vāgarthāv iva saṃpṛktau
vāgarthapratipattaye
jagataḥ pitarau vande
pārvatīparameśvarau
//
kva sūryaprabhavo vaṃśaḥ
kva cālpaviṣayā matiḥ
titīrṣur dustaram mohād
uḍupenāsmi sāgaram
//
mandaḥ kaviyaśaḥ
prārthī
gamiṣyāmy upahāsyatām
prāṃśulabhye phale
lobhād
udbāhur iva vāmanaḥ
//
a: (
prepsur
C)
c: (
mohād
ct C S
t
V)
atha vā kṛtavāgdvāre
vaṃśe 'smin pūrvasūribhiḥ
maṇau vajrasamutkīrṇe
sūtrasyevāsti me gatiḥ
//
so 'ham ājanamaśuddhānām
āphalodayakarmaṇām
āsamudrakṣitīśānām
ānākarathavartmanām
//
yathāvidhihutāgnīnāṃ
yathākāmārcitārthinām
yathāparādhadaṇḍānāṃ
yathākālaprabhodhinām
//
tyāgāya saṃbhṛtārthānāṃ
satyāya mitabhāṣiṇām
yaśase vijigīṣuṇāṃ
prajāyai gṛhamendhinām
//
śaiśave 'bhyastavidyānāṃ
yauvane viṣayaiṣiṇām
vārdhhake munivṛttīnāṃ
yogenānte tanutyajām
//
raghūṇām anvayaṃ vakṣye
tanuvāgvibhavo 'pi san
tadguṇaiḥ karṇam āgatya
cāpalāya pra
coditaḥ
//
d: (
^ṇoditaḥ
N P)(
^tāritaḥ
C)
taṃ santaḥ śrotum arhanti
sadasadvyaktihetavaḥ
hemnaḥ saṃlakṣyate hy agnau
viśuddhiḥ śyāmikāpi vā
//
vaivasato manur nāma
mānanīyo manīṣiṇām
āsīn mahī
kṣitām
ādyaḥ
praṇavaś chandasām iva
//
c: (^
bhṛtām
V
p
Ak)
tadanvaye
śuddhimati
prasūtaḥ śuddhimat
taraḥ
dilīpa iti rāj
endur
induḥ kṣīranidhāv iva
//
a: (
śuddhamatiḥ
C)
b: (^
tamaḥ
Am)
c: (^
endra
V)
vyūḍhorasko vṛṣaskandhaḥ
śālaprāṃśur mahābhujaḥ
ātmakarmakṣamaṃ dehaṃ
kṣātro dharma iv
āśritaḥ
//
d: (
āsthitaḥ
C)
sarvātiritasāreṇa
sarvatejo'bhibhāvinā
sthitaḥ sarvonnatenorvīṃ
krāntvā merur ivātmanā
//
ākārasadṛśaprajñaḥ
prajñayā sadṛśāgamaḥ
āgamaiḥ sadṛśārambha[ḥ]
ārambha
sadṛśodayaḥ
//
d: (
prārambha^
S V)
bhīmakāntair nṛpaguṇaiḥ
sa bhabhūvopajīvinām
adhṛṣyaś c
ābhi
gamyaś ca
yādhoratnair ivārṇavaḥ
//
c: (
^ādhi
C V
n
)
rekhāmātram api kṣuṇṇād
ā manor
vartmanaḥ param
na vyatīyuḥ prajās tasya
niyantur nemivṛttayaḥ
//
b: (
ātmano
C V)
prajānām eva
bhūty
arthaṃ
sa tābyho balim agrahīt
sahasraguṇam utsraṣṭum
ādatte hi ras
aṃ
raviḥ
//
a: (
bhṛty^
C
t
)
d: (
ān
C)
sen
ā
paricchadas tasya
dvayam evārthasādhanam
śāstre
ṣv akuṇṭhitā
buddhir
maurvī dhanuṣi cātatā
//
a: (
ā^
C S V
n
)
c: (
^eṣu vyāvṛtā
V)(
^eṣu vyāpṛtā
M
v
)(
e c'; āvyāhatā
C)
tasya saṃvṛtamantrasya
gūdhākāreṅgitasya ca
phalānumeyāḥ prārambhāḥ
saṃskārāḥ prāktanā iva
//
jugopātmānam atrasto
bheje dharmam anāturaḥ
agṛdhnur ādade so 'rth
am
asaktaḥ sukham anvabhūt
//
c: (
ān
C V Kd Kk
12
Kn Sd
12
)
jñāne maunaṃ kṣamā śaktau
tyāge ślāghāviparyayaḥ
guṇā guṇānubandhitvāt
tasya saprasavā iva
//
anākṛṣṭasya viṣayair
vidyānāṃ pāradṛśvanaḥ
tasya dharmarater āsīd
vṛddhatvaṃ jarasā vinā
//
prajānāṃ vinayādhānād
rakṣaṇād bharaṇād api
sa pitā pitaras tāsāṃ
kevalaṃ janmahetavaḥ
//
sthityai
daṇḍayato daṇḍyān
pariṇetuḥ prasūtaye
apy arthakāmau tasyāstāṃ
dharma eva manīṣiṇaḥ
//
a: (
praṇayato daṇḍaṃ
C)
dudhoha gāṃ sa yajñāya
sasyāya maghavā divam
saṃpad
vinimayenobhau
dadhatur bhuvanadvayam
//
c: (
samyag^
C)
na kilānuyayus tasya
rājāno rakṣitur yaśaḥ
vyāvṛtta yat parasvebhyaḥ
śrutau taskaratā sthitā
//
dveṣyo 'pi saṃmataḥ śiṣṭas
tasyārtasya yathauṣadham
tvājyo duṣṭaḥ priyo 'py āsīd
aṅgulīvoragakṣatā
//
d: (
daṣṭo 'ṅguṣṭha ivāhinā
*V)
taṃ vedhā vidadhe nūnaṃ
mahābhūtasamādhinā
tathā hi sarve tasyāsan
parārthaikaphalā guṇāḥ
//
sa velāvapravalayāṃ
parikhīkṛtasāgarām
ananyāśāsanām urvīṃ
śaśāsaikapurīm iva
//
tasya dākṣiṇya
ruḍhena
nāmnā magadhavaṃśajā
patnī sudakṣiṇety āsīd
adhvarasyeva dakṣiṇā
//
a: (
^yuktena
C)
kalatravantam ātmānam
avarodhe mahaty api
tayā mene manasvinyā
lakṣmyā ca vasudhādhipaḥ
//
tasyām ātmānurūpāyām
ātmajanmasamutsukaḥ
vilambitaphalaiḥ kālaṃ
sa nināya manorathaiḥ
//
saṃtānārthāya vidhaye
svabhujād avatāritā
tena dhūr jagato gurvī
saciveṣu
nicikṣipe
//
a: (
mahate sutalābhāya
C)
d: (
niveśitā
C)
gaṅgāṃ bhagīrathen
eva
pūrveṣāṃ pāvanakṣamām
icchatā
saṃtatiṃ nyastā
tena mantriṣu
kosalā
//
a: (
^aiva
V
n
)
c: (
īpsitā
V
n
)
d: (
kausalāḥ
V
n
)
athābhyarcya vidhātāraṃ
prayatau putrakāmyayā
tau daṃpatī vasiṣṭhasya
guror jagmatur āśramam
//
snigdhagambhīranirghoṣam
ek
aṃ
syandanam
āsthitau
prāvṛṣeṇyaṃ payovāhaṃ
vidyudairāvatāv iva
//
b: (
a^
S V
n
)
b: (
āśritau
Ns
2
)
mā bhūd āśramapīḍeti
parimeyapuraḥsarau
anubhāvaviśeṣāt tu
senāpari
vṛtāv
iva
//
d: (
^gatāv
C V
n
)
sevyamānau sukhasparśaiḥ
śālaniryāsagandhibhiḥ
puṣpareṇ
ūtkirair
vātair
ādhūtavanarājibhiḥ
//
c: (^
ūtkarair
C V
n
)
mano'bhirāmāḥ śṛṇvantau
rathanemisvanonmukhaiḥ
ṣaḍjasaṃvādinīḥ kekā
dvidhā bhinnāḥ śikhaṇḍibhiḥ
//
paraparākṣisādṛśyam
adūrojjhitavartmasu
mṛgadvandveṣu paśyantau
syandanābaddhadṛṣṭiṣu
//
śreṇībandhād vitanvadbhir
astambhāṃ toraṇasrajam
sārasaiḥ kala
nirhrādhaiḥ
kvacid unnamitānanau
//
c: (^
nihrādaiḥ
S)
pavanasyānukūlatvāt
prārthanāsiddhiśaṃsinaḥ
rajobhis turagotkīrṇair
aspṛṣṭālaveṣṭanau
//
sarasīṣv aravindānāṃ
vīci
vikṣobha
śītalam
āmodam upajighrantau
sva
niḥśvās
ānukāriṇam
//
b: (
^vikṣepa^
C)
d: (^
niśvās'^
C)
grāmeṣv ātmaviṣṛṭeṣu
yūpacihneṣu yajvanām
amoghāḥ pratigṛhṇantāv
arghyānupadam āśiṣaḥ
//
haiyaṃgavīnam ādāya
ghoṣavṛddhān upasthitān
nāmadheyāni pṛcchantau
vanyānāṃ mārgaśākhinām
//
kāpy abhikhyā tayor āsīd
vrajatoḥ śuddhaveṣayoḥ
himanirmuktayor yoge
citrācandramsor iva
//
tat tad bhūmipatiḥ patnyai
darśayan priyadarśanaḥ
sāyaṃ saṃyaminas tasya
maharṣer mahiṣīsakhaḥ
//
sa duṣprāpayaśāḥ prāpad
āśramaṃ śrāntavāhanaḥ
sāyaṃ saṃyaminas tasya
maharṣer mahiṣīsakhaḥ
//
vanāntarād upāvṛttaiḥ
samitkuśaphalaharaiḥ
pūryamāṇam adṛśyāgni
-pratyudyātais tapasvibhiḥ
//
b: (
skandhāsaktasamitkuṣaiḥ
C V
n
Am)
c: (
agnipratyudgamāt pūtaiḥ
C V
n
Am)
d: (
pūryamāṇaṃ tapasvibhiḥ
C V
n
Am)
ākīrṇam ṛṣipatnīnām
uṭajadvārarodhibhiḥ
apatyair iva nīvāra
-bhāgadheyocitair mṛgaiḥ
//
sekānte munikanyābhis
tatkṣaṇojjhita
vṛkṣakam
viśvāsāya vihaṃgānām
ālavālāmbupāyinām
//
b: (
viviktīkṛta^
C)
ātap
ātaya
saṃkśipta
-nīvārāsu niṣādibhiḥ
mṛgair vartitaromantham
uṭajāṅga
n
abhūmiṣu
//
a: (
^āpāya^
C)
d: (
ṇ
C S)
abhy
utthit
āgnipiśunair
atithīn āśramonmukhān
punānaṃ pavanoddhūtair
dhūmair āhutigandhibhiḥ
//
a: (
^uddhut^
C)(
^uddhṛt^
V
n
)
atha yantāram ādiṣya
dhuryān viśr
a
mayeti saḥ
tām avāro
p
ayat patnīṃ
rathād ava
tatāra
ca
//
b: (
ā
ct V
n
)
c: (
h
ct)
d: (
ruroha
C)
tasmai sabhyāḥ sabhāryāya
goptre guptatamendriyāḥ
arhaṇām arhate cakrur
munayo nayacakṣuṣe
//
vidheḥ sāyantanasyānte
sa dadarśa tapondhim
anvās
itam
arundhatyā
svāhayeva havirbhujam
//
c: (
īnam
C)
tayor jagṛhatuḥ pād
ān
rājā rājñī ca māgadhī
tau gurur gurupatnī ca
prītyā pratinanandatuḥ
//
a: (
au
C)
tam ātithyakriyāśānta
-rathakṣobhapariśramam
papraccha kuśalaṃ rājye
rājyāśramamuniṃ muniḥ
//
ath'; ātharva
nidhes
tasya
vijitāri
puraḥ puraḥ
arthyām arthapatir vācam
ādade vadatāṃ varaḥ
//
a: (
^vidas
C)
b: (
^puraḥsaraḥ
C)
upapannaṃ nanu śivaṃ
saptasv aṅgeṣu yasya me
daivīnāṃ mānuṣīṇāṃ ca
prati
hartā
tvam āpadām
//
d: (
^hantā
C)(^
kartā
Vk)
tava mantrakṛto mantrair
dūrāt
prāsamit
āribhiḥ
pratyādiśyanta iva me
dṛṣta
lakṣa
bhidaḥ śarāḥ
//
b: (
saṃyamit'^
C)(
saṃśamit'^
V)
d: (
^lakṣa^
ct)
havir āvarjitaṃ hotas
tvayā vidhivad agniṣu
vṛṣṭ
ir
bhavati sasyānām
avagrahaviśoṣiṇām
//
c: (
yai
C
t
V
n
)
puruṣāyuṣajīvinyo
nirātaṅkā nirītayaḥ
yan madīyāḥ prajās
tasya
hetus tvadbrahmavarcasam
//
c: (
tatra
C S V)
tvayaivaṃ cintyamānasya
guruṇā brahmayoninā
sānubandhāḥ kathaṃ na syuḥ
saṃpado me nirāpadaḥ
//
kiṃ tu vadhvāṃ tavaitasyām
adṛṣṭasadṛśaprajam
na mām avati sadvīpā
ratnasūr api medinī
//
nūnaṃ mattaḥ paraṃ vaṃśyāḥ
piṇḍavicchedadarśinaḥ
na prakāmabhujaḥ śrāddhe
svadhāsaṃgrahatatparāḥ
//
matparaṃ durlabham matvā
nūnam āvarjitaṃ mayā
payaḥ pūrv
aiḥ
svaniḥśvāsaiḥ
kavoṣṇam upa
bhujyate
//
c: (
e
C V)
c: (
sva^niḥśvāsa^
S)(
sva^niḥśvāsa^
C
t
)(
sa^niḥśvāsaṃ
V)
d: (
^bhuñjate
C V)
so 'ham ijyāviśuddhātmā
prajālopanimīlitaḥ
prakāśaś c
āprakāśas
ca
lokāloka ivācalaḥ
//
c: (c
āndhakāraś
C V)
lokāntarasukhaṃ puṇyaṃ
tapodānasamudbhavam
saṃtatiḥ śuddhavaṃśyā hi
paratreha ca śarmaṇe
//
tayā hīnaṃ
vidhātar
māṃ
kathaṃ paśyan na dūyase
siktaṃ svayam iva snehād
vandhyam āśrama
vṛkṣakam
//
a: (
vinetar
C)(
vitānaṃ
*V)
d: (
^pāpadam
C)
asahyapīḍaṃ bhagavann
ṛṇam antyam avehi me
aruṃtudam ivālānam
anirvāṇasya
dantinaḥ
//
d: (
navabaddhasya
C)
tasmān mucye yathā tāta
saṃvidhātuṃ tathārhasi
ikṣvākūṇāṃ durāpe 'rthe
tvadadhīnā hi siddhayaḥ
//
iti vijñāpito rājñā
dhyānastimitalocanaḥ
kṣaṇamātram ṛṣis tasthau
suptamīna iva hradaḥ
//
so 'paśyat praṇidhānena
saṃtateḥ stambhakāraṇam
bhāvitātmā bhuvo bhartur
athainaṃ pratyabodhayat
//
purā śakram upasthāya
tavorvīṃ prati yāsyataḥ
āsīt kalpatarucchāyām
āśritā surabhiḥ pathi
//
dharmalopabhayād rājñīm
ṛtusnātām
imāṃ smaran
pradakṣiṇakriy
ārhāyāṃ
tasyāṃ tvaṃ sādhu nācaraḥ
//
a: (
imāṃ devīm ṛtusnātāṃ
C)
b: (
^tāṃ tu saṃsmaran
S)(
^tāṃ śrutvā sāpi
C)
b: (
imāṃ saṃcintya
V
satvaraḥ
)
c: (^
ātītas
C)
d: (
tasyāḥ kopam ajījanaḥ
C)
avajānāsi māṃ yasmād
atas te na bhaviṣyati
matprasūtim anārādhya
prajeti tvāṃ śaśāpa sā
//
sa śāpo na tvayā rājan
na ca sārathinā śrutaḥ
nadaty ākāśaṅgāyāḥ
srotasy uddāmadiggaje
//
īpsitaṃ
tadavajñānād
viddhi sārgalam ātmanaḥ
pratibadhnāti hi śreyaḥ
pūjyapūjāvyatikramaḥ
//
a: (
avehi
C)
b: (
yatnāpekṣaṃ manoratham
C)
haviṣe dīrghasattrasya
sā cedānīṃ pracetasaḥ
bhujaṃgapihitadvāraṃ
pātālam adhitiṣṭhati
//
sutāṃ tadīyāṃ
surabheḥ
kṛtvā pratinidhiṃ śuciḥ
ārādhaya saptnīkaḥ
prītā kāmadughā hi sā
//
a: (
sa gāṃ madīyāṃ
*V)
b: (
sa tvam ekāntarāṃ tasyā madīyāṃ vatsa mātaram
C)
d: (
sā vāṃ kāmaṃ vidhāsyati
C)
iti vādina evāsya
hotur āhutisādhanam
anindyā nandinī nāma
dhenur āvavṛte vanāt
//
lalāṭodayam ābhugnaṃ
pallavasnigdhapāṭalā
bibhratī śvetaromāṅkaṃ
saṃdhyeva śaśinaṃ navam
//
bhuvaṃ koṣṇena kuṇśodhnī
medhyenāvabhṛthād api
pasraveṇ
ābhivarṣantī
vatsālokapravartinā
//
c: (
prasnaven^
ct Ns
1
)
rajaḥkaṇaiḥ khuroddhūtaiḥ
spṛśadbhir gātram antikāt
tīrthābhiṣeka
jāṃ śuddhim
ādadhānā mahī
kṣitaḥ
//
c: (
^saṃśuddhim
V
n
)
d: (
^pateḥ
C)(
^bhṛtaḥ
V)
tāṃ puṇyadarśanāṃ dṛṣtvā
nimittajñas tapo
nidhiḥ
yājyam
āśaṃsitāvandhy
a
prārthanaṃ
punar abravīt
//
b: (
^dhanaḥ
C)
c: (
yācyam
C)
c: (
aṃ
C S)
d: (
pārthivaṃ
C S)
adūravartinīṃ siddhiṃ
rājan vigaṇayātmanaḥ
upasthiteyaṃ kalyāṇī
nāmni kīrtita eva yat
//
vanyavṛtt
ir
imāṃ śaśvad (?)
ātmānugamanena
gām
vidyām abhyasaneneva
prasādayitum arhasi
//
a: (
im
J)
b: (
samyagārādhanena
C)
prasthitāyāṃ pratiṣṭhethāḥ
sthitāyāṃ
sthitim
ācareḥ
niṣaṇṇāyāṃ niṣīdāsyāṃ
pītāmbhasi piber apaḥ
//
b: (
sthānam
C
t
V)
vadhūr bhaktimatī cainām
arcitām ā tapovanāt
pra
yatā
prātar anvetu
piteva dhuri putriṇām
//
c: (
^yātāṃ
C)
ity ā prasādād asyās tvaṃ
paricaryāparo bhava
avighnam astu te
stheyāḥ
sāyaṃ pratudvrajed api
//
c: (
bhūyāḥ
V
n
)
tatheti pratijagrāha
prītimān saparigrahaḥ
ādeśaṃ deśakālajñaḥ
śiṣyaḥ śāsitur ānataḥ
//
atha pradoṣe doṣajñaḥ
saṃveśāya viśaṃpatim
sūnuḥ sūnṛtavāk sraṣṭur
visasarj
odita
sriyam
//
d: (
orjita^
C N P)
satyām api tapaḥsiddhau
niyamāpekṣayā muniḥ
kalpavit kalpayām āsa
vanyām evāsya saṃvidhām
//
nirdiṣṭāṃ kulapatinā sa parṇaśālām
adhyāsya prayataparigrahadvitīyaḥ
tacchiṣyādhyayananiveditāvasānāṃ
saṃviṣṭaḥ kuśaśayane niśāṃ nināya
//
atha prajānmām adhipaḥ prabhāte
jāyāpratigrāhitagandhamālyām
vanāya pītapratibaddhavatsāṃ
yaśodhano dhenum ṛṣer mumoca
//
tasyāḥ khuranyāsapavitrapāṃsum
apāṃsulānāṃ dhuri kīrtanīyā
mārgaṃ manuṣyeśvaradharmapatnī
śruter ivārthaṃ smṛtir anvagacchat
//
nivartya rājā dayitāṃ dayālus
tāṃ saurabheyīṃ surabhir yaśobhiḥ
payodharībhūtacatuḥsamudrāṃ
jugopa gorūpadharām ivorvīm
//
vratāya tenānucareṇa dhenor
nyaṣedhi śeṣo 'py anuyāyivargaḥ
na cānyatas tasya śarīrarakṣā
svavīryaguptā hi manoḥ prasūtiḥ
//
āsvādavadbhiḥ kavalais tṛṇānaṃ
kaṇḍūyanair daṃśanivārṇaiś ca
avyāhat
aiḥ
svairagat
aiḥ
sa tasyāḥ
samrāṭ samārādhantatparo 'bhūt
//
c: (
a^
C S)
c: (
eḥ
C)
sthitaḥ sthitām uccalitaḥ prayātāṃ
niṣeduṣīm āsana
bandha
dhīraḥ
jalābhilāṣī jalam
ādadhānāṃ
chāveya tāṃ bhūpati anvagacchat
//
b: (
^vān sa
C
t
)
c: (
ādadānāṃ
ct Sk)
sa
nyastacihnām api
rāja
lakṣmīṃ
tejoviśeṣānumitāṃ dadhānaḥ
āsīd anāviṣkṛtadānarājir
antarmadāvastha iva dvipendraḥ
//
a: (
saṃ^
V
n
)
a: (
rājya^
V
n
)
latāpratānodgrathitaiḥ sa kiśair
adhijaydhanvā vicacāra dāvam
rakṣāpadeśā
n muni
homadhenor
vanyān vineṣyann iva duṣṭasattvān
//
c: (
^d guru^
C)
viṣṛṣṭapārśvānucarasya tasya
pārśvadrumāḥ pāśabhṛtā samasya
udīrayām āsur ivonmadānām
ālokaśabdaṃ vayasāṃ virāvaiḥ
//
marutprayuktāś ca marutsakhābhaṃ
tam arcyam ārād abhivartamānam
avākiran bālalatāḥ prasūnair
ālokaśabdaṃ vayasāṃ virāvaiḥ
//
dhanurbhṛto 'py asya dayārdrabhāvam
ākhyātam antaḥkaraṇair viśaṅkaiḥ
vilokayantyo vapur āpur akṣṇāṃ
prakāmavistāraphalaṃ hariṇyaḥ
//
sa kīcakair mārutapūrṇarandhraiḥ
kūjadbhir āpāditavaṃśkṛtyam
śuśrāva kuñjeṣu yaśaḥ svam uccair
udgīyamānaṃ vanadevatābhiḥ
//
ṛktas tuśārair girinirjharāṇām
anokahākamptapuṣpagandh
ī
tam ātapaklāntam anātapatram
ācārapūtaṃ pavanaḥ siṣeve
//
b: (
iḥ
C S V
n
)
śaśāma vṛṣṭyāpi vinā davāgnir
āsīd viśeṣ
ā
phalapuṣpavṛddhiḥ
ūnaṃ na sattveṣv adhiko babādhe
tasmin vanaṃ gopatri gāhamāne
//
b: (
āt
C V)
saṃcārapūtāni digantarāṇi
kṛtvā dinānte nilayāya gantum
pracakrame pallavarāgatāmrā
tasmin vanaṃ gopatri gāhamāne
//
tāṃ devatāpitratithikriyārthām
anvag yayau madhyamalokapālaḥ
babhau ca sā
tena satāṃ matena
śraddheva sākṣād vidhinopapannā
//
c: (
matena satāṃ tena
Ns
2
)
sa palvalottīrṇavarāhayūthāny
āvāsavṛkṣonmukhabarhiṇāni
yayau mṛgādhyāsitaśādvalāni
śyāmāyamānāni vanāni paśyan
//
āpīnabhārodvahanaprayatnād
gṛṣṭir gurutvād vapuṣo narendraḥ
ubhāv alaṃcakratur añcitābhyāṃ
tapovanāvṛttipathaṃ gatābhyām
//
vasiṣṭhadhenor anuyāninaṃ tam
āvartamānaṃ vanitā vanāntāt
papau nimeṣālasapakṣmapaṅktir
upoṣitābhyām iva locanābhyām
//
puraskṛtā vartmani pārthivena
pratyudgatā pārthivadharmpatnyā
tadantare sā virarāja dhenur
dinakṣapāmadhyagateva saṃdhyā
//
pradakṣiṇīkṛtya payasvinīṃ tāṃ
sudakṣiṇā sākṣatapātrahastā
praṇamya cānarca viśālam asyāḥ
śṛṅgāntaraṃ dvāram ivārthasiddheḥ
//
vatsotsukāpi stimitā saparyāṃ
pratyagrahīt seti nanandatus tau
bhaktyopapanneṣu hi tavidhānāṃ
prasādacihnāni puraḥphalāni
//
guroḥ sadārasya nipīḍya pādau
samāpya sāṃdhyaṃ ca vidhiṃ dilīpaḥ
dohāvasāne punar eva dogdhrīṃ
bheje bhujocchinnaripur niṣaṇṇām
//
tām antikanyastabalipradīpām
anvāsya goptā gṛhiṇīsahāyaḥ
krameṇa suptām
anu
saṃviveśa
suptotthitāṃ prātar an'(?)ūdatiṣṭhat
//
c: (
anu^
C S)
itthaṃ vrataṃ
dhārayataḥ
prajārthaṃ
samaṃ mahiṣyā mahanīyakīrteḥ
sapta vyatīyus triguṇāni tasya
dināni dīnoddharaṇocitasya
//
a: (
pālayataḥ
C S V
n
)
anyedyur ātmānucarasya bhāvaṃ
jijñāsamānā munihomadhenuḥ
gaṅgāprapātānta
vi
rūḍhaśaṣpaṃ
gaurīguror gahvaram āviveṣa
//
c: (
^ni^
N P)
ity adriṣobhāprahitekṣaṇena
ity adriṣobhāprahitekṣaṇena
alakṣitābhyutpatano nṛpeṇa
prasahya siṃhaḥ kila tāṃ cakarṣa
//
tadīyam ākranditam ārtasādhor
guhānibaddhapratiśabdadīrgham
raśmiṣv ivādāya nagendra
saktāṃ
nivartayām āsa nṛpasya dṛṣṭim
//
c: (
^dattāṃ
V
n
)
sa pāṭalāyāṃ gavi tasthivāṃsaṃ
dhanurdharaḥ kesariṇaṃ dadarśa
adhityakāyām iva dhātumayyāṃ
l
odhradrumaṃ sānumataḥ praphul
lam
//
d: (
r
S V
n
)
d: -(
tam
M
v
)
tato mṛgendrasya mṛgendragāmī
vadhāya vadhyasya śaraṃ śaraṇyaḥ
jātābhiṣaṅgo nṛpatir niṣaṅgād
uddhartum aicchat prasabhoddhṛtāriḥ
//
vāmetaras tasya karaḥ prahartur
nakhaprabhābhūṣitakaṅkapattre
saktāṅguliḥ sāyakapuṅkha eva
citrārpitārambha invāvatasthe
//
bāhupratiṣṭambhavivṛddhamanyur
abhyarṇam āgaskṛtam aspṛśadbhiḥ
rājā svatejobhir adahyatāntar
bhogīva mantrauṣadhiruddhavīryaḥ
//
tam āryagṛhyaṃ nigṛhītadhenur
manuṣyavācā manuvaṃśaketum
vismā
y
ayan vismitam ātmavṛttau
siṃhorusattvaṃ
nijagāda siṃhaḥ
//
c: (
p
C S M
v
V)
d: (
bhūpālasiṃhaṃ
C S V)
alaṃ mahīpāla tava śrameṇa
prayuktam apy astram ito vṛthā syāt
na pādaponmūlanaśakti raṃhaḥ
śiloccaye mūrchati mārutasya
//
kailāsagauraṃ vṛam ārurukṣoḥ
pādārpaṇānugrahapūtapṛṣṭam
avehi māṃ kiṃkaram aṣṭamūrteḥ
kumbhodaraṃ nāma nikumbha
mitram
//
d: (
^tulyam
C S V Cm)
amuṃ puraḥ paśyasi devadāruṃ
putrīkṛto
'sau
vṛṣabhadhvajena
yo hemakumbhastananiḥsṛtānāṃ
skandasya mātuḥ payasāṃ rasajñaḥ
//
b: (
'yaṃ
V
n
)
kaṇḍūyamānena kaṭaṃ kadācid
vanyadvipenonmathitā tvag asya
athainam adres tanayā śuśoca
senānyam ālīḍham ivāsurāstraiḥ
//
tadā prabhṛty eva vanadvipānāṃ
trāsārtham asminn aham adikukṣau
vyāpāritaḥ śūlabhṛtā vidhāya
siṃhatvam aṅkāgatasattvavṛtt
i
//
d: (
iḥ
C V
n
)
tasyālam eṣā kṣudhitasya tṛptyai
pradiṣṭakālā parameśvareṇa
upasthitā śoṇitapāraṇā me
suradviṣaś cāndramasī sudheva
//
sa tvaṃ nivartasva vihāya lajjāṃ
gur
or
bhavān darśitaśiṣyabhaktiḥ
śastreṇa rakṣyaṃ yad aśakya
rakṣaṃ
na tad yaśaḥ śastrabhṛtāṃ
kṣiṇoti
//
b: (
au
C)
c: (
^rakṣyaṃ
C V
n
)
d: (
kṣaṇoti
V
n
)
iti pragalbhaṃ purusādhirājo
mṛgādhirājasya vaco niśamya
pratyāhatāstro giriśaprabhāvād
ātmany avajñāṃ śithilīcakāra
//
pratyabravīc cainam iṣuprayoge
tatpūrva
saṅge
vitathaprayatnaḥ
jaḍīkṛtas tryambaka
vikṣaṇena
vajraṃ mumukṣann iva vajrapāṇiḥ
//
b: (
^bhaṅge
J M Ns)
c: (
^vikṣitena
C N P S)
pratyāha vainaṃ śaramokṣavandhyo
mā pattraparvāt svarabhedam āptaḥ
prahīṇapūrvadhvaninādhirūḍhas
tulām asārena śaradghanena
//
2.42*: (V
n
pāṭhāntaram)
saṃruddhaceṣṭ
asya
hetuḥ
hāsyaṃ vacas tad yad ahaṃ vivakṣuḥ
antargataṃ prāṇabhṛtāṃ hi veda
sarvaṃ bhavān bhāvam ato 'bhidhāsye
//
a: (a[
ḥ sa
C][
s tu
V
n
)
mānyaḥ sa me sthāvarajaṅgamānāṃ
sargasthiti
pratyavahāra
hetuḥ
guror apīdaṃ dhanam āhitāgner
naśyat purastād anupekṣaṇīyam
//
b: (
^pratyupahāra^
V
n
)
sa tvaṃ madīyena śarīravṛttiṃ
dehena nirvartayituṃ
prasīda
dināvasānotsukabālavatsā
vi
sṛjyatāṃ
dhenur iyaṃ maharṣeḥ
//
b: (
yatasva
Sk)
d: (
^mucyatāṃ
C V Sk)
athāndhakāraṃ giri
gahvarāṇāṃ
daṃṣṭrāmayūkhaiḥ śakalāni kurvan
bhūyaḥ sa bhūteśvarapārśvavartī
kiṃcid vihasyārthapatiṃ babhāṣe
//
a: (
^kandarāṇāṃ
V
c
)
ekātapatraṃ jagataḥ prabhutvaṃ
navaṃ yayaḥ kāntam idaṃ vapuś ca
alpasya hetor bahu hātum icchan
vicāramūdhaḥ pratibhāsi me tvam
//
bhūtānukampā tava ced iyaṃ gaur
ekā bhavet svastimatī tvadante
jīvan punaḥ śaśvad upaplavebhyaḥ
prajāḥ prajānātha piteva pāsi
//
athaikadhenor aparādha
caṇḍād
guroḥ kṛṣānupratimād bibheṣi
śakyo 'sya manyur bhavatā vinetuṃ
gāḥ koṭiśaḥ sparśayatā ghaṭodhnīḥ
//
a: (^
daṇḍād
C V)
tad rakṣa kalyāṇaparaṃparāṇāṃ
bhoktāram ūrjasvalam ātmadeham
mahītalasparśana
mātrabhinnam
ṛddhaṃ hi rājyaṃ padam aindram āhuḥ
//
c: (
^bhinnamātram
V
t
)
etāvad uktvā virate mṛgendre
pratisvanen
āsya
guhāgatena
śiloccayo 'pi kṣitipālam uccaiḥ
prītyā tam evārtham abhāṣateva
//
b: (
ātma^
C)
niśamya devānucarasya vācaṃ
manuṣyadevaḥ punar apy uvāca
dhenvā tad
adhyāsita
kātarākṣyā
nirīkṣyamāṇaḥ sutarāṃ dayāluḥ
//
c: (
^adhyāsana^
V
n
)
kṣatāt kila trāyata ity udagraḥ
kṣatrasya śabdo bhuvaneṣu rūḍhaḥ
rājyena kiṃ tadviparītavṛtteḥ
prāṇair upakrośamalīmasair vā
//
kathaṃ nu śakyo 'nunayo maharṣer
viśrāṇan
āc cānya
payasvinīnām
imām anūnāṃ surabher avehi
rudraujasā tu pahṛtaṃ tvayāsyām
//
b: (
^ād anya^
C S V)
seyaṃ svadehārpaṇaniṣkrayeṇa
nyāyyā mayā mocayituṃ bhavattaḥ
na pāraṇā syād vi
hatā
tavaivaṃ
bhaved aluptaś ca muneḥ kriyārthaḥ
//
c: (
^phalā
C)
bhavān apīdaṃ paravān avaiti
mahān
hi yatnas
tava devadārau
sthātuṃ niyoktur
na hi śakyam
agre
vināśya rakṣyaṃ svayam akṣatena
//
b: (
prayatnas
C)
c: (
yad aśakyam
S V
n
)
kim apy ahiṃsyas tava cen mato 'haṃ
yaśaḥśarīre bhava me dayāluḥ
ekāntavidhaṃsiṣu madvidhānāṃ
piṇḍeṣv anāsthā khalu bhautikeṣu
//
saṃbandham ābhāṣaṇapūrvam āhur
vṛttaḥ
sa nau saṃgatayor vanānte
tad bhūtanāthānuga nārhasi tvaṃ
saṃbandhino me praṇayaṃ vihantum
//
b: (
jātaḥ
C)
tatheti gām uktavate dilīpaḥ
sadyaḥ pratiṣṭambhavimuktabāhuḥ
sa nyasta
śastro haraye svadeham
upānayat piṇḍam ivāmiṣasya
//
c: (
saṃnyasta^
Ns
2
S V
n
)
tasmin kṣaṇe pālayituḥ prajānām
utpaśyataḥ siṃhanipātam ugram
avāṅ
mukhasy'opari puṣpavṛṣṭiḥ
papāta vidyādharahastamuktā
//
c: (
adho^
V
t
)
uttiṣṭha vatsety amṛtāyamānaṃ
vaco niśamyotthitam utthitaḥ san
dadarśa rājā jananīm iva svāṃ
gām agrataḥ prasraviṇīṃ na siṃham
//
taṃ vismitaṃ dhenur uvāca sādho
māyāṃ mayodhbhāvya parīkṣito 'si
ṛṣiprabhāvān mayi nāntako 'pi
prabhuḥ prahartuṃ kim utānyahiṃsr
āḥ
//
d: (
aḥ
C)
bhaktyā gurau mayy anukampāya ca
prītāsmi te
putra
varaṃ vṛṇīṣva
na kevalānāṃ payasāṃ prasūtim
avehi māṃ kāmadughāṃ prasannām
//
b: (
vatsa
C V
n
)
tataḥ samānīya
samānit
ārthī
hastau svahastārjitavīraśabdaḥ
vaṃśasya kartāram anantakīrt
iṃ
sudakṣiṇāyāṃ tanayaṃ yayāce
//
a: (
samānit'^
C
t
V
n
)
c: (
iḥ
V
n
)
saṃtānakāmāya tatheti kāmaṃ
rājñe pratiśrutya payasvinī sā
dugdhvā payaḥ pattrapuṭe madīyaṃ
putr'; opa
bhuṅkṣv'
eti tam ādideśa
//
d: (
^yuṅkṣv'
M
v
)
vatsasya homārthavidheś ca śeṣam
ṛṣer
anujñām adhigamya mātaḥ
ū
dhasyam icchāmi tavopabhoktumyaṃ
ṣaṣṭhāmśam urvyā iva rakṣitāyāḥ
//
b: (
guror
C S V
n
)
c: (
au
C J M)
itthaṃ kṣitīśena vasiṣṭhadhenur
vijñāpitā prītatarā babhūva
tadanvitā haimavatāc ca kukṣeḥ
pratyāyayāv āśramam aśram
eṇa
//
d: (
''; aiva
V
n
)
tasyāḥ prasannendumukhaḥ prasādaṃ
gurur nṛpāṇāṃ gurave nivedya
praharṣacihn
ānumitaṃ priyāyai
śaśaṃsa vācā punaruktayeva
//
c: (
mukhaprasād^
C)
sa nandinīstanyam aninditātmā
sadvatsalo vatsa
hutāvaśeṣam
papau vasiṣṭhena kṛtābhyanujñaḥ
śubhraṃ
yaśo
mūrtam
iv
ātitṛṣṇaḥ
//
b: (
^nipītaśeṣam
C *V)
d: (
śuddhaṃ
C *V
n
)
d: (
bhūya
*V
n
)
d: (
ātritṛptaḥ
C)(
ādhitṛṣṇaḥ
*V
n
)
prātar yathoktavratapāraṇānte
prāsthānikaṃ svastyayanaṃ prayuja
tau daṃpatī svāṃ prati rājadhānīṃ
prasthāpayām
āsa vaśī vasiṣṭhaḥ
//
d: (
saṃpreṣayām
V)
pradakṣiṇīkṛtya hutaṃ hutāśam
anantaraṃ bhartur
arundhatīṃ ca
dhenuṃ savatsāṃ ca nṛpaḥ pratasthe
sanmaṅgalodagratar
aprabhāvaḥ
//
b: (
tataś ca hotāram
C
t
)
d: (
^ānubhāvaḥ
V
t
)
śrotābhirāmadhvaninā rathena
sa dharmapatnīsahitaḥ sahiṣṇuḥ
yayāv anudghāta
sukhena
mārgaṃ
sven
eva
pūrṇena manorathena
//
c: (
^rayeṇa
C)
d: (
aiva
V
n
)
tam āhitautsukyam adarśanena
prajāḥ prajārthavrata
karśit
āṅgam
netraiḥ papus tṛptim anāpnuvadbhir
navodayaṃ nātham ivauṣadhīnām
//
b: (^
karṣit'^
C)
puraṃdaraśrīḥ puram utpatākaṃ
praviśya paurair abhinandyamānaḥ
bhuje bhuaṃgendrasamānasāre
bhūyaḥ sa bhūmer dhuram āsasañja
//
atha nayanasamutthaṃ jyotir atrer iva dyauḥ
surasarid iva tejo vahniniṣṭhyūtam aiśam
narapatikulabhūtyai garbham ādhatta rājñī
gurubhir abhiniviṣṭaṃ lokapālānubhāvaiḥ
//
athepsitaṃ bhartur upasthitodayaṃ
sakhījanodvīkṣaṇakaumudī
mukham
nidānam ikṣvākukulasya saṃtateḥ
sudakṣiṇā
daurhṛda
lakṣaṇaṃ dadhau
//
b: (
^maham
M
v
)
d: (
dohada^
C S V
n
)
śarīrasādād asamagrabhūṣaṇā
mukhena sālakṣyata
lo
dhrapāṇḍunā
tanuprakāśena viceyatārakā
pra
bhātakalpā śaśineva śarvarī
//
b: (
ro^
S V)
d: (
vi^
V
n
)
tato viśāṃpatyur ananyasaṃtater
manorathaṃ kiṃcid ivodayonmukham
ananyasauhārdarasasya dohadaṃ
priyā prapede prakṛtipriyaṃvadā
//
mukhena sā ketakapattrapāṇḍunā
kṛśāṅgayaṣṭiḥ parimeyabhūṣaṇā
sthitālpatārāṃ karuṇendumaṇḍalāṃ
vibhātakalpāṃ rajanīṃ vyaḍambayat
//
tadānanaṃ mṛtsurabhi kṣitīśvaro
rah
asy upā
ghrāya na tṛptim āyayau
karīva siktaṃ pṛṣataiḥ payomucāṃ
śucivyapāye vanarājipalvalam
//
b: (
^haḥ samā^
V)
divaṃ marutvān iva bhokṣyate
bhuvaṃ
digantaviśrāntaratho hi
tat
sutaḥ
ato 'bhilāṣe prathamaṃ tathāvidhe
mano babandhānyarasān vilaṅghya sā
//
a: (
mahīṃ
C
t
V
n
)
b: (
mat^
C)
na me hriyā śaṃsati kiṃcid īpsitaṃ
spṛhāvatī vastuṣu keṣu māgadhī
na hīṣṭam asy
a
tridive 'pi bhūpater
priyāsakhīr uttarakosaleśvaraḥ
//
c: (
ās
C S V)
upetya sā dohadaduḥkhaśīlatāṃ
yad eva vavre tad apaśyad āhṛtam
na hīṣṭam asy
a
tridive 'pi bhūpater
abhūd anāsādyam adhijyadhanvanaḥ
//
c: (
ās
C S V)
krameṇa nistīrya ca dohadavyathāṃ
pracīyamānāvayavā rarāja sā
purāṇapattrāpagamād anantaraṃ
lateva saṃnaddhamanojñapallavā
//
dineṣu gacchatsu
nitāntapīvaraṃ
tadīyam ā
nīla
mukhaṃ stanadvayam
tiraścakāra bhramar
ābhilīnayoḥ
sujātayoḥ paṅkajakośayoḥ śriyam)
//
a: (
madhūkapāṇḍuraṃ
V
n
Sā)
b: (
^śyāma^
V
n
Sā)
c: (
^āvalīḍhayoḥ
C)
c: (
samudgayor vāraṇadantakośayor
V
n
Sā)
d: (
babhāra kāntiṃ gavalāpidhānayoḥ
V
n
Sā)
nidhānagarbhām iva sāgarāmbarāṃ
śamīm ivābhyantaralīnapāvakām
nadīm ivāntaḥsalilāṃ sarasvatīṃ
nṛpaḥ sasattvāṃ mahiṣīm amanyata
//
priyānurāgasya manaḥsamunnater
bhujārjitānāṃ ca digantasaṃpadām
yathākramaṃ puṃsavanādikāḥ kriyā
dhṛteś
ca dhīraḥ sadṛśīr vyadhatta saḥ
//
d: (
śruteś
C)
surendramātrāśritagarbhagauravāt
prayatnamuktāsanayā gṛhāgataḥ
tayopacārāñjalikhinnahastayā
nananda pāriplavanetrayā nṛpaḥ
//
kumārabhṛtyākuśalair
anu
ṣṭhite
bhiṣagbhir āptair atha garbha
bharmaṇi
patiḥ pratītaḥ prasavonmukhīm priyāṃ
dadarśa kāle divam abhrītam iva
//
a: (
adhi^
C *V)
b: (
^veśmani
C *V)(
^karmaṇi
M
v
)
grahais tataḥ pañcabhir uccasaṃśrayair
asūryagaiḥ sūcitabhāgyasaṃpadam
asūta putraṃ samaye śacīsamā
trisādhanā śaktir ivārtham akṣayam
//
diśaḥ prasedur maruto vavuḥ sukhāḥ
pradakṣiṇārcir
havir
agnir ādade
babhūva sarvaṃ śubhaśaṃsi tatkṣaṇaṃ
bhavo hi lokābhyudayāya tādṛśām
//
b: (
hutam
C
t
S)
ariṣṭaśayyāṃ parito visāriṇā
sujanmanas tasya nijena tejasā
niśīthadīpāḥ sahasā hatatviṣo
babhūvur ālekhyasamarpitā iva
//
janāya śuddhāntacarāya śaṃsate
kumārajanmāmṛtasaṃmitākṣaram
adeyam āsīt
trayam
eva bhūpateḥ
śaśiprabhaṃ chattram ubhe ca cāmare
//
c: (
dvayam
C)
samīkṣya putrasya cirān
mukhaṃ
pitā nidhānakumbhasya
yuveva
durgataḥ
mudā śarīre prababhūva nātmanaḥ
payodhir indūdayamūrchito yathā
//
a: (
pitā
Sd)
b: (
mukhaṃ
Sd)
b: (
yathaiva
Sd)
nivātapadmastimitena cakṣuṣā
nṛpasya kāntaṃ pibataḥ sutānanam
mahodadheḥ pūra ivendudarśanād
guruḥ praharṣaḥ prababhūva
n
ātmani
//
d: (
c'
C V)
sa jātakarmaṇy akhile tapasvinā
tapovanād etya purodhasā kṛte
dilīpasūnur maṇir ākarodbhavaḥ
prayuktasaṃskāra ivādhikaṃ babhau
//
sukhaśravā maṅgalatūryanisvanāḥ
pramodanṛtyaiḥ saha vārayoṣitām
na kevalaṃ sadmani māgadhīpateḥ
pathi vyajṛmbhanta divaukasām api
//
na saṃyatas tasya babhūva rakṣitur
vi
sarjayed
yaṃ sutajanmaharṣitaḥ
ṛṇābhidhānāt svayam eva kevalaṃ
tadā pitḥṇāṃ mumuce sa bandhanāt
//
b: (
^mocayed
C V
t
)
śutasya yāyād ayam antam arbhakas
tathā pareṣāṃ yudhi ceti pārthivaḥ
avekṣya dhātor gamanārtham arthavic
cakāra nāmnā raghum ātmasaṃbhavam
//
pituḥ prayatnāt sa samagrasaṃpadaḥ
śubhaiḥ śarīrāvayavair dine dine
pupoṣa vṛddhiṃ haridaśvadīdhiter
anupraveśād iva bālacandramāḥ
//
umāvṛṣāṅkau śarajanmanā yathā
yathā jayantena śacīpuraṃdarau
tathā nṛpaḥ sā cu sutena māgadhī
nanandatus tatsadṛśena tatsamau
//
rathāṅganāmnor iva bhāvabandhanaṃ
babhūva yat prema parasparāśrayam
vibhaktam apy ekasut
ena
tat tayoḥ
parasparasyopari
paryacīyata
//
c: (
e na
V)
d: (
paryahīyata
V)(
na vyahīyata
C)
uvāca
dhātryā prathamoditaṃ vaco
yayau tadīyām avalambya cāṅgulim
abhūc ca namraḥ praṇipātaśikṣayā
pitur mudaṃ tena
tatāna so 'rbhakaḥ
//
a: (
yad āha
Sd
12
)
d: (
śiśus tatāna saḥ
V
n
)
tam aṅkam āropya śarīrayogajaiḥ
sukhair niṣiñcantam ivāmṛtaṃ tvaci
upāntasaṃmīlitalocano nṛpaś
cirāt sutasparśarasjñatāṃ yayau
//
tam aṅkam āropya śarīrayogajaiḥ
sthiter abhettā sthitimantam anvayam
svamūrtibhedena guṇāgryavartinā
patiḥ prajānām iva sargam ātmanaḥ
//
sa vṛtta
caulaś
calakākapakṣakair
amātyaputraiḥ savayobhir anvitaḥ
liper yathāvadgrahaṇena vāṅmayaṃ
nadīmukheneva samudram āviśat
//
a: (
^cū
[
l
ct][
ḍ
C V
n
]aś)
athopanītaṃ vidhivad vipaścito
vininyur enaṃ guravo gurupriyam
avandhyayatnāś ca babhūvur
arbhake
tatāra vidyāḥ pavanātipātibhir
//
c: (
atra te
ct)
dhiyaḥ samagraiḥ sa guṇair udāradhīḥ
kramāc catasraś caturarṇavopamāḥ
tatāra vidyāḥ pavanātipātibhir
diśo haridbhir haritām iveśvaraḥ
//
tvacaṃ sa medhyāṃ paridhāya rauravīm
aśikṣatāstraṃ pitur eva mantra
vat
na kevalaṃ tadgurur ekapārthivaḥ
kṣitāv abhūd ekadhanurdharo 'pi saḥ
//
b: (
^vit
V
n
)
mahokṣatāṃ vatsataraḥ spṛśann iva
dvipendrabhāvaṃ kalabhaḥ śrayann iva
raghuḥ kramād yauvanabhinnaśaiśavaḥ
pupoṣa
gāmbhīrya
manoharaṃ vapuḥ
//
d: (
gambhīra^
V
n
SK)
athāsya godānavidher anantaraṃ
vivāhadīkṣāṃ niravartayad guruḥ
narendrakanyās tam avāpya satpatiṃ
tamo
nudaṃ
dakṣasutā ivābabhuḥ
//
d: (
^'pahaṃ
C V)
yuvā yugavyāyatabāhur aṃsalaḥ
kapāṭavakṣāḥ pariṇaddhakaṃdharaḥ
vapuḥprakarṣād ajayad guruṃ raghus
tathāpi nīcair vinayād adṛśyata
//
tataḥ prajānāṃ ciram ātmanā dhṛtāṃ
nitāntagurvīṃ laghayiṣyatā dhuram
nisargasaṃskāravinīta ity asau
nṛpeṇa cakre yuvarājaśabdabhāk
//
narendramūlāyatanād anantaraṃ
ghanavyapāyena gabhastimān iva
agacchad aṃśena guṇābhilāṣiṇī
navāvatāraṃ kamalād ivotpalam
//
vibhāvasuḥ sārathineva vāyunā
ghanavyapāyena gabhastimān iva
babhūva tenātitarāṃ suduḥsahaḥ
kaṭaprabhedena karīva pārthivaḥ
//
niyujya taṃ homaturaṃgarakṣaṇe
dhanurdharaṃ rājasutair
anudrutam
apūrṇam ekena śatakratūpamaḥ
śataṃ kratūnā apavighnam āpa saḥ
//
b: (
anudgatam
V
t
)
tataḥ
paraṃ tena makhāya vajvanā
turaṃgam utsṛṣṭam anargalaṃ punaḥ
dhanurbhṛtām agrata eva rakṣ
iṇāṃ
jahāra śakraḥ kila gūḍhavigrahaḥ
//
a: (
ataḥ
V
n
)
c: (
atāṃ
V)
viṣādaluptapratipatt
i
vismitaṃ
mamaiva yeneha turaṃgam īkṣase
dhenvā niśamyeti vacaḥ samīrtaṃ
śrutaprabhāvā dadṛśe 'tha nandinī
//
a: (
i^
C S)
svedāmbunā mārjaya putra locane
mamaiva yeneha turaṃgam īkṣase
dhenvā niśamyeti vacaḥ samīritaṃ
mudaṃ parām āpa dilīpanandanaḥ
//
tadaṅganisyandajalena locane
pramṛjya puṇyena puraskṛtaḥ satām
atīndriyeṣv apy upapannadarśano
babhūva bhāveṣu dilīpanandanaḥ
//
sa pūrvataḥ parvatapakṣaśāt
anaṃ
dadarśa devaṃ naradevasaṃbhavaḥ
punaḥ punaḥ sūtaniṣiddhacāpalaṃ
harantam aśvaṃ ratharaśmi
saṃyatam
//
a: (
inaṃ
C)
d: (
^saṃyutam
V
t
)
sa pūrvataḥ parvatapakṣaśāt
anaṃ
hariṃ viditvā haribhiś ca vājibhiḥ
avocad enaṃ gangaspṛśā raghuḥ
svareṇa dhīreṇa nivartayann iva
//
a: (
inaṃ
C)
makhāṃśabhājāṃ prathamo manīṣibhis
tvam eva dev
endra sadā
nigadyase
ajasradīkṣāprayatasya madguroḥ
kriyāvighātāya kathaṃ pravartase
//
b: (
^eśa
C)
b: (
yato
C V)
trilokanāthena
sadā
makhadviṣas
tvayā niyamyā nanu divyacakṣuṣā
sa cet svayaṃ karamasu dharmacāriṇāṃ
tvam antarāy
o
bhavasi cyuto vidhiḥ
//
a: (
satāṃ
C)(
satā
TV)
d: (
ī
V
n
)
tad aṅgam agryaṃ maghavan mahākrator
amuṃ turaṃgaṃ pratimoktum arhasi
pataḥ
śruter
darśayitāra
īśvarā
malīmasām ādadate na paddhatim
//
c: (
śucer
CSTV)
c: (
deśayitāra
T)
iti pragalbhaṃ raghuṇā samīritaṃ
vaco niśamyādhipatir divaukasām
nivartayām āsa rathaṃ savismayaḥ
pracakrame ca prativaktum uttaram
//
yad āttha rājanyakumāra tat tathā
yaśas tu rakṣyaṃ parato yaśodhanaiḥ
jagatprakāśaṃ tad aśeṣam ijyayā
bhavadgurur laṅghayituṃ mamodyataḥ
//
harir yathaikaḥ puruśottamaḥ smṛto
maheśvaras tryambaka eva nāparaḥ
tathā vidur māṃ munayaḥ śatakratuṃ
dvitīyagāmī na hi śabda eṣa naḥ
//
ato 'yam aśvaḥ kapil
ānukāriṇā
pitus tvadīyasya mayāpahāritaḥ
alaṃ prayatnena tavātra mā
nidhāḥ
padaṃ padavy
āṃ
sagarasya saṃtateḥ
//
a: (
^ānusāriṇā
N P)
c: (
kṛthāḥ
C V
n
)(
'nugāḥ
V
tp
)
d: (
āḥ
C V
tp
)
tataḥ prahasyāpabhayaḥ puraṃdaraṃ
punar babhāṣe turagasya rakṣitā
gṛhāṇa śastraṃ yadi
sarga
eṣa te
na khalv anirjitya raghuṃ kṛtī bhav
ān
//
c: (
garva
C V)
d: (
et
V
t
)
sa evam uktvā maghavantam unmukhaḥ
kariṣyamāṇaḥ saśaram śarāsanam
atiṣṭhad ālīḍhaviśeṣaśobhinā
vapuḥprakarṣeṇa viḍambiteśvaraḥ
//
raghor avaṣṭambhamayena pattriṇā
hṛdi
kṣato
gotrabhid apy amarṣaṇaḥ
navāmbudānīkamuhūrtalāñchane
dhanuṣy amoghaṃ samadhatta
sāyakam
//
b: (
kṣito
T)
d: (
mārgaṇam
C)
dilīpasūnoḥ sa bṛhad (?) bhujāntaraṃ
praviśya bhīmāsuraśoṇitocitaḥ
papāv anāsvāditapūrvam āśugaḥ
kutūhaleneva manuṣyaśoṇitam
//
hareḥ kumāro 'pi kumāravikramaḥ
suradvipāsphālanakarkaśāṅgulau
bhuje śacīpattra
viśeṣakāṅkite
svanāmacihnaṃ nicakhāna
sāyakam
//
c: (
^latākriyocite
V)
d: (
mārgaṇam
V
t
)
jahāra cānyena mayūra
pattriṇā
śareṇa śakrasya mahāśanidhvajam
cukopa tasmai sa bhṛśaṃ suraśriyaḥ
prasahaya keśavyaparopaṇād iva
//
a: (
^lāñchanam
C)(
^pakṣmaṇa
V)(
^lakṣaṇaṃ
T)
tayor upāntasthitasiddhasainikaṃ
garutmadāśīviśabhīmadarśan
aiḥ
babhūva yuddhaṃ tumu
u
laṃ jayaiṣiṇor
adhomukhair ūrdhvamukhaiś ca
pattribhiḥ
//
b: (
am
C
t
)
c: (
a
V
n
)
d: (
sāyakaiḥ
C)
atiprabandhaprahitāstravṛṣṭibhis
tam āśrayaṃ duṣprahasya tejasaḥ
śaśāka nirvāpayituṃ na vāsavaḥ
svataś cyutaṃ vahnim ivādbhir ambudaḥ
//
tataḥ prakoṣṭh
e
haricandanāṅkit
e
pramathyamānārṇava
dhīra
raghuḥ śaśāṅkārdhamukhena pattriṇā
śarāsanajyām alunād viḍaujasaḥ
//
a: (
ād
T)
a: (?T)
b: (
^oddhataṃ
V)
sa cāpam utsṛjya vivṛddhamatsaraḥ
praṇāśanāya prabalasya vidviṣaḥ
mahīdhrapakṣavyaparopaṇ
ocitaṃ
sphuratprabhāmaṇḍalam astram ādade
//
c: (
^oddhataṃ
V)
raghur bhṛśaṃ vakṣasi tena tāḍitaḥ
papāta bhūmau saha sainikāśrubhiḥ
nimeṣamātrād avadhūya
tad
vyathāṃ
sahotthitaḥ sainikaharṣa
ni
svanaiḥ
//
c: (
ca
Ns
2
T V
n
)
d: (
niḥ^
S Kn)
tathāpi śastravyavahāraniṣṭhure
bipakṣabhāve
ciram
asya tasthuṣaḥ
tutoṣa vīryātiśayena vṛtrahā
padaṃ hi sarvatra guṇair nidhīyate
//
b: (
sthiram
V
n
)
asaṅgam
adriṣv api sāravattayā
na me tvadanyena visoḍh
am
āyudham
avehi māṃ prītam ṛte turaṃgamāt
kim icchasīti sphuṭam
āha vāsavaḥ
//
a: (
asahyam
C)
b: (
um
C)
d: (
varaṃ vṛṇīsveti tam
C S V
t
)
tato niṣaṅgād asamagr
am uddhṛtaṃ
suvarṇapuṅkhadyutirañjitāṅgulim
narendra
sūnuḥ pratisaṃharann iṣuṃ
priyaṃvad
aḥ
pratyavadat sureśvaram
//
a: (
a^niḥsṛtaṃ
V
t
)
c: (
dilīpa^
T)
d: (
aṃ
N P)
d: (
puraṃdaraṃ pratyavadat priyaṃvadaḥ
C)
amocyam aśvaṃ yadi manyase prabho
tataḥ samāpte vidhinaiva karmaṇi
ajasradīkṣāprayat
aḥ sa mad
guruḥ
krator aśeṣeṇa phalena yujyatām
//
c: (
asya
V
t
)
c: (
me
C T V
n
)(^)
yathā ca vṛttāntam imaṃ sadogatas
trilocanaikāṃśatayā durāsadaḥ
tavaiva saṃdeṣaharād viśaṃpatiḥ
śṛṇoti
lok
eśa tathā vidhīyatām
//
d: (
dev'^
C S V)
tatheti kāmaṃ pratiśuśruvān raghor
yathāgataṃ mātalisārathir yayau
nṛpasya nātipramanāḥ sadogṛhaṃ
sudakṣināsūnur api nyavartata
//
tam abhyanandat prathamaṃ prabodhitaḥ
prajeśvaraḥ śāsanahāriṇā hareḥ
parāmṛśan harṣa
jaḍena
pāṇinā
tadīyam aṅgaṃ kuliśavraṇāṅkitam
//
c: (
^calena
S
t
*V T?)
