asmac-cakravartinī nāntika-vartinī | sudurmukhābhimanyu-prabhṛti-vāhinī-patayo'pi sampraty etad-vṛttānabhijñā dūre vartante | tad-bhayānaka-deśe'sminn ātma-madhye dvandve patite sarvataḥ sarve luṇṭāka-duṣṭa-gamakāḥ samutthāya samasta-mauktikāni viluṇṭhya neṣyanti | tadāsmākam eva mahatī hānir bhaviṣyati | asya tu ṣaṣṭhāṃśa eva tato'lpa-hāniḥ | tad yadi sarvābhyo rocate tarhi vayaṃ saumyā iva bhavatyaḥ samprati rājya-vārtām apahāya samucitād apy adhika-mūlyena mauktikāny ādāya asya cillātakasya sparśa-mātreṇaiva janiṣyamāṇa-duṣkīrti-bharād ātmānam api saṃrakṣya sva-gṛham āsādayāmaḥ | paścād etad-vṛttānta-śravaṇād eva vṛndāvana-mahārājñī tan-muktā-pradānena drutam eva guru-prabhṛtīn santoṣya mahārāgeṇātivegena svayam atrāgatya dūrata eva kaṭakāṭopam avaṣṭabhya svayaṃ samaram akurvāṇā cañcala-nayanāñcala-pravaṇayā nīta-tīkṣṇādhāra-viṣama-śarāstra-saṃvardhita-bhrūkuṭi-dhanurdhara-sumukha- kañja-bhīṣaṇābhimanyu-prabhṛti-vāhinī-pati-dvāraiva tathā vigraha-bhaṅgīm āṭopayiṣyati | yathāyaṃ vana-madhya eva vīraṃmanyas tvaritam eva sādhvasena kampamānaḥ san bṛṃhita-hāheti-kamala-rāga-maṇi-prakara-khacita-cāru-cāṭu-cintā-rana-nikara-ra cita-mañjula-mālāṃ nija-kaṇṭhād uttāryopaḍhaukitīkṛtya tac-caraṇa-parisaraṃ śaraṇam upagacchann etat-samudita-gadgada-gadita-khara-dyuti-lavena tat-kāla-druta-citta-navanītayā tayā kāruṇyena prasādī-kṛtenaiva tad-yāvakāruṇa-maṇi-draveṇābhinava-śikhaṇḍāvataṃsaṃ śoṇam iva racayann etad-rājyaṃ tad-utpanna-nikhila-mauktikādikam api samarpya svayam api tām evānucariṣyati |
tac-chravaṇena sānandollāsa-sasmitaṃ rādhā-kuñjaṃ tiryag avalokayati mayi nāndīmukhī smitvā - gokula-pravīra! tvad-anurūpa-viṣama-śara-samara-pravīṇayā vṛndāvana-cakravartinyā samam eva bhavat-samara-paripāṭī paraṃ śobhate | etāḥ punar atīva komalās tad-abhyarṇam antareṇa tvayā saha tādṛśa-vigraha-vilāsaṃ katham ācarantu tad alīka-virodhaṃ parityajya sāmpratam anyāsām api mauktikam amūlyaṃ nirṇīyatāṃ paścād bhagavaty eva rājya-nyāyaṃ vicārayiṣyati |
tatas tāsāṃ sākūta-vacanam avadhāryaiva garvita-gopyo jitā jitā iti vadan sva-mukhe vāma-muṣṭiṃ bherīkṛtya vādayan madhumaṅgalaḥ sānandaṃ bhāṇḍavam ātanoti |
vṛndā - bho naṭa-pravara madhumaṅgala! asmac-cakravartinyām atrāyātāyām api tad-āhlādanārtham ātma-priya-sakhasya hāheti-ḍhakkā-vādyena śikṣā-vaiśiṣṭyena ṣaṭ-pado bhavan uḍḍīyoḍḍīya bhramarikām ādadānaḥ sphuṭam ito raṅgād asmād adhikam uddaṇḍaḥ tāṇḍavayann anena dvipada-gopena sārdhaṃ sugahanaṃ nandīśvara-goṣṭham āpsyasi | tadānīṃ tad-avalokanād vayam api cakṣuḥ-sāphalyam utsphārayiṣyāmaḥ |