iti kṣitīśo navatiṃ navādhikāṃ
mahākratūnāṃ mahanīyaśāsanaḥ
samāraurukṣur divam āyuṣaḥ kṣaye
tatāna sopānaparaṃparām iva
//
atha sa viṣavyāvṛttātmā yathāvidhi sūnave
nṛpatikakudaṃ dattvā yūne sitātapavāraṇam
munivanatarucchāyāṃ devyā tayā saha śiśriye
galitavayasām ikṣvākūṇā idaṃ hi kulavrtam
//
sa rājyaṃ guruṇā dattaṃ
pratipadyādhikaṃ babhau
dinānte nihitaṃ tejaḥ
savitreva hutāśanaḥ
//
nyastaśastraṃ dilīpaṃ ca
taṃ ca śuśruvuṣāṃ patim
rājñām uddhṛtanārāce
hṛdi śalyam ivārpitam
//
dilīpānantaraṃ rājye
taṃ niśamya pratiṣṭhitam
pūrvaṃ pradūmit
o
rājñāṃ
hṛdaye 'gnir ivotthitaḥ
//
c: (
e
*V)
puruhūtadhvajasyeva
tasyonnayanapaṅktayaḥ
navābhyutthānadarśinyo
nananduḥ
sa
prajāḥ prajāḥ
//
d: (
su^
V
n
)
samam eva samākrāntaṃ
tasyonnayanapaṅktayaḥ
tena siṃhāsanaṃ pitryam
akhilaṃ
cārimaṇḍalaṃ
//
d: (
ca mahīkṣitām
Sd)
chāyāmaṇḍalalakṣyena
tam adṛśyā kila svayam
padmā padmātapatreṇa
bheje sāmrājyadīkṣitam
//
a: (
sitachāyānumānena
C)
parikalpitasāṃnidhyā
kāle kāle ca bandiṣu
stutyaṃ stutibhir arthyābhir
upatasthe sarasvatī
//
manuprabhṛtibhir mānyair
bhuktā yady api rājabhiḥ
tathāpy ananyapūrveva
tasminn āsīd vasuṃdharā
//
sa hi sarvasya lokasya
yuktadaṇḍatayā manaḥ
ādade nātiśītoṣṇo
nabhasvān iva dakṣiṇaḥ
//
c: (
nātiśīto na cātyuṣṇaḥ
C)
mandotkaṇṭaḥ kṛtās tena
guṇādhikatayā gurau
phalena sahakārasya
phuṣpodgama iva prajāḥ
//
naya
vidbhir
nave rājñi
sad asac copadarśitam
pūrva evābhavat pakṣas
tasmin nābhavad uttaraḥ
//
a: (
^vadbhir
V
n
)
pañcānām api bhūtānām
utkarṣaṃ pupuṣur guṇāḥ
nave tasmin mahīpāle
sarvaṃ navam ivābhavat
//
yathā prahlādanāc candraḥ
pratāpāt tapano yathā
tathaiva so 'bhūd anvartho
rājā prakṛtirañjanāt
//
kāmaṃ karṇāntaviṣrānte
viśāle tasya locane
cakṣuṣmattā tu śāstreṇa
sūkṣmakāryārthadarśin
ā
//
d: (
aḥ
V
n
)
labdhapraśaman
a
sva
stham
athainaṃ samupasthitā
pārthivaśrīr dvitīyeva
śarat paṅkajalakṣaṇā
//
a: (
^aṃ
V
n
)
a: (
^sthyam
C)
nirvṛṣṭalaghubhir meghair
muktavartmā
suduḥsahaḥ
svaṃ dhanuḥ śaṅkiteneva
yugapad vyānaśe diśaḥ
//
b: (
durutsahaḥ
V
n
)
adhijyam āyudhaṃ kartuṃ
muktavartmā
suduḥsahaḥ
svaṃ dhanuḥ śaṅkiteneva
saṃjahre śatamanyunā
//
b: (
durutsahaḥ
V
n
)
vārṣikaṃ saṃjahārendro
dhanur jaitraṃ raghur dadhau
prajārthasādhane tau hi
paryāy
odyatakārmukau
//
d: (
^odyamaviśramau
S M
v
)
puṇḍarīkātapatras taṃ
vikasat
kāśacāmaraḥ
ṛtur viḍambayām āsa
āsīt samarasā dvayoḥ
//
b: (
vilasat^
T V
p
)
prasādarīkātapatras taṃ
candre ca viśadaprabhe
tadā cakṣuṣmatāṃ prītir
āsīt samarasā dvayoḥ
//
haṃsaśreṇ
īṣu
tārāsu
kumudvatsu ca vāriṣu
vibhūtayays tadīyānāṃ
paryastā yaśasām iva
//
a: (
iṣu
N P T)
ikṣucchā
ya
niṣādinyas
tasya goptur guṇodayam
ākumārakath
odghātaṃ
śāligopyo jagur yaśaḥ
//
a: (
yā^
C M
v
V)
a: (
tasya gopur dvirephāṇāṃ
V
n
)
b: (
karṇotpalanipātinām
V
n
)
c: (
^odbhūtaṃ
C M
v
)(
^odgītaṃ
V
t
])
c: (
svarasaṃvādibhiḥ kaṇṭhaiḥ
V
n
)
prasasādodayād ambhaḥ
kumbhayoner mahaujasaḥ
ragh
or abhibhav
āśaṅki
cukṣubhe dviṣatāṃ manaḥ
//
c: (os
tv
C)
c: (
paribhav'^
V)
madodagrāḥ kakudmantaḥ
saritāṃ kūlamudrujāḥ
līlākhelam anuprāpur
mohakṣās tasya vikramam
//
prasavaiḥ saptaparṇānāṃ
madagandhibhir āhatāḥ
asūyayeva tannāgāḥ
saptadhaiva prasusruvuḥ
//
saritaḥ kurvatī gādhāḥ
pathaś cāśyānakardamān
yātrāyai
codayām
āsa
taṃ śakteḥ prathamaṃ śarat
//
c: (
prerayām
C V)
samyak tasmai
ghuto vahnir
vājinīrājanāvidhau
pradakṣiṇārcir vyājena
hasteneva jayaṃ dadau
//
a: (
tasmai samyag
[?] ct)
sa guptamūla
pratyantaḥ
śuddhapārṣṇir ayānvitaḥ
ṣaḍvidhaṃ balam ādāya
pratasthe digjigīṣayā
//
a: (
^paryantaḥ
V)
avākiran vayovṛddhās
taṃ lājaiḥ paurayoṣitaḥ
pṛṣatair mandaroddhūtaiḥ
kṣīrormaya ivācyutam
//
sa yayau prathamaṃ prācīṃ
tulyaḥ prācīnabarhiṣā
ahitān aniloddhūtais
tarjayann iva ketubhiḥ
//
rajobhiḥ
syandanoddhūtair
gajaiś ca ghanasaṃnibhaiḥ
bhuvas talam iva vyoma
kurvan vyomeva bhūtalam
//
a: (
turagotkīrṇair
Sk)
pratāpo 'gre tataḥ śabdaḥ
parāgas
tadantaram
yayau paścād rath
ādīti
catuḥskandheva sā camūḥ
//
b: (
purogās
*V)
c: (
^ānīkaṃ
C M
v
V)
maru
pṛṣṭhāny udambhāṃsi
nāvyāḥ supratarā nadīḥ
vipināni prakāśāni
śaktimattvāc cakāra saḥ
//
a: (
marut^
V
n
)
purogaiḥ kaluṣās tasya
sahaprasthāyibhiḥ kṛśāḥ
paścātprayāyibhiḥ paṅkāś
cakrire mārganimnagāḥ
//
sa senāṃ mahatīṃ karṣan
pūrvasāgaragāminīm
babhau harajaṭābhraṣṭāṃ
gaṅgām iva bhagīrathaḥ
//
tyājitaiḥ phalam utkhātair
bhagnaiś ca bahudhā nṛpaiḥ
tasyāsīd ulbaṇo mārgaḥ
pādapair iva dantinaḥ
//
paurastyān evam ākrāmaṃs
tāṃs tāñ janapadāñ jayī
prāpa tālīvanśyāmam
upakañṭhaṃ mahodadheḥ
//
anamrāṇāṃ samuddhartus
tasmāt
sindhurayād iva
ātmā saṃrakṣitaḥ suhmair
vṛttim āśritya vaitasīm
//
b: (
asmāt
V
t
)
vaṅgān
utkhāya
tarasā
netā nausādhan
oddhatān
nicakhāna jayastambhān
gaṅgāsroto'ntareṣu saḥ
//
a: (
uddhṛtya
V
t
)
b: (
^odyatān
ct)
āpādapadma
praṇatāḥ
kalamā iva te raghum
phalaiḥ saṃvardhayām āsur
utkhātapratirpitāḥ
//
a: (
^pravaṇāḥ
V)
sa tīrtvā
kapiṣāṃ
sainyair
baddhadviradasetubhiḥ
utkalādarśita
pathaḥ
kaliṅgābhimukh
o
yayau
//
a: (
karabhāṃ
M
v
)
c: (
utkalair darśita^
V
n
)
d: (
aṃ
C)
sa pratāpaṃ mahendrasya
mūrdhni tīkṣṇaṃ nyaveśayat
aṅkuśaṃ dviradasyeva
yantā gambhīravedinaḥ
//
pratijagrāha kāliṅgas
tam astrair gajasādhanaḥ
pakṣacchedodyataṃ śakraṃ
śilāvarṣīva parvataḥ
//
dviṣāṃ viṣahya kākutsthas
tatra nārācadurdinam
sanmaṅgalasnāta iva
pratipede jayaśriyam
//
vāyavyāstravinirdhūtāt
pakṣāviddhān mahodadheḥ
gajānīkāt sa kāliṅgaṃ
tārkṣyaḥ sarpam ivādade
//
tāmbūlīnāṃ dalais tatra
racitāpānabhūmayaḥ
naliker
āsavaṃ yodhāḥ
śātravaṃ
ca
papur yaśaḥ
//
c: (
nārikel'^
ct)
d: (
v[ā]
C V
n
)
d: (
yaśaḥ papuḥ
C V
n
)
gṛhītapratimuktasya
sa dharmavijayī nṛpaḥ
śriyaṃ mahendranāthasya
jahāra na tu medinīm
//
tato velātaṭenaiva
phalavatpūgamālinā
agastyācaritām āśām
anāśāsyajayo yayau
//
sa sainyaparibhogeṇa
gajadānasugandhinā
kāverīṃ saritāṃ patyuḥ
śaṅkanīyām ivākarot
//
balair adhuṣitās tasya
vijigīṣor gatādhvanaḥ
maricodbhrānta
hārītā
malayādrer upatyakāḥ
//
c: (
marīc'^
V
n
)(
mārīc'^
ct)
c: (
^otsṛśṭa^
C)
sasa
ñj
ur aśvakṣuṇṇānām
elānām utpatiṣṇavaḥ
tulyagandhiṣu mattebha
-kaṭeṣu phalareṇavaḥ
//
a: (
jj
C)
ājāneyakhurakṣuṇṇa
-pakvailākṣetrasaṃbhavam
vyānaśe sapadi vyoma
tripadīchedinām api
//
bhogiveṣṭanamārgeṣu
candanānāṃ samarpitam
n'āsr
a
sat kariṇāṃ graivaṃ
tripadīchedinām api
//
c: (
aṃ
V
n
)
diśi mandāyate tejo
dakṣiṇasyāṃ raver api
tasyām eva raghoḥ pāṇḍyāḥ
pratāpaṃ na viṣehire
//
tāmraparṇīsametasya
muktāsāraṃ mahodadheḥ
te nipatya dadus tasmai
yaśaḥ svam iva saṃcitam
//
sa nirviśya yathākāmaṃ
taṭeṣv
ālīna
candanau
stanāv iva diśas tasyāḥ
śailau malaya
dardurau
//
b: (
ālīḍha^
C Tl)(
ādhīna^
V
n
)
d: (
^durdurau
N P)(
^durdarau
V
t
)
tasyānīkair visarpadbhir
aparāntajayodyataiḥ
rām
āstr
otsārito 'py āsīt
sahyalagna ivārṇavaḥ
//
c: (^
eṣūt
^ T)
bhayotsṛṣṭavibhūṣāṇāṃ
tena keralayoṣitām
alakeṣu camūreṇuś
cūrṇapratinidhīkṛtaḥ
//
muralā
mārutoddhūtam
agamat kaitakaṃ rajaḥ
tadyodhavārabāṇānām
ayatnapaṭavāsatām
//
a: (
marulā^
N P)
abhyabhūyata vāhānāṃ
caratāṃ gātra
śiñjitaiḥ
varmabhiḥ
pavanoddhūta
-rājatālīvanadvhvanaiḥ
//
b: (
^sañjitaiḥ
M
v
*V
n
)
c: (
marmar
[
aḥ
C *V][
aiḥ
M
v
])
kharjūrīskandhanaddhānāṃ
madodgārtasugandhiṣu
kaṭeṣu kariṇāṃ petuḥ
puṃnāgebhyaḥ śilīmukhāḥ
//
avakāśaṃ kilodanvān
rāmāyābhyarthito dadau
aparāntamahīpāla
-vyājena raghave karam
//
mattebharadanotkīrṇa
-vyaktavikramalakṣaṇam
trikūṭam eva tatroccair
jayastambhaṃ cakāra saḥ
//
pārasīkāṃs tato jetuṃ
pratasthe sthalavartmanā
indriyākhyān iva ripūṃs
tattvajñānena saṃyamī
//
yavanīmukhapadmānāṃ
sehe madhumadaṃ na saḥ
bālātapam ivābjānām
akālajaladodayaḥ
//
saṃgrāmas tum
u
las tasya
pāścātyair aśva
sādhanaiḥ
śārṅgakūjitavijñeya
-pratiyodh
e
rajasy abhūt
//
a: (
a
S)
b: (
pārasīkāśva^
T)
d: (
o
V)
bhallāpavarjitais teṣāṃ
śirobhiḥ śmaśrulair mahīm
tastāra saraghāvyāptaiḥ
sa kṣaudrapaṭalair iva
//
apanītaśirastrāṇāḥ
śeṣās taṃ śaraṇaṃ yayuḥ
praṇipātapratīkāraḥ
saṃrambho hi mahātmanām
//
vinayante sma tadyodhā
madhubhir vijaya
śramam
āstīrṇājinaratnāsu
drākṣāvalayabhūmiṣu
//
b: (
^śriyam
T)
tataḥ pratasthe kauberīṃ
bhāsvān iva raghur diśam
śarair usrair ivodīcyān
uddhariṣyam rasān iva
//
jitān ajayyas tān eva
kṛtvā rathapuraḥsarān
mahārṇavam ivaurāgniḥ
praviveśottarāpatham
//
vinītādhvaśramās tasya
sindhu
tīraveceṣṭ
anaiḥ
dudhuvur vājinaḥ skandhāṃl
lagnakuṅkumakesarān
//
b: (
vaṅkṣṇa^
V
n
)(
vaṅkū^
V
p
)
b: (
itaiḥ
C)
tatra hūṇāvarodhānāṃ
bhartṛśu vyaktavikramam
kapola
pāṭal
ādeśi
babhūva raghuceṣṭitam
//
c: (^
pāṭan'^
T V
n
)
kāmbojāḥ samare soḍhuṃ
tasya vīryam anīśvarāḥ
gajālānaparikliṣṭair
akṣoṭaiḥ
sārdham ānatāḥ
//
d: (
akṣoḍaiḥ
C V)(
aṅkolaiḥ
N P)
teṣāṃ sadaśvabhūyiṣṭhās
tuṅg
ā
draviṇarāśayaḥ
upadā viviśuḥ śaśvan
notsek
āḥ
kosaleśvaram
//
b: (
a^
N P)
c: (
viviśus taṃ viśāṃnātham
C T M
n
)
d: (
aḥ
V
n
)
d: (
udanvantam ivāpagāḥ
C T M
n
)
tato gaurīguruṃ śailam
ārurohāśvasādhanaḥ
vardhayann iva tatkūṭān
ud
dhūtair
dhātureṇubhiḥ
//
d: (
^dhatair
C)
śaśaṃsa tulyasattvānāṃ
sainyaghoṣe 'py asaṃbhramam
guhā
śayānāṃ
siṃhānāṃ
parivṛtyāvalokitam
//
c: (
^gatānāṃ
T)
bhūrjeṣu marmarībhūtāḥ
kīcakadhvanihetavaḥ
gaṅgāśīkariṇo mārge
marutas taṃ siṣevire
//
viśaśramur namerūṇāṃ
chāy
āsv
adhyāsya sainikāḥ
dṛṣado vāsitotsaṅgā
niṣaṇṇamṛganābhibhiḥ
//
b: (
ām
V
t
)
saralāsaktamātaṅga
-graiveya
sphurita
tviṣaḥ
āsann
o
ṣadhayo
netur
naktam asnehadīpikāḥ
//
b: (
'^opacita^
V
t
)
c: (
au
V
n
)
c: (
tasya
V
t
)
tasyotsṛṣṭanivāseṣu
kaṇṭharajju
kṣata
tvacaḥ
gajavarṣma kirātebhyaḥ
śaśaṃsur devadāravaḥ
//
b: (
^kṣita^
V
t
)
tatra
janyaṃ
raghor
ghoraṃ
p
ā
rvatīyair
gaṇair
abhūt
nārācakṣepaṇīyāśma
-niṣpeṣotpatitānal
am
//
a: (
ghoraṃ
C)
a: (
yuddhaṃ
C)
b: (
a
ct)
b: (
guṇair
V
n
)
d: (
aḥ
V
t
)
śarair utsavasaṃketān
sa kṛtvā
viratotsavān
jayodāharaṇaṃ bāhvor
gā
p
ayām āsa kiṃnar
ān
//
b: (
karadān kṛtī
T)
d: (
y
C)
d: (
aiḥ
T)
paraspar
eṇa
vijñātas
teṣūpāyanapāṇiṣu
rājñā himavataḥ sāro
rājñaḥ sāro himādriṇā
//
a: (
asya
C V)
tatrākṣobhyaṃ yaśorāśiṃ
niveśyāvarurobha saḥ
paulastyatulitasyādrer
ādadhāna iva
hriyam
//
d: (
śriyam
T V
n
)
cakampe tīrṇal
au
hitye
tasmin prāgjyotiṣeśvaraḥ
tadgālānatāṃ prāptaiḥ
saha kālāgurudruamaiḥ
//
a: (
o
V)
na prasehe sa ruddhārkam
adhārāvarṣa
durdinam
ratha
vartma
rajo 'py asya
kuta eva patākinīm
//
b: (
^varṣi^
V
n
)
b: (
anabhramaya^
T)
c: (
^vega^
C
t
)
tam īśaḥ kāmarūpāṇām
atyākhaṇḍalavikramam
bheje bhinnakaṭair nāgair
anyān uparurodha yaiḥ
//
kāmarūpeśvaras tasya
hema
pīṭhādhidevatām
ratnapuṣpopahāreṇa
cchāyām ānarca pādayoḥ
//
b: (
pāda^
C)
iti jitvā diṣo jiṣṇur
nyavartata rathoddhatam
rajo viśr
ā
mayan rājñāṃ
chattraśūnyeṣu mauliṣu
//
c: (
a
V)
sa viśvajitam ā
jahre
yajñaṃ sarvasvadakṣiṇam
ādānaṃ hi visargāya
sataṃ vārimucām iva
//
a: (
^rebhe
C N P Ar)
b: (
kratuṃ
T)
sattrānte sacivasakhaḥ puraskriyābhir
gurvībhiḥ śamitaparājayavyalīkān
kākutsthaś ciravirahotsukāvarodhān
rājanyān svapuranivṛttaye 'numene
//
yajñānte tam avabhṛthābiṣekapūtaṃ
satkāraiḥ śamitaparājayavyalīkān
āmantryotsukavanitātpatadvisṛṣṭāḥ
svāni svāny avanibhujaḥ purāṇi jagmuḥ
//
te rekādhvajakuliśātapatraicihnaṃ
samrājaś caraṇayugaṃ prasādalabhyam
prasthānapraṇatibhir aṅgulīṣu cakrur
maulisrakcyutamakarandareṇugauram
//
tam adhvare viśvajiti kṣitīśaṃ
niḥśeṣaviśrāṇitakośajātam
upāttavidyo gurudakṣinārthī
kautsaḥ prapede varatantuśiṣyaḥ
//
sa mṛnmaye vītahiraṇmayatvāt
pātre nidhāyārgahyam
anarghya
śīlaḥ
śrutaprakāśaṃ yaśasā prakāśaḥ
pratyujjagāmātithim ātitheyaḥ
//
b: (
anargha^
ct V
n
)
tam arcayitvā vidhivad vidhijñas
tapodhanaṃ mānadhanāgrayāyī
viśāṃpatir viṣṭarabhājam ārāt
kṛtāñjaliḥ kṛtyavid ita uvāca
//
apy
agraṇīr mantrakṛtām ṛṣīṇāṃ
kuśāgrabuddhe kuśalī gurus te
yatas tvayā jñānam aśeṣam āptam
lokena caitanyam
iv
oṣṇaraśmeḥ
//
a: (
ayy
C V)
d: (
caitanyam ugrād
iva
dīkṣitena
T *V)
kāyena vācā manasā
pi
śaśvad
yat saṃbhṛtaṃ vāsavadhairyalopi
āpādyate na vyayam antarāyaiḥ
kaccin maharṣes trividhaṃ tapas tat
//
a: (
ca
C V)
b: (
yad vajriṇo dhairyavilope taptam
C *V)
ādhārabandhapramukhaiḥ prayatnaiḥ
saṃvardhitānāṃ sutanirviśeṣam
kaccin na vāyvādir upaplavo vaḥ
śramacchidaṃ āśramapādapānām
//
kriyānimitteṣv api vatsalatvād
abhagnakāmā munibhiḥ kuśeṣu
tadaṅkaśayyācyutanābhinālā
kaccin mṛgīṇām anaghā prasūtiḥ
//
nirvartyate yair niyamābhiṣeko
yebhyo nivāpāñjalayaḥ pitḥṇām
tāny uñchaṣaṣṭhāṅkitasaikatāni
śivāni vas tīrthajalāni kaccit
//
nīvārapākādi kaḍam
g
arīyair
āmṛśyate jānapadair na kaccit
kālopapannātithi
kalpa
bhāgaṃ
vanyaṃ śarīrasthitisādhanaṃ vaḥ
//
a: (
k
P)
c: (
^kalpya^
ct)
api
prasannena maharṣiṇā tvaṃ
samyag vinīyānumato gṛhāya
kālo hy ayaṃ saṃkramituṃ dvitīyaṃ
sarvopakārakṣamam āśramaṃ te
//
a: (
ayi
C *V)
tavārhato
nābhigamena
tṛptaṃ
mano niyogakriyayotsukaṃ me
apy
ājñayā śāsitur ātmanā vā
prāpto 'si saṃbhāvayituṃ vanān mām
//
a: (
'bhyāgamanena
C)
c: (
avy
C V)
ity
arghya
pātrānumitavyayasya
raghor udārām api gāṃ niśamya
svārthopapattiṃ prati durbalāśas
tam
ity avocad
varatantuśiṣyaḥ
//
a: (
argha^
C
t
)
d: (
pratyavocad
V)
sarvatra no vārttam avehi rājan
nāthe kutas tvavy aśubhaṃ prajānām
sūrye tapaty āvaraṇāya dṛṣṭeḥ
kalpeta lokasya kathaṃ tamisr
ā
//
d: (
am
C M
v
)
bhaktiḥ pratīkṣyeṣu kulocitā te
pūrvān mahā
bhāga tayā
'tiśeṣe
vyatītakāl
as
tv aham abhyupetas
tvām arthibhāvād iti me viṣādaḥ
//
b: (
^bhāgyatayā
V
t
)
c: (
aṃ
T)
śarīramātreṇa narendra tiṣṭhann
ābhāsi tīrthapratipāditarddhiḥ
āraṇyakopāttaphalaprasūtiḥ
stambena nīvāra ivāvaśiṣṭaḥ
//
sthāne bhavān ekanarādhipaḥ sann
akiṃcanatvaṃ makhajaṃ vyanakti
paryāyapītasya surair himāṃśoḥ
kalākṣayaḥ ślāghyataro hi vṛddheḥ
//
tad
anyatas tāvad ananyakāryo
gurvartham āhartum ahaṃ yatiṣye
svasty astu te nirgalitāmbugarbhaṃ
śaradghanaṃ nārdati cātako 'pi
//
a: (
tvad^
V
n
)
etāvad uktvā pratiyātukāmaṃ
śiṣyaṃ maharṣer nṛpatir niṣidhya
ki
ṃ
vastu vidvan gurave pradeyaṃ
tvayā kiyad veti tam anvayuṅkta
//
c: (
ṃ^
V
n
)
tato yathāvadvihitādhvarāya
tasmai smayāveśavivarjitāya
varṇāśramāṇāṃ gurave sa varṇī
vicakṣaṇaḥ prastutam ācacakṣe
//
sam
āptavidyena mayā maharṣir
vijñāpito 'bhūd gurudakṣiṇāyai
sa me cirāyāskhalitopacārāṃ
tāṃ bhaktim evāgaṇayat purastāt
//
a: (
av^
V
n
)
nirbandhasaṃjātaruṣārthakārśyam
acintayitvā guruṇāham uktaḥ
vittasya vidyāparisaṃkhyayā me
koṭīṣ catasro daśa cāhareti
//
so 'haṃ saparyāvidhibhājanena
matvā bahvantaṃ prabhuśabdaśeṣam
abhyutsahe saṃprati noparoddhum
alpetaratvāc chrutaniṣkrayasya
//
itthaṃ dvijena dvijarākāntir
āvedito vedavidāṃ vareṇa
enonivṛttendriyavṛttir enaṃ
jagāda bhūyo jagadekanāthaḥ
//
gurvartham arthī śrutapāradṛśvā
raghoḥ sakāśād anavāpya kāmam
gato vadāyāntaram ity ayaṃ me
mā bhūt parīvādanavāvatāraḥ
//
sa tvaṃ praśaste mahit
e
madīye
vasaṃś caturtho 'gnir ivāgnyagāre
dvitrāṇy ahāny arhasi soḍhum arhan
yāvad yate sādhayituṃ tvadartham
//
a: (
aḥ
V
n
)
tatheti tasy'; āvitath
aṃ pratītaḥ
pratyagrahīt
saṃgaram
agrajanmā
gām āttasārāṃ raghur apy avekṣya
niṣkaṣṭum arthaṃ cakame kuberāt
//
a: (
āṃ
C V
t
)(
a^
V
n
)
a: (
^pratijñaḥ
V
n
)
b: (
tāṃ giram
C M
v
V)
vasiṣṭhamantrokṣaṇajāt prabhāvād
udanvadākāśamahīdhareṣu
marutsakhasyeva balāhakasya
gatir vijaghne na hi tadrathasya
//
athādhiśiśye prayathaḥ pradoṣe
rathaṃ raghuḥ kalpitaśastragarbham
sāmantasaṃbhāvanayaiva dhīraḥ
kailāsanāthaṃ tarasā jigīṣuḥ
//
prātaḥ prayāṇābhimukhāya tasmai
savismayāḥ kośagṛhe niyuktāḥ
hiraṇmayīṃ kośagṛhasya madhye
vṛṣṭiṃ śaśaṃsuḥ patitāṃ nabhastaḥ
//
taṃ bhūpatir bhāsurahemarāśiṃ
labdhaṃ kuberād abhiyāsyamānāt
dideśa kaut
asya
samastam eva
pādaṃ
sumeror iva vajrabhinnam
//
c: (
āya
ct)
d: (
śṛṅgaṃ
C M
v
V
n
)
janasya sāketanivāsinas tau
dvāv apy abhūtām abhinandyasattvau
gurupradeyādhikanīḥspṛho 'rthī
nṛpo 'rthikāmād adhikapradaś ca
//
athoṣṭravāmīśata
vāhit
ārthaṃ
prajeṣvaraṃ prītamanā
maharṣiḥ
spṛṣan kareṇānatapūrvakāyaṃ
saṃprasthito
vācam
uvāca kautsaḥ
//
a: (
^hārit'^
V
t
)
b: (
manīṣī
C V)
d: (
vākyam
C
t
)
kim atra citraṃ yadi kāmasūr bhūr
vṛtte sthitasyādhipateḥ prajānām
acintanīyas tu tava prabhāvo
manīṣitaṃ dyaur api yena dugdhā
//
āśāsyam anyat punaruktabhūtaṃ
śreyāṃsi sarvāṇy adhijagmuṣas te
putraṃ labhasvātmaguṇānurūpaṃ
bhavantam īḍ
aṃ
bhavataḥ piteva
//
d: (
o
C V)
itthaṃ prayujyāśiṣam agrajanmā
rājñe pratīyāya guroḥ sakāśam
rājāpi lebhe sutam āśu tasmād
ālokam
arkād iva jīvalokaḥ
//
d: (
caitanyam
M
v
)
brāhme muhūrte kila tasya devī
kumārakalpaṃ suṣuve kumāram
ataḥ pitā brahmaṇa eva nāmnā
tam
ātma
janmānam ajaṃ cakāra
//
d: (
agrya^
C V
p
)(
agra^
*V
n
)
rūpaṃ tad ojasvi tad eva vīryaṃ
tad
aiva naisargikam unnatatvam
na kāraṇāt svād bibhide kumāraḥ
pravartito dīpa iva pradīpāt
//
b: (
tath^
C
t
)
upāttavidyaṃ vidhivad gurubhyas
taṃ yauvanodbhedaviśeṣakāntam
śrī
r gantukāmā
pi guror anujñāṃ
dhīreva kanyā pitur ācakāṅkṣa
//
c: (^ḥ
sābhilāṣā^
ct)
atheśvareṇa krathakaiś
i
kānāṃ
svayaṃvarārthaṃ svasur indumatyāḥ
āptaḥ kumārānayanotsukena
bhojena dūto raghave visṛṣṭaḥ
//
a: (
a
V
n
)
taṃ ślāghyasaṃbandham asau vicintya
dārakriyāyogyadaśaṃ ca putram
prasthāpayām āsa sasainyam enam
ṛddhāṃ vidarbhādhiparājadhānīm
//
tasyopakāryāracit
opakārā
vanyetarā jānapadopadābhiḥ
mārge nivāsā manujendrasūnor
babhūvur udyānavihārakalpāḥ
//
a: (
^opacārā
ct)
b: (
vyāptāntarā
C)
sa narmadārodhasi śīkarārdrair
marudbhir ānartitanaktamāle
niveśayām āsa vilaṅghitādhvā
klāntaṃ rajodhūsaraket
u
sainyam
//
d: (
u^
S)
athopariṣṭād bhramarair bhramadbhiḥ
prā
k
sūcitāntaḥsalilapraveśaḥ
nirdhauta
dānāmala
gaṇḍa
bhittir
yanyaḥ saritto gaja unmamajja
//
b: (
k^
C)
c: (
nirdhūta^
V)
c: (
^galla^
V)
niḥśeṣavikṣālitadhātunāpi
vaprakriyām ṛkṣavatas taṭeṣu
nīlordhvarekhāśabalena śaṃsan
dantadvayenāśmavikuṇṭhitena
//
saṃhāravikṣepalaghukriyeṇa
hastena tīrābhimukhaḥ saśabdam
babhau sa bhindan bṛhatas taraṅgān
vāryargalābhaṅga iva pravṛttaḥ
//
sa bhogibhogādhikapīvareṇa
hastena tīrābhimukhaḥ saśabdam
saṃvardhitārtdhaprahitena dīrghān
cikṣepa vārīparighān ivormīn
//
śailopamaḥ ś
ai
vala
mañjarīṇāṃ
jālāni karṣann
urasā
sa paścāt
pūrvaṃ tadutpīḍitavārirāśiḥ
saritpravāhas taṭam utsasarpa
//
a: (
e
C
t
)
a: (
^vallarīṇāṃ
V
n
)
b: (
tarasā
C V
n
)
kāraṇḍavotsṛṣṭamṛdupratnānāḥ
pulindayoṣāmbuvihārakāñcīḥ
karṣan sa śaivālalatā nadīṣaḥ
skandhāvalagnās taṭam utsasarpa
//
tasyaikanāgasya kapolabhittyor
jal
āvagāhakṣaṇamātraśāntā
vanyetarānekapadarśanena
punar didīpe madadurdinaśrīḥ
//
b: (
hrad^
V)
saptacchadakṣīrakaṭupravāham
asahyam āghrāya madaṃ tadīyam
vilaṅghitādhoraṇatīvrayatnāḥ
senāgajendrā vimukh
ā
babhūvuḥ
//
d: (
ī^
S V
n
)
sa cchinnabandhadrutayugyaśūnyaṃ
bhagnākṣaparyastarathaṃ kṣaṇena
rāmāparitāṇavihastayodhaṃ
senāniveśaṃ tum
u
laṃ cakāra
//
d: (
a
S V
n
)
tam āpatantaṃ nṛpater avadhyo
vanyaḥ karīti śrutavān kumāraḥ
nivartayiṣyan viśikhena kumbhe
jaghāna nātyāyatakṛṣṭa
śārṅgaḥ
//
d: (
^cāpaḥ
C V)
sa viddhamātraḥ kila nāgarūpam
utsṛjya tadvismitasainyadṛṣṭaḥ
sphuratprabhāmaṇḍalamadhyavarti
kāntaṃ vapur vyomacaraṃ prapede
//
atha prabhāvopanataiḥ kumāraṃ
kalpadrumotthair avakīrya puṣpaiḥ
uvāca vāgmī daśanaprabhābhiḥ
saṃvardhitoraḥsthalatārahāraḥ
//
mataṅgaśāpād avalepamūlād
avāptavān asmi mataṅgajatvam
avehi gandharvapates tanūjaṃ
priyaṃvadaṃ māṃ priyadarśanasya
//
sa cānunītaḥ praṇatena paścān
mayā maharṣir mṛdutām agacchat
uṣṇatvam agnyātapasaṃprayogāc
chaityaṃ hi
yat sā
prakṛtir jalasya
//
d: (
nāma
V
t
)
ikṣvākuvaṃśaprabhavo yadā te
bhetsyaty ajaḥ kumbham ayomukhena
saṃyokṣyase svena vapurmahimnā
tadety avocat sa taponidhir mām
//
saṃ
mocitaḥ sattvavatā tvayāhaṃ
śāpāc ciraprārthitadarśanena
prati
priyaṃ
ced bhavato na kuryāṃ
vṛthā hi me syāt svapadopalabdhiḥ
//
a: (
sa
V
n
)
c: (
^kriyaṃ
V
t
)
saṃmohanaṃ nāma sakhe mamāstraṃ
prayogasaṃhāravibhaktamantram
gāndharvam
ādhatsva
yataḥ prayoktur
na cārihiṃsā vijayaś ca haste
//
c: (
ādatsva
ct V
t
)
alaṃ hriyā māṃ prati yan muhūrtaṃ
dayāparo 'bhuḥ praharann api tvam
tasmād upacchandayati prayojaṃ
mayi tvayā na pratiśedha
raukṣyam
//
d: (
^rūkṣam
V
t
)
tathety upaspṛśya payaḥ pavitraṃ
somodhbavāyāḥ sarito nṛsomaḥ
udaṅmukhaḥ so 'stravid astramantraṃ
jagrāha tasmān nigṛhītaśāpāt
//
evaṃ tayor adhvani daivayogād
āseduṣoḥ sakhyam acintyahet
u
eko yayau caitrarathapadeśān
saurājyaramyān aparo vidarbhān
//
b: (
um
C)
taṃ tasthivāṃsaṃ nagaropakaṇṭhe
tadāgamārūḍhagurupraharṣaḥ
pratyujjagāma krathakaiś
i
kendraś
candraṃ pravṛddhormir ivormimālī
//
c: (
a
V
n
)
praveśya cainaṃ puram agrayāyī
nīcais tathopācarad arpitaśrīḥ
mene yathā tatra janaḥ sameto
vaidarbham āgantum ajaṃ gṛheśam
//
tasy'; ādhikār
a
puruṣaiḥ praṇataiḥ pradiṣṭāṃ
prāgdvāravediviniveśita
pūrṇa
kumbhām
mene yathā tatra janaḥ sameto
bālyāt parām iva daśāṃ madano 'dhyuvāsa
//
a: (
i
^ C V)
b: (
^hema^
V)
tatra svayaṃvarasamāhṛtarājalokaṃ
kanyālalāma kamanīyam ajasya lipsoḥ
bhāvāvabodhakaluṣā dayiteva rātrau
nidrā cireṇa nayanābhimukh
ī
babhūva
//
d: (
ī^
S)
taṃ karṇabhūṣaṇanipīḍitapīvarāṃsaṃ
śayyottaracchadavimardakṛśāṅgarāgam
sūtātmajāḥ
savayasaḥ prathitaprabodhaṃ)
prābodhayann uṣasi vāgbhir udāravācaḥ
//
c: (
vaitālikāḥ
M
v
)
c: (
vaitālikā lalitabhandhamanoharābhiḥ
C V)
rātrir gatā matimatāṃ vara muñca śayyāṃ
dhātrā dvidhaiva nanu dhūr jagato vibhaktā
tām
ekatas tava bibharti gurur vinidras
tasyā bhavān aparadhuryapadāvalambī
//
c: (
yām
C V
t
)
nidrāvaśena bhavatā
py anapekṣamāṇā
paryutsukatvam abalā niśi khaṇḍiteva
lakṣmīr vinodayati yena digantalambī
so 'pi tvadānanaruciṃ vijahāti candraḥ
//
a: (
hy
C Vk M
v
V)
a: (
anavekṣ
[
a
ct][
ya
M
v
V]
māṇā)
tad valgunā yugapadunmiṣitena tāvat
sadyaḥ paraparatulām adhirohatāṃ dve
praspandamānaparuṣetaratāram antaś
cakṣus tava pracalitabhramaraṃ ca padmam
//
vṛnt
āc chl
athaṃ harati puṣpam anokahānāṃ
saṃsṛjyate sarasijair aruṇāmśubhinnaiḥ
svābhāvikaṃ paraguṇena vibhātavāyuḥ
saurabhyam īpsur iva te mukhamārutasya
//
a: (
^a^śl^
V)
tāmrodareṣu paitaṃ
taru
pallaveṣu
nirdhauta
hāragu
l
ikāviśadaṃ himāmbhaḥ
ābhāti labdhaparabhāgatayādharoṣṭhe
līlāsmitaṃ sadaśanārcir iva tvadīyam
//
a: (
druma^
CV)
b: (
nirdhūta^
V
n
)
b: (
ṭ
S)
yāvat pratāpanidhir ākramate na bhānur
ahnāya tāvad aruṇena tamo nirastam
āyodhanāgrasaratāṃ tvayi vīra yāte
kiṃ vā ripūṃs tava guruḥ svayam ucchinatti
//
śayyāṃ jahaty ubhayapakṣavinītanidrāḥ
stamberamā mukharaśṛṅkhalakarṣiṇas te
yeṣāṃ vibhānti taruṇāruṇarāgayogād
bhinnādrigairikataṭā iva dantakoṣāḥ
//
dīrgheṣv amī niyamitāḥ paṭamaṇḍapeṣu
nidrāṃ vihāya vanajākṣa vanāy
udeśyāḥ
vaktroṣmaṇā malinayanti purogatāni
lehyāni saindhavaśilāśakalāni vāhāḥ
//
b: (^y
a^
V
n
)
b: (
^ujās te
C)
bhavati viralabhaktir mlānapuṣpopahāraḥ
svakiraṇpariveṣodhbedaśūnyāḥ pradīpāḥ
ayam api ca giraṃ nas tvatprabodhaprayuktām
anuvadati śukas te mañjuvāk pañjarasthaḥ
//
iti viracitavāgbhir bandiputraiḥ kumāraḥ
sapadi
vigata
nidras talpam ujjhāṃ cakāra
madapaṭ
u
ninadadbhir bodhito rājahaṃsaiḥ
suragaja iva gāṅgaṃ saikataṃ supratīkaḥ
//
b: (
vihita
V)
c: (
u^
ct)
atha vidhim ava
sāyya
śāstradṛṣṭaṃ
divasamukhocitam
añcit
ākṣipakṣmā
kuśalaviracit
ānukūla
veṣaḥ
kṣitipasamājam agāt svayaṃvarastham
//
a: (
^sāya
C)
b: (^
añjit'
C
t
)
c: (^
ānurūpa^
C V)
sa tatra mañceṣu manojñaveṣān
siṃhāsanasthān upacāravastu
vaimānikānāṃ marutām apaśyad
ākṛṣṭalīlān naralokapālān
//
rater gṛhītānunayena kāmaṃ
pratyarpitasvāṅgam iveśvareṇa
kākutstham ālokayatāṃ nṛpāṇāṃ
mano babhūvendumatīnirāśam
//
vaidarbhanirdiṣṭam
asau
kumāraḥ
kḷptena sopānapathena mañcam
śilāvibhaṅgair mṛgarājaśāvas
tuṅgaṃ nagotsaṅgam ivāruroha
//
a: (
atho
C V)
parārdhyavarṇāstaraṇopapannam
āsedivān ratnavad (?) āsanaṃ saḥ
bhūyiṣṭham āsīd upameyakāntir
mayūrapṛṣṭhāśrayiṇā guhena
//
tāsu śriyā rājaparaṃparāsu
prabhāviśeṣodayadurnirīkṣyaḥ
sahasradhātmā vyarucad vibhaktaḥ
payomucāṃ paṅktiṣu vidyuteva
//
teṣāṃ mahārhāsanasaṃsthitānām
udāranepathyabhṛtāṃ sa madhye
rarāja
dhāmnā
raghusūnur eva
kalpadrumāṇām iva pārijātaḥ
//
c: (
bhūmnā
M
v
)
netravrajāḥ paurajanasya tasmin
vihāya sarvān nṛpatīn nipetuḥ
madotkaṭe recitapuṣpavṛkṣā
gandhadvipe vanya iva dvirephāḥ
//
atha stute bandibhir anvayajñaiḥ
somārkavaṃśye naradevaloke
saṃcārite c'; āg
ā
rusārayonau
dhūpe samutsarpati vaijayantīḥ
//
c: (
u
ct)
puropakaṇṭhopavanāśrayāṇāṃ
kalāpinām
uddhatanṛtyahetau
pradhmātaśaṅkhe parito digantāṃs
tūryasvane mūrchati maṅgalārthe
//
b: (
śikhaṇḍinām
C V)
manuṣyavāhyaṃ catur
aśra
yānam
adhyāsya kanyā parivāraśobhi
viveśa mañcāntararājamārgaṃ
patiṃvarā kḷptavivāhaveṣā
//
a: (
^aṅga^
V
n
)
tasmin vidhānātiśaye vidhātuḥ
kanyāmaye netraśataikalakṣye
nipetur antaḥkaraṇair narendrā
dehaiḥ sthitāḥ kevalam āsaneṣu
//
tāṃ praty abhivyaktamanorathānāṃ
mahīpatīnāṃ praṇayāgradūtyaḥ
pravālośobhā iva pādapānāṃ
śṛṅgāraceṣṭa vividhā babhūvuḥ
//
kaścit karābhyām upagūḍhanālam
ālolapattrābhihatadvirepham
rajobhir ant
aḥ
pariveṣabandhi
līlāravindaṃ bhramayāṃ cakāra
//
c: (
aḥ^
ct Kn
2
)
visrastam aṃsād aparo vilāsī
ratnānuviddhāṅgadakoṭilagnam
prālambam
ut
kṛṣya
yathā
vakaśaṃ
nināya sācīkṛtacāruvaktraḥ
//
c: (
prāvāram
C M
v
* V)
c: (
^kṣipya
C * V
n
)
c: (
^pradeśaṃ
C *V)
ākuñcitāgrāṅgulinā tato 'nyaḥ
kiṃcitsamāvarjitanetraśobh
aḥ
tiryagvisaṃsarpinakhaprabheṇa
pādena haimaṃ vililekha pīṭham
//
b: (
ī
C V)
niveśya vāmaṃ bhujam āsanārdhe
tatasaṃniveśād adhikonnatāṃsaḥ
kaścid vivṛttatrikabhinnahāraḥ
suhṛtsamābhāṣaṇatatparo 'bhūt
//
vilāsinīvibhramadantapattram
āpāṇḍ
u
raṃ ketaka
barham
anyaḥ
priyāitambocitasaṃniveśair
vipāṭayām āsa yuvā nakhāgraiḥ
//
b: (
a
C)
b: (
^pattram
V
n
)
kuśeśayātāmratalena kaścit
kareṇa rekhādhvajalāñchanena
ratnāṅgulīyaprabhayānuviddhān
udīrayām āsa salīlam akṣān
//
kaścid yathābhāgam avasthite 'pi
svasaṃniveś
ād
vyatilaṅghinīva
vajrāṃśu
garbh
āṅgulirandhram ekaṃ
vyāpārayām āsa karaṃ kirīṭe
//
b: (
a^
V
n
)
c: (
^bhinn'^
C V
t
)
tato nṛpāṇāṃ śrutavṛttavaṃśā
puṃva
t
pragalbhā pratihārarakṣ
ī
prāk saṃnikarṣaṃ magadheśvarasya
nītvā kumārīm avadat sunandā
//
b: (
t^
ct)
b: (
ā
V
n
)
asau śaraṇyaḥ śaraṇonmukhānām
agādhasattvo magadhapratiṣṭhaḥ
rājā prajārañjanalabdhavarṇaḥ
paraṃtapo nāma yathārthanāmā
//
kāmaṃ ṇrpāḥ sant
u
saharaśo 'nye
rājanvatīm āhur anena bhūmim
nakṣatratārāgrahasaṃkulāpi
jyotiṣmatī candramasaiva rātriḥ
//
a: (
i
C V)
kriyāprabandhād ayam adhvarāṇām
ajasram āhūtasahasranetraḥ
śacyāś ciraṃ pāṇdukapolalambān
mandāraśūnyān alakāṃś cakāra
//
anena ced icchasi gṛhyamāṇaṃ
pāṇiṃ vareṇyena kuru praveśe
prāsādavātāyana
saṃśritānāṃ
netrotsatvaṃ puṣpapurāṅganānām
//
c: (
^saṃsthitānāṃ
V
n
)
evaṃ tayokte tam avekṣya kiṃcid (?)