tato'haṃ vihasya - nāndīmukhi! seyaṃ candramukhī sāmañjasya-ratā lalitādivad dvandva-pātinī na bhavati | ato vinā mūlyenāpy asyai santuṣṭena mayā mauktikāni deyāni | kintv iyaṃ mantra-vidāṃ mūrdhanyā tataḥ śvaḥ paraśvo vā parama-śuciḥ satī rahaḥ sthānam āgatya snānādinā parama-śucaye kāntadarpābhidhācārya-nirukta-mantra-paṭalaṃ mahyam upadiśatu | yatheha vṛndāvane gopenaiva mayā surādhikā-śrī-drutam eva labhyate |
tataś candramukhī kuṭilaṃ mām avalokayanty āha - aho mām api hitopadeśinīṃ kṛtānabhijñas tvaṃ kadarthayitum udyato'si ? nāhaṃ tava mantrābhijñā tan-mantra-caturā kāñcana-latair ācāryā kriyatāṃ bhavatā |
tato'haṃ - kāñcanalate! bhavad-vaidagdhyāvalokanena man-mano-bhramaras tvayi prakāmam anurajyann atīvotkaṇṭhate tat-parama-sundaratārādhikā bhavad-upakaṇṭha-vartinī mañjulataraikāvalir ekā sasmitam ālokayantīnām āsāṃ samakṣam eva paramotkaṇṭhite mad-urasi sneha-bhareṇa svayam eva tvayā yady adhīyate tarhi mūlyam antareṇāpi bhavad-abhīṣṭa-mauktikāny avaśyaṃ vitariṣyāmi | api ca mat-pariṣvaṅga-lalita-ratna-hāra-trayeṇa bhavat-kaṇṭha-madhya-nābhi-pradeśānalaṃ prasādhayiṣyāmīti tām anusarati mayi sā māṃ tiryag-avalokayantī huṃ kurvatī kiñcic apasasāra | rādhā ca sasmitaṃ kurvatī ātmani śaṅkām ādhāya sambhramam avāpa |
tato viśākhā tarjany-aṅguṣṭha-choṭikayā nāndīmukhīm abhimukhīkṛtya netra-kūṇanena raṅgaṇamālikā-tulasike darśitavatī |
nāndīmukhī vihasya - mohana! ime rādhikā-priya-caraṇa-tat-pare tad-atīva-priye raṅgaṇamālikā-tulasike tāṃ vinā-kṣaṇam api kutrāpy avasthātuṃ na śaknuvatas tad anayor muktā-mūlyaṃ nirṇīya tūrṇam ete tad-antike prasthāpaya |
tato'haṃ sāntarānandaṃ vihasya - nāndīmukhi! tulasyā adṛṣṭacara-cañcala-nayanāñcalāvaloka-lava-marikca-kṣoda-miśrita-susmita-nava- ghanasāra-lava-parimilitāśruta-cara-nava-nava-bhāṣita-makaranda-pāyanena vihvalīkṛtam iva māṃ sneha-vihvalā raṅgaṇamālikā mad-urasi nija-kuca-kuṭmalābhyām avaṣṭabhya maj-jīvātu-rūpa-svādhara-pīyūṣa-pāyanena drutaṃ sandhukṣayatv iti |
tataḥ sarvāsu hasantīṣv avanata-mukhyau te viśākhā-pṛṣṭha-lagne babhūvatuḥ |
nāndīmukhī - muktāphala-vāṇijya-vilāsin! yūtheśayor api rādhā-viśākhayor mauktika-mūlya-nirṇaye yan mano na dhatse | tatra kiṃ kāraṇam ?
tato'haṃ - sā yūtheśā mat-savidham āgatya cet svayaṃ nirṇayati | tadaiva nirṇayanīyam | tad-agocare kena nirṇīyatām ?
nāndīmukhī - vīra! mūlyaṃ tāvat prakāśaya | yathā tac-chravaṇena tan-mūlya-dravyāṇāṃ samāhṛtis tayā kriyate |
mayoktaṃ - rādhā-viśākhayor advaitād dvayor api mad-atīva-priyayor yat kiñcin mūlyaṃ kathyate tac chrūyatām | mat-pṛṣṭha-mañjulatara-tamāla-saṃvalita-masṛṇatara- dakṣiṇa-savya-bhujā-svarṇa-latayor gāndharvikā-viśākhayor lalita-natāṃsa-nihita-vilāsollasita-parimilita-supracaṇḍa-dor-daṇḍa-yugalasya surabhi-kusuma-kula-parivāsita-vana-vihāra-mādhurīm anusṛtasya parasparam aviṣama-nirupama-prema-kalāpāvalokana-kautukena mama gaṇḍa-raṅga-sthale tan-madhura-vadana-sudhākara-pravīṇa-naṭa-pravarau yugapat pṛthag vā mṛdu mṛdu tāṇḍavaṃ samullāsayantau mad-ānanda-kandaṃ kandalayatām |
kiṃ ca, rādhā-kuṇḍa-taṭī-kuḍuṅga-bhavanāṅgane bhramad-bhramara-jhaṅkṛti-parimilita-surabhi-kusuma-vṛnda-syandamāna-makar anda-mañjula-bakula-talāmala-kanaka-vedikāyāṃ mañjula-malli-kusuma-dala-kula-kalpita-praśasta-sukumāra-talpopari svarṇa- yūthikā-kusuma-kṛta-candropadhāne vāma-kaphoṇim avaṣṭabhya saṅkucita-jānu-dvayaṃ sukhopaviṣṭasya man-mano-madhupāśrayavāsantyā viśākhayā svarṇa-sampuṭa-sthita-kuṅkuma-rasaṃ kiñcit ślatham ivālokayantyā sva-sakhya-praṇaya-madhūnmādena nistala-nija-vakṣoja-yugalād ākṛṣṭa-dara-kaṭhinībhūta-surabhi-kuṅkuma-paṅka-milanād īṣad ghanīkṛtya tena mṛdu mṛdu rūṣite mama pulakita-vakṣasi mat-prāṇa-pañjara-śārikā rādhikā kadācit svasya kadācit viśākhāyāḥ kuca-sampuṭa-vikṛṣṭa-nava-mṛgamada-draveṇa saromāñcaṃ campaka-kalikāgreṇa vallari-makarāṅkura-patrāṇi praguṇākalpa-kalpanayā kalpayantī nirbhara-parasparāsamānordhva-sauhārda-saurabhya-bhareṇa camatkṛti-valita-mad-deha-mano-vākyāni paraṃ parivāsayatv iti |
ato rādhā-viśākhe sa-snehaṃ yugapat supulaka-paraspara-cātu-rakṣika-vīkṣaṇena lajjite babhūvatuḥ |
viśākhā - lalite! lampaṭatā-nāṭye tal-lampaṭa-naṭābhyām asambhava-manoratha-nāma-nāṭakasya vidhīyamānābhinaya-vīkṣaṇāya nirjana-vana-raṅge'smin yathārtha-nāmnī nāndīmukhīyaṃ mauktika-pradāna-nimittaka-vitathā-vāk-prastutyāsmān sabhāsadaḥ kartuṃ saṃrakṣya prakāreṇa viḍambayitum udyuktāsti | tad atra raṅge yasyā raṅgo vidyate sā kila kulavatī sādhvī sphuṭam asya catuḥṣaṣṭhī-kalā-vidagdhasya naṭasya lāsyam atropaviśya paśyantī bhadreṇa kula-dvayam utkīrtayatu ahaṃ tu gṛhaṃ gacchāmi |