visraṃsidūrvāṅkamadhūkamālā
ṛjupraṇāmakriyayaiva tanvī
pratyādideśainam abhāṣamāṇā
//
tāṃ saiva vetragrahaṇe niyuktā
rājāntaraṃ rājasutāṃ nināya
samīraṇottheva taraṅgalekhā
padmāntaraṃ mānasarājahaṃsīm
//
jagāda cainām ayam aṅga
nāthaḥ
surāṅganāprārthitayauvanaśrīḥ
vinīta
nāgaḥ
kila
sūtra
kārair
aindraṃ padaṃ bhūmigato 'pi bhuṅkte
//
a: (
^rājaḥ
V
n
)
c: (
^bhāgaḥ
V)
c: (
sattra^
V
n
V
p?
)
anena pary
āsayatāsra
bindūn
muktāphalsthūlatamān staneṣu
pratyarpitāḥ śatruvilāsinīnām
unmucya
sūtreṇa vinaiva hārāḥ
//
a: (
^aśrayatā
V
t
)
a: (
^śru
bindūn ct)
d: (
unmocya
V
n
)(
ākṣipya
C V
v
)(
ākṣepa^
Sd)
nisargabhinnāspadam ekasaṃstham
asmin dvayaṃ śrīś ca sarasvatī ca
kāntyā girā sūnṛtayā ca yogyā
tvam eva kalyāṇi tayos tṛtīyā
//
athāṅgarājād avatārya cakṣur
yāh janyām
avadat kumārī
nāsau na kāmyo na ca veda samyag
draṣṭuṃ na sā bhinnarucir hi lokaḥ
//
b: (
yāt'
eti C M
v
*V Vk)
b: (
janyān
C M
v
V
t
)(
yānyān
*V)
tataḥ paraṃ duṣprasahaṃ
dviṣadbhir
nṛpaṃ niyuktā pratihārabhūmau
nidarśayām āsa viśeṣa
dṛśyam
induṃ navotthānam ivendumaty
ai
//
a: (
pareṣāṃ
V)
c: (
^kāntam
V
n
)
d: (
āḥ
T)
avantinātho 'yam udagrabāhur
viśālavakṣās tanuvṛttamadhyaḥ
āropya cakra
bhrahmam
uṣṇa
tejās
tvaṣṭreva
yatn
ollikhito vibhāti
//
c: (
^bhramim
C)
c: (
^raśmis
Ar)
d: (
yantr'^
C Ar)
asya prayāṇeṣu samagraśakter
agresarair vājibhir
utthitāni
kurvanti sāmantaśikhāmaṇīnāṃ
prabhāprarohāstamayaṃ rajāṃsi
//
b: (
uddhatāni
V
n
)(
uddhṛtāni
V
t
)
asau mahākālaniketanasya
vasann adūre kila candramaul
eḥ
tamisrapakṣe 'pi saha priyābhir
jyotsnāvato nirviśati pradoṣān
//
b: (
e
V
t
)
anena yūnā saha pārthivena
rambhoru kaccin manaso rucis te
siprātaraṅgānilakampitāsu
vihartum udyānaparaṃparāsu
//
tasminn abhidyotitabandhupadme
pratāpasaṃśoṣitaśatrupaṅke
babandha sā nottamasaukumāryā
kumudvatī bhānumatīva bhāvam
//
tām agratas tāmarasāntarābhām
anūparājasya guṇair anūnām
vidhāya sṛṣṭiṃ lalitām vidhātur
jagāda bhūyaḥ sudatīṃ sunandā
//
saṃgrāmanirviṣṭasahasrabāhur
aṣṭadāsadvīpanikhātayūpaḥ
ananyasādhāraṇarājaśabdo
babhūva yogī kila kārtavīryaḥ
//
akāryacintāsamakālam eva
prādurbhavaṃś cāpadharaḥ purastāt
antaḥśarīreṣv api yaḥ prajānāṃ
pratyādideśāvinayaṃ vinetā
//
jyābandhaniṣpandabhujena yasya
vini
śvasadvaktraparaṃpareṇa
kārāgṛhe nirjitavāsavena
laṅkeśvareṇoṣitam ā prasādāt
//
b: (
viniḥ^
ct Kk
2
)
tasyānvaye bhūpatir eṣa jātaḥ
pratīpa ity āgamavṛddhasevī
yena śriyaḥ saṃśrayadoṣarūḍhaṃ
svabhāvalolety ayaśaḥ pramṛśṭam
//
āyodhane kṛṣṇagatiṃ sahāyam
avāpya yaḥ kṣatriyakālarātr
im
dhārāṃ śitāṃ rāmaparaśvadhasya
saṃbhāvayaty utpalapattrasārām
//
b: (
īm
C)
asyāṅkalakṣmīr bhava dīrghabāhor
māhiṣmatīvapranitambakāñcīm
prāsādajālair jalveṇiramyāṃ
revāṃ yadi prekṣitum asti kāmaḥ
//
tasyāḥ prakāmaṃ priyadarśano 'pi
na sa kṣitīśo rucaye babhūva
śaratpramṛṣṭāmbudharoparodhaḥ
śaśīva paryāptakalo nalinyāḥ
//
sā śūrasendādhipatiṃ suṣeṇam
uddiśya
lok
āntaragītakīrtim
ācāraśuddhobhayavaṃśadīpaṃ
śuddhāntarakṣyā jagade kumār
ī
//
b: (
deś^
C *V)
d: (
īm
V
n
)
nīpānvayaḥ pārthiva eṣa vajvā
guṇair yam āśritya paraspareṇa
siddhāśramaṃ śāntam ivaitya sattvair
naisargiko 'py utsasṛje virodhaḥ
//
yasy'; ātma
gehe
nayanābhirāmā
kāntir himāṃśor iva saṃniviṣṭa
harmyāgrasaṃrūḍhatṛṇāṅkureṣu
tejo 'viśahyaṃ ripumandireṣu
//
a: (
^dehe
V)
yasyāvarodhastanacandanānāṃ
prakṣālanād vārivihārakāle
kalindakanyā mathur
āṃ
gatā 'pi
gaṅgormisaṃ
sakta
jaleva bhāti
//
c: (
ā^
S)
d: (
^pṛkta^
C V)
trastena
tākrṣyāt kila kāliyena
maṇiṃ visṛṣṭaṃ yamunaukasā yaḥ
vakṣaḥsthalavyāpi
rucaṃ
dadhānaḥ
sakaustubhaṃ hrepayatīva
kṛṣnam
//
a: (
trātena
C T V)
c: (
^rucim
C)
d: (
viṣṇum
C V)
saṃbhāvya bhartāram amuṃ yuvānaṃ
mṛdupravālottarapuṣpaśayye
vṛndāvane caitrarathād anūne
nirviśyatāṃ sundari yuvanaśrīḥ
//
adhyāsya cāmbhaḥpṛṣatokṣitāni
śaileya
gandhīni
śilātalāni
kalāpināṃ prāvṛṣi paśya nṛtyaṃ
kāntāsu govardhanakandarāsu
//
b: (
^naddhāni
V)
nṛpaṃ tam āvartamanojñanābhiḥ
sā vyatyagād anyavadhūr bhavitrī
mahīdharaṃ mārgavaśād upetaṃ
srotovahā sāgaragāminīva
//
athāṅgadāśliṣṭabhujaṃ bhujiṣyā
hemāṅgadaṃ nāma kaliṅganātham
āseduṣīṃ sāditaśatrupakṣaṃ
bālām abālendumukhīṃ babhāṣe
//
asau mahendrādrisamānasāraḥ
patir mahendrasya mahodadheś ca
yasya kṣaratsainyagajacchalena
yātrāsu yātīva puro mahendraḥ
//
jyāghāta
rekhe
subhujo bhujābhyāṃ
bibharti yaś cāpabhṛtāṃ purogaḥ
ripuśriy
āṃ
sāñjanabhāṣpa
seke
bandīkṛṭ
ānām
iva paddhatī dve
//
a: (
^lekhe
C)
c: (
aḥ
C V)
c: (
^sikte
C
t
)
d: (
āyā
C V)
raṇe 'mitatrīṇatayā prakāśaḥ
śarāsanajyānikaṣau bhujābhyām
viśiṣṭarekhau ripuvikramāgner
nirvāṇamārgāv iva yo bibharti
//
yam ātmanaḥ sadmani saṃni
kṛṣṭo
mandradhvanityājitayāmatūryaḥ
prāsādavātāyanadṛṣyavīciḥ
prabodhayaty arṇava eva suptam
//
a: (
^viṣṭaṃ
C
t
V)
anena sārdhaṃ viharāmburāśes
tīreṣu
tālīvanamarmareṣu
dvīpānatarānītalavaṅgapuṣpair
apākṛtasvedalavā marudbhiḥ
//
b: (
taṭeṣu
V
t
)
pralobhitāpy ākṛtilobhanīyā
patiṃ purasyorugapūrvanāmnaḥ
tasmād
ap
āvartata dūrakṛṣṭā
nītyeva lakṣmīḥ pratikūladaivāt
//
c: (
up'^
V
t
)
athādhigamyābhuvarājakalpaṃ
patiṃ purasyorugapūrvanāmnaḥ
ācārapūtobhayavaṃśadīpaṃ
śuddhāntarakṣyā jagade kumārī
//
athor
ākhyasya
purasya nāthaṃ
dauvārikī deva
sarūpam
itaś cakorākṣi vilokayeti
pūrvānuśiṣṭāṃ nijagāda bhojyām
//
a: (athor
u
V
t
)
a: (
^ākṣasya
V
n
)
b: (
^svarūpam
M)(
^samānam
C V)
pāṇḍyo 'yam aṃsārpitalamb
a
hāraḥ
kḷptāṅgarāgo
hari
candanena
ābhāti bālātaparaktasānuḥ
sanirjharodgāra ivādrirājaḥ
//
a: (
i^
V)
b: (
nava^
Cm Kv
2
)
v
i
ndhyasya saṃstambhayitā mahādrer
niḥśeṣapītojjhitasindhu
rājaḥ
prītyāśvamedhāvabhṛthārdramūrteḥ
sausnātiko yasya bhavaty agastyaḥ
//
a: (
a
V
n
)
b: (
^nāthaḥ
V
n
)
astraṃ harād āptavatā durāpaṃ
yenendralok
āva
jayāya
dṛptaḥ
purā janasthānavimardaśaṅkī
saṃdhāya laḥkādhipatiḥ pratasthe
//
b: (
āpa^
C)
b: (
sṛṣṭaḥ
T)
anena pāṇau vidhivad (?) gṛhīte
mahākulīnena mahīva gurvī
ratnānuviddhārṇavamekhalāyā
diśaḥ sapatnī bhava dakṣiṇ
asyāḥ
//
d: (
āyāḥ
V
t
)
tāmbūlavallīpariṇaddhapūgāsv
elālatāliṅgitacandanāsu
tamālapattrāstaraṇāsu rantuṃ
prasīda śaśvan malayasthalīṣu
//
indīvaraśyāmatanaur nṛpo
'sau
tvaṃ rocanāgauraśarīrayaṣṭiḥ
anyonyaśobhāparivṛddhaye vāṃ
yogas taḍittoyadayor ivāstu
//
a: (
'yaṃ
Sk)
svasur vidarbhādhipates tadīyo
lebhe 'ntaraṃ cetasi nopadeśaḥ
divākarādarśanabaddhakośe
nakśatranāthāṃśur ivāravinde
//
saṃcāriṇī dīpaśikheva rātrau
yaṃ yaṃ vyatīyāya patiṃvarā sā
narendramārgāṭṭa iva prapede
vivarṇabhāvaṃ sa sa bhūmipālaḥ
//
tasyāṃ raghoḥ sūnur upasthitāyāṃ
vṛṇīta māṃ neti samākulo 'bhūt
vāmetaraḥ saṃśayam asya bāhuḥ
keyūrabandhocchavasitair nunoda
//
taṃ prāpya sarvāvayavānavadyaṃ
vyāvartatānyopagamāt kumārī
na hi praphullaṃ sahakāram etya
vṛksāntaraṃ kāṅkṣati ṣaṭpadālī
//
tasmin samāveśitacittavṛttim
induprabhām indumatīm
avekṣya
pracakrame vaktum anukramajñā
savistaraṃ vākyam idaṃ sunandā
//
b: (
avetya
V
t
)
ikṣvākuvaṃśyaḥ kakudaṃ nṛpāṇāṃ
kakutstha ity āhitalakṣaṇo 'bhūt
kākutsthaśabdaṃ yata unnatecchāḥ
ślāghyaṃ dadhaty uttarakosalendrāḥ
//
mahendram āsthāya mahokṣarūpaṃ
yaḥ saṃyati prāptapināk
i
līlaḥ
cakāra bāṇair asurāṅganānāṃ
gaṇḍa
sthalīḥ proṣitapattralekhāḥ
//
b: (
a^
V
t
)
d: (
galla^
V
n
)
airāvatāsphālanaviślathaṃ yaḥ
saṃghaṭṭayann aṅgadam aṅgadena
upeyuśaḥ svām api mūrtim agryām
ardhāsanaṃ gotrabhido 'dhita
ṣṭh
au
//
d: (
sth
V
n
)
jātaḥ kule tasya kilorukīrtiḥ
kulapradīpo nṛpatir dilīpaḥ
atiṣṭhad ekonaśatakratutve
śakrābhyasūyāvinivṛttaye yaḥ
//
yasmin mahīṃ śāsati vāṇinīnāṃ
nidrāṃ vihārārdhapathe gatānām
vāto 'pi nāsaraṃsayad aṃśukāni
ko lambayed
āharaṇāya
hastam
//
d: (
ābharāṇāya
Pv V)
putro raghus tasya padaṃ praśāsti
mahākrator viśvajitaḥ prayoktā
caturdig
āvarjita
saṃbhṛt
āṃ yo
mṛtpātraśeṣām akarod vibhūtim
//
c: (
^āvarjana^
C V At)
c: (
ānāṃ
V)
ārūḍham adrīn udadhīn
vi
tīrṇaṃ
bhujaṃgamānāṃ vasatiṃ praviṣṭam
ūrdhvaṃ gataṃ yasya na cānubandhi
yaśaḥ paricchettum iyattayālam
//
a: (
pra^
C
t
V)
asau kumāras tam ajo 'nujātas
triviṣṭapasyeva patiṃ jayantaḥ
gurvīṃ dhuraṃ yo bhuvanasya pitrā
dhuryeṇa damyaḥ sadṛś
aṃ
bibharti
//
d: (
īṃ
V
n
)
kulena kāntyā vayasā navena
guṇaiś ca tais tair vinayapradhānaiḥ
tvam ātmanas tulyam
amuṃ
vṛṇīṣva
ratnaṃ samāgacchatu kāñcanena
//
c: (
imaṃ
C
t
)
tataḥ sunandāvacanāvasāne
lajjāṃ
tanū
kṛtya narendrakanyā
dṛṣṭyā prasādāmalayā kumāraṃ
pratyagrahīt saṃvaraṇasrajeva
//
b: (
mṛdu^
V
t
Sk)
sā yūni tasminn abhilāṣabandhaṃ
śaśāka śālīnatayā na vaktum
romāñcalakṣyeṇa sa gātrayaṣṭiṃ
bhittvā nirākrāmad arālakeśyāḥ
//
tathāgatāyāṃ parihāsapūrvaṃ
sakhyāṃ sakhī vetra
dharā
babhāṣe
ārye vrajāmo 'nyata ity athaināṃ
vadhūr asūyākuṭilaṃ dadarśa
//
b: (
^vatī
Tl)(
^bhṛd ā^
ct)
sā cūrṇagauraṃ raghunandanasya
dhātrīkarābhyāṃ karabhopamorūḥ
āsañjayām āsa
yathāpradeśaṃ
kaṇṭhe guṇaṃ mūrtam ivānurāgam
//
c: (
śirodharāyāṃ
T)
tayā srajā maṅgalapuṣpamayyā
viśālavakṣaḥsthalalambayā saḥ
amaṃsta kaṇṭhārpitabāhupāśāṃ
vidarbharājāvarajāṃ vareṇyaḥ
//
śaśinam upagateyaṃ kaumudī meghamuktaṃ
jalanidhim anurūp
aṃ
iti samaguṇayogaprītayas tatra paurāḥ
śravaṇakaṭu nṛpāṇām ekavākyaṃ vivavruḥ
//
b: (
śirodharāyāṃ
T)
pramuditavarapakṣam ekatas tat (?)
kṣitipatimaṇḍalam anyato vitānam
uṣasi sara iva praphullapadmaṃ
kumudavanapratipannanidram āsīt
//
athopayantrā sadṛśena yuktāṃ
skandena sākṣād iva devasenām
svasāram ādāya vidarbha
nāthaḥ
purapraveśābhimukho babhūva
//
c: (
^rājaḥ
C V
t
)
senāniveśān pṛthivī
kṣito
'pi
jagmur vibhātagrahamandabhāsaḥ
bhojyāṃ prati vyarthamanorathatvād
rūpeṣu veṣeṣu ca sābhyasūyāḥ
//
a: (
^bhṛto
C
t
V
t
)
sāṃnidhyayogāt kila tatra śacyāḥ
svayaṃvarakṣobhakṛtām abhāvaḥ
kākutstham
uddiśya
samatsaro 'pi
śaśāma tena kṣitipālalokaḥ
//
c: (
ālokya
V
t
)
tāvat prakīrṇābhinavopacāram
indrāyudhadyotitatoraṇāṅkam
varaḥ sa vadhvā saha rājamārgaṃ
prāpa
dhvajacchāyanivāritoṣṇam
//
d: (
prāpat
V
t
)
tatas tadālokana
tatparāṇāṃ
saudheṣu cāmīkarajālavatsu
babhūvur itthaṃ purasundarīṇāṃ
tyaktānyakāryāṇi viceṣṭitāni
//
a: (
satva[rāṇāṃ]
T)
ālokamārgaṃ sahasā vrajantyā
kayācid udveṣṭanavāntamālyaḥ
baddhuṃ
na saṃbhāvita eva tāvat
kareṇa ruddho 'pi
hi
keśa
pāśaḥ
//
c: (
banddhuṃ
ct Ns
1
T)
d: (
ca
ct)
d: (
^hastaḥ
Vk)
prasādhikālambitam agrapādam
ākṣipya kācid dravarāgam eva
utṣṛṣṛalīlāgatir ā gavākṣād
yayau śalākām aparā vahantī
//
vilocanaṃ dakṣiṇam añjanena
saṃbhāvya tadvañcitavāmanetrā
tathaiva vātāyanasaṃnikarṣaṃ
yayau śalākām aparā vahantī
//
jālāntarapreṣitadṛṣṭir anyā
prasthānabhinnāṃ na babandha nīvīm
nābhipraviṣṭābharaṇaprabheṇa
hastena tasthāv avalambya vāsaḥ
//
ardh
ācitā
satvaram utthitāyāḥ
pade pade durnimite galantī
kasyāścid āsīd raśanā tadānīm
aṅguṣṭhamāulārpitasūtraśeṣā
//
a: (
^āñcitā
ct)
stanaṃdhayantaṃ tanayaṃ vihāya
vilokanāya tvarayā vrajantī
saṃprasnutābhyāṃ padavīṃ stanābhyāṃ
siṣeca kācit payas''; ā gavākṣāt
//
tāsāṃ mukhair āsavagandhagarbhair
vyāptāntarāḥ sāndrakutūhalānām
vilolanetrabhramarair gavākṣāḥ
sahasrapattrābharaṇā ivāsan
//
tā
rāghavaṃ dṛṣṭibhir āpibantyo
nāryo na jagmur viṣayāntarāṇi
tathā hi śeṣendriyavṛttir āsāṃ
sarvātmanā cakṣur iva praviṣṭā
//
a: (
taṃ
V
t
)
sthāne vṛtā bhūpatibhiḥ parokṣaiḥ
svayaṃvaraṃ sādhum amaṃsta bhojyā
padmeva nārāyaṇam anyathāsau
labheta kāntaṃ katham ātmatulyam
//
paraspareṇa spṛhaṇīyaśobhaṃ
na ced idaṃ dvandvam ayojayiṣyat
asmin dvaye rūpavidhānayatnaḥ
patyuḥ prajānāṃ vitatho 'bhaviṣyat
//
ratismarau nūnam imāv abhūtāṃ
rājñāṃ sahareṣu tathā hi bālā
gat
eyam ātmapratirūpam eva
mano hi janmāntarasaṃgatijñam
//
c: (
yāt''
V)
ity udgatāḥ pauravadhūmukhebhyaḥ
śṛṇvan kathāḥ śrotasukhāḥ kumāraḥ
udbhāsitaṃ maṅgalasaṃvidhābhiḥ
saṃbandhinaḥ sadma samāsasāda
//
tato
'vatīryāśu kareṇukāyāḥ
sa kāmarūpeśvaradattahastaḥ
vaidarbhanirdiṣṭam atho viveśa
nārīmanāṃsīva catuṣkam antaḥ
//
a: (
tatr
āva^ C V
n
)
mahārhasiṃhāsanasaṃsthito 'sau
saratnam
arghyaṃ
madhu
parkamiśram
bhojopanītaṃ ca dukūlayugmaṃ
jagrāha sārdhaṃ vanitākaṭākṣaiḥ
//
b: (
arghaṃ
V
t
)
b: (
^mac ca gavyam
Vn)
dukūlavāsāḥ sa vadhūsamīpaṃ
ninye vinītair avarodharakṣaiḥ
velāsākśaṃ sphuṭapeharājir
navair udanvān iva candrapādaiḥ
//
tatrārcito bhojapateḥ purodhā
hutvāgnim ājyādibhir agnikalpaḥ
tam eva cādhāya vivāhasākṣye
vadhūvar
au
saṃgamayāṃ cakāra
//
d: (
aṃ
V
n
)
hastena hastaṃ parigṛhya vadhvāḥ
sa rājasūnuḥ sutarāṃ
cakāśe
anantarāśokalatāpravālaṃ
prāpyeva cūtaḥ pratipallavena
//
b: (
babhāse
C V)
āsīd
varaḥ kaṇṭakitaprakoṣṭaḥ
svinnāṅguliḥ saṃvavṛte kumārī
vṛttis tayoḥ pāṇisamāgamena
samaṃ vibhakteva maobhav
asya
//
a: (
abhūd
Sk)
c: (
tasmin dvaye tatkṣaṇam ātmavṛttiḥ
ct V)
d: (
ena
ct V)
tayor
apāṅga
-
pratisāritāni
kriyāsamāpatt
ivartitāni
hrīyantraṇām ānaśire manojñām
anyonyalolāni vilocanāni
//
a: (
upānta^
V
t
)
a: (^
pravicāritāni
Sk)
b: (^t
ni^
ct)(
^tvi^
V])
b: (^t
iṣu kātarāṇi
V
t
)
pradakṣiṇaprakramaṇāt kṛṣānor
udarciṣas tan (?) mithunaṃ cakāśe
meror upānteṣv iva vartamānam
anyonyasaṃsaktam ahastriyāmam
//
nitambagurvī guruṇā prayuktā
vadhūr vidhātṛpratim
ena
tena
cakāra sā mattacakoranetrā
lajjāvatī lāja
visargam
agnau
//
b: (
^eva
Sk)
d: (
^vimokṣam
Ar)(
^vimokam
Sk)
haviḥśamīpallavalājagandh
iḥ
puṇyaḥ kṛśānor udiyāya dhūmaḥ
kapolasaṃsarpiśikhaḥ sa tasyā
muhūrtakarṇotpalatāṃ prapede
//
a: (
ī
ct)
tad añjana
kleda
samākulākṣaṃ
pramlānabhījāṅkurakarṇapūram
vadhūmukhaṃ pāṭala
gaṇḍa
lekham
ācāradhūmagrahaṇād babhūva
//
a: (
^kṣobha^
C
t
)
c: (
^galla^
V
n
)
tau snātakair bandhumatā ca rājñā
puraṃdhribhiś ca kramaśaḥ prayuktam
kanyākumārau kanakāsanasthāv
ārdrākṣatāropaṇam anvabhūtām
//
iti svasur bhojakulapradīpaḥ
saṃpādya pāṇigrahaṇaṃ sa rājā
mahīpatīnāṃ pṛthagarhaṇārthaṃ
samādideśādhikṛtān adhiśrīḥ
//
liṅgair mudaḥ saṃvṛtavikriyās te
hradāḥ prasannā iva gūḍhanakrāḥ
vaidarbham āmantrya yayus tadīyāṃ
pratyarpya pūjām aupdāchalena
//
sa rājalokaḥ kṛtapūrvasaṃvid
ārambhasiddhau
samay
opalabhyam)
ādāsyamānaḥ pramdāmiṣaṃ tad
āvṛtya panthānam ajasya tasthau
//
b: (
samar^
C
t
M
v
V
t
)
b: (
samareṇa labhyam
V)
bhartāpi tāvat krathakaiṣikānām
anuṣṭhitānantarajāvivāhaḥ
sattv
ānurūp
āharaṇī
kṛtaśrīḥ
prāsthāpayad rāghavam anvagāc ca
//
c: (
śakty''
V
n
)
c: (
^ābharaṇī^
V)
tisras trilok
ī
prathitena sārdham
ajena mārge vasatīr uṣitvā
tasmād apāvartata kuṇḍineśaḥ
parvātyaye soma ivoṣṇaraśmeḥ
//
a: (
a^
ct)
pramanyavaḥ prāg api kosalendre
pratyekam āttasvatayā babhūvuḥ
ato nṛpāś cakṣamire sametāḥ
strīratnalābhaṃ na tadātmajasya
//
tam udvahantaṃ pathi bhojakanyāṃ
rurodha rājanyagaṇaḥ sa dṛptaḥ
bali
pradiṣṭaṃ
śriyam ādadānaṃ
traivikramaṃ pādam ivendraśatruḥ
//
c: (
^pratiṣṭhāṃ
V
n
)
tasyaḥ sa rakṣārtham analpayodham
ādiṣya pitryaṃ sacivaṃ kumāraḥ
pratyagrahīt pārthivavāhinīṃ tāṃ
jyotīrathāṃ
śoṇa ivottaraṅgaḥ
//
d: (
bhāgīrathīṃ
ct)
pattiḥ padātiṃ rathinaṃ ratheśas
turaṃgasādī turagādhirūḍham
yantā gajasyābhyapatad gajasthaṃ
tulyapratidvandvi babhūva yuddham
//
nadatsu tūryeṣv
avibhāvya
vāco
nodīrayanti sma kulopadeśān
bāṇākṣarair eva paraspar
asya
nāmorjitaṃ cāpabhṛtaḥ śaśaṃsuḥ
//
a: (
^abhibhāvya^
C)
c: (
aṃ te
C
t
)
utthāpitaḥ saṃyati reṇur aśvaiḥ
sāndrīkṛtaḥ syandana
vaṃśa
cakraiḥ
cistāritaḥ kuñjarakarṇatālair
netra
krameṇoparurodha sūryam
//
b: (
^vṛnda^
C
t
V
n
)
d: (
iti^
C)(
anu^
V)
matsyadhvajā vāyuvaśād vidīrṇair
mukhaiḥ pravṛddhadvajinīrajāṃsi
babhuḥ pibantaḥ paramārthamatsyāḥ
paryāvilānīva navodakāni
//
ratho rathāṅgadhvaninā vijajñe
vilolaghaṇṭākvaṇitena nāgaḥ
svabhartṛnāmagrahaṇād babhūva
sāndre rajasy ātmaparāvabodhaḥ
//
āvṛṇvato locanamārgam ājau
rajo'ndhakārasya vijṛmbhitasya
śastrakṣatāśvadvipavīrajanmā
bālāruṇo 'bhūd rudhirapravāhaḥ
//
sa cchinnamūlaḥ kṣatajena reṇus
tasyopariṣṭāt pavanāvadhūtaḥ
aṅgāraśeṣasya hutāśanasya
pūrvotthito dhūma ivābabhāse
//
prahāramūrchāpagame rathasth
ān
yantḥn upālabhya
ni
vartitāśv
āḥ
yaiḥ sāditā lakṣitapūrvaketūṃs
tān eva sāmarṣatayā nijaghnuḥ
//
a: (
ā[ḥ]
ct)
b: (
vi^
V)
b: (
ān
ct V)
apy ardhamārge parabāṇalūnā
dhanurbhṛtāṃ hastavatāṃ pṛṣatkāḥ
saṃprāpur evātmajavānuvṛttyā
pūrvārdhabhāgaiḥ phalibhiḥ śaravyam
//
ādhoraṇānāṃ gajasaṃnipāte
śirāṃsi cakrair niśitaiḥ
kṣurāgraiḥ
hatāny
api āyenanakhāgrakoṭi
-vyāsaktakeśāni cireṇa petuḥ
//
b: (
kṣurapaiḥ
* V)
c: (
hṛtāny
ct Ns
1
P
t
)(
kṛttāna
C
t
)
pūrvaṃ prahartā na jaghāna bhūyaḥ
pratiprahārākṣamam aśvasādī
turaṃgamaskandhaniṣaṇṇadehaṃ
pratyāśvasantaṃ ripum ācakāṅkṣa
//
tanutyajāṃ
varma
bhṛtāṃ vikośair
bṛhatsu danteṣv asibhiḥ patadbhiḥ
raṇakṣitiḥ śoṇitamadyakulyā
gajā vivignāḥ karaśīkareṇa
//
a: (
carma^
V
n
)
śilīmukhotkṛttaśiraḥphalāḍhyā
cyutaiḥ śiratraiś caṣakottareva
raṇakṣitiḥ śoṇitamadyakulyā
rarāja mṛtyor iva pānabhūmiḥ
//
upāntayor niṣkuṣitaṃ vihaṃgair
ākṣipya tebhyaḥ piśitapriyāpi
keyūrakoṭikṣatatāludeśā
śivā bhujacchedam
ap
ācakāra
//
d: (
up'^
V
t
)
kaścid dviṣatkhaḍgahṛtottamāṅgaḥ
sady
o
vimānaprabhutām upetya
vāmāṅgasaṃsaktasurāṅganaḥ svaṃ
nṛty
at
kabandhaṃ samare dadarśa
//
b: (
o^
C)
d: (
at^
ct)
anyonyasūtonmathanād abhūtāṃ
tāv eva sūtau rathinau ca kaucit
vyaśvau gadāvyāyatasaṃprahārau
bagnāyudhau bāhu
vimardaniṣṭhau
//
d: (
^vimardana^ṣṭhau
V
t
)
paraspareṇa kṣatayoḥ prahartror
utkrāntavāyvoḥ samakālam eva
amartyabhāve 'pi kayościd āsīd
ekāsaraḥprārthitayor vivādaḥ
//
vyūhāv ubhau tāv itaretar
asmād
bhaṅgaṃ jayaṃ cāpatur avyavastham
paścātpuromārutayoḥ pravṛddhau
paryāyavṛttyeva mahārṇavormī
//
a: (
eṇa
C)(
^otthaṃ
P S V
n
)
pareṇa bhagne 'pi bale mahaujā
yayāv ajaḥ praty arisainyam eva
dhūmo nivart
eta
samīraṇena
yat
o hi
kakṣas tata eva vahniḥ
//
c: (
yeta
ct)
d: (
^as tu
ct)
rathī niṣaṅgī kavacī dhanuṣmān
dṛpt
aḥ
sa rājanyakam ekavīraḥ
nivārayām
āsa mahāvarāhaḥ
kalpakṣay
oddhūtam
ivārṇavāmbhaḥ
//
b: (
aṃ
V
n
)
c: (
viloḍayām
C V)
d: (
^odvṛttam
ct)
sa dakṣiṇaṃ tūṇa-mukh
ena
vāmaṃ
vyāpārayan hastam alakṣyatājau
ākarṇakṛṣṭā sakṛd asya yoddhur
maurvīva bāṇān suṣuve riguphnān
//
a: (
e na^
(?) V
n
)
sa
roṣadaṣṭ
ādhika
lohit
oṣṭhair
vyaktordhvarek
ā bhṛ
kuṭīr vahadbhiḥ
tastāra gāṃ bhallanikṛttakaṇṭhair
huṃ
kāragarbhair dviṣatāṃ śirobhiḥ
//
a: (
sa^
Śp)
a: (
^ādhara^
V Śp)
a: (
^ākṣair
C V Śp)
b: (
ā^
C)
b: (
bhru^
ct)
d: (
hūṃ^
ct)
sarvair balāṅgair dviradapradhānaiḥ
sarvāyudhaiḥ kaṅkaṭabhedibhiś ca
sarvaprayatnene ca bhūmipālās
tasmin prajahrur yudhi sarva eva
//
so 'stravrajaiś
channa
rathaḥ pareṣāṃ
dhvajāgramātreṇa babhūva lakṣyaḥ
nīhāramagno dinapūrvabhāgaḥ
kiṃcitprakāśena vivasvateva
//
a: (
chinna^
V
t
)
priyaṃvadāt prāpam
asau kumāraḥ
prāyuṅkta rājasv adhirājasūnuḥ
gāndharvam astraṃ kusumāstrakānt
aḥ
prasvāpanaṃ svapanivṛttalaulyaḥ
//
a: ([
atho
C][
atha
V
t
]
priyārhaḥ
) (
atho kumāraḥ
V
n
)
c: (
iḥ
C
t
)
tato dhanuṣkarṣaṇamūḍhahastam
ekāṃsaparyastaśirastra
jālam
tasthau dhvajastambhaniṣaṇṇadehaṃ
nidrāvidheyaṃ naradevasainyam
//
b: (
^jātam
V
n
)
tataḥ priyopāttarase 'dharoṣṭhe
niveśya dadhmau jalaṃ kumāraḥ
yena
svahastārjit
am ekavīraḥ
piban yaśo mūrtam ivābhāse
//
c: (
tena
ct V)
c: (
a^vīraśabdaḥ
V
n
)
śaṅkhasvanābhijñatayā nivṛttās
taṃ sannaśatruṃ dadṛśuḥ svayodhāḥ
nimīlitānām iva paṅkajānāṃ
madhye sphurantaṃ pratimāśaśāṅkam
//
saśoṇitais tena śilīmukhāgrair
nikṣepitāḥ ketuṣu pārthivānām
yaśo hṛtam
saṃprati
rāghaveṇa
na jīvitaṃ vaḥ kṛpayeti varṇāḥ
//
c: (
saṃyati
C V
n
)
sa cāpakoṭīnihitaikabāhuḥ
śirastaniṣkarṣaṇabhinnamuliḥ
lalāṭabaddhaśramavāribindur
bhītāṃ priyām etya vaco babhāṣe
//
itaḥ
parān arbhakahāryaśastrān
vaidarbhi paśyānumatā mayāsi
evaṃvidhenāhavaceṣṭitena
tvaṃ
prārthyase
hastagatā mamabhiḥ
//
a: (
etān
C)
d: (
prāpyase
V
t
)
tasyāḥ pratidvandvibhavād viṣādāt
sady
o
vimuktaṃ mukham ābabhāse
ni
śvāsabāṣpāpagamāt prapannaḥ
prasādam ātmīyam ivātmadarṣāḥ
//
b: (
o^
C)
c: (
niḥ^
ct)
hṛṣṭāpi sā hrīvijitā na sākṣād
vāgbhiḥ sakhīnāṃ priyam abhyanandat
sthalī navāmbhaḥpṛṣatābhi
vṛṣṭā
mayūrakekābhir ivābhra
vṛndam
//
c: (
^ṣiktā
V
t
)
d: (
^jālam
V)
iti śirasi sa vāmaṃ pādam ādhāya rājñām
udavahad anavadyāṃ tām avadyād apetah
rathaturagarajobhis tasya rūkṣālak
āgrā
samaravijayalaṣmīḥ saiva mūrtā babhūva
//
c: (
^āntā
C V)
prathamaparigatārthas taṃ raghuḥ saṃnivṛttaṃ
vijayinam abhinandya ślāghyajāyāsametam
tadupahitakuṭumbaḥ śāntimārgotusko 'bhūn
na hi sati kuladhurye sūryavaṃśyā gṛhāya
//
atha tasya vivāhakautukaṃ
lalitaṃ bibhrata eva pārthivaḥ
vasudhām api hastagāminīm
akarod indumatīm ivāparām
//
duritair api kartum ātmasāt
prayatante nṛpasūnavo hi yat
tad upasthitam agrahīd ajaḥ
pitur ājñeti na bhogatṛṣṇayā
//
anubhūya vasiṣṭhasaṃbhṛtaiḥ
salilais tena sahābhiṣecanam
viśadocchavasitena medinī
kathayām āsa kṛtārthatām iva
//
sa babhūva durāsadaḥ parair
guruṇātharvavidā kṛtakriyaḥ
pavanāgnisamāgamo hy ayaṃ
sahitaṃ brahma yad astratejasā
//
raghum eva nivṛttayauvanaṃ
tam amanyanta
nav
eśvaraṃ prajāḥ
sa hi tasya na kevalāṃ śriyaṃ
pratipede sakalān guṇān api
//
b: (
nar'^
C N P S)
adhikaṃ śuśubhe śubhaṃyunā
dvitayena dvayam eva saṃgatam
padam ṛddham ajena paitṛkaṃ
vinayenāsya navaṃ ca yauvanam
//
sadayaṃ bubhuje mahābhujaḥ
sahasodvegam iyaṃ vrajed iti
aciropanatāṃ sa medinīṃ
navapāṇigrahaṇāṃ vadhūm iva
//
aham eva mato mahīpater
iti sarvaḥ prakṛtiṣv acintayat
udadher iva nimagāśateṣv
abhavan nāsya vimānanā kvacit
//
na kharo na ca bhūyasā mṛduḥ
pavamānaḥ pṛthivīruhān iva
sa puraskṛtamadhyama
kramo
namayām āsa nṛpān
anuddharan
//
c: (
^kriyo
C)
d: (
anantarān
C
t
*V)
atha vīksya raghuḥ pratiṣṭhitaṃ
prakṛtiṣv ātmajam ātma
vat
tayā
viṣayeṣu vināś
a
dharm
asu
tridivasteṣv api niḥspṛho 'bhavat
//
b: (
^vit^
N P)
c: (
i^
V
n
)
c: (
iṣu
C
t
V)
guṇavatsutaropitaśriyaḥ
pariṇāme hi dilīpavaṃśajāḥ
padavīṃ taruvalkavāsasāṃ
prayatāḥ
saṃyamināṃ prapedire
//
d: (
yaminaḥ
C)
tam araṇyasamāśrayonmukhaṃ
śirasā veṣṭanaśobhinā sutaḥ
pitaraṃ praṇipatya pādayor
aparityāgam ayācatātmanaḥ
//
raghur aśrumukhasya tasya tat
kṛtavān īpsitam ātmajapriyaḥ
na tu sarpa iva tvacaṃ punaḥ
pratipede
vy
apavarjitāṃ śriyam
//
d: (
hy
C)
sa kīlaśramam antyam āśrito
nivasann āvasathe purād bahiḥ
samupāsyata putrabhogyayā
snūṣayevāvikṛtendriyaḥ śriyā
//
praśamasthitapūrvapārthivaṃ
kulam
abhyudyata
nūtaneśvaram
nabhasā nibhṛtendunā tulām
uditārkeṇa samāruroha tat
//
b: (
ūrjasvala^
C)
yatipārthivaliṅgadhāriṇau
dadṛśate raghurāghavau janaiḥ
apavarga
mahodayārthayor
bhuvam aṃśāv iva dharmayor gatau
//
c: (
apavṛtti^
V)
ajitādhigamāya mantribhir
yuyuje nītiviśaradair ajaḥ
anapāy
i
padopalabdhaye
raghur āptaiḥ samiyāya yogibhiḥ
//
c: (
a^
V)
samayujayta bhūpatir yuvā
sacivaiḥ pratyaham arthasiddhaye
apunarjananopattaye
prayayāḥ saṃyamibhir manīṣibhiḥ
//
nṛpatiḥ prakṛtīr avekṣitum
vyavahārāsanam ādade yuvā
paricetum upāṃśu dhāraṇāṃ
kuśapūtaṃ pravayās tu viṣṭaram
//
anuraṇjayituṃ prajāḥ prabhur
vyahārāsanam ādade navaḥ
aparaḥ śuciviṣṭarasthitaḥ
paricetuṃ yatate sma dhāraṇāḥ
//
anayat prabhuśaktisaṃpadā
vaśam eko nṛpatīn anantarān
aparaḥ praṇidhānayogyayā
marutaḥ pañca śarīragocarān
//
nayacakṣur ajo didṛkṣayā
pararandhrasya tatāna maṇḍale
hṛdaye samaropayan manaḥ
paramaṃ jyotir avekṣituṃ raghuḥ
//
akarod acireśvaraḥ kṣitau
dviṣadārambhaphalāni bhasmasāt
aparo
dahane svakarmaṇāṃ
vavṛte
jñāna
mayena vahninā
//
c: (
itaro
ct V
t
)
d: (
dhyāna^
V)
paṇabandhamukhān guṇān ajaḥ
ṣaḍ upāyuṅkta samīkṣya tatphalam
raghur apy
ajayad
guṇatrayaṃ
prakṛtisthaṃ samaloṣṭakāñcanaḥ
//
c: (
agamad
V
n
)
na navaḥ prabhur ā phalodayāt
sthirakarmā virarāma karmaṇaḥ
na ca yogavidher navetaraḥ
sthiradhīr ā paramātmadarśanāt
//
iti śatruṣu cendriyeṣu ca
pratiṣiddhaprasareṣu jāgratau
pra
sitāv
udayāpavargayor
ubhayīṃ siddhim ubhāv avāpatuḥ
//
c: (
^sṛtāv
V)
atha kāścid ajavyapekṣayā
gamayitvā samdarśanaḥ samāḥ
tamasaḥ param āpad avyayaṃ
puruṣaṃ yogasamādhinā raghuḥ
//
śutadehavisarjanaḥ pituś
ciram aśrūṇi vimucya rāghavaḥ
vidadhe vidhim asya naiṣṭhikaṃ
yatibhiḥ sārdham anagnim agni
cit
//
c: (
vitatāna samaṃ purodhasā
*V
n
)
d: (
^vit
V
n
])
d: (
kratum antyaṃ pṛthivīśatakratoḥ
*V
n
)
akarot sa
tadaurdhvadaihikaṃ
pitṛbhaktyā pitṛkāryakalpavit
na hi tena pathā tanutyajas
tanayāvarjitapiṇḍakāṅkṣiṇaḥ
//
a: (
vidadhe
C)
a: (
ca
C N P S)
sa parārdhyagater aśocyatāṃ
pitur uddiśya sadarthavedibhiḥ
śamitādhir adhijyakārmukaḥ
kṛtavān apratiśāsanaṃ jagat
//
kṣitir indumatī ca bhāminī
patim āsādya tam agryapauruṣam
prathamā bahuratnasūr abhūd
aparā vīram ajījanat sutam
//
daśarāsmiśatopamadyutiṃ
yaśasā dikṣu daśav api śrutam
daśapūrvarathaṃ
yam ākhyayā
daśakaṇṭhāriguruṃ
vidur
budhāḥ
//
c: (
samākhyayā
At)
d: (
jagur
C
t
)
ṛṣidevagaṇasvadhābhujāṃ
śrutayāgaprasvaiḥ sa pārthivaḥ
anṛṇatvam upeyivān babhau
paridher mukta ivoṣṇadīdhitiḥ
//
balam ārtabhayopaśāntaye
viduṣāṃ
saṃnataye
bahu śrutam
vasu tasya
na kevalaṃ
guṇavattāpi paraprayojan
ā
//
b: (
saṃmataye
C Sd)(
saṃgataye
V
t
)(
satkṛtaye
J M Ns)
c: vibhor (
na kevalaṃ
ct)
d: (
am
C
t
V
n
Sd)
sa kadācid aveṣitaprajaḥ
saha devyā vijahāra suprajāḥ
nagaropavane śacīsakho
marutāṃ pālayiteva nandane
//
atha rodhasi dakṣiṇodadheḥ
śrita
gokarṇaniketam īśvaram
upavīṇayituṃ yayau raver
udag
āvṛttipathena nāradaḥ
//
b: (
śruta^
V
n
)
d: (
uday'^
ct V)
kusumair grathitām apārthivaiḥ
srajam ātodyaśironiveśitām
aharat kila tasya vegavān
adhivāsaspṛhayeva mārutaḥ
//
bhramaraiḥ kusumānusāribhiḥ
pari
kīrṇā parivādinī muneḥ
dadṛśe pavanāvalepajaṃ
sṛjatī bāṣpam ivāñjanāvilam
//
b: (
vini^
S
t
V)
abhibhūya vibhūtim ārtavīṃ
madhugandhātiśayena vīrudhām
nṛpater amarasrag āpa sā
dayit
orustana
koṭisusthitim
//
d: (
^oraśchada^
C)
d: ([
^oru^
V
t
] [
^oraḥ^
V
n
]
^sthala^koṭiṣu sthit
[
im
V
n
][
am
V
t
])
kṣaṇamātrasakhīṃ sujātayoḥ
stanayos tām avalokya vihalā
nimimīla
narottama
priyā
hṛtacandrā tamaseva
kaumudī
//
c: (
^eśvara^
V
t
)
c: (
narendrasundarī
Sk)
d: (
śarvarī
Sk)
vapuṣā karaṇojjhitena sā
nipatantī patim apy apātayat
nanu tailaniṣekabindunā
saha dīpārcir upaiti medinīm
//
samam eva narādhipena sā
gurusaṃmohaviluptacetanā
gurusaṃmohaviluptacetanā
nava
dīpārcir iva kṣites talam
//
d: (
tanu^
Sd
1
)(
nanu
Sd
2
)
ubhayor
api pārśva
vartināṃ
tum
u
lenārtaraveṇa vejitāḥ
vihagāḥ kamalākar
ālayāḥ
samaduḥkhā iva tatra cukruśuḥ
//
a: (
paripārśva^
C V
t
)
b: (
a
P S)
c: (
^āśrayāḥ
C V)
nṛpater vyajanādibhis tamo
nunude sā
tu
tathaiva saṃsthitā
pratikāravidhānam āyuṣaḥ
sati śeṣe hi phalāya kalpate
//
b: (
ca
V
t
)
pratiyojayitavyavallakī
-samavasthām atha sattvaviplavāt
sa nināya nitāntavatsalaḥ
parigṛhyocitam aṅkam aṅganām
//
sa nināya nitāntavatsalaḥ
parivṛttaprathamacchaviṃ kṣaṇāt
saliloddhṛtapadminīnibhāṃ
dayitām aṅkam udaśulocanaḥ
//
sa nināya nitāntavatsalaḥ
karaṇāpāyavibhinnavarṇayā
samalakṣyata bibhrad āvilāṃ
mṛgalekhām uṣasīva candramāḥ
//
vilalāpa
sa
bāṣpagadgadaṃ
sahajām apy
apa
hāya dhīratām
abhi
taptam ayo 'pi mārdavaṃ
bhajate kaiva kathā śarīr
iṣu
//
a: (
sa^
C
t
Sd
1
)(^)
b: (
ava^
Sd
1
)
c: (
ati^
Sd)
d: (
iṇām
Sd)
kusumāny api gātrasaṃgamāt
prabhavanty āyur apohituṃ yadi
na bhaviṣyati hanta sādhanaṃ
kim ivānayat prahariṣyato vidheḥ
//
atha vā mṛdu vastu hiṃsituṃ
mṛdunaivārabhate prajāntakaḥ
himasekavipattir atra me
nalinī pūrvanidarśanaṃ
matā
//
d: (
gatā
C V)
srag iyaṃ yadi jīvitāpahā
hṛdaye kiṃ nihitā na hanti mām
viṣam apy amṛtaṃ kvacid bhaved
amṛtaṃ vā viṣam īśvarecchayā
//
atha vā
mama bhāgyaviplavād
aśaniḥ
kalpita
eṣa vedhasā
yad anena
tarur
na pātitas
kṣapitā tadviṭap
āśrita
latā
//
a: (
suramālyarūpabhāg
* V
n
)
b: (
nirmita
* V
n
)
c: (
na pātitas taruḥ
N P S)
d: (
^āśrayā
N P S)
kṛtavaty asi nāvadhīraṇām
aparādhhe 'pi yadā ciraṃ mayi
katham ekapade nirāgasaṃ
janam ābhāṣyam
imaṃ
na manyase
//
d: (
amuṃ
C V
n
)
dhruvam asmi śaṭhaḥ śucismite
vidhitaḥ
kaitavavatsalas
tava
paralokam asaṃnivṛttaye
yad
anāpṛcchya
gatāsi mām itaḥ
//
b: (
kalitaḥ
Sk)
b: (
tvayā
Sk)
d: (
anāmantrya
Sk)
dayitāṃ yadi tāvad anvagād
vinivṛttaṃ kim idaṃ tayā vinā
sahatāṃ hatajīvitaṃ mama
prabalām ātmakṛt
ena
vedanām
//
d: (
āṃ nu
V
n
)
surataśramasaṃbhṛto mukhe
dhriyate svedalavodgamo 'pi te
atha
c
āstamitā 'sy aho bata
dhig imāṃ dehabhṛtām asāratām
//
c: (
v''
V
n
)
surataśramavāribindavo
na
hi
tāvad viramanti te mukhe
katham
astamitā 'sy aho bata
dhig imām
deha
vatām
asārat
ām
//
b: (
tu
V
n
)
c: (
svayam
V
n
)
d: (
kṣayiṇāṃ
V
n
)
d: (
^bhṛtām
V
n
)
d: (
ā
V
n
)
manasāpi na vipriyaṃ mayā
kṛtapūrvaṃ tava kiṃ jahāsi mām
nanu śabdapatiḥ kṣiter ahaṃ
tvayi me bhāvanibandhanā ratiḥ
//
kusum
otkacitān
valī
mataś
calayan bhṛṅgarucas tavālakān
karabhoru karoti mārutas
tvadupāvartanśaṅki me manaḥ
//
a: (
^otkhacitān
ct)(
^odgrathitān
V
t
)
a: (
^bhṛtaś
ct)
tad apohitum arhasi priye
pratibodhena viṣādam āṣu me
jvalitena guhāgataṃ tamas
tuhinādrer iva natam
o
ṣadhiḥ
//
d: (
au
V
n
)
idam ucchvasitālakaṃ mukhaṃ
viśrāntakathaṃ dunoti mām
niśi suptam ivaikapaṅkajaṃ
viratābhyantaraṣaṭpadasvanam
//
śaśinaṃ punar eti śārvarī
dayitā dvandvacaraṃ patatriṇam
iti tau virhāntarakṣamau
katham atyantagatā na māṃ daheḥ
//
navapallavasaṃstare 'pi te
mṛdu dūyeta yad aṅgam arpitam
tad idaṃ viṣahiṣyate kathaṃ
vada vāmoru citādhirohaṇam
//
iyam apratibodhaśāyinīṃ
raśanā tvāṃ prathamā rahaḥsakhī
gativibhrama
sāda
nīravā
na śucā
n
ānumṛteva lakṣyte
//
c: (
^sādi^
C
t
)
d: (
tv''
C)
kalam anyabhṛtāsu bhāṣitaṃ
kalahaṃsīṣu
gataṃ madālasaṃ
pṛṭatīṣu
vilolam īkṣitaṃ
pavan
ādhūta
latāsu vibhram
aḥ
//
b: (
madālasaṃ gatam
ct)
c: (
hariṇīṣu
C)
d: (
^oddhūta^
C V
n
)
d: (
āḥ
ct V)
tridivotsukayāpy avekṣya māṃ
nihitāḥ satyam amī guṇās tvayā
virahe tava me guruvyathaṃ
hṛdayaṃ na tv avalambituṃ kṣamāḥ
//
mithunaṃ parikalpitaṃ tvayā
sahakāraḥ phalinī ca nanv imau
avidhāya vivāhasatkriyām
anayor gamyata ivy asāṃpratam
//
kusumaṃ kṛta
dohadas
tvayā
yad aśoko 'yam udīrayiṣyati
alakābharaṇaṃ kathaṃ nu tat
tava neṣyāmi nivāpalālyatām
//
a: (
^dauhṛdas
V
t
)
smarateva saśabdanūpuraṃ
caraṇānugraham anyadurlabham
amunā kusumāśruvarṣiṇā
tvam aśokena sugātri śocyase
//
tava
niḥ
śvasit
ānukāribhir
bakulair ardhacitāṃ samaṃ mayā
asamāpya vilāsamekhalāṃ
kim idaṃ kiṃnarakaṇṭhi supyate
//
a: (
ni^
N)
a: (
^ānuvādibhir
V)
samaduḥkhasukhaḥ sakhījanaḥ
pratipaccandranibho 'yam
ātmajaḥ
aham ekarasas tathāpi te
vyavasāyaḥ pratipattiniṣṭhuraḥ
//
b: (
ātmanaḥ
V
t
)
dhṛtir astamitā
ratiś
cyutā
vi
rataṃ
geyam ṛtur nirutsavaḥ
gatam ābharaṇaprayojanaṃ
pari
śūnyaṃ śayanīyam adya me
//
a: (
gatiś
Sk)
b: (
^gataṃ
Sk)
d: (
cira^
V
n
)
gṛhiṇ
ī
sacivaḥ
sakhī
mithaḥ
priya
śiṣyā
lalite kalāvidhau
karuṇāvimukhena mṛtyunā
haratā
tvāṃ vada
kiṃ na me hṛtam
//
a: (
ī^
At)
a: (
sakhā
At)
b: (
^śikṣā^
At)
d: (
tvaṃ
At)
d: (
bata
Kk
1
Śp)
madirākṣi madānanārpitaṃ
madhu pītvā rasavat kathaṃ nu me
anupāsyasi bāṣpadūṣitaṃ
paralokopanataṃ jalāñjalim
//
vibhave 'pi sati tvayā vinā
sukham etāvad ajasya gaṇyatām
ahṛtasya vilobhanāntarair
mama sarve viṣayās
tad
āśrayāḥ
//
d: (
tvad^
ct)
vilapann iti kosal
ādhipaḥ
karuṇārthagrathitaṃ priyāṃ prati
akarot pṛthivīruhān api
sruta
śākhārasabhāṣpa
durdinān
//
a: (
^eśvaraḥ
C
t
)
d: (
cyuta^
V
t
)
d: (
^dūṣitān
ct)
atha tasya kathaṃcid aṅkataḥ
svajanas tām apanīya sundarīṃ
visasarja
kṛtāntya
maṇḍanām
analāy'; āg
u
rucandanadihase
//
c: (
tadantya
^ ct V)
d: (
a
N P)
pramadām anu saṃsthitaḥ śucā
nṛpatiḥ sann iti vācyadarśanāt
na cakāra śarīram agnisāt
saha devyā na tu jīvitāśayā
//
atha tena daśāhataḥ par
e
guṇaśeṣāṃ
upa
diṣya
gehinīm
viduṣā vidhayo maharddhayaḥ
pura evopavane
samāpitāḥ
//
a: (
aṃ
V
t
)
b: (
apa^
ct)
b: (
sundarīm
C)(
bhāminīm
ct V
t
)
d: (
vitenire
C V
n
)
sa viveśa purīṃ tayā vinā
kṣaṇadāpāyaśaśāṅkadarśanaḥ
parivāham ivāvalokayan
svaśucaḥ pauravadhūmukhāśruṣu
//
atha taṃ savanāya diṣitaḥ
praṇidhānād gurur āśrama
sthitaḥ
abhiṣaṅgajaḍaṃ vijajñivān
iti śiṣyeṇa kilānvabodhayat
//
b: ('
^āśritaḥ
C V)
asamāptavidhir yato munis
tava vidvān api
tāpa
kāraṇam
na bhavantam upasthitaḥ svayaṃ
prakṛtau sthāpayituṃ
kṛtasthitiḥ
//
b: (
śoka^
C V
t
)
d: ([
pathaś
ct][
tataś
N P]
cyutam
)
mayi tasya suvṛtta vartate
laghu
saṃdeśapadā sarasvatī
śṛṇu viśrutasattvasāra tāṃ
hṛdi cainām upadhātum arhasi
//
b: (
sphuṭa^
V)
puruṣasya padeṣv ajanmanaḥ
samatītaṃ ca bhavac ca bhāvi ca
sa hi niṣ
pratighena
cakṣuṣā
tritayaṃ jñānamayena paśyati
//
c: (
^pratimena
V
t
)
c: (
pratibhena
sa cakṣuṣā
munis
C)
carataḥ kila duścaraṃ tapas
tṛṇabindoḥ pariśaṅkitaḥ purā
prajighāya samādhibedinīṃ
harir asmai hariṇīṃ surāṅganām
//
sa tapaḥ
pratibandha
manyunā
pramukhāviṣkṛtacāruvibhramām
aśapad bhava mānuṣīti tāṃ
śamavelāpralayormiṇā
muniḥ
//
a: (
^pratighāta^
V
t
)
d: (
bhuvi
ct)
bhagavan paravān ayaṃ janaḥ
pratikūlācaritaṃ
kṣamasva
me
iti copanatāṃ kṣitipṛśaṃ
vivaśā śāpanivṛttikāraṇam
//
b: (
sahasva
V
p
)
krathakaiśikavaṃśasaṃbhavā
tava bhūtvā mahiṣī cirāya sā
upalabdhavatī divaś cyutaṃ
vivaśā śāpanivṛttikāraṇam
//
tad alaṃ tadapāyacintayā
vipad utpattimatām
upasthitā
vasudheyam avekṣyatāṃ tvayā
vasumatyā hi nṛpāḥ kalatriṇaḥ
//
b: (
vyavasthitā
V
t
)
udaye
madavācyam
ujjhatā
śrutam āviṣkṛtam ātma
vattayā
manasas
tad
upasthite jvare
punar aklībatayā prakāśyatāṃ
//
a: (
yad avācyam
C V)
b: ([^
vat
ct][
nas
V
n
]
tvayā
)
c: (
sam^
N P S)
rudatā kuta eva sā punar
bhavatā
nānumṛtāpi
labhyate
paralokajuṣāṃ svakarmabhir
gatayo bhinnapath
ā hi dehinām
//
b: (
e ca
V
t
)
b: (
ānumṛter avāpyate
Vk)
d: (
āḥ śarīriṇām
C Vk)
ruditena na sā nivartate
nṛpa tat tāvad anrthakaṃ tava
na bhavān anusaṃsthito 'pi tāṃ
labhate karmavaśā hi dehinaḥ
//
apaśokamanāḥ kuṭumbinīm
anugṛhṇīṣva nivāpadattibhiḥ
svajanāśru kilātrisaṃtataṃ
dahati pretam iti pracakṣate
//
maraṇaṃ prakṛtiḥ śarīriṇāṃ
vikṛtir jīvitam ucyate budhaiḥ
kṣaṇam apy avatiṣṭhate śvasan
yadi jantur nanu lābhavān asau
//
avagacchati mūḍhacetanaḥ
priyanāśaṃ hṛdi śalyam arpitam
sthiradhīs
tu tad eva manyate
kuśaladvāratayā samuddhṛtam
//
c: (
itaras
C)
avagacchati mūḍhacetanaḥ
śruta dhṛta
saṃyogaviparyayau
yadā
virahaḥ
kim
ivānutāpayed
vada
bāhyair viṣayair vipaścitam
//
b: (
śruti^
S)(
kṣaṇa^
C V
t
)
b: (
smṛta^
V
p
)
b: (
smṛtau
V
n
)
c: (
kam
V)
d: (
nṛpa
C)
na pṛthagjanavac chuco vaśaṃ
vaśinām uttama gantum arhasi
drumasānumatāṃ kim antaraṃ
yadi vāyau dvitaye 'pi
te calāḥ
//
d: (
cāpalāḥ
V
t
)
sa tatheti vinetur udāramateḥ
pratigṛhya vaco visasarja munim
tad alabdhapadaṃ hṛdi śokaghane
pratiyātam ivāntikam asya guroḥ
//
tenāṣṭau parigamitāḥ samāḥ kathaṃcid
bālatvād avitathasūnṛtena sūnoḥ
sādṛśyapratikṛtidarśanaiḥ priyāyāḥ
svapneṣu kṣaṇikasamāgamtosavaiś ca
//
tasya prasahya hṛdayaṃ kila śokaśaṅkuḥ
plakṣapraroha iva saudhatalaṃ bibheda
prāṇāntahetum api taṃ bhiṣajām asādhyaṃ
lābhaṃ priyānugaman
e
tvarayā sa mene
//
d: (
a^
ct V
n
)
samyagvinītam atha varmaharaṃ kumāram
ādiśya rakṣaṇavidhau vidhivat prajānām
rogopasṛṣṭatanudurvasatiṃ mumukṣuḥ
prāyopaveśanamatir nṛpatir babhūva
//
tīrthe toyavyatikarabhave jahnukanyāsaryvor
deha
tyāgād
amaragaṇanālekhyam āsādya sadyaḥ
pūrvākārādhika
tararucā
saṃgataḥ kāntayāsau
līlāgāreṣv aramata punar
nandanābhyantareṣu
//
b: (
^nyāsād
Dl)
c: (^
caturayā
ct V
n
)
d: (
na kṣamābhyantareṣu
Kn)
pitur anantaram uttarkosal
ān
samadhigamya samādhijitendriyaḥ
daśarathaḥ praśaśāsa mahāratho
yamavatām avatāṃ ca dhuri sthitaḥ
//
a: (
āṃ
V
v
)
adhigataṃ vidhivad yad apālayat
prakṛtimaṇḍalam ātmakulocitam
abhavad asya tato guṇa
vattaraṃ
sanagaraṃ nagarandhrakaraujasaḥ
//
c: (
^tatparaṃ
S V)
ubhayam eva vadanti manīṣiṇaḥ
samayavarṣitayā kṛtakarmaṇām
valaniṣūdanam arthpatiṃ ca taṃ
śramanudaṃ manudaṇḍaharānvayam
//
janapade na gadaḥ padam ādadhāv
abhibhavaḥ kuta eva sapatnajaḥ
kṣitir
abhūt phalavaty ajanandane
śamarate 'maratejasi pārthive
//
c: (
kṛṣir
C V)
daśadigantajitā raghuṇā yathā
śriyam apuṣyad ajena tataḥ param
tam adhigamya tathaiva punar babhau
na na mahī 'nam ahīnaparākramam
//
samatayā vasuvṛṭivisarjanair
niyamanād asatāṃ ca narādhipaḥ
anuyayau yamapuṇyajaneśvarau
savaruṇāv aruṇāgrasaraṃ rucā
//
na mṛgayābhiratir na durodaraṃ
na ca śaśipratimābharaṇaṃ madhu
tam udayāya na vā navayauvan
ā
priyatam
ā
yatamānam apāhar
ā
//
c: (
āḥ
V
n
)
d: (
ā
[
ḥ
] V
n
)
d: (
an
V
n
)
na kṛpaṇā prabhavaty api vāsave
na vitathā parihāsakathāsv api
na ca
sapatnajan
eṣv api
tena vāg
aparuṣā paruṣākṣaram īritā
//
c: (
api
V)
c: (
ena na
V)
udayam astamayaṃ ca raghūdvahād
ubhayam ānaśire vasudhādhipāḥ
sa hi nideśam alaṅghayatām abhūt
suhṛd ayohṛdayaḥ pratigarjatām
//
ajayad ekarathena sa medinīm
udadhinemim adhijyaśarāsanaḥ
jayam aghoṣayad asya
tu
kevalaṃ
gajavatī javatīrahayā camūḥ
//
c: (
hi
C V)
jaghananirviṣayīkṛtamekhalān
anucitāśruviluptaviśeṣakān
sa ripudāragaṇān akarod balād
analakān alakādhipavikramaḥ
//
avanim ekarathena varūthinā
jitavataḥ kila tasya dhanurbhṛtaḥ
vijayadundubhitāṃ yayur arṇavā
ghanaravā naravāhanasaṃpadaḥ
//
śamitapakṣabalaḥ
śita
koṭinā
śikhariṇāṃ kuliśena puraṃdaraḥ
sa sāravṛṣṭimucā dhanuṣā dviṣāṃ
svanavatā navatāmarasānanaḥ
//
a: (
śata^
ct)
sphuritakoṭisahasramarīcinā
samacinot kuliśena harir yaśaḥ
sa dhanuṣā yudhi sāyakavarṣiṇā
svanavatā navatāmarasānanaḥ
//
caraṇayor nakharāgasamṛddhibhir
mukuṭaratnamarīcibhir aspṛśan
sa dhanuṣā yudhi sāyakavarṣiṇā
śatamakhaṃ tam akhaṇḍitapauruṣam
//
nivavṛte sa mahārṇavarodhasaḥ
sacivakāritabālasutāñjalīn
samanukampya sapatnaparigrahān
analakān alak
ānavamāṃ
purīm
//
d: (
ām iva tāṃ
C)
upagato 'pi ca maṇḍalanābhitām
anuditānyasitātapa
vāraṇaḥ
ajitam asti nṛpāspadam ity
abhūd
analaso 'nalasomasamadyutiḥ
//
b: (
^cāraṇaḥ
V
n
)
c: (
śriyam avekṣya sa randhracalām
ct *V)
kratuṣu tena visarjitamaulinā
bhujasamāhṛtadigvasunā kṛtāḥ
kanakayūpasamucchrayaśobhino
vitamasā tamasārasyūtaṭāḥ
//
ajinadaṇḍabhṛtaṃ kuśamekhalāṃ
yata
giraṃ mṛgaśṛṅgaparigrahām
adhivasaṃs tanum adhvaradīkṣitām
asambhāsam abhāsayad īśvaraḥ
//
b: (
jita^
V)
avabhṛtaprayato
niyat
endriyaḥ
surasamājasamākramaṇocitaḥ
namayati sma sa kevalam unnataṃ
vanamuce namucer araye śiraḥ
//
a: (
'pi jit'^
V)
tam apahāya kakutsthakul
odbhavaṃ
puruṣam ātma
bhuvaṃ
ca pativratā
nṛpatim anyam asevata devatā
sakamalā kam alāghavam arthiṣu
//
a: (
^odvahaṃ
V
p
)
b: (
^bhavaṃ
ct V
p
)
sa kila saṃyugamūrdhni sahāyatāṃ
maghavataḥ pratipadya mahā
rathaḥ
svabhujavīryam agāpayad
ucchritaṃ
suravadhūr avadhūtabhayāḥ śaraiḥ
//
b: (^
bhujaḥ
C)
c: (
ūrjitaṃ
V
t
)
asakṛd
ekarathena
tarasvinā
harihayāgrasareṇa dhanurbhṛtā
dinakarābhimukhā raṇareṇavo
rurudhire rudhireṇa suradviṣām
//
a: (
eva hitena
V
n
)
tam alabhanta patiṃ patidevatāḥ
śikhariṇāṃ iva sāgaram āpagāḥ
magadha
kosalakekayaśasināṃ
duhitaro 'hitaropitamārgaṇam
//
c: (
malaya^
V
n
)
priyatamābhir asau tiṛbhir babhau
tisṛbhir eva bhuvaṃ saha śaktibhiḥ
upagato vininīṣur iva prajā
harihayo 'rihayogavicakṣaṇaḥ
//
atha
samāvavṛte
kusumair navais
tam iva sevitum ekanarādhipam
yamakuberjaleśvaravajriṇāṃ
samadhuraṃ madhur añcitavikramam
//
a: (
mahendrasamaṃ
C)
c: (
upayayau bhujagena mahībhṛtā
C)
jigamiṣur dhanadādhyuṣitāṃ diśaṃ
rathayujā parivartitavāhanaḥ
dinamukhāni ravir hima
nirgrahair
vimalayan malayaṃ nagam atyajat
//
c: (
^nigraihair
ct)
himavivarṇitacandanapallavaṃ
virahayan malayādrim udaṅmukhaḥ
vihagayoḥ kṛpayeva śanair yayau
ravir aharvirahadhruvabhedayoḥ
//
kusumajanma tato navapallavās
tadan
u
ṣaṭpadakokilakūjitam
iti yathākramam āvirabhūn madhur
drumavatīm avatīrya vanasthalīm
//
b: (
u^
C V
n
)
surabhisaṃgamajaṃ vanamālayā
navapalāśam adhāryata bhaṅguram
ramaṇadattam ivārdranakhakṣataṃ
pramadayā madayāpitalajjayā
//
upahitaṃ śiśirāpagamaśriyā
mukula
jālam aśobhata kiṃśuke
praṇayinīva nakhakṣatamaṇḍanaṃ
pramadayā madayāpitalajjayā
//
b: (
kusuma^
C)
parabhṛtā madanakṣatacetasāṃ
priyasakhī laghuvāg iva yoṣitām
priyatamān akarot kalahāntare
mṛduravā duravāpasamāgamān
//
vraṇagurupramadādharaduḥsahaṃ
jaghananirviṣayīkṛtamekhalam
na khalu tāvad aśeṣam apohituṃ
ravir alaṃ viralaṃ kṛtavān himam
//
viśadacandrakaraṃ sukhamārutaṃ
kusumitadrumam unmadakokilam
tad upabhogarasaṃ himavarṣiṇaḥ
param ṛtor viralaṃ kṛtavān himam
//
abhinayān paricetum ivodyatā
malayamārutakampitapallavā
amadayat sahakāralatā manaḥ
sakalikā kalikāmajitām api
//
nayaguṇopacitām iva bhūpateḥ
sadupakāraphalāṃ śriyam arthinaḥ
abhiyayuḥ
saraso
madhusaṃbhṛtāṃ
kamalinīm alinīrapatriṇaḥ
//
c: (
śataśo
C)
daśanacandrikayā vyabhāsitaṃ
hasitam āsavagandhi madhor iva
bakulapuṣpam asevyata ṣaṭpadaiḥ
śucirasaṃ cirasaṃcitam īpsubhiḥ
//
kusumam eva na kevalam ārtavaṃ
navam aśokataroḥ smaradīpanam
kisalayaprasavo 'pi vilāsināṃ
madayitā dayitāśravaṇārpitaḥ
//
viracitā madhunopavanśriyām
abhinavā iva pattraviśeṣakāḥ
madhulihāṃ madhudānaviśāradāḥ
kurabakā ravakāraṇatāṃ yayuḥ
//
suvadanāvadanāsavasaṃbhṛtas
tadanuvādiguṇaḥ kusumodgamaḥ
madhukarair akaron madhulolupair
bakulam ākulam āyatapaṅktibhiḥ
//
suvadanāvadanāsavasaṃbhṛtas
tadanuvādiguṇaḥ kusumodgamaḥ
iti dayāta ivābhavad āyatā
na rajanī rajanīśavatī madhau
//
prathamam anyabhṛtābhir udīritāḥ
praviralā iva mugdhavadhūkathāḥ
surabhigandhiṣu śuśruvire giraḥ
kusumitāsu mitā vanarājiṣu
//
śrutisukhabhramarasvanagītayaḥ
kusuma
komala
dantaruco babhuḥ
upavanāntalatāḥ pavanāhataiḥ
kisalayaiḥ salayair iva pāṇibhiḥ
//
b: (
^kesara^
C
t
)
lalitavibhramabandha
vicakṣaṇaṃ
surabhigandhaparājitakesaram
patiṣu nirviviśur
madhum
aṅganāḥ
smarasakhaṃ rasakhaṇḍanavarjitam
//
a: (
^manoharaṃ
C)
c: (
madam
V
n
)
tilakamastakaharmyakṛtāspadaiḥ
kusumamadhvanuṣaṅgasugandhibhiḥ
kalam agīyata bhṛṅgavilāsināṃ
smarayutair ayutair abalāsakhaiḥ
//
śuśubhire smitacāru
tarānanāḥ
striya iva ślathaśiñjitamekhalāḥ
vikacatāmarasā gṛhadīrghikā
madakalodakalolavihaṃgamāḥ
//
a: (
^vilocanāḥ
S
c
)
laghayati sma na patyaparādhajaṃ
na sahakāratarus taruṇīdhṛtam
kusumito namito 'libhir unmadaiḥ
smarasamādhisamādhikaroṣitam
//
upayayau tanutāṃ madhukhaṇḍitā
himakarodayapāṇḍumukhacchaviḥ
sadṛśam iṣṭasamāgamanirvṛtiṃ
vanitayā 'nitayā rajanīvadhūḥ
//
c: (
sadṛśam iṣṭasamāgamanivṛtiṃ
V
v
)
c: (
śamayituṃ priyasaṃjanitāṃ śucam
*V
n
)
d: (
vanitayā 'nitayā rajanīvadhūḥ
V
v
)
d: (
asahayā saha yāmavatī striyā
*V
n
)
apatuṣāratayā viśadaprabhaiḥ
surata
rāga
pariśramanodibhiḥ
kusumacāpam atejayad aṃśubhir
himakaro makarojitaketanam
//
b: (
^saṅga^
ct)
hutahutāśanadīpti vanśriyaḥ
pratinidhiḥ kanakābharaṇasya yat
yuvatayaḥ kusumaṃ dadhur āhitaṃ
tad (?) alake dalakesarapeśalam
//
alibhir añjanabindumaoharaiḥ
kusumapaṅktinipātibhir aṅkitaḥ
na khalu śobahayit sma vanasthalīṃ
na tilakas tilakaḥ pramadām iva
//
amadayan madghugandhasanāthayā
kisalayādhara
saṃgatayā manaḥ
kusuma
saṃbhṭtayā
navamallikā
smitarucā tarucāruvilāsin
ī
//
b: (
^saṃtatayā
N P)
b: (
^saṃgata^rāgayā
*Vn)
c: (
^bhāra^natā
C
t
)
d: (
aḥ
* V
n
)
analasānyabhṛtā 'nalasān manaḥ
kamaladhūlibhṛtā maruteritā
kusumabhāranatādhvagayoṣitām
asamaśokam aśokalatā 'karot
//
aruṇarāga
niṣedhibhir
aṃśukaiḥ
śravaṇalabdhapadaiś ca yavāṅkuraiḥ
parabhṛtāvirutaiś ca vilāsinaḥ
smarabalair abalaikarasāḥ kṛtāḥ
//
a: (
^niṣevibhir
V
n
)
upacitāvayavā śucibhiḥ kaṇair
alikadambakayogam upeyuṣī
sadṛśakāntir alakṣyata mañjarī
tilakajā 'lakajālakamauktikaiḥ
//
dhvajapaṭaṃ madanasya dhanurbhṛtaś
chavikaraṃ mukhacūrṇam ṛtuśriyaḥ
kusumakesarareṇum alivrajāḥ
sapavanopavanotthitam anvayuḥ
//
anubhavan navadol
am ṛtūtsavaṃ
paṭur pai priyakaṇṭhajigṛkṣayā
anayad āsanarajjuparigrahe
bhujalatāṃ ja
ḍ
atām abalājanaḥ
//
a: (
a^mṛdustavaṃ
Ak)
d: (
l
N Ns P)
tyajata mānam alaṃ bata bigrahair
na punar
eti
gataṃ caturaṃ vayaḥ
parabhṛtābhir itīva nivedite
smaramate ramate sma vadhūjanaḥ
//
b: (
aiti
J M)
atha yathāsukham ārtavam utsavaṃ
samanubhūya vilāsavatīsakhaḥ
narapatiś cakame mṛgayāratiṃ
sa madhumanmadhumanmathasaṃnibhaḥ
//
paricayaṃ calakṣyanipātane
bhayaruṣoś ca tad
iṅgita
bodhanam
śramajayāt praguṇāṃ ca karot
y asau
tanum ato 'numataḥ sacivair yayau
//
b: (
^aṅkita^
V
n
)
c: (
i sā
V)
mṛgavanopagamakṣamaveṣabhṛd
vipulakaṇṭhaniṣaktaśarāsanaḥ
gaganam aśvakhur
oddhuta
reṇubhir
nṛsavitā
savitānam
ivākarot
//
c: (
^oddhura^
V
n
)
d: (
sa vitānam
ct M
c
)
grathitamaulir asau vanamālayā
taru
palāśasavarṇatanucchadaḥ
turagavalganacaṇcalakuṇḍalo
viruruce ruruceṣṭitabhūmiṣu
//
b: (
nava^
C)(
^tanu
V
t
)
tanu
latāviniveśitavigrahā
bhramarasaṃkramitekṣaṇavṛttayaḥ
dadṛṣur adhvani taṃ vanadevatāḥ
sunayanaṃ nayananditakosalam
//
a: (
taru^
C V
n
)
śva
gaṇ
vāgurikaiḥ pratham
āsthitaṃ
vyapagatānaladasyu viveśa saḥ
sthiraturaṃgamabhūmi nipānavan
mṛgavayogavayopacitaṃ vanam
//
a: (
^guṇa
V
n
)(
^guṇi^
V
t
)
a: (
^āśritaṃ
C V
n
)
atha nabhasya iva tridaśāyudhaṃ
kanakapiṅgataḍidguṇa
saṃyutam
dhanur radhijyam anādhir upādade
naravaro ravaroṣitakesarī
//
b: (
^saṃgatam
C N P)
tasya stanapraṇayibhir muhur eṇaśāvair
vyāhanyamānahariṇīgamanaṃ purastāt
āvirbabhūva kuśagarbhamukhaṃ mṛgāṇāṃ
yūthaṃ tadagrasaragarvitakṛṣnasāram
//
tat prārthitaṃ javanvājigatena rājñā
tūṇīmukhoddhṛtaśareṇa viśīrṇapaṅkti
śyāmīcakāra vanam ākuladṛśṭipātair
vat
eritotpaladalaprakarair iv
āmbhaḥ
//
d: (
vāyv
^īrit'^ V
n
)
d: (
ārdraiḥ
ct)
lakṣyī
kṛtasya hariṇasya hariprabhāvaḥ
prekṣya sthitāṃ sahacarīṃ vyavadhāya
deham
ākarṇakṛṣṭam api kāmitayā sa dhanvī
bāṇaṃ kṛpāmṛdhumanāḥ pratisaṃjahāra
//
a: (
lakṣī^
C Sm)
b: (
kāyam
V)
tasyāpareṣv api mṛgeṣu śarān mumukṣoḥ
karṇāntam etya bibhide nibiḍo 'pi muṣṭiḥ
trāsātimātracaṭulaiḥ
smarayatsu netraiḥ
prauḍhapriyānayanavibhramaceṣṭitāni
//
c: (
smarataḥ sunetraiḥ
ct * V)
uttasthuṣaḥ
śiśira
palvalapaṅkamadhyān
mustā
prarohakavalāvayavānukīrṇam
jagrāha sa drutavarāhakulasya mārgaṃ
suvyaktam ārdrapadapaṅktibhir āyatābhiḥ
//
a: (
sapadi
ct)
b: (
guñjā^
V)(
gundrā^
V
t
)
taṃ vāhanād avanatottarakāyam īṣad
vidhyantam
uddhata
saṭāḥ pratihantum īṣuḥ
nātmānam asya vividuḥ sahasā varāhā
vṛkeṣu viddham iṣubhir jaghan
āśrayeṣu
//
b: (
uddhṛta^
J M Ns)
d: (
^āśriteṣu
V
n
)
tenābhighātarabhasasya vikṛṣya pattrī
vanyasya
netravivare mahiṣasya muktaḥ
nirbhidya
vigraham aśoṇitalipta
puṅkhas
taṃ pātayāṃ prathamam āsa papāta paścāt
//
b: (
vandyasya
At)
c: (
nirbhinna^
At)
c: (
^śalyas
C V)(
^gātras
At)
prāyo viṣāṇa
parimoṣa
laghūttamāṅgān
khaḍgāṃś cakāra nṛpatir niśitaiḥ kṣurapraiḥ
śṛṇgaṃ sa dṛptavinayādhikṛtaḥ pareṣām
abhy
ucchritaṃ na mamṛṣe na tu dīrgham āyuḥ
//
a: (
^parimokṣa^
N P S)
d: (
aty^
ct)
vyāghrān abhīr abhimukhopatitān guhābhyaḥ
phullāsanāgraviṭapān iva
vāyurugṇān
śikṣāviśeṣalaghuhastatayā nimeṣāt
tūṇīcakāra śarapūritavaktrarandhrān
//
b: (
vāta^
C Sm)
b: (
^bhagnān
C V
n
)
nirghātograiḥ kuñjalīnāñ jighāṃsur
jyānirghoṣaiḥ kṣobhayām āsa siṃhān
nūnaṃ teṣām abhyasūyāparo
'bhūd
vīryodagre rājaśabde mṛg
eṣu
//
c: (
'sau
Kn Vk)
d: (
āṇām
C
t
V M
v
Kn Vk)
tān hatvā gajakulabaddhatīvravairān
kākutsthaḥ kuṭilanakhāgralagnamuktān
ātmānaṃ raṇakṛtakarmaṇāṃ gajānām
ānṛṇyaṃ gatam iva mārgaṇair amaṃsta
//
tān hatvā gajakulabaddhatīvravairān
kākutsthaḥ kuṭilanakhāgralagnamuktān
ātmānaṃ raṇakṛtakarmaṇāṃ gajānām
ānṛṇyaṃ gatam iva mārgaṇair amaṃsta
//
camarān paritaḥ
pra
vartitāśvaḥ
kvacid ākarṇa
vi
kṛṣṭabhallavarṣī
nṛpatīn iva tān
viyojya sadyaḥ
sitavālavyajanair
jagāma śāntim
//
a: (
vi^
C
t
V)
a: (
drutam anvayata kvacic ca yūthaṃ
V
v
)
b: (
^ni^
V
n
]
b: (
camarāṇāṃ śaralagnavāladhīnām
V
v
)
c: (
nināya śāntiṃ
V)
d: (
viyojya sadyaḥ
V)
api turagasamīpād utpatantaṃ mayūraṃ
na sa rucirakalāpaṃ bāṇa
lakṣyī
cakāra
sapadi gatamanaskaś citramālyānukīrṇe
rativigalitabandhe keśapāśe priyāyāḥ
//
b: (
^lakṣī^
C As Cm Cmk Sm)
tasya karkaśavihārsaṃbhavaṃ
svedam ānanavilagnajālakam
ācacāma satuṣāra
śīkaro
bhinnapallavapuṭo vanānilaḥ
//
c: (
^śītalo
C V)
iti vismṛtānyakaraṇīyam ātmanaḥ
sacivāvalambitadhuraṃ
nar
ādhipam
parivṛddharāgam
anubhandha
sevayā
mṛgayā jahāra catureva kāminī
//
b: (
dhar^
ct)
c: (
anubaddha^
Sk)
sa lalita
kusumapravālaśayyāṃ
jvalitamahauṣadhidīpikāsanāthām
narapatir ativāhayāṃ babhūva
kvacid asametaparicchadas triyāmām
//
a: (
sulaltia^
C
t
V
n
)
uṣasi
sa
gajayūthakarṇatālaiḥ
paṭupaṭadhavanibhir
vinīta
nidraḥ
aramata madhur
āṇi tatra
śṛṇvan
vihagavikūjitabandimaṅgalāni
//
a: (
ca
C
t
V
n
)
b: (
vidhūta^
C)
c: (a
^svarāṇi
C V)
atha jātu ruror gṛhītavartmā
vipine pārśvacarair alakṣyamāṇaḥ
śramaphenamucā tapasvigāḍhāṃ
tamasāṃ prāpa nadīṃ turaṃgameṇa
//
kumbhapūraṇabhavaḥ paṭur uccair
uccacāra nando 'mbhasi tasyāḥ
tatra sa dviradabṛṃhitaśaṅkī
śabdapātinam iṣuṃ visasarja
//
nṛpateḥ pratiṣiddham eva
tat
kṛtavān paṅktiratho vilaṅghya
yat
apathe padam arpayanti hi
śrutavanto 'pi rajonimīlitāḥ
//
a: (
yat
C V
n
)
b: (
tat
C V
n
)
hā tāteti kranditam ākarṇya viṣaṇṇas
tasyānviṣyan vetasagūḍh
aṃ
prabhavaṃ saḥ
śalyaprotaṃ
prekṣya
sakumbhaṃ muniputraṃ
tāpād antaḥśalya ivāsīt kśitipo 'pi
//
b: (
a^
N P S)
c: (
vīkṣya
C)
tenāvatīrya turagāt prathitāngvayena
pṛṣṭānvayaḥ sa jalakumbhaniṣaṇṇadehaḥ
tasmai dvijetaratapasvisut
aṃ
skhaladbhir
ātmānam akṣarapadaiḥ kathayāṃ babhūva
//
c: (
aḥ
C V
n
)
ta
ccoditaḥ
ca
tam anuddhrṛtaśalyam eva
pitroḥ sakāśam avasannadṛśor nināya
tābhyāṃ tathāgatam upetya tam ekaputram
ajñānataḥ svacaritaṃ nṛpatiḥ śaśaṃsa
//
a: (^n
noditaḥ
C V)
a: (
sa
Ns
2
)
tau daṃpatī bahu vilapya śiśoḥ prahartrā
śalyaṃ nikhātam udahārayatām urastaḥ
so 'bhūt parāsur atha bhūmipatiṃ śaśāpa
hastārpitair nayanvāribhir eva vṛddhaḥ
//
diṣṭ
āntam āpsyati bhavān api putraśokād
ante
vayasy aham iveti tam uktavantam
ākrāntapūrvam iva muktaviṣaṃ bhujaṃgaṃ
provāca kosalapatiḥ pratham
āparāddhaḥ
//
a: (
diṣṭy^
V
n
)
b: (
antye
ct)
d: (
^āparādhaḥ
C V)
śāpo 'py adṛṣṭatanayānanapadmaśobhe
sānugraho bhagavatā mayi pātito 'yam
kṛṣyāṃ
dahann api khalu kṣitim indhaneddho
bījaprarohajananīṃ
jvalanaḥ
karoti
//
c: (
kakṣaṃ
V
t
)
d: (
dahanaḥ
C Ku)
itthaṃ gate gataghṛṇaḥ kim ayaṃ vidhattāṃ
vadhyas tavety abhitit
e
vasudhādhipena
edhān hutāśanavataḥ sa munir yayāce
putraṃ parāsum anugantumanāḥ sadāraḥ
//
b: (
o
ct)
prātānugaḥ sapadi śāsanam asya rājā
saṃpādya pātakaviluptadhṛtir nivṛttaḥ
antarniviṣṭapadam ātmavināśahetuṃ
śāpaṃ dadhaj jvalanam aurvam ivāmburāśiḥ
//
tadartham arthajñagate gatatrapaḥ
kim eṣa te vadhyajano 'nusiṣṭhatu
sa vahnisaṃskāram ayācatātmanaḥ
sadārasūnor vidadhe ca tan nṛpaḥ
//
sameyivān raghuvṛṣabhaḥ svasainikaiḥ
svamandiraṃ śithiladhṛtir nivartitaḥ
manogataṃ guruṃ ṛṣiśāpam udvahan
kṣayānalaṃ jaladhir ivāntakāspadam
//
pṛthivīṃ śāsatas tasya
pākaśāsanatejasaḥ
kiṃcidūnam anūnarddheḥ
śaradām ayutaṃ yayau
//
na copalebhe pūrveṣām
ṛṇanirmokṣasādhanam
sutābhidhānaṃ sa jyotiḥ
śaradām ayutaṃ yayau
//
manor vaṃśaś ciraṃ tasminn
anabhivyaktasaṃtatiḥ
nimajjya punar utthāsyan
nadaḥ śoṇa ivābhavat
//
atiṣṭhat pratyayāpekṣa
-saṃtatiḥ sa ciraṃ nṛpaḥ
prāṅ manthād anabhivyakta
-ratnotpattir ivārṇavaḥ
//
ṛṣyaśṛṅgādayas tasya
santaḥ saṃtānakāṅkṣiṇaḥ
ārebhire
jit
ātmānaḥ
putrīyām iṣṭim ṛtvijaḥ
//
c: (
yat'^
V
n
)
tasminn avasare devāḥ
paulastyopaplutā harim
abhijagmur nidāghārtāś
chāyāvṛkṣam ivādhvagāḥ
//
te ca prāpur udanvataṃ
bubudhe cādipūruṣaḥ
avyākṣepo bhaviṣyantyāḥ
kāryasiddher hi lakṣaṇam
//
bhogibhogādanāsīnaṃ
dadṛśus taṃ divaukasaḥ
tatphaṇāmaṇḍalodarcir
-maṇidyotitavigraham
//
śriyaḥ padmaniṣaṇṇāyāḥ
kṣaumāntaritamekhale
aṅke nikṣiptacaraṇam
āstīrṇakarapallave
//
prabuddhapuṇḍarīkākṣaṃ
bālātapanibhāṃśukam
divasaṃ śāradam iva
prārambhasukhadarśanam
//
prabhānuliptaśrīvatsaṃ
lakṣmīvibhramadarpaṇam
kautsubhākhyam apāṃ sāraṃ
bibhrāṇaṃ
bṛhatorasā
//
d: (
bibhrataṃ
V)
bāhubhir viṭapākārair
divyābharaṇabhūṣitaiḥ
āvirbhūtam
apāṃ
madhy
e
pārijātam ivāparam
//
c: (
payo^
C V)
c: (
āt
C V)
daityastrī
gaṇḍa
lekhānāṃ
mad
arāga
vilopibhiḥ
hetibhiś
cetanāvadbhir
udīritajayasvanam
//
a: (
^galla^
V
t
)
b: (
^odgāra^
V
t
)
c: (
āyudhaiś
C
t
)
muktaśeṣavirodhena
kuliśavraṇalakṣmaṇā
upasthitaṃ prāñjalinā
vinītena
garutmatā
//
d: (
garutmanā
V
n
)
yoganidrāntaviśadaiḥ
pāvanair
avalokanaiḥ
bhṛgvādīn anugṛhṇantaṃ
saukha
śāyanikān ṛṣīn
//
b: (
avalokitaiḥ
V
t
)
d: (
saukhya^
V
n
)
praṇipatya surās tasmai
śamayitre suradviṣām
athainaṃ tuṣṭuvuḥ stutyam
avāṅmanasagocaram
//
namo viśvasṛje pūrvaṃ
viśvaṃ tadanu bibhrate
atha viśvasya saṃhartre
tubhyaṃ tredhāsthitātmane
//
rasāntarāṇy ekarasaṃ
yathā divyaṃ payo 'śnute
deśe deśe guṇeṣv evam
avasthās tvam avikriyaḥ
//
ameyo mitalokas tvam
anarthī prārthanāvahaḥ
ajito jiṣṇur atyantam
avyakto vyaktakāraṇam
//
ekaḥ kāraṇatas tāṃ tām
avasthāṃ pratipadyase
nānātvaṃ rāgasaṃyogāt
sph
a
ṭikasy'eva te smṛtam
//
d: (
u
S
t
V
n
)
hṛdayastham anāsannam
akāmaṃ tvāṃ tapasvinam
dayālum
anagha
spṛṣṭaṃ
purāṇam ajaraṃ viduḥ
//
c: (
^a^dayā^
*V)
sarvajñas tvam avijñātaḥ
sarvayonis tvam ātmabhūḥ
sarvaprabhur anīśas tvam
ekas tvaṃ sarvarūpabhāk
//
saptasāmopagītaṃ tvāṃ
saptārṇavajaleśayam
saptārcirmukham ā
cakhyuḥ
saptalokaikasaṃśrayam
//
c: (
^cakṣuḥ
V
n
)
caturvargaphalaṃ jñānaṃ
kālāvasth
ā
caturyug
ā
caturvarṇamayo lokas
tvattaḥ sarvaṃ caturmukhāt
//
b: (
āś
ct V
n
)
b: (
āḥ
ct V
n
)
abhyāsanigṛhītena
manasā hṛdayāśrayam
jyotirmayaṃ vicinvanti
yoginas tvāṃ vimuktaye
//
ajasya gṛhṇato janma
nirīhasya hatadviṣaḥ
svapato jāgarūkasya
yāth
ātmyaṃ
veda kas tava
//
d: (
ārthyaṃ
ct)
śabdādīn viṣayān bhoktuṃ
carituṃ duścaraṃ tapaḥ
paryāpto 'si prajāḥ pātum
audāsīnyena vartitum
//
bahudhāpy āgamair bhinnāḥ
panthānaḥ siddhihetavaḥ
tvayy eva nipatanty oghā
jāhnavīyā ivārṇave
//
tvayy
āveśitacittānāṃ
tvatsamarpitakarmaṇām
gatis tvaṃ vītarāgāṇām
abhūyaḥsaṃnivṛttaye
//
a: (
tvad^
C
t
V)
pratyakṣo 'py aparicchedyo
mahyādir mahimā tava
āptavāganumānābhyāṃ
sādhyaṃ tvāṃ prati kā kathā
//
kevalaṃ smaraṇen
aiva
punāsi puruṣaṃ
yataḥ
anena vṛttayaḥ śeṣā
niveditaphalās tvayi
//
a: (
āpi
C
t
V)
b: (
yadā
C V
n
)
udadher iva
ratnāni
tejāṃsīva vivasvataḥ
stutibhyo vyatiricyante
dūr
eṇa
caritāni te
//
a: (
toyāni
C)
d: (
āṇi
ct)
anavāptam avāptavyaṃ
na te kiṃ
cana
vidyate
lokānugraha evaiko
hetus te janmakaramaṇoḥ
//
b: (
^cin na
V
n
)
mahimānaṃ yad utkīrtya
tava saṃhriyate vacaḥ
śrameṇa tad aśaktyā vā
na guṇānām iyattayā
//
iti prasādayām āsus
tava saṃhriyate vacaḥ
bhūtārthavyāhṛtiḥ sā hi
na stutiḥ parameṣṭhinaḥ
//
tasmai kuśalasaṃpraśna
-vyañjitaprītaye surāḥ
bhayam apralayodvelād
ā
cakhyur
nairṛtodadheḥ
//
d: (
^cakṣur
V
n
)
atha velāsamāsanna
-śailarandhrānu
nādinā
svareṇovāca bhagavān
paribhūtārṇavadhvaniḥ
//
b: (
vādinā
N P)
purāṇasya kaves tasya
varṇasthānasamīritā
babhūva
kṛta
saṃskārā
caritārthaiva bhāratī
//
c: (
pada^
V)
babhau sa
daśanajyotsnā
sā vibhor vadanodgatā
niryātaśeṣā caraṇād
gaṅgevordhvapravart
inī
//
a: (
babhāse
V
t
)
d: (
anī
C)
jāne vo rakṣasākrāntāv
anubhāvaparākramau
aṅgināṃ tamasevobhau
guṇau prathmamadhyamau
//
viditaṃ tapyamānaṃ
ca
tena me bhuvantrayam
akāmopanateneva
sādhor hṛdayam enasā
//
a: (
tu
V
n
)
kāryeṣu caikakāryatvād
abhyarthyo
'smi na
vajriṇā
svayam eva hi vāto 'gneḥ
sārathyaṃ pratipadyate
//
b: (
nāsmi
C)
svāsidhārāparihṛtaḥ
kāmaṃ cakrasya tena me
sthāpito daśamo mūrdhā
lavy
āṃśa iva rakṣasā
//
d: (
labhy'^
ct)
sraṣṭur varātisargāt
tu
mayā tasya durātmanaḥ
atyārūḍhaṃ ripoḥ
soḍhaṃ
candaneva bhoginaḥ
//
a: (
ca
C N P S)
c: (
sahyaṃ
M
n
V)
dhātāraṃ tapasā prītaṃ
yayāce sa hi rākṣasaḥ
daivāt sargād avadhyatvaṃ
martyeṣv āsthāparāṅmukhaḥ
//
so 'haṃ dāśarathir bhūtvā
raṇabhūmer balikṣamam
kariṣyāmi śarais tīkṣṇais
tacchiraḥkamaloccayam
//
acirād vajvabhir bhāgaṃ
kalpitaṃ vidhivat punaḥ
māyāvibhir anālīḍham
ādāsyadhve miśācaraiḥ
//
vaimānikāḥ puṇyakṛtas
tyajantu marutāṃ pathi
puṣpakālokasaṃkṣobhaṃ
meghāvaraṇatatparāḥ
//
moṣyadhve
svarga
bandīnāṃ
veṇībandhān adūṣitān
śāpayantritapaulastya
-balātkārakacagrahaiḥ
//
a: (
sura^
C V)
rāvaṇāvagrahaklāntam
iti vāgamṛtena saḥ
abhivṛṣya marutsasyaṃ
kṛṣṇameghas tirodadhe
//
puruhūtaprabhṛtayaḥ
surakāryodyataṃ surāḥ
aṃśair anuyayur viṣṇuṃ
puṣpair vāyum iva drumāḥ
//
atha tasya viśāṃpatyur
ante kāmyasya karmaṇaḥ
puruṣaḥ prababhūvāgner
vismayena sahartvijām
//
hemapātr
agataṃ
dorbhyām
ādadhānaḥ
payaścarum
anupraveśād ādyasya
puṃsas tenāpi durvaham
//
a: (
e gataṃ
C)(
ī^kṛtaṃ
V)
b: (
ādadānaḥ
V)
prājāpatyopanītaṃ tad (?)