tato nāndīmukhī -sakhi viśākhe! asya narma-karmaṭha-śīlasya durlīlasya vacana-vilāsa-mātreṇaiva kathaṃ nirvidya khidyase ? kṣaṇaṃ tiṣṭha | niḥsandeham adhunaiva muktā dāpayiṣyanty asmi iti tām ābhāsya nivartya ca mat-savidham āsādya māṃ prāha - durlīla gopa-yuvarāja! bhavad-visadṛśa-narmālāpa-śravaṇena viśākhādayo mad-upari śaśvat khidyante | tat kṛpayā samprati narma-karma-pañjikā-prapañcaṃ saṃrakṣya kraya-vikraya-pañjikām udghāṭya draviṇādi-mūlyena muktāḥ pradāya dhruvam amūr bhavat-snigdha-gāndharvā-camūs tvaritam anurañjaya |
tato'haṃ - nāndīmukhi! yadyapi rādhā mayi kāṭhinyam eva santatam ātanoti, tathāpi sahaja-snigdhasya mama manas tu tan-nāma-mātra-śravaṇād eva nāṅgam eva samastaṃ drutam anusandhatte tadānu tat-sahacarīṣu kāṭhinyena kim ? tato dina-dvayābhyantare yāvan nirṇīta-mūlyam upasthāpayanti | tāvad eva tat-suvarṇālaṅkāraṇādi-raupyādi-rasādi-priya-gavādikaṃ dhanaṃ mayi sthāpyatayā mayi saṃrakṣya etad-anurūpa-kiyan-mauktikāni gṛhṇantu |
ity ābhāṣya punaḥ kṣaṇaṃ maunena vimṛśyāha - nāndīmukhi! santata-dayita-gocāraṇa-līlayā vane vane bhramatā mayaitat sarvaṃ kutra rakṣitavyam | pratīti-pātram api ko'pi na dṛśyate | rakṣite ca para-ramaṇī-dravye lajjāpakīrtito mahad bhayaṃ labhyate | tat satyam ucyate prastuta-mūlyaṃ vinā etat kim api na sampadyata eva |
nāndīmukhī - mohana! etad apūrva-mūlyaṃ kutrāpi na dṛṣṭaṃ na vā śrutam asti |
tato'haṃ - vidagdhe nāndīmukhi! īdṛśam etad bhūmi-jātāpūrva-mauktikaṃ tvayā brahmāṇḍe kutrāpi dṛṣṭacaraṃ śrutacaraṃ vā asti ? tad-apūrva-padārthasya mūlyam apy apūrvam | tatrāpi na vayaṃ muktā-vyāpāriṇaḥ kintu kevalaṃ bhagavatī-pādānām ādeśena bhavad-āgraheṇa cātra pravartitāḥ smaḥ | tasmāc ced icchā syāt tarhi mitho nirdhārita-mūlyaṃ prastutaṃ dattvā parama-caturā etā mauktikāni gṛhṇantu | no ced gṛhaṃ gacchantu | paśya madhyāhna-prāyo divaso jātas tad vayam api godhana-sambhālanāya govardhanaṃ gacchāmaḥ |
tato nāndīmukhī sanirvedam iva lalitāntikam upetya anuccaiḥ - sakhi lalite! sakhi viśākhe! bhoḥ sarvāḥ priyasakhyaḥ!
tataḥ adbhuta-tapasvini! tiṣṭha tiṣṭha iti nāndīmukhīm ākṣipya māṃ prati lalitā smitvā - dhīra-lalita yuvarāja!