annaṃ pratyagrahīn nṛpaḥ
vṛṣeva payasāṃ sāram
āviṣkṛtam udanvatā
//
anena kathitā rājño
guṇās tasyānyadurlabhāḥ
prasūtiṃ
cakame tasmiṃs
trailokyaprabhavo 'pi yat
//
c: (
pravṛttiṃ
C)(
nivṛttiṃ
V)
sa tejo vaiśnavaṃ patnyor
vibheje carusaṃjñitam
dyāvāpṛthivyoḥ pratyagram
aharpatir ivātapam
//
arcitā tasya kausalyā
priyā kekayavaṃśajā
ataḥ saṃbhāvitāṃ tābhyāṃ
sumitrām aicchad īśvaraḥ
//
te bahujñasya cittajñe
patnyau patyur mahīṣit
aḥ
caror ardhārdhabhāgābhyāṃ
tām ayojayatām ubhe
//
b: (
ām
V
n
)
sā
pi
praṇayavaty āsīt
sapatnyor ubhayor api
bhramarī vāraṇasyeva
madanisyanda
lekhayoḥ
//
a: (
hi
ct V)
d: (
^rekhayoḥ
ct)
tābhir garbhaḥ prajābhūtyai
dadhre devāṃśasambhavaḥ
saurībhir iva nāḍībhir
amṛtākhyābhir ammayaḥ
//
samam āpannasattvās tā
rejur āpāṇḍuratviṣaḥ
antargataphalārambhāḥ
sasyānām iva saṃpadaḥ
//
guptaṃ dadṛśur ātmānaṃ
sarvāḥ svapneṣu vāmanaiḥ
jalajāsigadāśārṅga
-cakralāñchitamūrtibhiḥ
//
hema
pakṣa
prabhājālaṃ
gagane ca vitanvatā
uhyante sma suparṇena
vegākṛṣṭapayomucā
//
a: (
^pattra^
C V)
bibhratyā kaustubh
aṃ
nyāsaṃ
stanāntaravilamb
inam
paryupāsyanta lakṣmyā ca
padmavyajanahastayā
//
a: (
a^
ct V
n
)
b: (
itam
V
n
)
kṛtābhiṣekair divyāyāṃ
trisrotasi ca saptabhiḥ
brahma
rṣibhiḥ paraṃ brahma
gṛṇadhbir upatasthire
//
c: (
maha^
V
tp
)
tābhyas tathāvidhān svapnāñ
chrutvā prīto
hi
pārthivaḥ
mene parārdhyam ātmānaṃ
gurutvena jagdguroḥ
//
b: (
'pi
S)(
'tha
C V
n
)
vibhaktātmā vibhus tāsām
ekaḥ kuṣiṣv anekadhā
uvāsa pratimācandraḥ
prasannānām apām iva
//
ath
āgra
mahiṣī rājñaḥ
prasūtisamaye satī
putraṃ tamo'pahaṃ lebhe
naktaṃ jyotir ivauṣadhiḥ
//
a: (
āgrya^
J M Ns)
rāma ity abhirāmeṇa
ten
āpratima
tejasā
nāmadheyaṃ guruś cakre
jagatprathamamaṅgalam
//
b: (
^ābhimata^
V
n
)
raghuvaṃśapradīpena
ten
āpratima
tejasā
rakṣāgṛhagatā dīpāḥ
pratyādiṣṭa ivābhavan
//
b: (
^ābhimata^
V
n
)
śayyāgatena rāmeṇa
mātā śātodarī babhau
saikatāmbhojabalinā
jāhnavīva śaratkṛśā
//
kaikeyyās tanayo jajñe
bharato nāma
śīla
vān
janayitrīm alaṃcakre
yaḥ praśraya iva śriyam
//
b: (
vīrya^
V
n
)
sutau lakṣmaṇaśatrughnau
sumitrā suṣuve yamau
samyag
āgamitā
vidyā
prabodhavinayāv iva
//
c: (
^ārādhitā
ct)
nirdoṣam abhavat sarvam
āviṣkṛtaguṇaṃ jagat
anvagād iva hi svargo
gāṃ gataṃ puruṣottamam
//
tasyodaye caturmūrteḥ
paulastyacakiteśvarāḥ
virajaskair nabhasvadbhir
diśa ucchvasitā iva
//
kṛśānur apadhūmatvāt
prasannatvāt
prabhā
karaḥ
rakṣiviprakṛtāv āstām
apaviddhaśucāv iva
//
b: (
diva^
C V
t
)
daśānanakirīṭebhyas
tatkṣaṇaṃ rākṣasaśriyaḥ
maṇivyājena paryastāḥ
pṛthivyām aśrubindavaḥ
//
putrajanmapraveś
yānāṃ
tūryāṇām tasya putriṇaḥ
ārambhaṃ prathamaṃ cakrur
devadhundubhayo divi
//
a: (
ānāṃ
V
p
)
saṃtānakamayī vṛṣṭir
bhavane
cāsya
petuṣī
samaṅgalopacārāṇāṃ
saivādiracanābhavat
//
b: (
tasya
C V)
kumārāḥ kṛtasaṃskārās
te dhātri
stanya
pāyinaḥ
ānandenāgrajeneva
samaṃ vavṛdhire pituḥ
//
b: (
^stana^
V
n
)
svābhāvikaṃ vinītatvaṃ
teṣaṃ vinayakarmaṇ
ā
mumūrcha sahajaṃ tejo
haviṣeva havirbhujām
//
b: (
ām
Vk)
parasparāviruddhās te
tad raghor anaghaṃ kulam
alam uddyotayām āsur
devāraṇyam ivartavaḥ
//
samāne 'pi hi saubhrātre
yathobhau rāmalakṣmaṇau
tathā bharataśatrughnau
prītyā dvandvaṃ babhūvatuḥ
//
teṣāṃ dvayor dvayor
aikyaṃ
bibhide na kadācana
yathā vāyuvibhāvasvor
yathā candrasamudrayoḥ
//
a: (
prītir
C
t
)
te prajānāṃ prajānāthās
tejasā praśrayeṇa ca
mano jahrur nidāghānte
śyāmābhrā divasā iva
//
sa caturdhā babhau vyastaḥ
prasavaḥ pṛthivīpateḥ
dharmārthakāmamokṣāṇām
avatāra ivāṅga
bhāk
//
d: (
^vān
ct V)
guṇair ārādhayām āsus
te guruṃ guruvatsalāḥ
tam eva caturnateśaṃ
ratnair iva mahārṇavāḥ
//
suragaja iva dantair bhagnadaityāsidhārair
naya iva paṇabandhavyaktayogair upāyaiḥ
harir iva yugadīrghair dorbhir aṃṣais tadīyaiḥ
patir avanipatīnāṃ taiś
cakāśe
//
d: caturbhiḥ (
cakāśe
C)
kauśikena sa kila kṣitīśvaro
rāmam adhvaravighātaśāntaye
kākapakṣadharam etya yācitas
tejasāṃ hi na vayaḥ samīkṣyate
//
a: (
so 'bhigamya kila gādhisūnunā
V
n
)
b: (
rāmam adhvaravighātaśāntaye
V
n
)
c: (
yācitaḥ śiśum api prajeśvaras
V
n
)
kṛcchralabdham api
labdhavarṇabhāk
taṃ dideśa munaye salakṣmaṇam
apy asupraṇayināṃ raghoḥ kule
na vyahanyata kadācid arthitā
//
a: (
medinīpatis
C V)
yāvad ādiśati pārthivas tayor
nirgamāya puramārga
satkriyām
tāvad āśu
vidadhe
marutsakhaiḥ
sā sa
puṣpajalavarṣibhir ghanaiḥ
//
b: (
^saṃskriyām
J M Ns)
c: (
vihitā
C V
t
)
d: (
sāndra^
C V)
tau nideśakaraṇodyatau pitur
dhanvinau caraṇayor nipetatuḥ
bhūpater api tayoḥ pravatsyator
namrayor upari bāṣpabindavaḥ
//
tau pitur nayanajena vāriṇā
kiṃcidukṣitaśikhaṇḍ
akāv
ubhau
dhanvinau tam ṛṣim anvagacchatāṃ
pauradṛṣṭikṛtamārgatoraṇau
//
b: (
ikāv
V)
lakṣmaṇānucaram eva rāghavaṃ
netum aicchad ṛṣir ity asau nṛpaḥ
āśiṣaṃ prayuyuje na vāhinīṃ
sā hi rakṣaṇavidhau tayoḥ kṣamā
//
rejatuś ca sutarāṃ mahaujasaḥ
kauśikasya padavīm anudrutau
uttarāṃ prati diśaṃ vivasvataḥ
prasthitasya madhumādhavāv iva
//
mātṛvargacaraṇaspṛṣau munes
tau prapadya padavīṃ mahaujasaḥ
rejatur gativaśāt pravartinau
bhāskarasya madhumādhavāv iva
//
vīcilolabhujayos tayor gataṃ
śaiśavāc capalam apy aśobhata
toyadāgama ivoddhyabhidyayor
nāmadheyasadṛśaṃ viceṣṭitam
//
tau balātibalayoḥ prabhāvato
vidyayoḥ pathi munipradiṣṭayoḥ
mamlatur na maṇikuṭṭimocitau
mātṛpārśvaparivart
ināv
iva
//
d: (
itāv
V
n
)
pūrvavṛttakathitaiḥ purāvidaḥ
sānujaḥ pitṛsakhasya rāghavaḥ
u
hyamāna iva vāhanocitaḥ
pādacāram api na vyabhāvayat
//
c: (
ū
M
v
)
tau sarāṃsi rasavadbhir ambubhiḥ
kūjitaiḥ
śrutisukhaiḥ patatriṇaḥ
vāyavaḥ surabhipuṣpareṇubhiś
chāyayā ca jaladāḥ siṣevire
//
b: (
vāśitaiḥ
V
n
)
nāmbhasāṃ
kamala
śobhināṃ
tathā
śākhināṃ
na ca
pariśramacchidām
darśanena laghunā yathā tayoḥ
prītim āpur ubhayos tapasvinaḥ
//
a: (
vikacapadma
^śobhināṃ C)
b: (
ca na
ct V
n
)
sthāṇudagdhavapuṣas tapovanaṃ
prāpya dāśarathir āttakārmukaḥ
vigraheṇa madanasya cāruṇā
so 'bhavat pratinidhir na karmaṇā
//
tau suketusutayā khilīkṛte
kauśikād viditaśāpayā pathi
ninyatuḥ sthalaniveśitātaṭanī
līlayaiva dhanuṣī adhijyatām
//
jyāniniādam
atha gṛhṇatī
tayoḥ
prādurāsa bahūla
kṣapā
chaviḥ
tāḍakā calakapālakuṇḍalā
kālikeva nibiḍā balākinī
//
a: (
abhigṛhṇatī
V
n
Cm)
b: (
^kṣipā^
V
t
)
tīvravegadhuta
mārgavṛkṣayā
pretacīvaravasā svanograyā
abhyabhāvi bharatāgrajas tayā
vātyayeva pitṛkānanotthayā
//
a: (
vega^viprakṛta^
V
n
)
udyataikabhujayaṣṭim āyatīṃ
śroṇilambipuruṣāntramekhalām
tāṃ vilokya vanitāvadhe ghṛṇāṃ
pattriṇā saha mumoca rāghavaḥ
//
yac cakāra vivaraṃ śilāghane
tāḍakorasi sa rāmasāyakaḥ
apraviṣṭaviṣayasya rakṣasāṃ
dvāratām agamad antakasya tat
//
bāṇabhinnahṛdayā nipetuṣī
sā svakānabhuvaṃ na keval
ām
viṣṭapatrayaparājayasthirāṃ
rāvaṇaśriyam api vyakampayat
//
b: (
am
C V)
rāmamanmathaśareṇa tāḍitā
duḥsahena dṛdaye niśācarī
gandhavadrudhiracandanokṣitā
jīviteśavasatiṃ jagāma sā
//
nairṛtaghnam atha mantravan muneḥ
prāpad astram avadānatoṣitāt
jyotir indhanaipāti bhāskarāt
sūryakānta iva tāḍakāntakaḥ
//
vāmanāśramapadaṃ tataḥ paraṃ
pāvanaṃ śruam ṛṣer upeyivān
unmanāḥ prathamajanmaceṣṭitāny
asmarann api babhūva rāghavaḥ
//
āsasāda munir ātmanas tataḥ
śiṣyavargaparikalpitārhaṇam
baddhapallavapuṭāñjalidrumaṃ
darśan
onmukha
mṛgaṃ tapovanam
//
d: (
^otsuka^
C)
tatra dīkṣitam ṛṣiṃ rakaṣatur
vighnato
daśarathātmajau
śaraiḥ
lokam andhatamasāt kram
oditau
raśāmibhiḥ śaśidivākarāv iva
//
b: (
nṛpasutau śitaiḥ
C V
n
)
c: (
^odyatau
V
n
)
vīkṣya vedim atha raktabindubhir
bandhujīvapṛthubhiḥ pradūṣitām
saṃbhramo 'bhavad
ap
oḍhakarmaṇām
ṛtvijāṃ cyutavikaṅkatasrucām
//
c: (
up'^
V
t
)
unmukhaḥ sapadi lakṣmaṇāgrajo
bāṇam āśrayamukhāt samuddharan
rakṣasāṃ balam apaśyad ambare
gṛdhrapakṣapavaneritadhvajam
//
tatra yāv adhipatī makhadviṣāṃ
tau śaravyam akarot sa netarān
kiṃ mahoragavisarpivikramo
rājileṣu garuḍaḥ pravartate
//
so 'stram ugrajavam astrakovidaḥ
saṃdadhe dhanuṣi vāyudaivatam
tena śailagurum apy
apātayat
pāṇḍupattram iva tāḍakāsutam
//
c: (
apāharat
C)
yaḥ subāhur iti rākṣaso 'paras
tatra tatra visasarpa māyayā
taṃ kṣurapraśakalīkṛtām kṛtī
pattriṇāṃ
vyabhajad āśramād bahiḥ
//
d: (
pakṣiṇāṃ
C V)
ity apāstamakhavighnayos tayoḥ
sāṃyugīnam abhinandya vikramam
ṛtvijaḥ kulapater yathākramaṃ
vāg
yatasya
niravartayan kriyāḥ
//
d: (
^jitasya
V
t
)
tau praṇāmacalakākapakṣakau
bhrātarāv abhṛth
āpluto
muniḥ
āśiṣām anupadaṃ samaspṛśad
darbhapāṭitatalena pāṇinā
//
b: (a^
pluto
V)
taṃ nyamantrayata saṃbhṛtakratur
maithilaḥ sa mighilāṃ vrajan vaśī
rāghavāv api nināya bibhratau
taddhanuḥśravaṇajaṃ kutūhalam
//
taiḥ
śiveṣu
vasatir gatādhvabhiḥ
sāyam āśramataruṣv agṛhyata
yeṣu dīrghatapasaḥ parigraho
vāsavakṣaṇakalatratāṃ yayau
//
a: (
nivāsa^
C
t
)
pratyapadyata cir
āya
yat punaś
cāru gautamavadhūḥ śilāmayī
svaṃ vapuḥ
sa kila kilibiṣa
cchidāṃ
rāmapādarajasām anugrahaḥ
//
a: (
asya
C
t
)
c: (
sakala^
V
np
^kalmaṣa^
V
n
)
rāghavānvitam upasthitaṃ muniṃ
taṃ niśamya janako janeśvaraḥ
arthakāmasahitaṃ saparyayā
deha
baddham
iva dharmam abhyagāt
//
d: (
^vantam
C
t
)
tau videhanagarīnivāsināṃ
gāṃ gatāv iva divaḥ punarvasū
manyate sma pibatāṃ vilocanaiḥ
pakṣmapātam api vañcanāṃ manaḥ
//
yūpavaty avasite kiryāvidhau
kālavit kuśikavaṃśavardhanaḥ
rāmam iṣvasanadarśanotsukaṃ
maithilāya kathayāṃ bvabhūva saḥ
//
tasya vīkṣya lalitaṃ vapuḥ śiśoḥ
pārthivaḥ prathitavaṃśajanmanaḥ
svaṃ vicintya ca dhanur
durānamaṃ
pīḍito duhiṭśulkasaṃsthayā
//
c: (
durāsadaṃ
V
t
)
abravīc ca bhagavan mataṅgajair
yad bṛhadbhir api karma duṣkaram
tatra nāham anumantum utsahe
moghavṛtti kalabhasya
ceṣṭitam
//
d: (
sāhasam
C)
hrepitā hi bahavo nareśvarās
tena tāta dhanuṣā dhanurbhṛtaḥ
jyā
nighāta
kaṭhinatvaco bhujān
svān vidhūya dhig iti pratasthire
//
c: (
^vimarda^
C)
pratyuvāca tam ṛṣir niśamyatāṃ
sārato
'yam atha vā
kṛtaṃ girā
cāpa eva bhavato bhaviṣyati
vyaktaśaktir aśanir girāv iva
//
b: (
vīryato
V
t
)
b: (
girā (kṛtam
ct V
n
)
evam
āptavacanāt sa pauruṣaṃ
kākapakṣakadhare 'pi rāghave
śraddadhe tridaśagopamātrake
dāhaśaktim iva kṛṣṇavartmani
//
a: (
ittham
T V)
vyā
dideśa gaṇ
aḥ sa
pārśvagān
karmukābharaṇāya maithilaḥ
taijasaya dhanuṣaḥ pravṛttaye
toyadān iva sahasralocanaḥ
//
a: (
ā^
V
n
)
a: (
o 'tha
ct)
tat prasuptabhujagendrabhīṣaṇaṃ
vīkṣya
dāśarathir ādade dhanuḥ
vidrutakratumṛgānausāriṇaṃ
yena bāṇam asṛjad vṛṣadhvajaḥ
//
b: (
prekṣya
C V)
ātatajyam akarot
sa
saṃsadā
vismayastimitanetram īkṣitaḥ
śailasāram api nātiyatnataḥ
puṣpacāpam iva
peśalaṃ
smaraḥ
//
a: (
ca
C V
n
)
d: (
komalaṃ
C V
t
)
bhajyamānam atimātrakarṣaṇāt
tena vajraparuṣasvanaṃ
dhanuḥ
bhārgavāya dṛḍhamanyave punaḥ
kṣatram udyatam
iti
nyavedayat
//
b: (
tat svanena gaganspṛśā
C T)
d: (
iva
ct)
dṛṣṭasāram atha rudrakārmuke
vīryaśulkam abhinandya maithilaḥ
rāghavāya tanayām ayonijāṃ
rūpiṇīṃ
śriyam iv
a nyavedayat
//
d: (
pārthivaḥ
N P)(
svāṃ dad
[
e
C][
au
V])
d: (
'āmaradyutiḥ
C V)
maithilaḥ sapadi satyasaṃgaro
rāghavāya tanayām ayonijāṃ
saṃnidhau dyutimatas taponidher
agnisākṣik
a
ivātisṛṣṭavān
//
d: (
am
V)
prāhiṇoc ca mahitaṃ mahādyutiḥ
kosalādhipataye purodhasam
bhṛtyabhāvi duhituḥ parigrahād
diśyatāṃ
kulam idaṃ nimer iti
//
d: (
iṣyatāṃ
C *V)
utsukaś ca sutadārakarmaṇā
so 'bhavad gurur upāgataś ca tam
gautamasya tanayo 'nukūlavāk
prārthitaṃ hi sukṛtām akālahṛt
//
anviyeṣa sadṛśīṃ sa ca snuṣāṃ
prāpa cainam anukūlavāg dvijaḥ
sadya eva sukṛtāṃ hi pacyate
kalpavṛkṣa
phala
dharmi kāṅkṣitam
//
d: (
^sama^
V
t
)
tasya kalpitapuraskriyāvidheḥ
śuśruvān vacanam agrajanmanaḥ
uccacāla valabhitasakho
vaśī
sainyareṇumuṣitārkadīdhitiḥ
//
c: (
balī
V)
āsasāda mithilāṃ sa veṣṭayan
piḍitopavanapādap
āṃ
balaiḥ
prītirodham asahiṣṭa sā purī
strīva kāntaparibhogam āyatam
//
b: (
air
C V)
tau sametya samay
a
sthitāv ubhau
bhūpatī varuṇavāsavopamau
kanyakātanayakautukakriyāṃ
svaprabhāvasadṛśīṃ vitenatuḥ
//
a: (
e
ct V
t
)
pārthivīm
udavahad raghūdvaho
lakṣmaṇas tadanujām athormilām
yau tayor
avarajau varaujasau
tau kuśadhvajasute sumadhyame
//
a: (
maithilīm
V
t
)
c: (
[ava]gatau svamitrayā
T)
te caturthasahitās trayo babhuḥ
sūnavo navavadhū
parigrahāḥ
sāmadānavidhibheda
vigrahāḥ
siddhimanta iva tasya bhūpateḥ
//
b: (
^grahāt
J M)(
^samāgamāt
C)
c: (
^nigrahāḥ
ct)
tā narādhipasutā nṛpātmajais
te ca tābhir agaman kṛtārthatām
so 'bhavad varavadhūsamāgamaḥ
pratyayaprakṛtiyogsaṃnibhaḥ
//
evam āttaratir ātmasaṃbhavāṃs
tān niveśya caturo 'pi tatra saḥ
adhvasu triṣu visṛṣṭamaithilaḥ
svāṃ purīṃ daśaratho nyavartata
//
tasya jātu marutaḥ pratīpagā
vartma
su
dhavjatarupramāthinaḥ
cikliśur bhṛśatayā varūthinīm
uttaṭā iva nadīrayāḥ sthalīm
//
b: (
ni
C T V)
lakṣyate sma tadanantaraṃ ravir
baddhabhīmapairveṣamaṇḍalaḥ
vainateyaśamitasya bhogino
bhogaveṣṭita iva cyuto maṇiḥ
//
śyenapakṣaparidhūsarālakāḥ
sāṃdhyamegharudhirārdravāsasaḥ
aṅganā iva rajasvalā diśo
no babhūvur avalokanakṣamāḥ
//
bhāskaraś ca diśam adhyuvāsa yāṃ
tāṃ śritāḥ pratibhayaṃ vavāśire
kṣatraśoṇitapitṛkriyocitaṃ
codayantya
iva bhārgavaṃ śivāḥ
//
d: (
bodhayantya
C)(
nodayantya
V)
tat pratīpapavanād
i
vaikṛtaṃ
prekṣya śāntim
adhikṛtya kṛtyavit
anvayuṅkta gurum īśvaraḥ kṣiteḥ
svantam ity alaghayat sa tadvyathām
//
a: (
i^
ct)
b: (
kṣipraśānt
[
am
V][
yam
T?])
tejasaḥ sapadi rāśir
utthitaḥ
prādurāsa kila vāhinīmukhe
yaḥ pramṛjya nayanāni sainikair
lakṣaṇīyapuruṣākṛtiś cirāt
//
a: (
ucchritaḥ
C)
pitryam aṃśam upavītalakṣaṇaṃ
mātṛkaṃ ca dhanur ūrjitaṃ dadhat
yaḥ sasoma iva gharmadīdhitiḥ
sadvijihva iva candanadrumaḥ
//
yena roṣaparuṣātmanaḥ pituḥ
śāsane sthibhido 'pi tasthuṣā
vepamānajananīśiraśchidā
prāg ajīyata ghṛṇā tato mahī
//
akṣabhījavalayena nibabhau
dakṣiṇaśravaṇa
saṃsthitena
yaḥ
kṣatriyāntakaraṇaikaviṃśater
vyājapūrvagaṇanām ivodvahan
//
b: (
^saṃśrayeṇa
V
t
)
taṃ pitur vadhabhavena manyunā
rājavaṃśanidhanāya dīkṣitam
bālasūnur avalokya bhārgavaṃ
svāṃ daśāṃ ca viṣasāda pārthivaḥ
//
d: (
vivyathe daśaratho daśācyutaḥ
C)
rāmanāma
iti tulyam ātmaje
vartamānam ahite ca dāruṇe
hṛdyam asya bhayadāyi cābhavad
ratnajātam iva hārasarpayoḥ
//
a: (
nāma rāma
ct)
arghyam arghyam iti vādinaṃ nṛpaṃ
so 'n
avekṣya
bharatāgrajo yataḥ
kṣatrakopadahanārciṣaṃ tataḥ
saṃdadhe dṛśam udagratārak
ām
//
b: (
^apekṣya
Sd
2
)
d: (
am
V
n
)
tena kārmuka
niṣakta
muṣṭinā
rāghavo vigatabhīḥ purogataḥ
aṅgulīvivaracāriṇaṃ śaraṃ
kurvatā nijagade yuyutsunā
//
a: (
^niyukta^
V
t
)
kṣatrajātam apakār
i
vairi me
tan nihatya bahuśaḥ śamaṃ gataḥ
suptasarpa iva daṇḍaghaṭṭanād
roṣito
'smi tava vikramaśravāt
//
a: (
a^
ct T)
d: (
utthito
V)
maithilasya dhanur anyapārthivais
tvaṃ kilānamitapūrvam
akṣaṇoḥ
tan
niśamya bahavatā samarthaye
vīryaśṛṅgam iva bhagnam ātmanaḥ
//
b: (
akṣiṇoḥ
C T V
tp
)
c: (
yan
T)
anyadā jagati rāma ity ayaṃ
śabda uccarita eva mām agāt
vrīḍam āvahati me sa saṃprati
vyastavṛttir udayonmukhe tvayi
//
bibhrato 'stram acale 'py akuṇṭhitaṃ
dvau
matau mama ripū
samāgasau
homa
-
dhenu
-haraṇāc ca haihayas
tvaṃ ca irtim apahartum udyataḥ
//
b: (
ripū mama matau
ct)
c: (
tāta^
V)
c: (
^vatsa^
ct)
kṣatriyāntakaraṇo 'pi vikramas
tena mām avati nājite tvayi
pāvakasya mahimā sa gaṇyate
kakṣavaj jvalati sāgare 'pi yaḥ
//
viddhi cātta
balam
ojasā harer
aiśvaraṃ dhanur abhāji yat tvayā
khātamūlam anilo nadīrayaiḥ
pātayaty api mṛdus taṭadrumam
//
a: (
^rasam
V
t
)
tan madīyam idam āyudhaṃ jyayā
saṃgamayya saśaraṃ vikṛṣyatām
tiṣṭhatu pradhanam evam apy ahaṃ
tulyabāhutarasā jitas tvayā
//
kātaro 'si yadi
v
odgatārciṣā
tarjitaḥ paraśudhārayā mama
jyā
nighāta
kaṭhināṅgulir vṛthā
badhyatām abhayayācanāñjaliḥ
//
a: (
c
od C)
c: (
^vimarda^
C
t
T?)
evam uktavati bhīmadarśane
bhārgave smitavikampitādharaḥ
taddhanurgrahaṇam eva rāghavaḥ
pratyapadyata samartham uttaram
//
pūrvajanmadhanuṣā samāgataḥ
so 'timātra
laghu
darśano 'bhavat
kevalo 'pi subhago navāmbudaḥ
kiṃ punas tridaśacāpalāñchitaḥ
//
b: (
^śubha^
V)
tena bhūminihitaikakoṭ
i tat
kārmukaṃ ca balinādhiropitam
niṣprabhaś ca ripur āsa
bhūbhṛtāṃ
dhūmaśeṣa iva dhūmaketanaḥ
//
a: (
inā
C T V)
c: (
tatkṣaṇaṃ
V
n
)
c: (
prāpa varṇavikṛtiṃ ca bhārgavo
C * V
n
)
d: (
vṛṣṭidhauta iva vāsavadhvajaḥ
C * V
n
)
tāv ubhāv api paraspar
a
-sthitau
vardhamānaparihīnatejasau
paśyati sma janatā dinātyaye
pārvaṇau śaśidivākarāv iva
//
a: (
aṃ
V
n
)
taṃ kṛpāmṛdur avekṣya bhārgavaṃ
rāghavaḥ skhalitavīryam ātmani
svaṃ ca saṃhitam amogh
am āśugaṃ
vyājahāra harasūnasaṃnibhaḥ
//
c: (
a^sāyakaṃ
Kn Vk)
na prahartum alam asmi nidayaṃ
vipra ity abhibhavaty api tvayi
śaṃṣa kiṃ gatim anena pattriṇā
hanmi lokam
uta
te makhārjitam
//
d: (
atha
C V
n
)
pratyuvāca tam ṛṣir na tattvatas
tvāṃ na vedmi puruṣaṃ purātanam
gāṃ gatasya tava dhāma vaiṣṇavaṃ
kopito hy asi mayā didṛkṣuṇā
//
bhasmasāt kṛtavataḥ pitṛdviṣaḥ
pātra
sāc ca vasudhāṃ sasāgarām
āhito jayaviparyayo 'pi me
ślāghya eva parameṣṭhinā tvayā
//
b: (
vipra^
C
t
V)
tad gatiṃ matimatāṃ varepsitāṃ
puṇyatīrthagamanāya rakṣa me
pīḍayiṣyati na māṃ khilīkṛtā
svargapaddhatir abhogalolupam
//
pratyapadyata tatheti rāghavaḥ
prāṅmukh
aś
ca visasarja sāyakam
bhārgavasya sukṛto 'pi so 'bhavat
svargamārgaparigho duratyayaḥ
//
b: (
aṃ
C V)
rāghavo
'pi
caraṇau taponidheḥ
kṣamyatām iti vadan samaspṛṣat
nirjiteṣu tarasā tarasvināṃ
śatruṣu praṇatir eva
kīrtaye
//
a: (
'tha
V)
d: (
śobhate
T)
rājasatvam avadhūya mātṛkaṃ
pitryam asmi gamitaḥ
śamaṃ yadā
nanv aninditaphalo
mama
tvayā
nigraho 'py ayam anugrahīkṛtaḥ
//
b: (
padaṃ
V
n
)
b: (
yataḥ
C
t
)
c: (
mayi
C V
n
)
sādhu yāmy
aham avighnam astu te
devakāryam upapādayiṣyataḥ
ūcivān iti vacaḥ salakṣmaṇaṃ
lakṣmaṇāgrajam ṛṣis tirodadhe
//
a: (
śādhi
* V
n
)(
sādhayāmy
ct)
svaṃ niveśya kila dhāma rāghave
vaiṣṇavaṃ viditaviṣṇutejasi
svastidānam adhikṛtya cākṣayaṃ
bhārgavo 'tha nijam āśramaṃ yayau
//
tasmin gate vijayinaṃ parirabhya rāmaṃ
snehād amanyata pitā punar eva jātam
tasyābhavat kṣaṇaśucaḥ paritoṣalābhaḥ
kakṣāgnilaṅghitataror iva vṛṣṭipātaḥ
//
atha
pathi gamayitvā
kḷparamy
opakārye
katicid avanipālaḥ śarvarīḥ śarvakalpah
puram aviśad ayodhyāṃ maithilīdarś
anīnāṃ
kuvalayitagavākṣāṃ locanair
aṅganānām
//
a: (
iti
V
t
)
a: (
ramya^ kḷpt'^
Ac)
c: (
inīnāṃ
C)
d: (
udgatānām
Ac)
nirviṣṭaviṣayasnehaḥ
sa daśāntam upeyivān
āsīd āsannanirvāṇaḥ
pradīpārcir ivoṣasi
//
taṃ karṇamūlam āgatya
rāme śrīr nasyatām iti
kaikeyīśaṅkayevāha
palitacchadmanā jarā
//
sā paurān paurakāntasya
rāmasyābhyudayaśrutiḥ
pratyekaṃ hlādayāṃ
cakre
kulyevodyānapādapān
//
c: (
āsa
V
t
)
tasyābhiṣekasaṃbhāraṃ
kalpitaṃ krūraniścayā
dūṣayām āsa kaikeyī
śokoṣṇaiḥ
pārthiv
āśrubhiḥ
//
d: (
nayan'^
C)
sā kilāśvāsitā caṇḍī
bhartrā tat
saṃśrutau
varau
udvavāmendrasiktā bhūr
bilamagnāv ivoragau
//
b: (
^saṃśritau
V
n
)
tayoś caturdaśaikena
rāmaṃ prāvrājayat samāḥ
dvitīyena sutasyaicchad
vaidhavyaikaphalāṃ śriyam
//
pitrā dattāṃ rudan rāmaḥ
prāṅ mahīṃ pratyapadyata
paścād vanāya gaccheti
tadājñāṃ mudito 'grahīt
//
dadhato maṅgalakṣaume
vasānasya ca valkale
dadṛśur vismitās tasya
mukharāgaṃ samaṃ janāḥ
//
sa sītālakṣmaṇasakhaḥ
satyād gurum alopayan
viveśa daṇḍakāraṇyaṃ
pratyekaṃ ca satāṃ manaḥ
//
rājāpi tadviyogārtaḥ
smṛtvā śāpaṃ svakarmajam
śarīratyāgamātreṇa
śuddhilābham amanyata
//
viproṣitakumāraṃ tad (?)