tataḥ paramānanda-sandohena mayā vicitya vicitya paramottama-mauktika-saṅcayaiḥ sva-hastena vicitra-śilpa-kalpanayā rādhāṅga-pratyaṅgābharaṇāni viracayya suvarṇa-sampuṭe nidhāya tan-nāma-mudrayā cihnitīkṛtya lalitā-viśākhādi-sakhī-maṇḍalīnāṃ ca bhūṣaṇāni tathaiva nirmāya pṛthak pṛthak sampuṭe nyasya tat-tan-nāma-mudrayā cihnitīkṛtya tathaivāgrathitāny apy uttama-mauktikāni bahūni ca nāndīmukhyā saha madhumaṅgala-subala-tat-kālāgatojjvala-vasanta-kokilādi-hastena rādhā-kuṇḍa-nikuñja-mandire prahitāni |
rādhayā smita-lalita-lalitā-viśākhādi-sakhībhiḥ samaṃ smita-śavalita-harṣeṇādāya sādara-madhura-pracuratara-pakvānna-tāmbūla-vīṭikābhir madhumaṅgalaṃ praṇaya-rūpa-gandha-candanair vara-tāmbūlaiś ca subalādikaṃ ca santoṣya tad-dhastena sva-hasta-sampādita-surabhi-sukumārāruṇa-kusuma-vicitrita-kāñcana-yūthikā-m ālya-karpūra-vāsita-tāmbūlopaḍhaukanena nirbharam ānandito'haṃ praṇayādhikyena tan-mālya-bhūṣitas tat-tāmbūlam upayuñjānaḥ sakhībhiḥ saha gosambhālanāya govardhanam āgataḥ |
tataś ca svarṇa-sampuṭaṃ samudhghāṭya lalitā tad-alaṅkaraṇena sānandam ānanditāṃ rādhāṃ prasādhayāmāsa |
tad anu lalitā-viśākhādayaḥ sakhyo'pi parasparaṃ tat-tat-sampuṭābharaṇenātmānaṃ bhūṣayāmāsuḥ | tatas tāḥ sva-sva-gṛhe gatvā tat-pracuratarādbhuta-mauktika-pradānena sva-sva-patiṃ sva-sva-gurūṃś ca paraṃ santoṣya punar gāndharvā-saras-tīra-gāndharvā-sthānīm avāpya mitho man-madhura-madhura-narma-vārtā-vinodena sukhaṃ vijahruḥ |
satyā - gokula-vilāsārāma-matta-kokila! tatas tataḥ ?
kṛṣṇaḥ - priye! śrutaṃ śrotavyam | tad alaṃ tad-ati-vārtayeti bruvann eva tan-madhura-rahasya-keli-vṛttāntodghāṭana-vaikulyātiśayenādhairyaṃ -
mat-kaṇṭhasya suvarṇa-bandhura-maṇi-vrātollasan-mālikā
mac-chabda-grahayor alaṃ parilasat-svarṇāvataṃsa-dvayī |
mat-kāyasya sugandhi-kuṅkuma-lasac-carcā parā sā kadā
hāhā yāsyati dṛk-pathaṃ mama punaḥ puṇyair agaṇyair iha ||
iti kṣaṇaṃ maunam ālambya punaḥ sautsukyaṃ -
mad-vakṣaḥ-sthala-campakāvalir iyaṃ man-netra-padma-dvayī
saudhāsiktir iyaṃ mad-eka-vilasat-sarvāṅga-lakṣmīr iyam |
mat-prāṇoru-vihaṅga-vallarir iyaṃ mat-kāmita-śrīr iyaṃ
maj-jīvātur iyaṃ mayā punar aho hā hā kadā lapsyate ||
iti vilapan sāśru-dhāras tal-līlā-smaraṇa-vihvalaṃ bhūmau nipatya sa-śabdaṃ rudantaṃ madhumaṅgalam āliṅgya tad anu - prāṇa-vallabhe! tvam eva jīvātu-rūpā rādhāsīti sa-kampaṃ sa-gadgadaṃ lapan tāṃ satyāṃ pariṣvajya muhur muhur dīrgham uṣṇaṃ ca uccair niśasann āsīt |
satyabhāmā ca - sambhrameṇa sāśru-romāñcā nija-śāṭikāñcalena taṃ vījayantī tūṣṇīm āsīt |
ity akhila-vṛttāntaṃ paurṇamāsī-śiṣyā samañjasā-mukhād ākarṇya saromāñcaṃ sakautukaṃ savyathaṃ lakṣmaṇā prāha - sakhi samañjase! tatas tataḥ ?
samañjasā -- tataḥ prathamam atisambhrameṇa kṣaṇaṃ tūṣṇīṃ sthitvā tad anu - prāṇanātha! nikhila-vraja-janaika-jīvana! jaya jaya dhairyam avalambasva dhairyam avalambasva | samāśvāsīhi samāśvāsīhīti vaiyagrya-viśaṅkaṭa-dhvaniṃ bhāṣamāṇayā muhur muhur vijanena mṛdu mṛdu madhurāṅga-mārjanena gokula-gamanārtha-prārthanādibhir eva nija-jīvita-nāthaṃ śanaiḥ śanaiḥ sandhukṣitīkṛtya nijānanta-sukha-sudhā-sindhūn nijānanta-prāṇa-parasparām api tṛṇavad dhruvam anapekṣya sadā cikīrṣita-nija-paramābhīṣṭa-tat-sukhābhāsa-lava-leśayā tac-caraṇa-paṅkajaika-gatyā satyayā tadānīm eva sakhī-dvārā tatrānīta-śrīmad-uddhava-mantri-rāja-sannirūpite samāgāmini paraśvo'hani madhura-dadhyannādi-bhojanānantaraṃ guru-dina-sita-daśamī-dhaniṣṭhābha-śubha-yoga-sambhāvita-vividha-guṇābhirā jitābhijin-nāma-san-muhūrta-vare sarvato nairvighnyena jhaṭiti samasta-praśasta-śastotpādana-puraḥsara-gokula-pura-praveśa-sampādayitrīṃ parama-maṅgala-kulojjvalita-yātrāṃ vidhāya savinaya-nirbandhena pūjya-caraṇa-śrīmad-agraja-mahānubhāvaṃ gokula-gamanārtham atyutkaṇṭhitayam api dvārakā-purābhibhāvanārtham abhisaṃrakṣya tatrabhavatī śrī-bhagavatī-pāda-padmān puro nidhāya sārdham uddhava-rohiṇīśvarībhyāṃ sakala-maṅgalāliṅgito madhumaṅgalālaṅkṛtaḥ śrī-śrīmad-vraja-nava-yuvarājas tat-kṣaṇād eva drutam itaś calitvā śrīmatā nandīghoṣa-rathena śrī-gokulopaśalyam āsādya pramada-sambhṛta-cintābhilaṣita-nijābhilaṣita-nijābhīra-śṛṅgāra-nikareṇāti-bhr ājamānaḥ san śrīmati nija-vraja-pure śubha-praveśam avaśyaṃ kariṣyatīti sudṛḍhaṃ sarva-sammatyā nirṇītam astīti tat-pariveśita-madhura-samācāra-sudhāsāram ānandāsāra-samplutā śravaṇa-caṣakaiḥ samācamya parama-saubhāgyavatī-śiromaṇi-mañjarī-satyabhāmāsamakakṣa-paṭṭa-mahiṣī sakala-sallakṣaṇa-guṇa-lakṣojjvalita-lakṣmaṇā sautsukyaṃ sālalāpa -- sakhi samañjase! etan-madhura-rasa-vārtāśravaṇād atīva utkaṇṭhitāhaṃ śrī-yādavendreṇa sārdhaṃ goṣṭhendra-goṣṭham avāpya rādhā-sakhya-puṣpa-saurabhyenātmānaṃ vāsayitum abhilaṣāmi |
samañjasā - sakhi tathaiva sarvathā bhavatu bhavatyā iti |
ādadānas tṛṇaṃ dantair idaṃ yāce punaḥ punaḥ |
śrīmad-rūpa-padāmbhoja-dhūliḥ syāṃ janma-janmani ||1||
yasyājñā-sudhayā prabodhita-dhiyā muktā-caritrair mayā
gucchaḥ puṣpa-bharair vyadhāyi ya iha śrī-rūpa-saṃśikṣayā |
jīvākhyasya mad-eka-jīvita-tanos tasyaiva dṛk-ṣaṭpadī
ghrāṇais taṃ paribhūṣitaṃ na tanutāṃ tat-keli-śīdhūtka-dhīḥ ||2||
muktā-caritra-puṣpaughair gucchaṃ gumphitam adbhutam |
vataṃsatu mat-snehāt śrīmad-rūpa-gaṇo rahaḥ ||3||
yasya saṅga-balato'dbhutā mayā
mauktikottama-kathā pracāritā |
tasya kṛṣṇa-kavi-bhūpater vraje
saṅgatir bhavatu me bhave bhave ||4||