rājyam astamiteśvaram
randhrānveṣaṇadakṣāṇāṃ
dviṣām āmiṣatāṃ yayau
//
athānāthāḥ prakṛtayo
mātṛbandhunivāsinam
maulair ānāyayām āsur
bhartaṃ stambhitāśrubhiḥ
//
śrutvā tathāvidhaṃ mṛtyuṃ
kaikeyītanayaḥ pituḥ
mātur na kevalaṃ
svasyāḥ
śriyo 'py āsīt parāṅmukhaḥ
//
c: (
tasyāḥ
V
n
)
sasainyaś cānvagād rāmaṃ
darśitān
āśramālayaiḥ
tasya paśyan sasaumitrer
udaśrur vasatidrumān
//
b: (
kathitān
V
t
)
citrakūṭavanasthaṃ ca
kathita
svargatir guroḥ
lakṣmyā nimantrayāṃ cakre
tam anucchiṣṭasaṃpadā
//
b: (
gadita^
V
n
)
sa hi prathamaje tasminn
akṛtaśrīparigrahe
parivettāram ātmānaṃ
mene svīkaraṇād bhuvaḥ
//
tam aśakyam apākraṣṭuṃ
nirdeśāt
svargiṇaḥ pituḥ
yayāce pāduke paścāt
kartuṃ rājyādhidevate
//
b: (
nideśāt
ct)
sa visṛṣṭas tathety uktvā
bhrātrā naivāviśat purīm
nandigrāmagatas tasya
rājyaṃ nyāsam ivābhunak
//
dṛḍhabhaktir iti jyeṣṭhe
rājyatṛṣṇāparāṅmukhaḥ
mātuḥ pāpasya
śuddhyarthaṃ
prāyaścittam ivākarot
//
c: (
bharataḥ
ct T *V)
rāmo 'pi saha vaidehyā
vane vanyena vartayan
cacāra sānujaḥ śānto
vṛddhekṣvākuvrataṃ yuvā
//
prabhāvastambhitacchāyam
āśritaḥ sa vanaspatim
kadācid aṅke sītāyāḥ
śiśye kiṃcid iva śramāt
//
aindriḥ kila nakhais tasyā
vidadāra stanau dvijaḥ
priyopabhogacihneṣu
paurobhāgyam ivācaran
//
mṛgamāṃsaṃ tataḥ sītāṃ
rakṣantīm ātape dhṛtam
pakṣatuṇḍanakhāghātair
babādhe vāyaso balāt
//
tasminn āsthad iṣīkāstraṃ
rāmo rāmāvabhodhitaḥ
ātmānaṃ
mumuce tasmād
ekanetravyayena saḥ
//
c: (
bhrāntaḥ
[
ca
N P S
t
][
san
V])
rāmas tv āsannadeśatvād
bharatāgamanaṃ punaḥ
āśaṅkyotsukasāraṅgāṃ
citrakūṭasthalīṃ jahau
//
prayayāv ātitheyeṣu
vasann ṛṣikuleṣu saḥ
dakṣiṇāṃ diśam ṛkṣeṣu
vārṣikeṣv iva bhāskaraḥ
//
babhau tam anugacchantī
videhādhipateḥ sutā
pratiṣiddhāpi kaikeyyā
lakṣmīr iva guṇonmukhī
//
an
u
sūyā
ti
sṛṣṭena
puṇyagandhena kānanam
sā cakārāṅgarāgeṇa
puṣp
occalita
ṣaṭpadam
//
a: (
a
C Ns
2
)
a: (
^vi^
C)
d: (
^ollalita^
V
n
)(
^ollasita^
V
t
)
saṃdhyābhrakapiṣas
tatra
virādho nāma rākṣasaḥ
atiṣṭhan mārgam āvṛtya
rāmasyendor iva grahaḥ
//
a: (
tasya
ct)
sa jaharā tayor madhy
e
maithilīṃ lokaśoṣaṇaḥ
nabhonabhasyayor vṛṣṭim
avagraha ivāntare
//
a: (
āt
V
n
)
taṃ viniṣpiṣya kākutsthau
purā dūṣayati shtalīm
gandhenāśucinā ceti
vasudhāyāṃ nicakhnatuḥ
//
pañcavaṭyāṃ
tato
rāmaḥ
śāsanāt kumbhajanmanaḥ
anapoṣhasthitis tasthau
v
i
ndhyādriḥ prakṛtāv iva
//
a: (
atho
V)
d: (
a
V
n
)
rāvaṇāvarajā tatra
rāghavaṃ madanāturā
abhi
pede nidāghārtā
vyālīva malayadrumam
//
c: (
prati^
V
t
)
sā sītāsaṃnidhāv eva
taṃ vavre kathitānvayā
atyārūḍho hi nārīṇām
akālajño maobhavaḥ
//
kalatravān ahaṃ
bāle
kanīyāṃsaṃ bhajasva me
iti rāmo vṛṣasyantīṃ
vṛṣaskandhaḥ śaśāsa tām
//
a: (
bhadre
C)
jyeṣṭhābhigamanāt pūrvaṃ
tenāpy anabhinanditā
sābhūd rāmāśrayā bhūyo
nadīvobhayakūlabhāk
//
saṃrambhaṃ maithilīhāsaḥ
kṣaṇ
aṃ
saumyāṃ nināya tām
nivātastimitāṃ velāṃ
candrodaya ivodadheḥ
//
b: (
a^
ct C
t
)
phalam asyopahāsasya
sadyaḥ prāpsyasi paśya mām
mṛg
yaḥ
paribhavo vyāghryām
ity avehi
tvayā kṛt
am
//
c: (
yā
C)(
ī^
*V Tl)
d: (
mṛtyave hi
C *V)
d: (
aḥ
C *V)
ity uktvā maithilīṃ bhartur
aṅk
e nir
viśatīṃ bhayāt
rūpaṃ śūrpaṇakh
ā-
nāmnaḥ
sadṛśaṃ pratyapadyata
//
b: (
aṃ
N P S V
n
)
b: (
ni^
ct V
n
)
c: (
ā
ct)
lakṣmaṇaḥ prathamaṃ śrutvā
kokilāmañju
bhāṣiṇīm
śivāghora
svanāṃ
paścād
bubudhe vikṛteti tām
//
b: (
^vādinīm
ct V
n
)
c: (
^svarāṃ
C V)
parṇaśālām atha kṣipraṃ
vidhṛt
āsiḥ praviśya saḥ
vairūpya
paunaruktyena
bhīṣaṇāṃ tām ayojayat
//
b: (
vikṛṣṭ^
J M Ns)(
vivṛt'^
N P)
c: (
^punaruktena
V
n
)
d: (
yojayām āsa rākṣasīm
C)
sā
vakra
nakhadhāriṇyā
veṇukarkaśaparvayā
aṅkuśākārayāṅgulyā
tāv atarjayad ambare
//
a: (
cakra^
V
n
)
prāpya cāśu jansthānaṃ
kharādibhyas tathāvidh
am
rāmopakramam ācakhyau
rakṣaḥparibhav
aṃ navam
//
b: (
ā
V)
d: (
'^āgamam
V
n
)
mukhāvayavalūṇāṃ tāṃ
nairṛtā yat purodadhuḥ
rāmābhi
yāyināṃ
teṣāṃ
tad evābhūd amaṅgalam
//
c: (
^gāmināṃ
V
t
)
udāyudhān āpatatas
tān dṛptān prekṣya rāghavaḥ
ni
dadhe vijayāśaṃsāṃ
cāpe sītāṃ ca lakṣmaṇe
//
c: (
vi^
C
t
)
eko dāśarath
ī rāmo
yātudhānāḥ sahasraśaḥ
te tu yāvanta evājau
tāvāṃś ca
dadṛśe sa taiḥ
//
a: (
^iḥ kāmaṃ
ct)
d: (
tāvaddhā
C V
n
Sk)
asajjanena kākutsthaḥ
prayuktam atha dūṣaṇam
na cakṣame śubhācāraḥ
sa dūṣaṇam ivātmanaḥ
//
taṃ śaraiḥ pratijagrāha
kharatiśirasau ca saḥ
khramaśas te punas tasya
cāpāt samam ivodyayuḥ
//
tais trayāṇāṃ
śitair
bāṇair
yathāpūrv
a
viśuddhibhiḥ
āyur dehātigaiḥ pītaṃ
rudhiraṃ
tu
patatribhiḥ
//
a: (
śatair
V
t
)
b: (
aṃ
C)
d: (
ca
C)
tasmin rāmaśarotkṛtte
bale mahati rakṣasām
utthitaṃ
dadṛśe
'nyac ca
kabandhebhyo na kiṃcana
//
c: (
ucchritaṃ
C
t
V
n
)
c: (
cānyat
V)(
'nyatra
V
t
)
sā bāṇavarṣiṇaṃ rāmaṃ
yodhayitvā suradviṣām
aprabodhāya suṣvāpa
gṛdhracchāye varūthinī
//
rāghavāstravidīrṇānāṃ
rāvaṇaṃ prati rakṣasām
teṣāṃ śūrpaṇakhaivaikā
duṣpratvṛttiharābhavat
//
nigrahāt svasur āptānāṃ
vadhāc ca dhanadānujaḥ
rāmeṇa ni
hataṃ
mene
padaṃ daśasu mūrdhasu
//
c: (
^hitaṃ
ct V
n
)
rakṣasā mṛgarūpeṇa
vañcayitvā sa rāghavau
jaharā sītāṃ pakṣīndra
-prayāsakṣaṇavighnitaḥ
//
tau sītānveṣiṇau gṛdhraṃ
lūnapakṣam apaśyatām
prāṇair daśarathaprīter
anṛṇaṃ kaṇṭhavartibhiḥ
//
sa rāvaṇahṛtāṃ tābhyāṃ
vacas
ācaṣṭa
maithilīm
ātmanaḥ
su
mahat karma
vraṇair āvedya saṃsthitaḥ
//
b: (
ākhyāya
C V)
c: (
tu
V
n
)
tayos rāvaṇahṛtāṃ tābhyāṃ
pitṛvyāpatti
śokayoḥ
pitarīvāgnisaṃskārāt
parā vavṛtire kriyāḥ
//
b: (
^duḥkhayoḥ
V
n
)
d: ([
parā nivavṛte
S][
punar āvavṛte
V]
kriyā
)
d: ([^ān]
antarā vavṛte kriyā
V
t
)
vadhanirdhūtaśāpasya
kabandhasyopadeśataḥ
mumūrcha sakhyaṃ rāmasya
samānavyasane harau
//
sa hatvā vālinaṃ vīr
as
tatpade cirakāṅkṣite
dhātoḥ sthāna ivādeśaṃ
sugrīvaṃ saṃnyaveśayat
//
a: (
aṃ
V
t
Sd
1
Sk)
itas tat
aś ca
vaidehīm
anveṣṭuṃ bhartṛ
coditāḥ
kapayaś
cerur ārtasya
rāmasyeva manorathāḥ
//
a: (
^o 'pi
S
t
)(
^o 'tha
C
t
V
n
)
b: (
^noditāḥ
C V)
c: (
celur
V
n
)
c: (
utkasya
C V
t
)
pravṛttāv upalabdhāyāṃ
tasyāḥ saṃpātidarśanāt
mārutiḥ sāgaraṃ tīrṇaḥ
saṃsāram iva nirmamaḥ
//
dṛṣṭā vicinvatā tena
laṅkāyāṃ rākṣasīvṛtā
jānakī viṣavallībhiḥ
parīteva mahauṣadhiḥ
//
tasyai bhartur abhijñāmam
aṅgulīyaṃ dadau
kapiḥ
pratyudgatam ivānuṣṇais
tadānandāśrubhindubhiḥ
//
b: (
hariḥ
C V)
nirvāpya priyasaṃdeśaiḥ
sītām
akṣa
vadh
oddhataḥ
sa dadāha purīṃ laṅkāṃ
kṣaṇasoḍhārinigrahaḥ
//
b: (
rakṣo^
V
n
)
b: (
^oddhuraḥ
C V
n
)
pratyabhijñānaratnaṃ ca
rāmāyādarśayat kṛtī
hṛdayaṃ svayam āyātaṃ
vaidehyā iva mūrtimat
//
sa prāpa hṛdayanyasta
-maṇiparśanimīlitaḥ
apayodharasaṃsarg
aṃ
priyāliṅgananirvṛtim
//
c: (
āṃ
ct V
p
)
śrutvā rāmaḥ priyodantaṃ
mene tatsaṃgamotsukaḥ
mahārṇavaparikṣepaṃ
laṅkāyāḥ parikhālaghum
//
sa pratasthe 'rināśāya
harisainy
air anudrutaḥ
na kevalaṃ
dharā-
pṛṣṭhe
vyomni
saṃbādha
vartibhiḥ
//
b: (
a^samarpitaḥ
* V
n
)
c: (
bhuvaḥ
ct)
d: (
khe 'pi
C V)
d: (
^vartma
[
bhiḥ
C N P] [
ni
* V
n
])
nir
viṣṭam udadheḥ kūle
taṃ prapede vibhīṣaṇaḥ
snehād rākṣasalakṣmyeva
buddhim
ādiśya coditaḥ
//
a: (
ni^
ct)
d: (
āviśya
ct V
n
)
d: (
noditaḥ
C V)
tasmai niśācaraiśvaryaṃ
prati
śuśrāva rāghavaḥ
kāle khalu samārabdhāḥ
phalaṃ badhnanti nītayaḥ
//
b: (
^jajñe raghūdvahaḥ
C)
sa setuṃ bandhayām āsa
plav
a
gair lavaṇ
āmbhasi
rasātalād iv
onmagnaṃ
śeṣ
aṃ svapnāya
śārṅgiṇaḥ
//
b: (
^aṃ
gair V
t
)
b: (
^āmbudhau
C)(
^odadhau
V
n
)
c: (
aḥ
V)
c: (
ottīrṇam
V
t
)
d: (
aḥ
V)
d: (
svāpāya
V)
tenottīrya pathā laṅkāṃ
rodhayām āsa piṅgalaiḥ
dvitīyaṃ hemaprākāraṃ
kurvadbhir iva vānaraiḥ
//
raṇaḥ pravavṛte tatra
bhīmaḥ plavagarakṣasām
digvijṛmbhitakākutstha
-paulastyajayaghoṣ
aṇaḥ
//
d: (
iṇām
V
t
)
pādapāviddhaparighaḥ
śilāniṣpiṣṭamudgaraḥ
atiśastranakhanyāsaḥ
śaila
rugṇa
mataṅgajaḥ
//
d: (
^bhagna^
C V)
atha rāmaśiraścheda
-darśanodbhrānta
cetanām
sītāṃ māyeti śaṃsantī
trijaṭā samajīvayat
//
b: (
^cetas
[
am
C][
ām
V
t
])
kāmaṃ jīvati me nātha
iti sā vijahau śucam
prāṅ matvā satyam asyāntaṃ
jīvitāsmīti lajjitā
//
garuḍāpāta
viśliṣṭa-
-meghanādāstrabandhan
aḥ
dāśarathyoḥ kṣaṇakleś
aḥ
svapnavṛtt
a
ivābhavat
//
a: (
^viśleṣi
C *V)
b: (
am
C *V)
c: (
i
C *V)
d: (
am
C *V)
tato bibheda paulastyaḥ
śaktyā vakṣasi lakṣmaṇam
rāmas tv anāhato 'py āsīd
vidīrṇahṛdayaḥ śucā
//
sa
mārutisamānīta
-mahauṣadhi
hata
vyathaḥ
laṅkāstrīṇāṃ punaś cakre
vilāpācāryakaṃ śaraiḥ
//
a: (
mārutasutānīta^
Sk)
b: (
^hṛta^
C N P Sk)
sa nādaṃ
meghanādasya
dhanuś cendrāyudhaprabham
meghasyeva śaratkālo
na kiṃcit paryaśeṣayat
//
a: (
nādaṃ sa
N P S)
kleśena mahatā nidrāṃ
tyājitaṃ raṇadurjayam
rāvaṇaḥ preṣayām āsa
yuddhāyānujam ātmanaḥ
//
jaghāna sa tadādeśāt
kapīn ugrān anekaśaḥ
viveśa ca purīṃ laṅkāṃ
samādāya harīśvaram
//
kumbhakarṇaḥ kapīndreṇa
tulyāvasthaḥ svasuḥ kṛtaḥ
rurodha rāmaṃ śṛṅgīva
ṭaṅkacchinnamanaḥśilaḥ
//
akāle bodhito bhrātrā
priyasvapno
vṛthā bhavān
rāmeṣubhir itīvāsau
dīrghanidrāṃ praveśitaḥ
//
b: (
vṛtānujaḥ
V)(
niśācaraḥ
C
t
)
itarāṇy api rakṣāṃsi
petur vānarakoṭiṣu
rajāṃsi samarotthāni
racchoṇitanandīṣv iva
//
niryayāv atha paulasthyaḥ
punar yuddhāya mandirāt
arāvaṇam arāmaṃ vā
jagad adyeti niścitaḥ
//
rāmaṃ padātim ālokya
laṅkeṣaṃ ca varūthinam
hariyugyaṃ rathaṃ tasmai
parjighāya puraṃdaraḥ
//
tam ādhūtadvajapaṭaṃ
vyomagaṅgormivāyubhiḥ
devasūtabhujālambī
jaitram adhyāsta rāghavaḥ
//
mātalis tasya māhendram
āmumoca tanucchadam
yatrotpaladadalaklaibyam
astrāṇy āpuḥ suradviṣām
//
anyonyadarśanaprāpta
-vikramāvasaraṃ cirāt
rāmarāvaṇayor
yuddhaṃ
caritārtham ivābhavat
//
c: (
vairaṃ
C *V)
bhuj
amūrdhoru
bāhulyād
eko 'pi dhandānujaḥ
dadṛśe
so 'yathāpūrvo
mātṛvaṃśa iva sthitaḥ
//
a: (
'^ottamāṅga^
C V)
c: (
hy ayathā^
J M Ns T)
c: (
^pūrvaṃ
T)
c: (
sa yathā^pūrvam
V
n
)
jetāraṃ lokapālānāṃ
svamukhair arcit
eśvaram
rāmas tulitakailāsam
arātiṃ
bahv amanyata
//
b: (
mukhair abhyarcit'^
V
n
)
d: (
tam ariṃ
C
t
)
tasya sphurati paulastyah
sītāsaṃgamaśaṃsini
nicakhānādhikakrodhaḥ
śaraṃ savyetare bhuje
//
rāvaṇasyāpi rāmāsto
bhittvā hṛdayam āśugaḥ
viveśa bhuvam ākhyātum
uragebhya iva priyam
//
vacas
aiva
tayor vākyam
astram astreṇa nighnatoḥ
anyonyajayasaṃrambh
o
vavṛdhe vādinor iva
//
a: (
eva
N P)
c: (
e
C
t
)
vikramavyatihāreṇa
astram astreṇa nighnatoḥ
jayaśrīr antar
ā
vedir
mattavāraṇayor iva
//
c: (
ā^
C)
kṛtapratikṛtaprītais
tayor muktāṃ surāsuraiḥ
paraspar
aṃ
śaravrātāḥ
puṣpavṛṣṭiṃ na sehire
//
c: (
a^
ct)
ayaḥśaṅkucitāṃ rakṣaḥ
śataghnīm atha śatrave
hṛtāṃ vaivasvatasyeva
kūṭaśālmalim akṣipat
//
rāghavo ratham aprāptāṃ
tām āśāṃ ca suradviṣ
ām
ardhacandramukhair bāṇaiś
ciccheda kadal
īsukham
//
b: (
aḥ
C V)
d: (
īm iva
C V
n
)
amoghaṃ saṃdadhe
cāsmai
dhanuṣy akeadhnurdharaḥ
brāhmam astraṃ priyāśoka
-śalyaniṣkarṣaṇauṣadham
//
a: (
rāmo
C S
t
)
tad vyomni
daśadhā
bhinnaṃ
dadṛśe dīptimanmukham
vapur mahoragasyeva
karālaphaṇamaṇḍalam
//
a: (
śatadhā
ct)
tena mantraprayuktena
nimeṣārdhād
apātayat
sa rāvaṇaśiraḥpaṅktim
ajñāta
vraṇavedanām
//
b: (
apāharat
V
n
)
d: (
ajāta^
T)
bālārkapratimevāpsu
vīcibhinnā patiṣyataḥ
rarāja rakṣaḥkāyasya
kaṇṭhacchedapraṃparā
//
marutāṃ paśyatāṃ tasya
śirāṃsi patitāny api
mano nātiviśaśvāsa
puna
ḥ
saṃdhānaśaṅkinām
//
d: (
ḥ^
ct)
atha madagurupakṣair lokapāladvipānām
anugatam alivṛndair
gaṇḍa
bhittīr vihāya
upanatamaṇibandhe
mūrdhni paulastyaśatroḥ
surabhi suravimuktaṃ puṣpavarṣaṃ papāta
//
b: (
galla^
V
n
)
c: (
aviniyamitaratne
T)
yantā hareḥ sapadi saṃhṛtakārmukajyam
āpṛcchya rāghavam anuṣṭhitadevakāryam
nāmāṅkarāvaṇaśar
āṅkita
ketuyaṣṭim
ūrdhv
aṃ
rathaṃ harisahasra
yujaṃ
nināya
//
c: (
^ācita^
T)
d: (
a^
C
t
)
d: (
^yutaṃ
V
n
)
raghupatir api jātavedoviśuddhāṃ pragṛhya priyāṃ
priyasuhṛdi vibhīṣaṇe saṃ
gamayya
śriyaṃ vairiṇaḥ
ravisutasahitena tenānuyātaḥ sasaumitriṇā
bhujavijitavimānaratnādhirūḍhaḥ pratasthe purīm
//
b: (
^kramayya
C V)
athāmanaḥ śabdaguṇaṃ guṇajñaḥ
padaṃ vimānena vigāhamānaḥ
ratnākaraṃ vīkṣya mithaḥ sa jāyāṃ
rāmābhidhāno harir ity uvāca
//
vaidehi paśy'; ā malayād vibhaktaṃ
matsetunā phenilam amburāśim
chāyāpatheneva śaratprasannam
ākāśam āviṣkṛtacārutāram
//
guror yiyakṣoḥ kapilena
medhye
rasātalaṃ saṃkramite turaṃge
tadartham urvīm avadārayadbhiḥ
pūrvaiḥ kilāyaṃ parivardhito naḥ
//
a: (
madhye
V
t
)
garbhaṃ dadhaty arkamarīcayo 'smād
vivṛddhim atrāśnuvate vasūni
abindhanaṃ vahnim asau bibharti
prahlādanaṃ jyotir ajany anena
//
tāṃ tām avasthāṃ pratipadyamānaṃ
sthitaṃ daśa vyāpya diśo mahimnā
viṣṇor ivāsyānavadhāraṇīyam
īdṛktayā rūpam iyattayā vā
//
nābhi
prarūḍh
āmburuhāsanena
saṃstūyamānaḥ prathamena dhātrā
amuṃ yugāntocitayogandiraḥ
saṃhṛtya lokān puruṣo 'dhiśete
//
a: (
prabhinn'^
Sd)
pakṣacchid
ā
gotrabhid
āttagandhāḥ
śaraṇyam enaṃ śataśo mahīdhrāḥ
nṛpā ivopaplavinaḥ parebhyo
dharmottaraṃ madhyamam āśrayante
//
a: (
o
C V
n
)
a: (
^o bhayārthāḥ
C V)
rasātalād ādibhavena puṃsā
bhuvaḥ prayuktodvahanakriyāyāḥ
asyāccham ambhaḥ pralayapravṛddhaṃ
muhūrtavaktr
āvaraṇaṃ
babhūva
//
d: (
^ābharaṇaṃ
ct *V
n
)
mukhārpaṇeṣu prakṛtipragalbhāḥ
svayaṃ taraṅgādharadānadakṣaḥ
ananyasāmānyakalatravṛttiḥ
pibaty asau pāyayate ca sindhūḥ
//
sasattvam ādāya nadīmukhāmbhaḥ
saṃmīlayanto vivṛtānanatv
āt
amī śirobhis timayaḥ sarandhrair
ūrdhvaṃ vitanvanti jalapravāhān
//
b: (
am
S
t
V)
mātaṅganakraiḥ sahasotpatadbhir
bhinnān dvidhā paśya samudraphenān
kapolasaṃsarpitayā ya eṣāṃ
vrajanti karṇ
a
kṣaṇacāmaratvam
//
d: (
e
V
t
)
velānilāya prasṛtā bhujaṃgā
mahormivisphūrj
athu
nirviśeṣāḥ
sūryāṃśusaṃparkasamṛddharāgair
vyajyanta ete maṇibhiḥ phaṇasthaiḥ
//
b: (
ita^
C V
n
)
tavādharasparadhiṣu vidrumeṣu
paryastam etat sahasormivegāt
ūrdhvāṅkuraprotamukhaṃ kathaṃcit
kleśad apakrāmati śaṅkhayūtham
//
pravṛttamātreṇa payāṃsi pātum
āvartavegād bhramatā ghanena
ābhāti bhūyiṣṭham
ayaṃ
samudraḥ
pramathyamāno giriṇeva bhūyaḥ
//
c: (
itaḥ
C V
n
)
dūrād ayaścakranibhasya tanvī
tamālatālīvanarājinīlā
ābhāti velā lavaṇāmburāśer
dhārānibaddheva kalaṅka
lekhā
//
d: (
^rekhā
ct)
velānilaḥ ketakareṇubhis te
saṃbhāvayaty ānanam āyatākṣ
i
mām akṣamaṃ maṇḍanakālahāner
vettīva bimbādharabaddhatṛṣṇam
//
b: (
am
V
n
)
ete vayaṃ saikatabhinnaśukti
-paryastamuktāpaṭalaṃ payodheḥ
prāptā muhūrtena vimānavegāt
kūlaṃ phalāvarjitapūgamālam
//
kuruṣva tāvat karabhoru paścān
-mārge mṛgaprekṣiṇi dṛṣtipātam
eṣā vidūrībhavataḥ samudrāt
sakānanā
niṣpatat
īva bhūmiḥ
//
d: (
niḥsarat'
C V
n
)
kvacit pathā saṃcarate surāṇāṃ
kvacid ghanānāṃ
patatāṃ
kvacic ca
yathāvidho me manso 'bhilāṣaḥ
pravartate paśya tathā vimānam
//
b: (
marutāṃ
C V)
asau
mah
endradvipadānagandh
ī
trimārgagāvīcivimardaśītaḥ
ākāśavāyur dinayauvanotthān
ācāmati svedalavān mukhe te
//
a: (
sur^
V
t
)
a: (
is
J M Ns V
nt
)
kareṇa vātāyanalambitena
spṛṣṭas tvayā caṇḍi kutūhalinyā
āmuñcatīvābharaṇaṃ dvitīyam
udbhinnavidyudvalayo ghanas te
//
amī janasthānam apoḍhavighnaṃ
matvā samārabdhanavoṭajāni
adhyāsate cīrabhṛto yathāsvaṃ
cirojjhitāny āśramamaṇḍalāni
//
saiṣā sthalī yatra vicinvatā tvāṃ
bhraṣṭaṃ mayā nūpuram ekam urvyām
adṛśyata tvaccaraṇāravinda
-viśleṣaduḥkhād iva baddhamaunam
//
tvaṃ rakṣasā bhīru yato 'panītā
taṃ mārgam etāḥ kṛpayā latā me
adarśayan vaktum aśaknuv
atyaḥ
śākhābhir āvarjitapallavābhiḥ
//
c: (
antyaḥ
ct)
mṛgyaś ca darbhāṅkuranirvyapekṣās
tavāgatijñaṃ samabodhayan mām
vyāpārayantyo diśi dakṣiṇasyām
utpakṣmarājīni vilocanāni
//
etad girer mālayavataḥ purastād
āvirbhavaty ambarlekh
i
śṛṅgam
navaṃ
yatra ghanair mayā ca
tvadviprayogāśru samaṃ visṛṣṭam
//
b: (
i^
C)
c: (
ghanaṃ
V
n
)
gandhaś ca dhārāhatapalvalānāṃ
kādambam ardhodgatakesaraṃ ca
snigdhāś ca kekāḥ śikhināṃ
babhūvur
yasmin
asahyāni vinā tvayā me
//
c: (
abhūvan
V
n
)(
tvayā me
C)
d: (
vinā duṣprasahāny abhūvan
C)
pūrvānubhūtaṃ smaratā ca
yatra
kampottaraṃ bhīru tavopagūḍham
guhāvisārīṇy ativāhitāni
mayā kathaṃcid ghanagarjitāni
//
a: (
rātrau
C *V)
āsārasiktakṣitibāṣpayogān
mām
akṣiṇod
yatra vibhinnakośaiḥ
viḍambyamānā navakandalais te
vivāhadhūmāruṇalocanaśrīḥ
//
b: (
akṣaṇod
V
n
)
upāntavānīravanopagūdhāny
ālakṣyapāriplavasārasāni
dūrāvatīrṇā pibatīva khedād
amūni pampāsalilāni dṛṣṭiḥ
//
atrāviyuktāni rathāṅganāmnām
anyonyadattotpalakesarāṇi
dvandvāni dūrāntaravartinā te
mayā priye saspṛham īkṣitāni
//
imāṃ tatāśokalatāṃ ca tanvīṃ
stanābhirāmastabak
ābhi
namrām
tvatprāptibuddhyā
pariripsamānaḥ
saumitriṇā
sāsram
ahaṃ niṣiddhaḥ
//
b: (
^āva^
C *V)
c: (
parirabdhukāmaḥ
ct S
c
)
d: (
sāśrur
ct)
amūr vimānāntaralambinīnāṃ
śrutvā svanaṃ kāñcanakiṅkiṇīnām
pratyudvrajantīva kham utpatantyo
godāvarīsārasapaṅktayas tvām
//
eṣā tvayā
peśala
madhyayāpi
ghaṭāmbusaṃvardhitabālacūtā
āhlādayaty unmukha
kṛṣṇasārā
dṛṣṭa cirāt pañcavaṭī mano me
//
a: (
komala^
V)
c: (
ānandayaty
ct)
c: (
unmada^
V
n
)
atrānugodaṃ mṛgayā
nivṛttas
taraṅgavātema
vinīta
khedaḥ
rahas tvadutsaṅga
niṣaṇṇa
mūrdhā
smarāmi vānīragṛheṣu supt
aḥ
//
a: (
^nimmitaṃ
Rp)
b: (
nivṛtta^
Cmk)
c: (
^niṣaṅga^
V)(
^niṣakta^
Cmk)
d: (
am
C S
t
V
n
Cmk Rg Tl)(
im
Al
2
)
bhrū
bheda
mātreṇa padān maghonaḥ
prabhraṃśayāṃ yo na
h
uṣaṃ cakāra
tasyāvilāmbhaḥpariśuddhihetor
bhaumo muneḥ sthānaparigraho 'yam
//
a: (
^bhaṅga^
C V
t
)
b: (
gh
S V
n
)
tretāgnidhūmāgram anindyakīrtes
tasyedam ākrāntavimānamārgam
ghrātvā havirgandhi rajovimuktaḥ
samaśnute me laghimānam ātmā
//
etan muner mānini śātakarṇeḥ
pañcāpsaro nāma vihāravāri
ābhāti paryantavanaṃ vidūrān
meghāntarālakṣyam ivendubimbam
//
purā sa darbhāṅkuramātravṛttiś
caran mṛgaiḥ sārdham ṛṣir maghonā
samādhibhītena kil
opa
nītaḥ
pañcāpsaroyauvanakūṭabhandham
//
c: (
ābhi^
V
n
)
tasyāyam antarhitasaudhabhājaḥ
pra
sakta
saṃgītamṛdaṅga
ghoṣaḥ
viyadgataḥ puṣpakacandraśālāḥ
kṣaṇaṃ pratiṣrunmukharāḥ karoti
//
b: (
^yukta^
V)
b: (
^nādaḥ
V
n
)
havirbhujām edhavatāṃ caturṇāṃ
madhye lalāṭaṃtapasaptasaptiḥ
asau tapasyaty aparas tapasvī
nāmnā sutīkṣṇaś caritena dāntaḥ
//
amuṃ sahāsaprahitekṣaṇāni
vyājārdhasaṃdarśitamekhalāni
nālaṃ vikartuṃ janitendraśaṅkaṃ
surāṅganāvibhramaceṣṭitāni
//
eṣo 'kṣamālāvalayaṃ mṛgāṇāṃ
kaṇḍūyitāraṃ kuśasūcilāvam
sabhājane me bhujam ūrdhvabāhuḥ
savyetaraṃ
prādhvam
itaḥ prayuṅkte
//
d: (
prāṃśv
V)
vācaṃyamatvāt praṇatiṃ mamaiṣa
kampena kiṃcit pratigṛhya mūrdhnaḥ
dṛṣṭiṃ vimānavyavadhānamukt
āṃ
punaḥ sahasrāciṣi saṃnidhatte
//
c: (
e
V
n
)
adaḥ śaraṇyaṃ śarabhaṅganāmnas
tapovanaṃ pāvanam āhitāgneḥ
cirāya saṃtarpya samidhir agniṃ
yo mantrapūtāṃ tanum apy ahauṣīt
//
chāyāvinītādhvapariśrameṣu
bhūyiṣṭhasaṃbhāvyaphaleṣv amīṣu
tasyātithīnām adhunā saparyā
sthitā suputreṣv iva pādapeṣu
//
dhārāsvanodgāridarīmukho 'sau
śṛṅgāgralagnāmbudavaprapaṅkaḥ
badhnāti me bandhuragātri cakṣur
dṛptaḥ kakudmān iva citrakūṭaḥ
//
eṣā prasannastimitapravāhā
sarid vidūrāntarabhāvatanvī
mandākinī bhāti nagopakaṇṭhe
muktāvalī kaṇṭhagateva bhūmeḥ
//
ayaṃ
su
jāto
'nugiraṃ tamālaḥ
pravālam ādāya sugandhi
yasya
karṇārpiten'
T
ākaravaṃ kapolam
apārthyakālāgurupattralekham V
t
//
a: (
priyaṃ
V
t
)
a: (
^rūḍho
V
t
)
b: (
tava pravālopacayena
T V
t
)
anigrahatrāsavinītasattvam
apuṣpaliṅgāt phalabandhivṛkṣam
vanaṃ tapaḥsādhanam etad atrer
āviṣkṛt
odagratara
prabhāvam
//
d: (
^odagra^tapaḥ^
T)
atrābhiṣekāya tapodhanānāṃ
saptarśihastoddhṛtahemapadmām
pravartayām āsa kil'; ān
u
sūyā
trisrotasaṃ tryambakamaulimālām
//
c: (
a
C Ns
2
)
vīr
āsanair dhyānajuṣām ṛṣīnām
amī
samādhyāsita
vedi
madhyāḥ
nivāta
niṣkampatayā vibhānti
yogādhirūḍhā iva śākhino 'pi
//
a: (
dhīr'^
T)
b: (
samadhyāsita^
ct)
b: (
^vandhāḥ
V
t
)
c: (
nirvāta^
C
t
J M)
tvayā purastād upayācito yaḥ
so 'yaṃ vaṭaḥ śyāma iti
pratītaḥ
rāśir maṇīnām iva gāruḍānāṃ
sapadmarāgaḥ phalito vibhāti
//
b: (
prakāśaḥ
C V)
kvacit prabhā cāndramasī tamobhiś
muktāmayī yaṣṭir ivānuviddhā
anyatra mālā sitapaṅkajānām
indīvarair
utkhacit
āntareva
//
d: (
utkacit'^
V
n
)
kvacit khagānāṃ priyamānasānāṃ
kādambasaṃsargavatīva
anyatra śubhrā śaradabhralekhā
bhaktir bhuvaś candanakalpiteva
//
kvacit prabhā cāndramasī tamobhiś
chāyā
vilīnaiḥ
śabalīkṛteva
anyatra śubhrā śaradabhralekhā
randhreṣv ivālakṣyanabhaḥpradeśā
//
b: (
^'bhilīnaiḥ
V
n
)
kvacic ca kṛṣṇoragabhūṣaṇeva
bhasmāṅgarāgā tanur īśvarasya
paśyānavadyāṅgi vibhāti gaṅgā
bhinnapravāhā yamunātaraṅgaiḥ
//
tamisrayā
śubhra
niśeva
bhinnā
kundasrag indīvaramālayeva
kṛttir hareḥ kṛṣṇamṛgatvaceva
bhūtiḥ smarārer iva kaṇṭhabhāsā
//
a: ([
śu
]
kla^
T)
a: (
rātryā
T)
dṛśyārdhayā śāradameghalekhā
nirdhūtanistriṃśarucā
viś
eva
gavākṣakālāgurudhūmarājyā
harmyasthalīlepasudhā naveva
//
b: (
diś''
T)
tuṣārasaṃghātaśilā himādrer
jātyāñjanaprastaraśobhayeva
patatriṇāṃ manasa
gocarāṇāṃ
T
śreṇīva kādambavihaṃgapaṅktyā
//
nitāntaśuddhasph
u
ṭikāśayogād
vaiḍūryakāntyā raśanāvalīva
gaṅgā raver ātmajayā sametā
puṣpyaty udāraṃ parabhāgalekhā
//
a: (
a
T)
samudrapatnyor jalasaṃnipāte
pūtātmanām atra kilābhiṣekāt
tattvāvabodhena vināpi bhūyas
tanutyajāṃ nāsti śarīrabandhaḥ
//
puraṃ niṣādādhipater idaṃ tad
yasmin mayā maulimaṇiṃ vihāya
jaṭāsu baddhāsv arudat sumantraḥ
kaikeyi kāmāḥ phalitās taveti
//
payodharaiḥ puṇyajanāṅganānāṃ
nirviṣṭahemāmbujareṇu yasyāḥ
brāhmaṃ saraḥ kāraṇam āptavāco
buddher ivāvyaktam udāharanti
//
jalāni yā tīranikhātayūp
ā
vahaty ayodhyām anu rājadhānīm
turaṃgamedhāvabhṛtavatīrṇair
ikṣvākubhiḥ puṇyatarīkṛtāni
//
a: (
air
C
t
V)
yāṃ saikatotsaṅgasukhocitānāṃ
prājyaiḥ
payobhiḥ parivardhitānām
sāmānyadhātrīm iva mānasaṃ me
saṃbhāvayaty uttarakosalānām
//
b: (
puṇyaiḥ
C)
seyaṃ madīyā jananīva tena
mānyena rājñā sarayūr viyuktā
dūre
vasantaṃ
śiśirānilair māṃ
taraṅgahastair upagūhatīva
//
c: (
'pi santaṃ
T *V)
viraktasaṃdhyā
kapiśaṃ
purastād
yato
rajaḥ pārthivam ujjihīte
śaṅke hanūmatkathitapravṛttiḥ
pratyudgato māṃ bharataḥ sasainyaḥ
//
a: (
^paruṣaṃ
V
t
At Cm)
b: (
yathā
V At)
addhā
śriyaṃ
pālita
saṃgarāya
pratyarpayiṣyaty anaghāṃ sa sādhuḥ
hatvā nivṛttāya mṛdhe kharādīn
saṃrakṣitāṃ tvām iva lakṣmaṇo me
//
a: (
adya
C V)(
atra
T)
a: (
pārita^
T)
asau puraskṛtya guruṃ padātiḥ
paścādavasthāpitavāhinīkaḥ
vṛddhair amātyaiḥ saha cīravāsā
mām
arghya
pāṇir bharato 'bhyupaiti
//
d: (
argha^
V)
pitrā
ni
sṛṣṭāṃ madapekṣayā yaḥ
śriyaṃ yuvāpy aṅkagatām abhoktā
iyanti varṣāṇi
tayā sahogram
abhyasyatīva vratam āsidhāram
//
a: (
vi^
ct)
c: (
nitāntakaṣṭam
V
t
)
etāvad uktavati dāśarathau tadīyām
icchāṃ vimānam adhidevatayā viditvā
dyotiṣ
pathād avatatāra savismayābhir
udvīkṣitaṃ prakṛtibhir bharatānugābhiḥ
//
c: (
jyotis^
ct V)
tasmāt puraḥsaravibhīṣaṇadarśitena
sevāvicakṣaṇaharīśvaradattahastaḥ
yānād avātarad adūramahītalena
mārgeṇa bhaṅgiracitasph
a
ṭikena rāmaḥ
//
d: (
u
V
n
)
ikṣvākuvaṃśagurave prayataḥ praṇamya
sa
bhrātaraṃ bharatam
arghya
parigrahānte
paryaśrur asvajata mūrdhani copajaghrau
tadbhaktyapoḍhapitṛrāhyamahābhiṣeke
//
b: (
sa^
C
t
J M)
b: (
argha^
V)
śmaśrupravṛddhijanit
ānana
vikriyāṃś
ca
plakṣān prarohajaṭilān iva mantri
vṛddhān
anvagrahīt praṇamataḥ śubhadṛṣṭi
pātair
vārttānuyogamadhurākṣarayā ca vācā
//
a: (
^ākṛti^
N P)
a: (
tān
C
t
)
b: (
^putrān
V
n
)
c: (
^dānair
V
tp
)
durjāta
bandhur ayam ṛkṣaharīśvaro me
paulastya eṣa samareṣu pura
ḥ
prahartā
ity ādṛtena kathitau raghunandanena
vyut
kramya
lakṣmaṇam ubhau bharato vavande
//
a: (
duḥkhaika^
C V)(
ajñāta^
Sk)
b: (
ḥ^
ct)
d: (
krānta^
Sk)
saumitriṇā tadanu saṃsasṛje sa cainam
utthāpya namraśirasaṃ bhṛśam āliniṅga
rūḍhendrajitpraharaṇavraṇakarkaśena
kliśyann ivāsya bhujamadhyam uraḥsthalena
//
rāmājñayā haricamūpatayas tadānīṃ
kṛtvā manuṣyavapur āruruhur gajendrān
teṣu
kṣaratsu bahudhā madavāridhārāḥ
śailādhirohaṇasukhāny upalebhire te
//
c: (
yeṣu
V)
sānuplavaḥ prabhur api kṣaṇadācarāṇāṃ
bheje rath
ān
daśarathaprabhavānuśiṣṭaḥ
māyāvikalparacitair api
ye
tadīyair
na syandanais
tulitakṛtrimabhaktiśobh
āḥ
//
b: (
aṃ
V)
c: (
yas
V)
d: (
niḥspandanais
V
n
)
d: (
aḥ
V)
bhūyas tato raghupatir vilasatpatākam
adhyāsta kāmagati sāvarajo vimānam
doṣātanaṃ budhabṛhaspatiyogadṛśyas
tārā
patis
taralavidyud iv'ābhra
vṛndam
//
d: (
^'dhipas
V)
d: (
^kūṭam
V)
tatreśvareṇa jagatāṃ pralayād ivorvīṃ
varṣātyayena rucam abhraghanād ivendoḥ
rāmeṇa maithilasutāṃ daśakaṇṭhakṛcchrāt
praty
uddhṛtāṃ dhṛtimatīṃ bharato vavande
//
d: (
abhy^
V)
laṅkeśvarapraṇatibhaṅgadṛḍhavrataṃ tad (?)
vandyaṃ yugaṃ caraṇayor janakātmajāyāḥ
jyeṣṭhānuvṛttijaṭilaṃ ca śiro 'sya sādhor
anyonyapāvanam abhūd ubhayaṃ sametya
//
krośārdhaṃ prakṛtipuraḥsareṇa gatvā
kākutsthaḥ stimitajavena puṣpakeṇa
śatrughnaprativihitopakāryam āryaḥ
sāketopavanam udāram adhyuvāsa
//
uttiṣṭha vatse nanu sānujo 'sau
daśāntaraṃ tatra samaṃ prapanne
apaśyatāṃ dāśarathī jananyau
chedād ivopaghnataror vratatyau
//
ubhāv ubhābhyāṃ praṇatau hatārī
yathākramaṃ vikramaśobhinau tau
vispaṣṭam asrāndhatayā na dṛṣṭau
jñātau sutasparśasukhopalambhāt
//
ānandajaḥ śokajam aśru bāṣpas
tayor aśītaṃ śiśiro bibheda
gaṅgāsarayvor jalam uṣṇatpataṃ
himādrinisyanda ivāvatīrṇaḥ
//
te putrayor nairṛtaśastramārgān
ārdrān ivāṅge sadayaṃ spṛśantyau
apīpsitaṃ kṣatrakulāṅganānāṃ
na vīrasūśabdam akāmayetām
//
kleśāvahā bhartur alakṣaṇāhaṃ
sīteti nāma svam udīrayantī
svargapratiṣṭhasya guror mahiṣyāv
abhaktibhedena vadhūr vavande
//
uttiṣṭha vatse nanu sānujo 'sau
vṛttena bhartā śucinā tavaiva
kṛcchraṃ
mahat tīrṇa iti priyārhāṃ
tām ūcatus te priyam apy amithyā
//
c: (
kaṣṭaṃ
V
n
)
athābhiṣekaṃ raghuvaṃśaketoḥ
prārabdham ānandajalair jananyoḥ
nir
vartayām āsur amātyavṛddhās
tīrthāhṛtaiḥ kāñcanakumbhatoyaiḥ
//
c: (
ni^
V
n
)
saritsamudrān sarasīś ca gatvā
rakṣaḥkapīndrair upapāditāni
tasyāpatan mūrdhni jalāni jiṣṇor
vindhyasya meghaprabhavā ivāpaḥ
//
tapasviveṣakriyayāpi tāvad
yaḥ prekṣaṇīyaḥ sutarāṃ babhūva
rājendranepathyavidhānaśobhā
rasyoditāsīt punaruktadoṣā
//
sa maularakṣo
harimiśrasainyas
tūryasvanānanditapauravarg
aḥ
viveṣa saudhodgatalājavarṣām
uttoraṇām anvayarājadhānīm
//
a: (
^haribhiḥ sasainyas
ct)
b: (
ām
C V)
saumitriṇā sāvarajena mandam
ādhūtavālavyajano rathasthaḥ
dhṛtātapatro bharatena sākṣād
upāyasaṃghāta iva pra
vṛddhaḥ
//
d: (
^vṛttaḥ
V)
prāsādakālāgurudhūmarājis
tasyāḥ puro vāyuvaśena bhinnā
vanān nivṛttena ragh
ūdvahena
muktā svayaṃ veṇir ivābhāse
//
c: (
^ūttamena
ct V
t
)
śvaśrūjanānuṣṭhitacāruveṣāṃ
karṇīrathasthāṃ raghuvīrapatnīm
prāsāda
vātāyanadṛśyabandhaiḥ
sāketanāryo 'ñjalibhiḥ praṇemuḥ
//
c: (
vimāna^
V
t
)
sphuratprabhāmaṇḍalam ān
u
sūyaṃ
sā bibhratī śāśvatam aṅgarāgam
rarāja śuddheti punaḥ svapuryai
saṃdarśita vahnigateva bhartrā
//
a: (
a
C Ns
2
)
veśmāni rāmaḥ paribarhavanti
viśrāṇya sauhārdhanidhiḥ suhṛdbyaḥ
bāṣpāyamāṇo balimanniketam
ālekhyaśeṣasya pitur viveśa
//
kṛtāñjalis tatra yad amba satyān
nābhraśyata svargaphalād gurur naḥ
tac cintyamānaṃ sukṛtaṃ taveti
jahāra lajjāṃ bharatasya mātuḥ
//
tath
ā ca
sugrīvavibhīśaṇādīn
upācarat kṛtrimasaṃvidhābhiḥ
saṃkalpamātroditasiddhayas te
krāntā yathā cetasi vismayena
//
a: (
^aiva
ct)(
tatraiva
V
n
)
sabhājanāyopagatān sa divyān
munīn puraskṛtya hatasya śatroḥ
śuśrāva tebhyaḥ prabhavād
i
vṛttaṃ
svavikrame gauravam ādadhān
am
//
c: (
i^
C)
d: (
aḥ
V)
pratiprayāteṣu tapodhaneṣu
sukhād avijñātagatārdhamāsān
sītāsvahastopahṛtāgryapūjān
rakṣaḥkapīndrān visasarja rāmaḥ
//
tac c
ātmacintāsulabhaṃ vimānaṃ
hṛtaṃ
surāreḥ saha jīvitena
kailāsanāthodvahanāya bhūyaḥ
puṣpaṃ divaḥ puṣpakam anvamaṃsta
//
a: (
tath''
C
t
)
b: (
pūtaṃ
V
n
)
pitur niyogād vana
vāsam evaṃ
nistīrya rāmaḥ pratipannarājyaḥ
dharmārthakāmeṣu sam
āṃ
prapede
yathā tathaivāvarajeṣu vṛttim
//
a: (
^vāsa^duḥkhaṃ
C)
c: (
aṃ
V
t
)
sarvāsu mātṛṣv api vatsalatvāt
sa nirviśeṣapratipattir āsīt
ṣaḍānanāpītapayodharāsu
netā camūnām iva kṛttikāsu
//
tenārthavāṃl lobhaparāṅmukhena
tena ghnatā vighnabhayaṃ kriyāvān
tenāsa lokaḥ pitṛmān vinetrā
tenaiva śokāpanudena putrī
//
sa paurakāryāṇi
samīkṣya
kāle
reme videhādhipater duhitrā
upasthit
aś
cār
u
vapus tadīyaṃ
kṛtvopabhogotsukayeva lakṣmyā
//
a: (
vilokya
V
t
)
c: (
aṃ
C
t
)
c: (
u^
C)
tayor yathāprārthitam indriyārth
ān
āseduṣoḥ sadmasu citravatsu
prāptāni duḥkhāny api daṇḍakeṣu
saṃcintyamānāni
sukhāny abhūvan
//
a: (
am
V)
d: (
sukhī^babhūvuḥ
S
t
V)
athādhika
snigdha
vilocanena
mukhena sītā śarapāṇḍureṇa
ānandayitrī pariṇetur āsīd
anakṣaravyañjita
dohadena
//
a: (
^sneha^
V
n
)
d: (
^daurhṛdena
J M N P)
tām aṅkam āropya kṛśāṅgayaṣṭiṃ
varṇāntarākrāntapayodharāgrām
vilajjamānāṃ rahasi pratītaḥ
prapraccha rāmāṃ ramaṇo 'bhilāṣam
//
sā
daṣṭa
nīvāra
balīni
hiṃsraiḥ
saṃbaddha
vaikhānasakanyakāni
iyeṣa bhūyaḥ kuśavanti gantuṃ
bhāgīrathītīratapovanāni
//
a: (
dṛṣṭa^
C)
a: (
^phalāni
V)
b: (
samṛddha^
V
n
)
tasyai pratiśrutya raghupravīras
tad (?) īpsitaṃ pārśvacarānuyātaḥ
ālokayiṣyan muditām ayodhyāṃ
prāsādam abhraṃliham āruroha
//
ṛddhāpaṇaṃ rājapathaṃ sa paśyan
vigāhyamānāṃ
sarayūṃ ca naubhiḥ
vilāsibhiś cādhyuṣitāni pauraiḥ
puropakaṇṭhopavanāni reme
//
b: (
vipādyamānāṃ
V
t
)
sa kiṃvadantīṃ vadatāṃ purogaḥ
svaṛttam uddiśya viśuddhavṛttaḥ
sarpādhirājorubhujo 'pasarpaṃ
papraccha bhadraṃ vijitāribhadraḥ
//
nirbandhapṛṣṭaḥ sa jagāda sarvaṃ
stuvanti paurāś caritaṃ
tvadīyam
anyatra rakṣobhavanoṣitāyāḥ
parigrahān mānavadeva devyāḥ
//
b: (
tadīyam
J M)
kalatranindāguruṇā kilaivam
abhyāhataṃ kīrtiviparyayeṇa
ayoghanenāya ivābhitaptaṃ
vaidehibandhor hṛdayaṃ vidadre
//
kim ātmanirvādakathām upekṣ
e
jāyām adoṣām uta saṃtyajā
mi
ity ekapakṣāśrayaviklavatvād
āsīt sa dolācalacittavṛttiḥ
//
a: (
ai
N P)
b: (
ni
N P)
niścitya cānanyanivṛtti vācyaṃ
tyāgena patnyāḥ parimārṣṭum aicchat
api svadehāt kim utendriyārthād
yaśodhanānāṃ hi yaśo garīyaḥ
//
sa saṃnipātyāvarajān hataujās
tadvikriyādarśanaluptaharṣān
kaulīnam ātmāśrayam ācacakṣe
tebhyaḥ punaś cedam uvāca vākyam
//
rājarṣivaṃśasya raviprasūter
upasthitaḥ paśyata kīdṛśo 'yam
mattaḥ sadācāraśuceḥ kalaṅkaḥ
payodavātād iva darpaṇasya
//
paureṣu so 'haṃ vahulībhavantam
apāṃ taraṅgeṣv iva tailabindum
soḍhuṃ na tatpūrvam avarṇam īś
e
ālānikaṃ sthāṇum iva dviependraḥ
//
c: (
a
C
t
)
tasyāpanodāya phalapravṛttāv
upasthitāyām api nirvyapekṣaḥ
tyakṣyāmi vaidehasutāṃ purastāt
samudranemiṃ pitur ājñayeva
//
avaimi cainām anagheti kiṃ tu
lokāpavādo balavān mato me
chāyā hi bhūmeḥ śaśino malatv
en-
-āropitā śuddhimataḥ prajābhiḥ
//
c: (
e
C V)
d: (
nirūpitā
C V)
rakṣovadh
ānto
na ca me prayāso
vyarthaḥ sa vairapratimocanāya
amarṣaṇaḥ śoṇitakāṅkṣayā kiṃ
padā spṛśantaṃ daśati dvijihvaḥ
//
a: (
^ārtho
V
t
)
tad eṣa sargaḥ karuṇārdracittair
na me bhavadbhiḥ pratiṣedhanīyaḥ
yady arthitā nir
hṛta
vācyaśalyān
prāṇān mayā dhāray
ituṃ
ciraṃ vaḥ
//
c: (
^gata^
C V)
d: (
atā
V
n
)
ity uktavantaṃ janakātmajāyāṃ
nitāntarūkṣābhiniveśam īśam
na kaścana bhrātṛṣu teṣu śakto
niṣeddhum āsīd anu
vartituṃ
vā
//
d: (
^modituṃ
ct)(
^nodituṃ
V
n
)
sa lakṣmaṇaṃ lakṣmaṇapūrvajanmā
vilokya lokatrayagītakīrtiḥ
saumyeti cābhāṣya yathārthabhāṣ
ī
sthitaṃ nideśe pṛthag ādideśa
//
c: (
aḥ
V
n
)
prajāvatī
dohada
śaṃsinī te
tapovan
eṣu
spṛhayālur eva
saumyeti cābhāṣya yathārthabhāṣ
ī
prāpayya vālmīkipadaṃ tyajainām
//
a: (
dauhṛda^
V
p
)(
daurhṛda^
V
t
)
b: (
ebhyaḥ
C
t
V
t
)
c: (
aḥ
V
n
)
sa śuśruvān mātari bhārgaveṇa
pitur
niyogāt
prahṛtam dviṣadvat
pratyagrahīd agrajaśāsanaṃ tad
ājñā gurūṇāṃ
hy
avicāraṇīyā
//
b: (
nideśāt
C
t
V)
d: (
tv
V
p
)
athānukūlaśravaṇapratītām
atrasnubhir yuktadhuraṃ turaṃgaiḥ
rathaṃ
sumantra
pratipannaraśmim
āropya vaidehasutāṃ pratasthe
//
c: (
sumantu^
C)
sā nīyamānā rucir
ān
pradeśān
priyaṃkaro me priya ity anandat
nābuddha kalpadrumatāṃ vihāya
jātaṃ tam ātmany asipattravṛkṣam
//
a: (
a^
S)
jugūha
tasyāḥ pathi lakṣmaṇo yat
savyetareṇa sphuratā tad akṣṇā
ākhyātam asyai gur
u
bhāv
i
duḥkham
atyantaluptapriya
darśanena
//
a: (
jugopa
C V)
c: (
u^
C)
c: (
i^
C)
d: (
^cumbanena
V
t
)
sā durnimitt
opagatād
viṣādāt
sadya
ḥ
parimlānamukhāravindā
rājñaḥ śivaṃ sāvarajasya bhūyād
ity āśaśaṃse karaṇair
abāhyaiḥ
//
a: (
^opagamād
V)
b: (
ḥ^
Ns
2
)
d: (
viśaṅkaiḥ
V
t
)
guror niyogād vanitāṃ
vanānte
sādhvīṃ sumitrātanayo vihāsyan
avāryat
ev
otthita
vīcihastair
jahnor duhitrā shitayā purastāt
//
a: (
bhrātur
*V)
a: (
nideśād
C *V)
a: (
api tāṃ
C *Vn)(
dayitāṃ
V
tp
)
c: (
nyavāryat'
V
t
)
c: (
occhrita^
C)(
oddhṛta^
*V
t
)
rathāt sa yantrā nigṛhītavāhāt
tāṃ bhrātṛhyāyāṃ puline 'vatārya
gaṅgāṃ niṣādāhṛtanauviśeṣas
tatāra saṃdhām iva satyasaṃdhaḥ
//
atha vyavasthāpitavāk kathaṃcit
saumitrir antargatabāṣpakaṇṭhaḥ
autpātik
o
megha ivāśmavarṣaṃ
mahīpateḥ śāsanam ujjagāra
//
c: (
aṃ
ct V
n
)
tato 'bhiṣaṅgānilavipraviddhā
prabhraśyamānābharaṇasprasūnā
svamūrtilābhaprakṛtiṃ dharitrīṃ
lateva sītā sahasā jagāma
//
ikṣvākuvaṃśaprabhavaḥ kathaṃ tvāṃ
tyajed akasmāt patir āryavṛttaḥ
iti kṣitiḥ saṃśayiteva tasyai
dadau praveśaṃ jananī na tāvat
//
sā luptasaṃjñā na viveda duḥkhaṃ
pratyāgatāsuḥ
samatapyat
āntaḥ
tasyāḥ sumitrātmajayatnalabdho
mohād abhūt kaṣṭataraḥ prabodhaḥ
//
b: (
samadahyat'
C
t
V
t
)
na cāvadad bhartur avarṇam āryā
nirākariṣṇor vṛjinād ṛte 'pi
ātmānam eva sthiraduḥkhabājaṃ
punaḥ punar duṣkṛtinaṃ nininda
//
āśvāsya rāmāvarajaḥ
satīṃ tām
ākhyātavālmīkiniketamārgaḥ
nighnasya me bhartṛnideśa
raukṣyaṃ
devi kṣamasveti babhūva namraḥ
//
a: (
sa sītām
C
t
V)
c: (
^raukṣaṃ
C)(
^rūkṣaṃ
V
n
)
sītā samutthāpya jagāda vākyaṃ
prītāsmi te
saumya
cirāya jīva
viḍaujasā viṣṇur ivāgrajena
bhrātrā yad itthaṃ paravān asi tvam
//
b: (
vatsa
C
t
V)
śvaśrūjanaṃ sarvam anukrameṇa
vijñāpay
a
prāpitamatpraṇāmaḥ
prajāniśekaṃ mayi vartamānaṃ
sūnor anudhyāyata cetaseti
//
b: (
eḥ
C V)
vācyas tvayā madvacanāt sa rājā
vahnau viśuddhām api yat samakṣam
māṃ lokavādaśravaṇād ahāsīḥ
śrutasya kiṃ tat sadṛśaṃ kulasya
//
kalyāṇabuddher atha vā tavāyaṃ
na kāmacāro mayi śaṅkanīyaḥ
mamaiva janmāntarapātakānāṃ
vipākavisphūrjathur aprasahyaḥ
//
upasthitāṃ pūrvam apāsya lakṣmīṃ
vanaṃ mayā sārdham asi prapannaḥ
tad
āspadaṃ prāpya tay
ātiroṣāt
soḍhāsmi na tvadbhavane vasantī
//
c: (
tvayy
C *V)
c: (ā
nu roṣāt
C)(ā
'nuroṣāt
V
tp
)(ā
tu roṣāt
*V
n
)
niśācaropaplutabhartṛkāṇāṃ
tapasvinīnāṃ bhavataḥ prasādāt
bhūtvā śaraṇyā śaraṇārtham any
āṃ
kathaṃ prapatsye tvayi dīpyamāne
//
c: (
aṃ
ct *V)
kiṃ vā tavātyantaviyogamoghe
kuryām
upekṣāṃ
hatajīvite 'smin
syād rakṣaṇīyaṃ yadi me na tejas
tvadīyam antar
gatam
antarāyaḥ
//
b: (
apeksāṃ
V
n
)
d: (
^hitam
V
t
)
sāhaṃ tapaḥ sūrya
niviṣṭa
dṛṣṭir
ūrdhvaṃ prasūtes caritum yatiṣye
tathā
yathā me jananāntare 'pi
tvam eva bhartā na ca viprayogaḥ
//
a: (
^nibaddha^
*V)
c: (
bhūyo
ct)
nṛpasya varṇāśrama
rakṣaṇaṃ
yat
sa eva dharmo manunā praṇītaḥ
nirvāsitāpy evam atas tvayāhaṃ
tapasvisāmānyam avekṣaṇīyā
//
a: (
^pālanaṃ
ct)
tatheti tasyāḥ pratigṛhya vācaṃ
rāmānuje dṛśṭipathaṃ vyatīte
sā muktakaṇṭhaṃ vyasanātibhārāc
cakranda vignā kurarīva bhūyaḥ
//
nṛtyaṃ mayūrāḥ kusumāni vṛkṣā
darbhān upāttān vijahur hariṇyaḥ
tasyāḥ prapanne samaduḥkhabhāvam
atyantam āsīd ruditaṃ vane 'pi
//
tām abhyagacchad ruditānusārī
kaviḥ kuśedhmāharaṇāya yātaḥ
niṣādaviddhāṇḍajadarśanotthaḥ
ślokatvam āpadyata yasya śokaḥ
//
tam aśru netrāvaraṇaṃ pramṛjya
sītā vilāpād viratā vavande
tasyai munir dohadaliṅgadarśī
dāśvān
supurtrāśiṣam ity uvāca
//
d: (
dattvā
C V)
jāne viṣṛśṭāṃ praṇidhānatas tvāṃ
mithyāpavādakṣubhitena bhartrā
tan mā vyathiṣṭhā viṣayāntarasthaṃ
prāptāsi vaidehi pitur niketam
//
uthkātalokatrayakaṇṭake 'pi
satyapratijñe 'py
avikatthane 'pi
tvāṃ praty akasmāt kaluṣapravṛttāv
asty eva manyur bharatāgraje me
//
b: (
avikatthamāne
V
t
)
tav
endu
kīrtiḥ śvaśuraḥ sakhā me
satāṃ bhavocchedakaraḥ pitā te
dhuri sthitā tvaṃ patidevatānāṃ
kiṃ tan na yenāsi mamānukampyā
//
a: (
oru^
ct)
tapasvisaṃsargavinitatsattve
tapovane vītabhayā vasāsmin
ito bhaviṣyaty anaghaprasūter
apatyasaṃskāramayo vidhis te
//
aśūnyatīrāṃ munisaṃniveśais
tamo'pahantrīṃ tamasāṃ
vi
gāhya
tatsaikatotsaṅgabalikriyābhiḥ
saṃpatsyate te manasaḥ prasādaḥ
//
b: (
va^
J M Ns)
puṣpaṃ phalaṃ cārtavam āharantyo
bījaṃ ca
bāleyam
akṛṣṭarohi
vinodayiṣyanti navābhiṣaṅgām
udāravāco munikanyakās tvām
//
b: (
kale yad
v)
payoghaṭair āśramabālavṛkṣān
saṃvardhayantī svabalānurūp
aiḥ
asaṃśayaṃ prāk tanayopapatteḥ
stanaṃdhayaprītim avāpsyasi tvam
//
b: (
am
C
t
)
anugrahapratyabhinandinīṃ tāṃ
vālmīkir
ādāya
dayārdracetāḥ
sāyaṃ mṛgādhyāsitavedipārśvaṃ
svam āśramaṃ śāntamṛgaṃ nināya
//
b: (
āśvāsya
C
t
)
tām arpayām āsa ca śokadīnāṃ
tadāgamaprītiṣu tāpasīṣu
nirviṣṭasārāṃ pitṛbhir himāṃśor
antyāṃ kalāṃ darśa ivauṣadhīṣu
//
tā iṅgudīsnehakṛtapradīpam
āstīrṇamedhyājinatalpam antaḥ
tasyai saparyānupadaṃ dinānte
nivāsahetor uṭajaṃ viteruḥ
//
tatrābhiṣekaprayatā vasantī
prayuktapūjā
vidhin
ātithibhyaḥ
vanyena sā valkalinī śarīraṃ
patyuḥ prajāsaṃtataye babhāra
//
b: (
vibudh'^
V)
api prabhuḥ sānuśayo 'dhunā syāt
kim
utsukaḥ śakrajito
'pi
hantā
śaśaṃsa sītā
paridevan
āntam
anuṣṭhitaṃ śāsanam agrajāya
//
b: (
ity
ct V
n
)
b: (
ni^
S V
n
)(^)
c: (
^paridevit'^
V
n
)
babhūva rāmaḥ
sahasā sa
bāṣpas
tuṣāravarṣīva sahasyacandraḥ
kaulīnabhītena gṛhān nirastā
na tena vaidehasutā manastaḥ
//
a: (
sapadi
C V)
a: (
pra^
C V
t
)
nigṛhya śokaṃ svayam eva dhīmān
varṇāśramāvekṣaṇajāgarūkaḥ
sa bhrātṛsādhāraṇabhogam ṛddhaṃ
rājyaṃ rajoriktamanāḥ śaśāsa
//
tām
ekabhāryāṃ parivādabhīroḥ
sādhvīm api tyaktavato nṛpasya
vakṣasy
asaṃghaṭṭa
sukhaṃ vasantī
reje
sapatnīrahiteva lakṣmīḥ
//
a: (
tasy'
aika^ C *V)
c: (
asaṃbādha^
*V
n
)
d: (
reme
C
t
*V)
sītāṃ hitvā
daśamukharipur nopayema yad anyāṃ
tasyā eva pratikṛtisakho yat kratūn
ājahāra
vṛttāntena śravaṇaviṣayaprāpiṇā tena bhartuḥ
sā
durvāraṃ katham
api parityāgaduḥkhaṃ viṣehe
//
a: (
hitvā sītāṃ
C
t
Sk)
b: (
ājuhāva
V
t
)
d: (
durvāra^vyatham
C
t
*V Sk)
kṛtasītāparityāgaḥ
sa ratnākaramekhalām
bubhūje pṛthivīpālaḥ
pṛthivīm eva keval
ām
//
d: (
am
V
t
)
lavaṇena viluptejyās
tāmisreṇa tam abhyayuḥ
munayo yamunābhājaḥ
śaraṇyaṃ śaraṇārthinaḥ
//
avekṣya rāmaṃ te tasmin
na prajahruḥ svatejasā
trāṇābhāve hi śāpāstrāḥ
kurvanti tapaso vyayam
//
pratiśuśrāva kākutsthas
tebhyo vighnapratikriyām
dharmasaṃrakṣaṇ
āy
aiva
pravṛttir bhuvi śārṅgiṇaḥ
//
c: (
'^ārth''
ct)
te rāmāya vadhopāyam
ācakhyur vibudhaviṣaḥ
durjayo lavaṇaḥ śūlī
viśūlaḥ prārthyatām iti
//
ādideśātha śatrughnaṃ
teṣāṃ kṣemāya rāghavaḥ
kariṣyann iva nāmāsya
yathārtham arinigrahāt
//
yaḥ kaścana raghūṇāṃ hi
param ekaḥ paraṃtapaḥ
apavāda ivotsargaṃ
vyāvartayitum īśvaraḥ
//
agrajena prayuktāśīs
tadā
dāśarathī rathī
yayau vanstahliḥ paśyan
puṣpitāḥ surabhīr abhīḥ
//
b: (
tato
ct)
rāmādeśād
anupadaṃ
senāṅgaṃ tasya siddhaye
paścād adhyayanārthasya
dhātor adhir ivābhavat
//
a: (
anugatā
ct)
b: (
senā tasy'ārtha^
ct)
ādiṣṭavartmā munibhiḥ
sa gacchaṃs tapatāṃ varaḥ
virarāja ratha
pṛṣṭhair
vālakhilyair ivāṃśumān
//
c: (
^praṣṭhair
ct)
tasya mārgavaśād ekā
babhūva vasatir yataḥ
rathasvan
otkaṇṭha
mṛge
vālmīkīye tapovane
//
c: (
^otkarṇa^
C V
n
)
tam ṛṣiḥ pūjayām āsa
kumāraṃ klāntavāhanam
tapaḥprabhāvasiddhābhir
viśeṣa
pratipattibhiḥ
//
d: (
viṣaya^
V)
tasyām evāsya yāminyām
antarvatnī prajāvatī
sutāv asūta saṃpann
au
kośadaṇḍāv iva kṣitiḥ
//
c: (
ā
C
t
S
t
V)
saṃtānaśravaṇād bhrātuḥ
saumitriḥ saumanasyavān
prāñjalir munim āmantrya
prātar yuktaratho yayau
//
sa ca prāpa madhūpaghnaṃ
kumbhīnasyāś ca kukṣijaḥ
vanāt karam ivādāya
sattvarāśim upasthitaḥ
//
dhūmadhūmro vasāghandhī
jvālābabhruśiroruhaḥ
kravyādgaṇaparīvāraś
citāgnir iva jaṅgamaḥ
//
apaśulaṃ tam āsādya
lavaṇaṃ lakṣmaṇānujaḥ
rurodha saṃmukhīno hi
jayo randhraprahāriṇām
//
nātiparyāptam
ālakṣya
matkukṣer adya
bhojanam
diṣṭyā tvam asi me dhātrā
bhīgtenevopapāditaḥ
//
a: (
ālokya
C
t
V)
b: (
vetanam
V)
iti saṃtarjya śatrughnaṃ
rākṣasas tajjighāṃsayā
prāṃśum utpāṭayām āsa
mustāstambam iva drumam
//
saumitrer niśitair bāṇair
antarā śakalīkṛtaḥ
gātraṃ puṣparajaḥ prāpa
na śākhī nairṛteritaḥ
//
vināśāt tasya vṛkṣasya
rakṣas
tasmai
mahopalam
prajighāya kṛtāntasya
muṣṭiṃ pṛthag iva sthitam
//
a: ([
ni^
C][
vi^
V]^
śānaṃ svasya śūlasya
)
b: (
taṃ ca
V
n
)
aindram astram upādāya
śatrughnena sa tāḍitaḥ
sikatā
bhyo 'pi hi
parāṃ
prapede paramāṇutām
//
c: (
^tvād
api ct)
dakṣiṇaṃ doṣam
udyamya
rākṣasas tam upādravat
ekatāla ivopāta
-pavanaprerito giriḥ
//
a: (
tam upādravad
ct)
b: (
dakṣiṇaṃ dor niśācaraḥ
ct)
kārṣnena pattrinā śatr
uḥ
sa bhinnarhṛdayaḥ patan
ānināya bhuvaḥ kampaṃ
jahārāśramavāsinām
//
a: (
oḥ
C V)
vayasāṃ paṅktayaḥ petur
hatasyopari
rakṣasaḥ
tatpratidvandino mūrdhni
divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ
//
b: (
vidviṣaḥ
ct)
sa hatvā lavaṇaṃ vīras
tadā mene mahaujasaḥ
bhrātuḥ sodaryam ātmānam
indrajidvadhaśobhinaḥ
//
tasya saṃstūyamānasya
caritārthais tapasvibhiḥ
śuśubhe vikramodagraṃ
vrīḍayāvanataṃ śiraḥ
//
upakūlaṃ sa kālindyāḥ
pur
īṃ
pauruṣabhūṣaṇaḥ
nirmame nirmamo 'rtheṣu
mathurāṃ madhurākṛtiḥ
//
b: (
aṃ
C V)
yā
saurājyaprakāśābhir
babhau pauravibhūtibhiḥ
svarg
ābhiṣyanda
vamanaṃ
kṛtvev
opaniveśitā
//
a: (
sā
V
p
)
c: (a^
nisyanda^
C
t
)
d: (a
viniveśitā
V)
tatra saudhagataḥ paśyan
yamunāṃ cakravākinīm
hema
bhakti
matīṃ
bhūmeḥ
praveṇīm
iva pripiye
//
c: (
haima^
C
t
)
c: (
^mayīṃ
V
n
)
d: (
sa veṇīm
C V)
sakhā daśarathasy
ātha
janakasya ca mantrakṛt
saṃcaskārobhayaprītyā
maithileyau yathāvidhi
//
a: (
āpi
ct)
sa tau
kuśalav
onmṛṣṭa
-garbhakledau tadākhyayā
kaviḥ kuśalavāv eva
cakāra kila nāmataḥ
//
a: (
sutau
V
n
)
a: (
^otsṛṣṭa^
V
n
)
sāṅgaṃ ca vedam adhyāpya
kiṃcidutkrāntaśaiśavau
svakṛtiṃ gāpayām āsa
ka
vi
prathamapaddhatim
//
d: (
viḥ p
V
n
)
rāmasya madhuraṃ vṛttaṃ
gāyantau mātur agrataḥ
tadviyogavyathāṃ kiṃcic
chithilīcakratuḥ sutau
//
itare 'pi raghor vaṃśyās
trayas tretāgnitejasaḥ
tadyogāt pativatnīṣu
patnīṣv āsan dvisūnavaḥ
//
śatrughātini śatrughnaḥ
subāhau ca bahuśrute
mathurāvidiśe sūnvor
nidadhe pūrvajotsukaḥ
//
bhūyas tapovyayo mā bhūd
vālmīker iti so 'tyagāt
maithilītanayodgīta
-niṣpandamṛgam āśramam
//
vaśī viveśa cāyodhyāṃ
rathyāsaṃskāraśobhinīm
lavaṇasya vadhāt paurair
ati
gauravam īkṣitaḥ
//
d: (
adhi^
C V)
d: (
īkṣito 'tyantagauravam
Ct)
sa dadarśa sabhāmadhye
sabhāsadbhir
upasthitam
rāmaṃ sītāparityāgād
asāmaṇyapatiṃ bhuvaḥ
//
b: (
upāsitam
V
n
)
tam abhyanandat praṇataṃ
lavaṇāntakam agrajaḥ
kālanemivadhāt prītas
turāṣāḍ iva śārṅgiṇam
//
sa pṛṣṭaḥ sarvato vārtt
ām
ākhyād rājñe na saṃtatim
pratyarpayiṣyataḥ
kāle
kaver ādyasya śāsanāt
//
a: (
am
ct)
b: (
ākhyad
ct)
c: (
prakhyāpayiṣyataḥ
V)
atha
jānapado
vipraḥ
śiśum
aprāptayauvanam
avatāry'; āṅka
śayyāsthaṃ
dvāri cakranda bhūpateḥ
//
a: (
kaścin mṛtaṃ
C V
n
)
b: (
putram
C V)
c: (
^śayyāyā[ḥ]
V)
śocanīyāsi vasudhe
yā tvaṃ daśarathāc cyutā
rāmahastam
anuprāpya
kaṣṭāt kaṣṭataraṃ gatā
//
c: (
anu prāptā
C
t
V
n
)
śrutvā tasya śuco hetuṃ
goptā jihrāya rāghavaḥ
na hy akālabhavo mṛtyur
ikṣvākupadam aspṛśat
//
sa muhūrtaṃ
sahasv
eti
dvijam āśvāsya duḥkhitam
yānaṃ sasmāra kauberaṃ
vaivasvatajigīṣayā
//
a: (
kṣamasv'
ct)
āttaśastras tad adhyāsya
pratisthaḥ
sa
raghūdvahaḥ
uccacāra puras
tasya
gūḍharūpā sarasvatī
//
b: (
ca
C V)
c: (
cāsya
C V)
rājan prajāsu te kaścid
apacāraḥ pravartate
tam anviṣya praśamayer
bhavitāsi tataḥ kṛtī
//
ity āptavacanād rāmo
vineṣyan varṇavikriyām
diśaḥ papāta pattreṇa
veganiṣkampaketunā
//
atha dhūmābhitāmrākṣaṃ
vṛkṣākhāvalambinam
dadarśa kaṃcid
aikśvākas
tapasyantam adhomukham
//
c: (
ikṣvākus
V)
pṛṣṭanāmānvayo rājñā
sa kilācaṣṭa dhūmapaḥ
ātmānaṃ śambukaṃ nāma
śūdraṃ surapadārthinam
//
tapasy anadhikāritvāt
prajānāṃ tam aghāvaham
śīrṣacchedyaṃ paricchidya
niyantā śastram ādade
//
sa tadvaktraṃ himakliṣṭa
-kiñjalkam iva paṅkajam
jyotiṣkaṇāhataśmaśru
kaṇṭhanālād
apāharat
//
d: (
apātayat
ct)
kṛtaṇḍaḥ svayam rājñā
lebhe śūdraḥ satāṃ gatim
tapasā duścareṇāpi
na svamārgavilaṅghinā
//
raghunātho 'py agastyena
mārgasaṃdarśitātmanā
mahaujasā saṃyuyuje
śaratkāla ivendunā
//
kumbhayonir alaṃkāraṃ
tasmai divyaparigraham
dadau dattaṃ samudreṇa
pītenevātmaniṣkrayam
//
taṃ dadhan maithilīkaṇṭha
-nirvyāpāreṇa bāhunā
paścān nivavṛte rāmaḥ
prāk parāsur dvijātmajaḥ
//
tasya pūrvoditāṃ nindāṃ
dvijaḥ putrasamāgataḥ
stutyā nivartayām āsa
trātur vaivasvatād api
//
tam adhvarāya muktāśvaṃ
rakṣaḥkapinareśvarāḥ
meghāḥ sasyam ivāmbhobhir
abhyavarṣann upāyanaiḥ
//
digbhyo nimantritāś cainam
abhijagmur maharṣayaḥ
na bhaumāny eva dhiṣṇyāni
hitvā jyotirmayāny api
//
upaśalyaniviṣṭais taiś
caturdvāramukhī babhau
ayodhyā sṛṣṭalokeva
sadyaḥ paitāmahī tanuḥ
//
ślāghyas tyāgo 'pi vaidehyāḥ
patyuḥ prāgvaṃśavāsinaḥ
ananyahāneḥ
tasy
āsīt
saiva
jāyā hiraṇmayī
//
c: (
yasy'
V)(
saiv'
ct)
d: (
yasmāj
ct)
vidher adhikasaṃbhāras
tataḥ pravavṛte makhaḥ
āsan yatra kriyāvighnā
rākṣasā eva rakṣiṇaḥ
//
atha prācetasopajñaṃ
rāmāyaṇam itas tataḥ
maithileyau kuśalavau
jagatur guru
coditau
//
d: (
^noditau
C V)
vṛttaṃ rāmasya vālmīkeḥ
kṛtis tau kiṃnara
svanau
kiṃ tad yena mano hartum
alaṃ syātāṃ na śṛṇvatām
//
b: (
^svarau
C V
n
)
rūpe gīte ca mādhuryam
tayos tajjñair niveditam
dadarśa sānujo rāmaḥ
śuśrāva ca kutūhalī
//
tadgītaśravaṇaikāgrā
saṃsad aśrumukhī babhau
himanisyandinī prātar
ni
vāgteva vanasthalī
//
d: (
nir^
ct)
vayoveṣavisaṃvādi
rāmasya ca tayo
ś ca sā
janatā prekṣya sādṛśyaṃ
nākśikampaṃ
vyatiṣṭhata
//
b: (s
tadā
ct)
d: (
nirnimeṣā
C)(
vīkṣyāpannā
V)
ubhayor na tathā lokaḥ
prāvīṇyena visiṣmiye
nṛpateḥ prītidān
eṣu
vītaspṛhatayā yathā
//
c: (
ena
V)
geye
kena vinītau
vāṃ
kasya ceyaṃ
kaveḥ kṛtiḥ
iti rājñā svayaṃ pṛṣṭau
tau vālmīkim aśaṃsatām
//
a: (
ko nu vinetā
ct)
b: (
kṛtiḥ kaveḥ
ct)
atha sāvarajo rāmaḥ
prācetasam upeyivān
uri
krtyātmano dehaṃ
rājyam
asmai
nyavedayat
//
c: (
ūrī^
Ns)(
dūrī^
C V)
d: (
tasmai
C
t
)
sa tāv ākhyāya rām
āya
maithileyau
tad
ātmajau
kaviḥ kāruṇiko vavre
sītāyāḥ saṃparigraham
//
a: (
asya
C
t
V)
b: (
tav'
C
t
V)
tāta śuddhā samakṣaṃ naḥ
snuṣā te jātavedasi
daurātmyād rakṣasas tāṃ tu
nātratyāḥ śraddadhuḥ prajāḥ
//
tāḥ svacāritram uddiśya
pratyāyayatu maithilī
tataḥ putravatīm enāṃ
pratipatsye tadājñayā
//
iti pratiśrute rājñā
jānakīm āsramān muniḥ
śiṣyair ānāyayām āsa
svasiddhiṃ niyamair iva
//
anyedyur atha kākutsthaḥ
saṃnipātya puraukasaḥ
kavim āhvāyayām āsa
prastutapratipattaye
//
svarasaṃskāravaty
eva
putrābhyāṃ
saha
sītayā
ṛcevodarciṣaṃ sūryaṃ
rāmaṃ munir upasthitaḥ
//
a: (^vatyā
ca
P)(^vaty';
āsau
ct)
b: (
atha
ct)
kāṣāyaparivītena
svapadārpitacakṣuṣā
kavim āhvāyayām āsa
śāntena vapuṣaiva sā
//
janās tadālokapathāt
pratisaṃhṛtacakṣuṣaḥ
tasthus
te 'vāṅ
mukhāḥ sarve
phalitā iva sālayaḥ
//
c: (
te 'dho^
C
t
)(
urvī^
V)
tāṃ dṛṣṭiviṣaye bhartur
munir āsthitaviṣṭaraḥ
kuru niḥsaṃśayaṃ vatse
svavṛtte lokam ity aśāt
//
atha vālmīkśiṣyeṇa
puṇyam āvarjitaṃ payaḥ
ācamyodīrayām āsa
sītā satyāṃ sarasvatīm
//
vāṅmanaḥkarmabhiḥ patyau
vyabhicāro yathā na me
tathā viśvaṃbhare
devi
mām antardhātum arhasi
//
c: (
mātar
C)
evam ukte tayā sādhvyā
randhrāt sadyobhavād bhuvaḥ
śātahradam iva jyotiḥ
prabhāmaṇḍalam udyayau
//
tatra nāgaphaṇotkṣipta
-siṃhāsana
niṣeduṣī
samudra
raśanā
sākṣāt
prādurāsīd vasuṃdharā
//
b: (
^niṣādinī
V
n
)
c: (
^vasanā
V)
sā sītām aṅkam āropya
bhartari prahit
ekṣaṇām
mā meti vyāharaty eva
tasmin pātālam abhyagāt
//
b: (
bhatṛpraṇihit'^
ct)
dharāyāṃ
tasya saṃrambhaṃ
sītāpratyarpaṇaiṣiṇaiḥ
gurur vidhibalāpekṣī
śamayāṃ āsa dhanvinaḥ
//
a: (
rasāyāṃ
C V)
ṛṣīn visṛjya yajñānte
suhṛdaś ca puraskṛtān
rāmaḥ sītāgataṃ snehaṃ
ni
dadhe tadapatyayoḥ
//
d: (
vi^
V
n
)
yudhāji
tas tu
saṃdeśāt
sa
deśa sindhunāmakam
dadau
dattaprabhāvāya
bharatāya
dhṛta
prajaḥ
//
a: (
^taś ca
ct])(
^tasya
V)
b: (
svaṃ
C
t
)
c: (
dṛṣṭa^
C
t
)
c: (
jetuṃ saputrāya
V
n
)
d: (
bhṛta^
ct)
bharatas tatra gandharvān
yudhi nijitya kevalam
ātodyaṃ grāhayām āsa
samatyājayad āyudham
//
sa takṣapuṣka
lau
putrau
rājadhānyos tadākhyayoḥ
abhiṣicyābhiṣekārhau
rāmāntikam agāt punaḥ
//
a: (
rau
V
n
)
aṅgadaṃ candraketuṃ ca
lakṣmaṇo 'py ātmasaṃbhavau
śāsanād raghunāthasya
cakre
kārā
patheśāvarau
//
d: (
tārā^
C)
ity
āropitaputrās te
jananīnāṃ janeśvarāḥ
bhartṛlokaprapannānāṃ
nivāpān vidadhuḥ kramāt
//
a: (
sam^
C)
upetya muniveṣ
o 'tha
kālaḥ provāca rāghavam
rahaḥsaṃvādinau pāsyed
āvāṃ yas taṃ tyajer iti
//
a: (
eṇa
C V)
tatheti pratipannāya
vivṛtātmā nṛpāya saḥ
ācakhyau divam adhyāsva
śāsanāt parameṣṭhinaḥ
//
vidvān api tayor dvāḥstahaḥ
samayaṃ lakṣmaṇo 'bhinat
bhīto durvāsasaḥ śāpād
rāmasaṃdarśanārthinaḥ
//
sa gatvā sarayūtīraṃ
dehatyāgena yogavit
cakār
a vitathāṃ
bhrātuḥ
pratijñāṃ pūrvajanmanaḥ
//
c: (
^āvitathāṃ
ct)
tasminn ātmacaturbhāge
prāṅ nākam adhitasthuṣi
rāghavaḥ śithilaṃ tasthau
bhuvi dharmas tripād iva
//
sa niveśya kuśāvatyāṃ
ripunāgāṅkuṣaṃ kuśam
śarāvatyāṃ
satāṃ sūktair
janitāśrulavaṃ lavam
//
c: (
śrāvastyāṃ ca
V)
udak pratasthe sthiradhīḥ
sānujo 'gnipuraḥsaraḥ
anvitaḥ pativātsalyād
gṛhavarjam ayodhyayā
//
jagṛhus tasya
citta
jñāḥ
padavīṃ harirākṣasāḥ
kadambamukulasthūlair
abhivṛṣṭaṃ prajāśrubhiḥ
//
a: (
vṛtta^
C
t
)
upasthitavimānena
tena bhaktānukampinā
cakre tridivaniḥṣreṇiḥ
sarayūr anuyāyinām
//
yad go
pratara
kalpo 'bhut
saṃmardas tatra majjatām
atas tadākhyayā tīrthaṃ
pāvanaṃ bhuvi paprathe
//
a: (
^pratāra^
C)
sa vibhur vibudhāṃśeṣu
pratipannātmamūrtiṣu
tridaśībhūtapaur
āṇāṃ
svargāntaram akalpayat
//
c: (
'^ārthaṃ
C S V
n
)
nirvartyaivaṃ daśamukha
śiraścheda
kāryaṃ surāṇāṃ
viṣvaksenaḥ svatanum aviśat
sarva
lokapratiṣṭhām
laṅkānāthaṃ pavanatanayaṃ cobhayaṃ sthāpayitvā
kīrtistambhadvayam iva girau dakṣiṇe cottare ca
//
a: (
^bhay^occhedi
V)
b: (
sapta^
C V)
athetare sapta raghupravīrā
jyeṣṭhaṃ purojanmatayā juṇaiś ca
cakruḥ kuśaṃ ratnaviśeṣabhājaṃ
saubhrātram eṣāṃ hi kulānusāri
//
te setuvārttāgajabandhamukhyair
abhyucchritāḥ karmabhir apy avandhyaiḥ
anyonyadeśapravibhāgasīmāṃ
velāṃ samudrā iva na vyatīyuḥ
//
caturbhujāṃśaprabhavaḥ sa teṣāṃ
dānapravṛtter anupāratānām
suradvipānām iva sāmayonir
bhinno 'ṣṭhadā viprasasāra vaṃśaḥ
//
athārdharātre stimitapradīpe
śayyāgṛhe suptajane prabuddhaḥ
kuśaḥ pravāsasthakalatraveṣām
adṛṣṭapūrvāṃ vanitām apaśyat
//
sā sādhusādhāraṇapārthivarddheḥ
sthitvā purastāt puruhūtabhāsaḥ
jetuḥ pareṣāṃ jayaśabdapūrvaṃ
tasyāñjaliṃ bandhumato babandha
//
ath
ānupoḍh
ārgalam apy agāraṃ
chāyām ivādarśatalaṃ praviṣṭām
savismayo dāśarathes tanūjaḥ
provāca pūrvārdhaviṣṛṭatalpaḥ
//
a: (
ānapoḍh^
ct)
labhdāntarā sāvaraṇe 'pi gehe
yogaprabhāvo na ca
lakṣyate
te
bibharṣi cākāram anirvṛtānāṃ
mṛṇālinī haimam ivoparāgam
//
b: (
dṛśyate
V
n
)
kā tvaṃ śubhe kasya parigraho vā
kiṃ vā madabhyāgamakāraṇaṃ te
ācakṣva matvā vaśināṃ raghūṇāṃ
manaḥ parastrīvimukhapravṛtti
//
tam abravīt sā guruṇā
navadyā
yā nītapaurā svapadonmukhena
tasyāḥ puraḥ saṃprati vītanāthāṃ
jānīhi rājann adhidevatāṃ mām
//
a: (
tava dyām
V
n
)
vasaukasārām abhibhūya sāhaṃ
saurājya
baddh
otsavayā vibhūtyā
samagraśaktau tvayi sūryavaṃṣye
sati prapannā karuṇām avasthām
//
b: (
^ramy'^
C)
viśīrṇa
talpāṭṭaśato niveśaḥ
paryastaśālaḥ prabhuṇā vinā me
viḍambayaty astanimagnasūryaṃ
dināntam ugrānilabhinnamegham
//
a: (
^kalp^
M
v
)
a: (
^talpo gṛhasaṃniveśaḥ
S
t
V)
niśāsu bhāsvatkalanūpurāṇāṃ
yaḥ saṃcaro 'bhūd abhisārikāṇām
nadanmukholkāvicitāmiṣābhiḥ
sa vāhyate rājapathaḥ śivābhiḥ
//
āsphālitaṃ yat pramadākarāgrair
mṛdaṅgadhīradhvanim anvagacchat
vanyair idānīṃ mahiṣais tad ambhaḥ
śṛṅgāhataṃ krośati dīrghik
āṇām
//
d: (
āsu
C
t
V
n
)
citradvipāḥ padmavanāvatīrṇāḥ
kareṇubhir dattamṛṇālabhaṅgāḥ
nakhāṅkuśāghātavibhinnakumbhāḥ
saṃrabdhasiṃhaprahṛtaṃ vahanti
//
stambheṣu yoṣitpratiyātanānām
utkrāntavarṇakramadhūsarāṇām
stano
ttarīyāṇi bhavanti saṅgān
nirmoka
paṭṭāḥ
phaṇibhir vimuktāḥ
//
c: (
tanū^
V
n
)
d: (
^paṭyaḥ
C J M)
kālāntaraśyāmasudheṣu naktam
itas tato rūḍhatṛṇāṅkureṣu
ta eva muktāguṇaśuddhayo 'pi
harmyeṣu mūrchanti na candrapādāḥ
//
āvarjya śākhāḥ sadayaṃ ca yāsāṃ
puṣpāṇy upāttāni vilāsinībhiḥ
vanyaiḥ pulindair iva vānarais tāḥ
kliśyanta udyānalatā madīyāḥ
//
rātrāv anāviṣkṛtadīpabhāsaḥ
kāntāmukhaśrīviyutā divāpi
tiraskriyante kṛmitantujālair
vicchinna
dhūma
prasarā gavākṣāḥ
//
d: (
^dhūpa^
C V)
balikriyāvarjitasaikatāni
snānīyasaṃsargam
an
āpanuvanti
upāntavānīragṛh
āṇi
dṛṣṭvā
śūnyāni dūye sarayū
jalāni
//
b: (
av'^
T)
c: (
eṣu
T)
d: (
^taṭāni
C
t
)
tad arhasīmāṃ vasatiṃ visṛjya
mām abhyup
aituṃ
kularājadhānīm
hitvā tanuṃ kāraṇamānuṣīṃ tāṃ
yathā gurus te paramātmamūrtim
//
b: (
etuṃ
ct Ns
2
)
tatheti tasyāḥ praṇayaṃ pratītaḥ
pratyagrahīt prāgraharo raghūṇām
pūr apy abhivyaktamukhaprasādā
śarīrabandhena tirobabhūva
//
tad adbhutaṃ saṃsadi rārtrivṛttaṃ
prātar dvijebhyo nṛpatiḥ śaśaṃsa
śrutvā ta enaṃ kularājadhānyā
sākṣāt patitve vṛtam abhayanandan
//
kuśāvatīṃ śrotriyasāt sa kṛtvā
yātrānukūle 'hani sāvarodhaḥ
anudruto vāyur ivābhravṛndaiḥ
sainyair ayodhyābhimukhaḥ pratasthe
//
sā ketumālopavanā bṛhadbhir
vihāraśailānugateva nāgaiḥ
senā rathodāragṛhā prayāṇe
tasyābhavaj jaṅgamarājadhānī
//
tenātapatrāmalamaṇḍalena
prasthāpitaḥ pūrvanivāsabhūmim
babhau balaughaḥ śaśin
oditena
velām udanvān iva nīyamānaḥ
//
c: (
odgatena
C V
n
)
tasya prayātasya varūthinīnāṃ
pīḍām aparyāptavatīva soḍhum
vasuṃdharā viṣṇupadaṃ dvitīyam
adhyāruroheva rajaśchalena
//
udyacchamānā gamanāya paścāt
puro niveśe pathi
ca
vrajantī
sā yatra senā dadṛṣe nṛpasya
tatraiva sāmagrya
matiṃ
cakāra
//
b: (
vā
V
n
)
d: (
^padaṃ
C
t
)
tasya dvipānāṃ madavārisek
āt
khurābhighātāc ca turaṃgamāṇām
reṇuḥ prapede pathi paṅkabhāvaṃ
paṅko 'pi reṇutvam iyāya
netuḥ
//
a: (
aiḥ
C)
d: (
bhūyaḥ
C
t
Cm)
mārg
aiṣiṇī
sā kaṭakāntareṣu
vaindhyeṣu
senā bahudhā vi
bhinnā
cakāra reveva mahāvirāvā
baddhapratiśrunti guhāmukhāni
//
a: (
^eṣiṇī
V)
b: (
vindhyeṣu
V)
b: (
^bhaktā
C
t
)
sa dhātubhedāruṇayānanemiḥ
prabh
uḥ
prayāṇadhvanimiśratūryaḥ
vyalaṅghayad vindhyam upāyanāni
paśyan pulindair upapāditāni
//
b: (
u^
C
t
)
tīrthe tadīye gajasetubandhāt
pratīpagām uttarato 'sya gaṅgām
ayatnavālagvyajanībabhūvur
haṃsā nabholaṅghanalolakpakṣāḥ
//
sa pūrvajānāṃ kapilena roṣād
bhasmāvaśeṣīkṛtavigrahāṇām
surālayaprāptinimittam ambhas
traisrotasaṃ naululitaṃ vavande
//
ity adhvanaḥ kaiścid ahobhir ante
kūlaṃ
samāsādya kuśaḥ sarayvāḥ
vedipratiṣṭhān vitatādhvarāṇāṃ
yūpān apaśyac chataśo raghūṇām
//
b: (
tīraṃ
V)
ādhūya śākhāḥ kusumadrumāṇāṃ
spṛṣṭvā ca śītān sarayūtaraṅgān
taṃ klāntasainyaṃ kularājadhānyāḥ
pratyujjagāmopavanānta
vāyuḥ
//
d: (
^vātaḥ
C V)
athopaśalye ripumagnaśalyas
tasyāḥ puraḥ paursakhaḥ sa rājā
kuladhvajas tāni caladhvajāni
niveśayām āsa balī balāni
//
tāṃ śilpisaṃghāḥ prabhuṇā niyuktās
tathāgatāṃ saṃbhṛtasādhanatvāt
puraṃ
navīcakrur apāṃ
visargān
meghā nidāgha
glapitām
ivorvīm
//
c: (
punar^
C V
n
)
c: (
nisargair
V
t
)
d: (
^plavitām
V
n
)
tataḥ saparyāṃ sapaśūpahārāṃ
puraḥ
parārdhyapratimā
gṛhāyāḥ
upoṣitair vāstuvidhānavidbhir
nir
vartayām āsa raghupavīraḥ
//
b: (
punaḥ
T)
b: (
^gatāyāḥ
V
n
)
d: (
ni^
V)
tasyāḥ sa rājopapadaṃ niśāntaṃ
kāmīva kāntāhṛdayaṃ praviśya
yathārham anyair anujīvilokaṃ
saṃbhāvayām āsa
gṛhais tadīyaiḥ
//
d: (
yathāpradhānam
ct)
sā mandurāsaṃśrayibhis turaṃgaiḥ
śālā
vidhi
stambhagataiś ca nāgaiḥ
pūr ābabhāse vipaṇisthapaṇy
ā
sarvāṅganaddhābharaṇeva nārī
//
b: (
^gṛha^
C V)
c: (
aiḥ
V
t
)
vasan sa tasyāṃ vasatau raghūṇāṃ
purāṇaśobhām adhiropitāyām
na maithileyaḥ spṛhayāṃ
babhūva
bhartre divo nāpy alakeśvarāya
//
c: (
cakāra
V
n
)
athāsya ratnagrathitottarīyam
ekāntapāṇḍustanalambihāram
niḥ
śvāsahāryāṃśukam ājagāma
gharmaḥ priy
ā
veṣam ivopadeṣṭum
//
c: (
ni^
V)
d: (
ā^
ct V
n
)
agastyacihnād ayanāt samīpaṃ
dig uttarā bhāsvati saṃnivṛtte
ānandaśītam iva bhāṣpavṛṣṭiṃ
himasrutiṃ haimavatīṃ sasarja
//
pravṛddhatāpo divaso 'timātram
atyartham eva kṣaṇadā ca tanvī
ubhau virodhakriyayā vi
bhinnau
jāyāpatī sānuśayāv ivāstām
//
c: (
^bhaktau
C)
dine dine śaivalavanty adhastāt
sopānaparvāṇi vimuñcad ambhaḥ
uddaṇḍapadmaṃ gṛhadīrghikāṇāṃ
nārīnitambadvayasaṃ babhūva
//
vaneṣu
sāyanatanamallikānāṃ
vijṛmbhaṇodgandhiṣu ku
ḍ
maleṣu
pratyekanikṣiptapadaḥ saśabdaṃ
saṃkhyām ivaiṣāṃ bhramaraś cakāra
//
a: (
naveṣu
C V
n
)
b: (
ṭ
P)
svedānuviddhārdranakhakṣatāṅke
saṃdaṣṭabhūyiṣṭha
śikhaṃ kapole
cyutaṃ na karṇād api
kāminīnāṃ
śirīṣapuṣpaṃ sahasā papāta
//
b: (
bhūyiṣṭhasaṃdaṣṭa^
ct V
n
][
^saṃdiṣṭa^
V
p
])
c: (
māninīnāṃ
C
t
)
yantrapravāhaiḥ śiśiraiḥ parītān
rasena dhautān malayodbhavasya
śilāviśeṣān adhiśayya ninyur
dhārāgṛheṣv ātapam ṛddhimantaḥ
//
snānārdramukteṣv
anu
dhūpavāsaṃ
vinyastasāyantanamallikeṣu
kāmo vasantātyayamandavīryaḥ
keśeṣu lebhe
balam
aṅganānām
//
a: (
anu
Sm)
d: (
padam
Sm)
āpiñjarā baddharajaḥkaṇatvān
mañjary udārā
śuśubhe
'rjunasya
dagdhvāpi dehaṃ giriśena
roṣāt
khaṇḍīkṛtā jyeva manobhvasya
//
b: (
ruruce
C
t
V
t
)
c: (
paścāt
C
t
)
manojñagandhaṃ sahakārabhaṅgaṃ
purāṇasīdhuṃ navapāṭalaṃ ca
saṃbadhnatā kāijaneṣu doṣāḥ
sarve nidāghāvadhinā pramṛṣṭāḥ
//
janasya tasmin samaye vigāḍhe
babhūvatur dvau saviśeṣakāntau
tāpāpanodakṣamapāda
sa c
odayasth
o
nṛpatiḥ śaśī ca
//
d: (
nav'^
C V
tp
)
d: (
au
ct)
athormi
lol
onmadarājahaṃse
rodholatāpuṣpavahe sarayvāḥ
vihartum icchā vanitāsakhasya
tasyāmbhasi grīṣmasukhe babhūva
//
a: (
^māl^
C
t
)
sa tīrabhūmau
vihit
opakāryām
ānāyibhis tām apakṛṣṭanakrām
vigāhituṃ śrīmahimānurūpaṃ
pracakrame cakradharaprabhāvaḥ
//
a: (
vihat'^
V
p
)
sā tīrasopānapathāvatārād
anyonyakeyūravighaṭṭinībhiḥ
sanūpurakṣobhapadābhir āsīd
udvigna
haṃsā sarid aṅganābhiḥ
//
d: (
vilagna^
V)
paraspar
ābhyukṣaṇa
tatparāṇāṃ
tāsāṃ nṛpo majjanarāgadarśī
nausaṃśrayaḥ pārśvagatāṃ kirātīm
upāttavālavyajanāṃ babhāṣe
//
a: (
^ākṣepaṇa^
C
t
V)
paśyāvarodhaiḥ śataśo madīyair
vigāhyamāno
galit
āṅgarāgaiḥ
saṃdhyodayaḥ sābhra ivaiṣa varṇaṃ
puṣyaty anekaṃ sarayūpravāhaḥ
//
b: (
lulit'^
C
t
)
viluptam antaḥpurasundarīṇāṃ
yad añjanaṃ naululitābhir adbhiḥ
tad badhnatībhir madarāgaśobhāṃ
vilocaneṣu pratimuktam āsām
//
etā guruśroṇipayodharatvād
ātmānam udvohuḍhum aśaknuv
antyaḥ
gāḍhāṅgadair bāhubhir aspu bālāḥ
kleśottaraṃ rāgavaśāt plavante
//
b: (
atyaḥ
ct)
amī śirīṣaprasavāvataṃsāḥ
prabhraṃśino vārivihāriṇīnām
pāriplavāḥ srotasi nimnagāyāḥ
śaivālalolāṃś chalayanti mīnān
//
āsāṃ jalāsphālanatatparāṇāṃ
muktāphala
spardhiṣu
śīkareṣu
payodharotsarpiṣu śīryamāṇāḥ
saṃlakṣyate na cchiduro 'pi hāraḥ
//
b: (
^sparśiṣu
C
t
)
āvartaśobhā natanābhikānter
bhaṅgyo
bhruvāṃ dvandvacar
āḥstanānām
jātāni rūpāvayavopamānāny
adūravartīni vilāsinīnām
//
b: (
bhaṅgo
C
t
J M Ns)
b: (
'^āṅganānām
J M)
tīrasthalībarhibhir utkalāpaiḥ
prasnigdhakekair abhi
nandyamānam
śrotreṣu saṃmūrchati raktam āsāṃ
gītānugaṃ vārimṛdaṅgavādyam
//
b: (
^nadyamānam
J M)
saṃdaṣṭavastreṣv abalānitambeṣv
induprakāśāntaritoḍu
kalpāḥ
amī jalāpūritasūtramārgā
maunaṃ bhajante raśanākalāpāḥ
//
b: (
^tulyāḥ
ct)
etāḥ karotpīḍita
vāridhārā
darpāt
sakhībhir vadaneṣu siktāḥ
vakretarāgrair alakais taruṇyaś
cūrṇāruṇān vārilavān vamanti
//
a: (
^daṇḍadhār
[
āṃ
V
n
][
ā
V
p
])
b: (
harṣat
C V)
udbaddha
keś
aś
cyutapattra
rekho
viśleṣimuktāphala
pattra
veṣṭaḥ
manojña eva pramadāmukhānām
ambhovihārākulito 'pi veṣaḥ
//
a: (
udbandha^
ct)
a: (
a^
C
t
)
a: (
^lekho
ct)
b: (
^karṇa^
V
n
)
sa nauvimānād avatīrya reme
vilola
hāraḥ
saha tābhir apsu
skandh
āvalagnoddhṛta
padminīkaḥ
kareṇubhir vanya iva dvipendraḥ
//
b: (
mālaḥ
C)(
^mālyaḥ
V)
c: (
^āvalamb'^
V
t
)
c: (
^oddhata^
P)
tato nṛpen
ānu
gatāḥ striyas tā
bhrājiṣṇunā sātiśayaṃ virejuḥ
prāg eva muktā nayanābhirāmāḥ
prāpyendranīlaṃ kim utonmayūkham
//
a: (
ābhi^
C V
n
)(
ādhi^
V
tp
)
varṇodakaiḥ kāñcanaśṛṅga
muktais
tam āyatākṣyaḥ praṇayād asiñcan
tathāgataḥ so 'tirarāṃ babhāse
sadhātunisyanda ivādrirājaḥ
//
a: (
^saṃsthais
C V)
tenāvarodhapramadāsakhena
vigāhanānena saridvarāṃ tām
ākāśagaṅgāratir apsarobhir
vṛto marutvān anuyātalīlaḥ
//
yat kumbhayoner adigamya rāmaḥ
kuśāya rājyena samaṃ dideśa
tad asya jaitrābharaṇaṃ vihartur
ajñātapātaṃ salile mamajja
//
snātvā yathākāmam asau sadāras
tīropakāryāṃ gatamātra eva
divyena śūnyaṃ valayena bāhum
upoḍha
nepathyavidh
ir
dadarśa
//
d: (
apoḍha^
ct V
t
)
d: (
iṃ
V
t
)
jayaśriyaḥ
saṃvananaṃ
yatas tad
āmuktapūrvaṃ guruṇā ca yasmāt
sehe 'sya na bhraṃśam ato na lobhāt
sa tulyapuṣpābharaṇo hi
dhīraḥ
//
a: (
saṃjananaṃ
C)
d: (
vīraḥ
V)
tataḥ samājñāpayad āśu sarvān
ānāyinas tadvicaye nadīṣṇān
vandhyaśramās te sarayūṃ vigāhya
tam ūcur
ā
mlān
amukhaprasādāḥ
//
d: (
a^
ct)
d: (
^dam
V
p
])
d: (
'^āravind
[
āḥ
S][
am
C])
kṛtaḥ prayatno na ca deva labdhaṃ
magnaṃ payasy ābharaṇottamaṃ te
nāgena laulyāt kumudena nūnam
upāttam antarhradavāsinā tat
//
tataḥ sa kṛtvā dhanur ātatajyaṃ
dhanurdharaḥ kopavilohitākṣaḥ
gārutmataṃ tīragatas tarasvī
bhujaṃganāśāya samā
dade
'stram
//
d: (
^dadhe
V
n
)
tasmin hradaḥ saṃhitamātra eva
kṣobhāt samāviddhataraṅgahastaḥ
rodhāṃs
y abhighnann
avapātamagnaḥ
karīva vanyaḥ paruṣaṃ rarāsa
//
c: (i
ni^
ct)
c: (i
bhindann
C)
tasmāt samudrād iva mathyamānād
udvṛttanakrāt sahasonmamajja
lakṣmyeva sārdhaṃ surarājavṛkṣaḥ
kanyāṃ puraskṛtya bhujaṃgarājaḥ
//
vibhūṣaṇapratyupahārahastam
upasthitaṃ vīkṣya viśāṃpatis tam
sauparṇam astraṃ pratisaṃjahāra
praheṣv anirbandharuṣo hi santaḥ
//
trailokyanāthaprabhavaṃ prabhāvāt
kuśaṃ dviṣām aṅkuśam
astra
vidvān
mānonantenāpy abhi
vandya
mūrdhnā
mūrdhābhiṣiktaṃ kumudo babhāṣe
//
b: (
āśu
V)
c: (
^nandya
J M)
avaimi kāryāntaramānuṣasya
viṣṇoḥ sutākhyām aparāṃ tanuṃ tvām
so 'haṃ kathaṃ nāma tavācareyam
ārādhanīyasya dhṛter vibhātam
//
karābhighāt
otthita
kandukeyam
ālokya bālātikutūhalena
javāt
pataj jyotir ivāntar
i
kṣād
ādatta jatrābharaṇaṃ tvadīyam
//
a: (
^occhrita^
V
n
)
c: (
hradāt
ct Ns
2
M
c
)(
padāt
Ns
1
)
c: (
ī
C)
c: (
autpātikaṃ
V)
tad etad ājānuvilambinā te
jyāghāta
rekhākiṇa
lāñchanena
bhujena rakṣāparigheṇa bhūmer
upaitu yogaṃ punar aṃsalena
//
b: (
^lekhā^
C
t
V)
b: (
^sthira^
N P V
n
)
imāṃ svasāraṃ ca yavīyasīṃ me
kumudvatīṃ nārhasi nānumantum
ātmāparādhaṃ nudatīṃ cirāya
śuśrūṣayā pārthiva pādayos te
//
ity ūcivān
upahṛt
ābharaṇ
aḥ
kṣitīśaṃ
ślāghyo bhavān svajana ity
anu
bhāṣitāram
saṃyojayāṃ vidhivad āsa sametabandhuḥ
kanyāmayena kumudaḥ kulabhūṣaṇena
//
a: (
upahit'^
C)
a: (
aṃ
C)
b: (
abhi^
V)
tasyāḥ spṛṣṭe manujapatinā sāhacaryāya haste
māṅgalyorṇāvalayini puraḥ pāvakasyocchikhasya
divyas tūryadhvanir udacarad vyaśnuvāno digantān
gandhodagraṃ tadanau vavṛṣuḥ puṣpam āścaryameghāḥ
//
itthaṃ nāgas tribhuvanaguror aurasaṃ maithileyaṃ
labdhvā bandhuṃ tam api ca kuśaḥ pañcamaṃ takṣakasya
ekaḥ śaṅkāṃ
pitṛvadha
ripor atyajad vainateyāc
chāntavyālām avanim aparaḥ paurakāntaḥ śaśāsa
//
c: (
viṣadhara^
C V
n
)
aithiṃ nāma kākutsthāt
putraṃ
āpa
kumudvatī
paścimād yāminīyāmāt
prasādam iva cetanā
//
b: (
prāpa
N Ns S)
sa pituḥ pitṛmān vaṃśaṃ
putraṃ
āpa
kumudvatī
apunāt savitevobhau
mārgāv uttaradakṣiṇau
//
b: (
prāpa
N Ns S)
tam ādau kulavidyānām
artham arthavidāṃ varaḥ
paścāt pārthivakanyānāṃ
pāṇim agrāhayat pitā
//
jātyas tenābhijātena
śūraḥ śauryavatā kuśaḥ
amanyataikam ātmānam
anekaṃ vaśinā vaśī
//
sa kulocitam indrasya
sāhāyakam
upeyivān
jaghāna samare daityaṃ
durjayaṃ tena
so 'vadhi
//
b: (
sahāyikam
V
n
)
d: (
cāvadhi
ct)
taṃ svasā nāgarājasya
kumudasya kumudvatī
anvagāt kumudānandaṃ
śaśāṅkam iva kaumudī
//
tayor divaspater āsīd
ekaḥ siṃhāsanārdhabāk
dvitīyāpi sakhī śacyāḥ
pārijātāṃśa
bhāginī
//
d: (
^bhājinī
V)
tadātmasaṃbhavaṃ rājye
mantrivṛddāḥ samādadhuḥ
smarantaḥ paścimām ājñāṃ
bhartuḥ saṃgrāmayāyinaḥ
//
te tasya kalpayām āsur
abhiṣekāya śilpibhiḥ
vimānaṃ navam udvedi
catuḥstambhapratiṣṭam
//
tatrainaṃ hemakumbheṣu
saṃbhṛtais tīrthavāribhiḥ
upatasthuḥ prakṛtayo
bhadrapīṭh
opaveśitam
//
d: (a^
niveśitam
V
n
)
nadadhbiḥ snigdhagambhīraṃ
tūryair āhatapuṣkaraiḥ
anvamīyata kalyāṇaṃ
tasyāvicchinnasaṃtat
i
//
d: (
eḥ
V)
dūrvāyavāṅkuraplakṣa
-tvagabhinnapuṭottarān
jñātivṛddh
aiḥ
prayuktān sa
bheje nīrājanāvidhīn
//
c: (
a^
V
p
)
purohitapurogās
taṃ
jiṣṇuṃ jaitrair atharvabhiḥ
upacakramire pūrvam
abhiṣektuṃ dvijātayaḥ
//
a: (
te
C
t
)
tasyaughamahatī mūrdhni
nipatantī
vyarocata
saśabdam abhiṣekaśrīr
gaṅgeva tripuradviṣaḥ
//
b: (
vyarājata
C)
stūyamānaḥ kṣaṇe tasminn
alakṣyata sa bandibhiḥ
pra
vṛddha
iva prajanyaḥ
cātakair
abhinanditaḥ
//
c: (
^vṛṣṭa
V)
d: (
sāraṅgair
ct)
tasya
san
mantrapūtābhiḥ
snānam adbhiḥ pratīcchataḥ
vavṛdhe vaidyutasyāgner
vṛṣṭisekād iva dyutiḥ
//
a: (
tan^
J)
sa tāvad abhiṣekānte
snātakebhyo dadau vasu
yāv
at teṣāṃ
samāpyeran
yajñāḥ paryāptadakṣiṇāḥ
//
c: (
ad eṣāṃ
C
t
)(
at''; aiṣaṃ
ct)
te prītamanasas tasmai
yām āśiṣam ud
īrayan
sā tasya karmanirvṛttair
dūraṃ paścātkṛtā phalaiḥ
//
b: (
airayan
ct)
bandhacchedaṃ sa baddhānāṃ
vadhārhāṇām avadhyatām
dhuryāṇāṃ ca dhuro mokṣam
adohaṃ cādiṣad gavām
//
krīḍāpatatriṇo 'py asya
pañjarasthāḥ śukādayaḥ
labdhamokṣās tadādeśād
yatheṣṭagatayo 'bhavan
//
tataḥ
kakṣā
ntaranyastaṃ
gajadantāsanaṃ śuc
i
sottaracchadam adhyāsta
nepathyagrahaṇāya saḥ
//
a: (
kakṣyā^
ct)
b: (
iḥ
Ns
1
)
taṃ dhūpāśyānakeśāntaṃ
toyanirṇiktapāṇayaḥ
ākalpasādhanais tais tair
upaseduḥ prasādh
akāḥ
//
d: (
ikāḥ
V
n
)
te'; sya
muktāguṇ
onnaddhaṃ
maulim
antargata
srajam
pratyūpuḥ padmarāgeṇa
prabhāmaṇḍalaśobhinā
//
a: (
tasya
V)
a: (^
ānaddhaṃ
V)
b: (
abhyantara^
C V)
candanenāṅgarāgaṃ ca
mṛganābhisugandhinā
samāpayya tataś cakruḥ
pattraṃ vinyastarocanam
//
āmuktābharaṇaḥ sragvī
haṃsa
cihna
dukūlavān
āsīd atiśayaprekṣyaḥ
sa rājyaśrīvadhūvaraḥ
//
b: (
^citra^
C)
nepathyadarśinaś chāyā
tasyādarśe hiraṇmaye
virarāj
odite
sūrye
merau kalpataror iva
//
c: (a
nave
C V)
sa rājakakudavyagra
-pāṇibhiḥ pārśvavaribhiḥ
yayāv udīritālokaḥ
sudharmānavamāṃ sabhām
//
vitānasahitaṃ tatra
bheje paitṛkam āsanam
cūḍāmaṇibhir udghṛṣṭa
-pādapīṭhaṃ mahī
kṣitām
//
d: (
^bhujām
V)
śuśubhe tena cākrāntaṃ
maṅgalāyatanaṃ mahat
śrīvatsalakṣaṇaṃ vakṣaḥ
kaustubheneva k
ai
śavam
//
d: (
e
V
n
)
babhau bhūyaḥ kumāratvād
ādhirājyam
avāpya saḥ
rekhā
bhāvād upārūḍhaḥ
sāmagryam iva candramāḥ
//
b: (
adhirājyam
C J M V)
c: (
lekhā^
C)
prasannamukharāgaṃ taṃ
smitapūrvābhibhāṣ
iṇam
mūrtimantam amanyanta
viśvāsam anujīvinaḥ
//
b: (
aṇam
V)
sa puraṃ puruhūtaśrīḥ
kalpadrumanibhadhvaj
ām
kramamāṇaś cakāra dyāṃ
nāgenairāvataujasā
//
b: (
am
V
n
)
tasyaikasyocchritaṃ chattraṃ
mūrdhni tenāmalatviṣā
pūrvarājaviyog
auṣmyaṃ
kṛtsnasya jagato
hṛtam
//
c: (
^oṣmā
C)
d: (
hatam
S)(
hṛtaḥ
C)
dhūmād agneḥ śikh
āḥ
paścād
udayād aṃśavo raveḥ
so 'tītya tejas
āṃ
vṛttiṃ
samam evotthito guṇaiḥ
//
a: (
ā
C V)
c: (
ā
V
n
)
taṃ prītiviśadair netrair
anvayuḥ paurayoṣitaḥ
śaratprasannair jyotirbhir
vibhāvarya iv
a dhruvam
//
d: (
^oḍupam
C V
tp
)
ayodhyādevatāś cainaṃ
praśastāyatanārcitāḥ
anudadhyur anudhyeyaṃ
sāṃnidhyaiḥ pratimāgataiḥ
//
yāvan nāśyāyate vedir
abhiṣekajal
ā
plutā
tāvad evāsya velāntaṃ
pratāpaḥ prāpa duḥsahaḥ
//
b: (
^a^
V
n
)
vasiṣṭhasya guror mantrāḥ
sāyakās tasya dhanvinaḥ
kiṃ tat sādhyaṃ yad ubhaye
sādhayeyur na saṃgatāḥ
//
sa dharmasthasakhaḥ śaśvad
arthipratyarthināṃ svayam
dadarśa saṃśaya
cchedyān
vyavahārān atandritaḥ
//
c: (
^cchedān
V)
tataḥ param abhivyaktā
-saumanasyaniveditaiḥ
yuyoja pākābhimukhair
bhṛtyān vijñāpanāphalaiḥ
//
prajās tadguruṇā nadyo
nabhaseva vivardhitāḥ
tasmiṃs tu bhūyasīṃ vṛddhiṃ
nabhasye tā ivāyayuḥ
//
yad uvāca na tan mithyā
yad dadau na jahāra tat
so 'bhūd bhagnavrataḥ śatrūn
uddhṛtya
pratiropayan
//
d: (
utkhāya
V)
vayorūpavibhūtīnām
ekaikaṃ madakāraṇam
tāni tasmin
samastāni
na
tasy
otsiṣic
e
manaḥ
//
c: (
sametāni
C)
d: (
cāsy'
C S V)
d: (
ur
C V)
itthaṃ janitarāgāsu
prakṛtiṣv anuvāsaram
akṣobhyaḥ sa navo 'py āsīd
dṛḍhamūla iva drumaḥ
//
anityāḥ śatravo bāhyā
viprakṛṣṭāś ca te
yataḥ
ataḥ so 'bhyantarān nityān
ṣaṭ pūrvam ajayad ripūn
//
b: (
sadā
V
n
)
prasād
ābhimukhe
tasmiṃś
capalāpi svabhāvataḥ
nikaṣe hema
rekh
eva
śrīr āsīd anapāyinī
//
a: (
^a-sumukhe
C V)
c: (
^lekh''
C T V)
kātaryaṃ kevalā nītiḥ
śauryaṃ śvāpadaceṣṭitam
ataḥ siddhiṃ sametābhyām
ubhābhyām anviyeṣa saḥ
//
na tasya maṇḍale rājñ
o
nyastapraṇidhidīdhiteḥ
adṛṣṭam abhavat kiṃcid
vyabhrasyeva vivasvataḥ
//
a: (
āṃ
C
t
)
rātriṃdivavibhāg
eṣu
yad ādiṣṭaṃ mahīkṣitām
tat siṣeve niyogena
sa vikalpaparāṅmukhaḥ
//
a: (
ena
C
t
V)
mantraḥ pratidinaṃ tasya
babhūva saha mantribhiḥ
sa jātu sevyamāno 'pi
guptadvāro na sūcyate
//
pareṣu sveṣu
ca
kṣiptair
avijñātaparasparaiḥ
so 'pasarpair jajāgāra
yathākālaṃ svapann api
//
a: (
ni^
S)(
vi^
C)
durgāṇi durgrhāṇy āsaṃs
tasya roddhur api dviṣām
na hi siṃho gajāskandī
bhayād giriguhāśayaḥ
//
bahvyamukhyāḥ samārambhāḥ
pratyavekṣyā
niratyayāḥ
garbhaśālisadharmāṇas
tasya gūḍhaṃ vi
pecire
//
b: (
pratyavekṣā^
C)
d: (
^phelire
C)
apathena
pravavṛte
na jātūpacito 'pi saḥ
vṛddhau nadīmukhen
aiva
prasthānaṃ
lavaṇāmbhasaḥ
//
a: (
pravṛttena
V
t
)
c: (
eva
V)
d: (
hi saritpateḥ
C)
kāmaṃ pratkṛtivairāgyaṃ
sadyaḥ
śamayituṃ kṣamaḥ
yasya kāryaḥ pratīkāraḥ
sa tan naiv
odapādayat
//
b: (
satyaṃ
T)
d: (
opadāayet
C S
t
)
śakeṣv evābhavad yātrā
tasya śaktimataḥ sataḥ
samīraṇasahāyo 'pi
nāmbhaḥprārthī davānalaḥ
//
na dharmam arthakāmābhyāṃ
babādhe na ca tena tau
nārthaṃ kāmena kāmaṃ
vā
so 'rthena sadṛśas triṣu
//
c: (
ca
V
n
)
hīnāny anupakartḥṇi
pravṛddhāni vikurvate
tena madhyamaśaktīni
mitrāṇi shtāpitāny ataḥ
//
parātmanoḥ paricchidya
śaktyādīnāṃ balābalam
yayāv
ebhir
baliṣṭhaś
cet
parasmād āsta so 'nyathā
//
c: (
arīn ba^
C)
c: (
ariṃ viśiṣṭaś
V)
koś
en
āśrayaṇīyatvam
iti tasyārthasaṃgrahaḥ
ambugarbho hi jīmūtaś
cātakair abhi
nandyate
//
a: (
^ād ā^
V)
d: (
^gamyate
C V)
parakarmāpahaḥ so 'bhūd
udyataḥ sveṣu karmasu
āvṛṇod ātmano randhraṃ
randhr
eṣu praharan ripūn
//
d: (
e ca
V
n
)
d: (
prāharad
V
n
)
d: (
dviṣaḥ
C)(
dviṣām
V)
pitrā saṃvardhito nityaṃ
kṛtāstraḥ sāṃparāyikaḥ
tasya daṇḍavato daṇḍaḥ
svadehān na vyaśiṣyata
//
sarpasyeva śiroratnaṃ
nāsya śaktitrayaṃ paraḥ
sa cakarṣa para
smāt
tad
ayaskānta ivāyasam
//
c: (
^sthaṃ
C)
vāpīṣv iva sravantīṣu
vaneṣūpavaneṣv iva
sārthāḥ svairaṃ
svakīyeṣu
cerur veśmasv ivādriṣu
//
c: (
tadīyeṣu
C V)
tapo rakṣan sa vighnebhyas
taskarebhyaś ca saṃpadaḥ
yathāsvam āśramaiś cakre
varṇair
api
ṣaḍsaṃśabhāk
//
d: (
iva
C
t
V)
khanibhiḥ suṣuve ratnaṃ
kṣetraiḥ sasyaṃ vanair gajān
dideśa
vetanaṃ
tasmai
rakṣāsadṛśam eva bhūḥ
//
c: (
cetanaṃ
S)
sa guṇānāṃ balānāṃ ca
ṣaṇṇāṃ ṣaṇmukhavikramaḥ
babhūva viniyogajñaḥ
sādhanīyeṣu vastuṣu
//
iti kramāt prayuñjāno
rāja
nītiṃ caturvidhām
ā tīrthād apratīghātaṃ
sa tasyāḥ phalam ānaśe
//
b: (
daṇḍa^
C V)
kūṭayuddhavidhijñe 'pi
tasmin sanmārgayodhini
bheje 'bhisārikāvṛttiṃ
jayaśrīr vīra
gāminī
//
d: (
^kāminī
C V)
prāyaḥ pratāpabhagnatvād
arīṇāṃ tasya durlabhaḥ
raṇo gandhavipasyeva
gandha
bhinn
ānyadantinaḥ
//
d: (
^bhagn'^
C V)
pravṛddh
au
hīyate candraḥ
samudro 'pi tathāvidhaḥ
sa tu tasama
vṛddhiś
ca
na
cābhūt
tāv iva kṣay
ī
//
a: (
o
C M
v
V Cm)
c: (
^vṛttiś
V
n
)
d: (
yayau
V
t
)
d: (
am
V
t
)
santas tasyābhigamanād
atyarthaṃ mahataḥ kṛṣāḥ
udadher iva jīmūtāḥ
prāpur dātṛtvam arthin
aḥ
//
d: (
ām
V)
stūyamānaḥ sa jihrāya
stutyam eva samācaran
tathāpi
vavṛdhe
tasya
tatkāridveṣino yaśaḥ
//
c: (
paprathe
C V)
duritaṃ darśan
ena ghnaṃs
tattvārthena nudaṃs tamaḥ
prajāḥ
svatantrayāṃ
cakre
śaśvat sūrya ivoditaḥ
//
a: (
e nighnaṃs
V
p
)
c: (
vitamasaś
V)
indor agatayaḥ padme
sūryasya kumude 'ṃśavaḥ
guṇās tasya vipakṣe 'pi
guṇino lebhire 'ntaram
//
parābhisaṃdhānaparaṃ
yady
apy asya viceṣṭitam
jigīṣor aśvamedhāya
dharmyam
eva babhūva tat
//
b: (
yad
V
t
)
d: (
dharmam
V
n
)
evam udyan prabhāveṇa
śāstgranirdiṣṭavartmanā
vṛṣeva devo devānāṃ
rājñāṃ rājā
babhūva saḥ
//
d: (
rājā rājñāṃ
S V)
pañcamaṃ lokapālānāṃ
tam ūcuḥ sāmya
yogataḥ
bhūtānāṃ mahatām ṣaṣṭham
aṣṭamaṃ kulabhūbhṛtām
//
b: (
ūcuḥ sādharmya^
Ns
1
S
c
ct)
dūrāpavarjitacchattrais
tasyājñāṃ śāsanārpitām
dadhuḥ śirobhir bhūpālā
devaḥ
pauraṃdarīm iva
//
d: (
śeṣaṃ
V
n
)
ṛtvijaḥ sa tathānarca
dakṣiṇābhir mahākratau
yathā sādhāraṇībhūtaṃ
nāmāsya dhanadasya ca
//
indrād vṛṣṭir niyamitagadodrekavṛttir yamo 'bhūd
yādonāthaḥ śivajalapathaḥ karmaṇe naucarāṇām
pūrvāpekṣī tadanu vidadhe kośavṛddhiṃ kuberas
tasmin daṇḍopanatacaritaṃ bhejire lokapālāḥ
//
sa naiṣadhasy
ārtha
pateḥ sutāyām
utpādayām āsa niṣiddhaśatruḥ
anūnasāraṃ niṣadhān
nag
endrāt
putraṃ yam āhur niṣadhākhyam eva
//
a: (
ādhi^
Sk)
c: (
nar'^
Sk)
tenoru
vīryeṇa
pitā prajāyai
kalpiṣyamāṇena nananda
yūnā
su
vṛṣtiyogād iva jīvalokaḥ
sasyena saṃpattiphal
ātmakena
//
a: (
^kāryeṇa
V
n
)
b: (
kariṣyamāṇena
V
n
)
b: (
tutoṣa
C)
c: (
sad^
V
n
)
d: (
^onmukhena
J M Ns)
śabdādi nirviśya sukhaṃ cirāya
tasmin pratiṣṭhāpitarājaśabdaḥ
kaumudvateyaḥ kumudāvadātair
dyām arjitāṃ karmabhir āruroha
//
pautraḥ kuśasyāpi kuśeśay
ākṣaḥ
sasāgarāṃ sāgaradhīracetāḥ
ekātapoatrāṃ bhuvam ekavīraḥ
purārgalādīrghabhujo bubhoja
//
a: (
^ākhyaḥ
C
t
)
tasyānalaujās tanayas tadante
vaṃśaśriyaṃ prāpa nalābhidhānaḥ
yo naḍvalānīva gajaḥ pareṣāṃ
balāny amṛdnān nalinābhavaktraḥ
//
nabhaścarair gītayaśyāmatanuṃ tanūjam
nabhastalaśyāmatanuṃ tanūjam
khyātaṃ nabhaḥśabdamayena nāmnā
kāntaṃ nabhomāsam iva prajānām
//
tasmai
viṣrjyottarakosalānāṃ
dharmottaras
tat
prabhave
prabhutvam
mṛgair ajaryaṃ jaraspodaiṣṭam
adehabandhāya
punar
babandha
//
a: (
tasmin
V
n
)
b: (
sa pra^
S
c
)(
tat^prabhavaḥ
V
n
)
d: (
mano
V
n
)
tena dvipānām iva puṇḍarīko
rājñām ajayyo 'jani puṇḍarīkaḥ
śānte pitary āhṛtapuṇḍarīk
ā
yaṃ puṇḍarīkākṣam iv
āśritā
śrīḥ
//
c: (
aṃ
V
n
)
d: (iva
śritā
ct)
sa kṣemadhanvānam amoghadhanvā
putraṃ prajākṣemavidhānadakṣam
kṣmāṃ lambhayitvā kṣamayopapannaṃ
vane tapaḥ
kṣāntataraś
cacāra
//
d: (
kṣāma^tanuś
C V
n
)
anīkinīnāṃ samare 'grayāyī
tasyāpi devapratimaḥ suto 'bhūt
vyaśrūyatānīkapadāvasānaṃ
devādi nāma tridive 'pi yasya
//
pitā samārādhanatatpareṇa
putreṇa putrī sa yathaiva tena
putras tathaiv
ādhika
vatsalena
sa tena pitrā pitṛmān babhūva
//
c: (
ātmaja^
ct)
pūrvas tayor ātmasame ciroḍhām
ātmodbhave varṇacatuṣṭayasya
dhuraṃ nidhāyaikanidhir guṇānām
jagāma yajvā yajamānalokam
//
vaśī sutas tasya vaśaṃvadatvāt
sveṣām ivāsīd dviṣatām apīṣṭaḥ
sakṛd (?) vivignān api hi prayuktaṃ
mādhuryam īṣṭe hariṇān grahītum
//
ahīnagur nāma sa gāṃ samagrām
ahīnabāhudraviṇaḥ śaśāsa
yo
hīna
saṃsargaparāṅmukhatvād
mādhuryam īṣṭe hariṇān grahītum
//
c: (
'hīna^
C
t
)
guroḥ sa cānantaram antarjñaḥ
puṃsāṃ pumān ādya ivāvatīrṇaḥ
upakramair askhalitaiś caturbhiś
caturdigīśaś caturo babhūva
//
tasmin prayāte paralokayātrāṃ
jetary
arīṇāṃ tanayaṃ tadīyam
uccaiḥśirastvāj jitapāriyātraṃ
lakṣmīḥ siṣeve kila pāriyātram
//
b: (
yātari
T V
n
)
tasyābhavat sūnur udāraśīlaḥ
śilaḥ
śilāpaṭṭaviśālavakṣāḥ
jitāripakṣo 'pi śilīmukhair yaḥ
śālīnatām
avrajad
īḍyamānaḥ
//
b: (
śalaḥ
Ar)
d: (
āvrajad
Ar)
tam ātmasaṃpannam aninditātmā
kṛtvā
yuvānaṃ
yuvarājam eva
sukhāni so 'bhuṅkta sukh
oparodhi
vṛttaṃ hi rājñām uparuddhavṛttam
//
b: (
'yuvānaṃ
V
n
)
c: (
a^prarodhi
V
n
)
d: (
vārttaṃ
V
n
)
taṃ rāgabandhiṣv avitṛptam eva
bhogeṣu saubhāgyaviśeṣabhogyam
vilāsinīnām aratikṣamāpi
jarā vṛthā matsariṇī jahāra
//
unnābha ity udagtasnāmadheyas
tasyāyathārthonnatanābhhirandhraḥ
suto 'bhavat
paṅkajanābhakalpaḥ
kṛtsnasya nābhir nṛpamaṇḍalasya
//
c: (
āsīt sutaḥ
C V
n
)
tataḥ paraṃ vajradharaprabhāvas
tadātmajaḥ saṃyati vajraghoṣaḥ
babhūva vajrākarabhuṣaṇāyāḥ
patiḥ pṛthivyāḥ kila vajranābhaḥ
//
tasmin gate dyāṃ sukṛtopalabdhāṃ
tatsaṃbhavaṃ śaṅkhaṇam arṇavāntā
utkhātaśatruṃ vasudhopatasthe
ratnopahārair uditaiḥ khanibhyaḥ
//
tasyāvasāne haridaśvadhāmā
pitryaṃ prapede padam aśvirūpaḥ
velātaṭeṣūṣitasainikāśvaṃ
purāvido yaṃ
dhyuṣitāśvam
āhuḥ
//
d: (
vyuṣitāśvam
ct)
ārādhya viśveśvaram īśvareṇa
tena kṣiter viśva
saho 'dhi
jajñe
pātuṃ saho viśva
sakhaḥ
samagrāṃ
viśvaṃbharām ātmajamūrtir ātmā
//
b: (
^samo
V
n
)
c: (
^sahaḥ
V
n
)
b: (
vi^
ct)
aṃśe hiraṇyākśaripoḥ sa jāte
hiraṇyanābhe tanaye nayajñaḥ
dviṣām asahyaḥ sutarāṃ tarūṇāṃ
hiraṇyaretā sānilo 'bhūt
//
pitā pitḥṇām anṛṇas tam ante
vayasy anantāni sukhāni lipsuḥ
rājānam ājānuvilambibāhuṃ
kṛtvā kṛtī valkalavān babhūva
//
kausalya ity uttarakosalānāṃ
patyuḥ pataṃgānvayabhūṣaṇasya
tasyaurasaḥ somasutaḥ suto 'bhūn
netrotsavaḥ soma iva dvitīyaḥ
//
kausalya ity uttarakosalānāṃ
sa brahmabhūy
aṃ
gatim ājagāma
brahmiṣṭham ādhāya nije 'dhikāre
brahmiṣṭham eva svatanuprasūtam
//
b: (
āṃ
C V
n
)
yaśobhir ābrahma
sabhaṃ
prakāśaḥ
samyag mahīṃ śāsati śāsanāṅkām
prajāś ciraṃ suprajasi prajeśe
nanandur ānandajalāvilākṣyaḥ
//
a: (
^padaṃ
V
n
)
pātrīkṛtātmā gurusevanena
spṛṣṭ
ākṛtiḥ pattrarathendraketoḥ
taṃ putriṇ
āṃ
puṣkarapattranetraḥ
putraḥ samāropayad agrasaṃkhyām
//
b: (
spast'^
ct T)
c: (
aṃ
C
t
)
vaṃśasthitiṃ vaṃśakareṇa tena
saṃbhāvya bhāvī sa sakhā maghonaḥ
upa
spṛṣan sparśanivṛttalaulyas
tripuṣkareṣu
tridaśatvam
āpa
//
c: (
apa^
V
n
)
d: (
triṣu śāntim
V
n
)
tasya prabhānirjita
puṣpa-rāgaṃ
pauṣyaṃ tithau
puṣyam
asūta patnī
yasminn
apuṣyann udite samagrāṃ
puṣṭiṃ janāḥ
puṣya
iva dvitīye
//
a: (
^padma^
V
n
) (
^puṣpabāṇaṃ
C)
b: (
puṣpam
V
n
)
c: (
tasminn
ct)
d: (
puṣpa
V
n
)
mahīṃ mahecchaḥ parikīrya sūnau
manīṣiṇe jaiminaye 'rpitātmā
tasmāt
sayogād
adhigamya yogam
ajanmane 'kalpata janmabhīruḥ
//
c: (
sa yogyād
C)
tataḥ paraṃ tatprabhav
aḥ
prapede
dhruvopamey
o
dhruvasaṃdh
ir
urv
īm
yasminn abhūj jyāyasi satyasaṃdhe
saṃdhir dhruvaḥ saṃnamatām
arīṇām
//
a: (
aṃ
V
n
)
b: (
am
V
n
)
b: (
im
V
n
)
b: (
ī
V
n
)
d: (
nṛpāṇām
V
n
)
sute śiśāv eva sudarśanākhye
darśātyayendupriyadarśane saḥ
mṛgāyatākṣo mṛgayāvihārī
siṃhād avāpad vipadaṃ nṛsiṃhaḥ
//
svargāminas tasya tam
aikamatyād
amātyavargaḥ kulatantum ekam
anāthadīnāḥ prakṛtīr avekṣya
sāketanāthaṃ vidhivac cakāra
//
a: (
ekamatyā[ḥ]
V
n
)
vavendunā tan nabhasopameyaṃ
śāvaikasiṃhena ca kānanena
raghoḥ kulaṃ ku
ḍ
mala
paṅkajena
toyena cāprauṣhanarendram āsīt
//
c: (
ṭ
C P)
c: (
^puṣkareṇa
ct)
lokena bhāvī pitur eva tulyaḥ
saṃbhāvito
mauli
parigrahāt saḥ
dṛṣṭo hi vṛṇvan kalabhapramāṇo 'py
āśāḥ purovātam avāpya meghaḥ
//
b: (
maula^
V
n
)
taṃ rājavīthyām
adhihasti
yāntam
ādhoraṇālambit
am agryaveṣam
ṣaḍvarṣadeśiyam api prabhutvāt
praikṣanta paurāḥ pitṛgauraveṇa
//
a: (
atihastayantam
V
n
) (
adhihasti yantam
C)
b: (
a^
[
^madhyadeśam
C][
^pūrvakāyam
V
n
])
kāmaṃ na so 'kalpata paitṛkasya
siṃhāsanasya pratipūraṇāya
tejomahimnā punar
āvṛtātmā
tad vyāpa cāmīkarapiñjareṇa
//
c: (
āvitānaṃ
V
n
)
tasmād adhaḥ kiṃcid ivāvatīrṇāv
asaṃspṛśantau tapanīyapīṭham
sālaktakau bhūpatayaḥ prasiddhair
vavandire maulibhir asya pādau
//
maṇau mahānīla iti prabhāvād
alpapramāṇe 'pi yathā na mithyā
śabdo mahārāja iti
pratītas
tathaiva tasmin yuyuje 'rbhake 'pi
//
c: (
prayuktas
C)(
prasiddhaḥ
V
n
)
paryantasaṃcāritacāmarasya
kapolalolobhayakākapakṣat
tasyānanād uccarito vivādaś
cakshāla velāsv api nārṇavānām
//
nir
vṛttajāmbūnadapaṭṭa
śobhe
nyastaṃ lalāṭe tilakaṃ dadhānaḥ
tenaiva śūnyāny arisundarīṇāṃ
mukhāni sa smeramukhaś cakāra
//
a: (
ni^
V
n
)
a: (
^bandhe
C N P V
n
)
śirīṣapuṣp
ādhika
saukumāryaḥ
khedaṃ sa yāyād
api
śrutavṛddhayogāt
nitāntagurvīm api
cānu
bhāvād
dhuraṃ dharitryā bibharāṃ
babhūva
//
a: (
^opama^
V
n
)
b: (
atha
V
n
)
c: (
so
'nu^ ct)
d: (
cakāra
V
n
)
nyastākṣarām akṣarabhūmikāyāṃ
kārtsnyena gṛhṇāti lipiṃ na yāvat
sarvāṇi tāvac ch
rutavṛddhayogāt
phalāny
upāyuṅkta sa daṇḍanīteḥ
//
c: (
tāvat phalāni ś^
C V
n
)
d: (
sarvāṇy
C)(
pakvāny
V
n
)
urasy aparyāpta
bhāgā
prauḍhībhaviṣyantam udīkṣamāṇā
saṃjātalajjeva tam ātapatra
-chhāyāchalenopajugūha lakṣmīḥ
//
a: (
^bhogāt
V
n
)
anaśnuvānena yugopamānam
abaddha
maurvīkiṇalāñchanena
aspṛṣṭakhaḍgatsaruṇāpi cāsīd
rakṣāvatī tasya bhujena bhūmiḥ
//
b: (
alabdha^
Sk)
na kevalaṃ gacchati tasya kāle
yayuḥ śarīrāvayavā vivṛddhim
vaṃśyā guṇāḥ khalv api lokakāntāḥ
prārambhasūkṣmāḥ prathimānam āpuḥ
//
sa pūrvajanmāntaradṛṣṭapārāḥ
smarann ivākleśakaro gurūṇām
tisras trivargādhigamasya mūlaṃ
jagrāha vidyāḥ prakṛtīś ca pitryāḥ
//
vy
ūhya
sthitaḥ kiṃcid ivottarārdham
unnaddhacūḍo 'ñcitasvyajānuḥ
ākarṇam ākṛṣṭasabānadhanvā
vyarocat'; āst
e sa
vinīyamānaḥ
//
a: (
^uhya
C)
d: (
eṣu
J M Ns
1
)
atha madhu vanitāṃ netra
nirveśanīyaṃ
manasijatarupuṣpam rāga
bandha
pravālam
akṛtakavidhi sarvāṅgīṇam ākalpajātaṃ
vilasitapadam ādyaṃ yauvanaṃ sa prapede
//
a: (
^nirveśa^peyaṃ
C T V
n
)
b: (
^bandhi^
V
n
)
pratikṛtiracanābhayo
dūti
saṃdarśitābhyaḥ
samadhikatararūpāḥ śuddhasaṃtānakāmaiḥ
adhivividur amātyair āhṛtās tasya yūnaḥ
prathamaparigṛhīte śrībhuvau rājakanyāḥ
//
a: (
dūta^
V
n
)
agnivarṇam abhiṣicya rāghavaḥ
sve pade tanayam agnitejasam
śiśriye śrutavatām apaścimaḥ
paścime vayasi naimiṣaṃ vaśī
//
tatra tīrthasalilena dīrghikās
talpam antaritabhūmibhiḥ kuśaiḥ
saudhavāsam uṭaj
ena
vi
smṛtaḥ
saṃcikāya phalaniḥspṛhas tapaḥ
//
c: (
aiḥ sa
V
n
)
c: (
^smaran
C V
n
)
labdhapālanavidhau na tatsutaḥ
khedam āpa guruṇā hi medinī
bhoktum eva bhujanirjitadviṣā
na prasādhayitum asya kalpitā
//
so 'dhikāram
abhikaḥ
kulocitaṃ
kāścana svayam avartayat samāḥ
taṃ
niveśya saciveṣv ataḥ paraṃ
strīvidheyanavayauvano 'bhavat
//
a: (
adhipaḥ
C V
n
)
c: (
saṃ^
ct T)
kāminīsahacarasya kāminas
tasya veśmasu mṛdaṅganādiṣu
ṛddhimantam adhikarddhir uttaraḥ
pūrvam utsavam apohad utsavaḥ
//
indriyārthapariśūnyam akṣarmaḥ
soḍhum ekam api sa kṣaṇātaram
antare ca
viharan divāniśaṃ
na vyapaikṣata samutsukāḥ prajāḥ
//
c: (
antar eva
ct)
gauravād yad api jātu mantriṇāṃ
darśanaṃ prakṛtikāṅkṣitaṃ dadau
tad gavākṣavivarāvalambinā
kevalena caraṇena kalpitam
//
taṃ kṛtapraṇatayo 'nujīvinaḥ
komal
ātma
nakharāga
rūṣitam
bhejire navadivākarātapa
-spṛṣṭapaṅkajatulādhirohaṇam
//
b: (
^āṃśu^
C V
n
)
b: (
^bhūṣitam
C V
n
)
yuvanonnatavilāsinīstana
-kṣobhalolakamalāś ca dīrghikāḥ
gūḍhamohanagṛhās tadambubhiḥ
sa vyagāhata vigāḍhamanmathaḥ
//
tatra sekahṛtalocanāñjanair
dhautarāgaparipāṭalādharaiḥ
aṅganās tam adhikaṃ vyalobhayann
arpita
prakṛti
kāntibhir mukhaiḥ
//
d: (
^prakṛta^
J M Ns)
ghrāṇakāntamadhugandhakarṣiṇīḥ
pānabhūmiracanāḥ priyā
sakhaḥ
abhy
apadyata sa vāsitāsakhaḥ
puṣpitāḥ kamalinīr iva dvipaḥ
//
b: (
^vṛtaḥ
C V
n
)
c: (
praty^
C)
sātirekamada
kāraṇaṃ
rahas
tena dattam abhileṣur aṅganāḥ
tābhir apy upahṛtaṃ mukhāsavaṃ
so 'pibad bakulatulyadohadaḥ
//
a: (
^gandhinaṃ
T)
aṅkam aṅkaparivartanocite
tasya ninyatur aśūnyatām ubhe
vallakī ca hṛdayaṃgamasvanā
valgu
vāg api ca vāmalocanā
//
d: (
mañju^
C V
n
)
sa svayaṃ prahatapuṣkaraḥ kṛtī
lolamālyavalayo
haran
manaḥ
nartakīr abhinayātilaṅghinīḥ
pārśvavartiṣu guruṣv alajjavat
//
b: (
'haran
V
n
)
cār
u
nṛtyavigame ca tanmukhaṃ
svedabhinnatilakaṃ pariśramāt
premadattavadanāni
aḥ
manaḥ
so 'nv
ajīvad amarālakeśvarau
//
a: (
u^
S)
c: (
aṃ
V
n
)
d: (
anv^
V
n
)(
aty^
ct)
tasya sāvaraṇa
dṛṣṭa
saṃdhayaḥ
kāmyavastuṣu naveṣu saṅginaḥ
vallabhābhir upasṛtya cakrire
sāmi
bhukta
viṣayāḥ samāgamāḥ
//
a: (
^dṛṣṭi^
C
t
)
d: (
^mukta^
J)
aṅgulīkisalayāgratarjanaṃ
bhrūvibhaṅgakuṭilaṃ ca vīkṣitam
mekhalābhir asakṛc ca bandhanaṃ
vañcayan praṇayinīr avāpa saḥ
//
tena dūti
viditaṃ
niṣeduṣā
pṛṣṭhataḥ suratavārarātriṣu
śuśruve priyajanasya kātaraṃ
vipralambhapariśaṅkino vacaḥ
//
a: (
^gaditaṃ
C)
laulyam etya gṛhiṇīparigrahān
nartakīṣv asulabhāsu tadvapuḥ
vartate sma sa kathaṃcid ālikhann
aṅgulīkṣaraṇasannavartikaḥ
//
premagarvitavipakṣamatsarād
āyatāc ca madanān mahīkṣitam
ninyur utsavavidhicchalena taṃ
devya ujjitaruṣaḥ kṛtārthatām
//
prātar etya paribhogaśobhinā
darśanena kṛtakhaṇḍanavyathāḥ
prāñjaliḥ praṇayinīḥ prasādayan
so 'dunot
praṇaya
mantharaḥ punaḥ
//
d: (
grahaṇa^
V
n
)
svapnakīrtitavipakṣam aṅganāḥ
darśanena kṛtakhaṇḍanavyathāḥ
pracchadāntagalitāśrubindubhiḥ
krodhabhinnavalayair vivartanaiḥ
//
kḷptapuṣpaśayanāṃl latāgṛhān
etya dūtikṛtamārgadarśanaḥ
anvabhūt parijanāṅganārataṃ
so 'varodhabhayavepathūttaram
//
nāma vallabhajanasya te mayā
prāpya bhāgyam api tasya kāṅkṣ
yate
lolupaṃ
bata
mano mameti taṃ
gotraviskhalitam ūcur aṅganāḥ
//
b: (
ate
V
n
)
c: (
nanu
J M Ns)
cūrṇababhru lulitasragākulaṃ
chinnamekhalam alaktakāṅkitam
utthitasya śayanaṃ vilāsinas
tasya vibhramartatāny apāvṛṇot
//
sa svayaṃ caraṇarāgam ādadhe
yoṣitaṃ na
ca
tathā samāhitaḥ
lobhyamānanayanaḥ ślathāṃśukair
mekhalāguṇapadair nitambibhiḥ
//
b: (
tu
C V
n
)
cumban
e vipari
vartitādharaṃ
hastarodhi raśanāvighaṭṭane
vighniteccham api tasya sarvato
manmathendhanam abhūd vadhūratam
//
a: (
eṣu pari^
Pr ŚP Suk)
darpaṇeṣu paribhogadarśinīr
narmapūrvam anupṛṣṭha
saṃsthitaḥ
chāyayā smitamanojñayā vadhūr
hrīnimīlita
mukhīś
cakāra saḥ
//
b: (
^saṃśrayaḥ
C)
d: (
^dṛśaś
C V
n
)
kaṇṭhasaktamṛdubāhubandhanaṃ
nyastapādatalam agrapādayoḥ
prārthayant
a
śayanotthitaṃ priyās
taṃ niśātyayavisargacumbanam
//
c: (
i
C)
prekṣya darpaṇatalstham ātmano
rājaveṣam ati
śakra
śobhinam
pipriye
sa na
tathā
yathā yuvā
vyaktalakṣm
a
paribhoga
maṇḍanam
//
b: (
^śakta^
C)
c: (
na sa
ct)
c: (
yuvā yathā
C)
d: (
a^
paribhoga^
maṇḍalam
S
t
)
mitrakṛtyam
apa
diśya pārśvataḥ
prasthitaṃ tam anavasthitaṃ priyāḥ
vidma
he
śaṭha palāyanacchalāny
añjaseti rurudhuḥ kacagrahaiḥ
//
a: (
upa^
V
n
)
c: (
te
C V
n
)
tasya nirdayaratiśramālasāḥ
kaṇṭhasūtram apa
diśya
yoṣitaḥ
adhyaśerata bṛhad (?) bhujāntaraṃ
pīvarastanavilupta
candanam
//
b: (
^vidhya
V
n
)
d: (
^kuṅkuman
V
n
)
saṃgamāya niśi gūḍhacāriṇaṃ
cāradūtikathitaṃ pur
o
gatāḥ
vañcayiṣyasi
kutas
tamovṛt
aḥ
kāmuketi cakṛṣus tam aṅganāḥ
//
b: (
o^
ct)
c: (
na nas
C V
n
)
c: (
āḥ
V
n
)
yoṣitām uḍupater ivāciṣāṃ
sparśanirvṛtim asāv
an
āpnuvan
āruroha kumudākaropamāṃ
rātrijāgaraparo divāśayaḥ
//
b: (
av'^
ct)
veṇunā daśanapīḍitādharā
vīṇayā nakhapadāṅkit
oravaḥ
śilapakārya ubhayena vejitās
taṃ vijihmanayanā vy
alobhayan
//
b: (
^orasaḥ
C V
n
)
d: (
^alokayan
C V
n
)
aṅgasattvavacanāśrayaṃ mithaḥ
strīṣu nṛtyam upadhāya darśayan
sa prayoganipuṇaiḥ prayoktṛbhiḥ
saṃ
jagharṣa
saha mitrasaṃnidhau
//
d: (
^jaharṣa
V
n
)
aṃsalambikuṭajārjunasrajas
tasya nīparajasāṅgarāgiṇaḥ
prāvṛṣi pramadabarhiṇeṣv abhūt
kṛtimādriṣu vihāravibhramaḥ
//
vigrahāc ca śayane parāṅmukhīr
nānunetum abalāḥ sa tatvare
ācakāṅkṣa ghanaśabdaviklavās
tā vivṛtya viśatīr bhujāntaram
//
kārttikīṣu savitānaharmyabhāg
yāminīṣu lalitāṅganāsakhaḥ
anvabhuṅkta surata
śram
āpah
āṃ
meghamuktaviśad
āṃ
sa candrik
ām
//
c: (
^klam'^
C V
n
)
c: (
ā
[
ḥ
] V
n
?)
d: (
āḥ
V
n
)
d: (
āḥ
V
n
)
saikataṃ ca sarayūṃ vivṛṇvatīṃ
śroṇibimbam iva haṃsamekhal
am
svapriyāvilasitānukāriṇīṃ
saudhajālvivarair vyalokayat
//
b: (
ām
C
t
V
n
)
marmarair aguru
dhūpagandhibhir
vyaktahemarśanais tam ekataḥ
jahrur
ā
grathanamokṣalolupaṃ
haimanair nivsanaiḥ sumadhyamāḥ
//
a: (
^dhūma^dhūpitaiḥ
V
n
)
c: (
ud^
C)
arpitastimitadīpadṛṣṭayo
garbhaveśmasu nivātakukṣiṣu
tasya sarvasuratāntarakṣamāḥ
sākṣitāṃ śiśirarātrayo yayuḥ
//
dakṣiṇena pavanena saṃbhṛtaṃ
prekṣya cūtakusumaṃ sapallavam
anvanaiṣur ava
dhūta
vigrahās
taṃ durutsahaviyogam aṅganāḥ
//
c: (
^kīrṇa^
C V
n
)
tāḥ svam aṅkam adhiropya dolayā
preṅkhayan
parijan
āpaviddhayā
muktarajju nibiḍaṃ bhayacchalāt
kaṇṭhabandhanam avāpa bāhubhiḥ
//
b: (
preṣayan
V
n
)
b: (a^
prabaddhayā
V
n
)
taṃ payodhara
niṣakta
candanair
mauktikagrathitacārubhūṣaṇaiḥ
grīṣmaveṣavidhibhiḥ siṣevire
śroṇilambimaṇimekhal
āḥ
priyāḥ
//
a: (
^niṣikta^
ct)
d: (
aiḥ
ct S
c
)
yat sa
bhagna
sahakāram āsavaṃ
raktapāṭalasamāgamaṃ papau
tena tasya madhunirgamāt kṛśaś
cittayonir abhavat punarnavaḥ
//
a: (
lagna^
ct)
evam indriyasukhāni nirviśann
anyakāryavimukhaḥ sa pārthivaḥ
ātmalakṣaṇaniveditān ṛtūn
atyavāhayad anaṅga
vāhitaḥ
//
d: (
^mohitaḥ
C V
n
)
taṃ pramattam api na prabhāvataḥ
śekur ākramitum anyapārthivāḥ
āmayas tu ratirāgasaṃbhavo
dakṣaśāpa iva candram akṣiṇot
//
dṛṣṭadoṣam api tan na so 'tyajat
saṅgavastu bhiṣajām
anāśravaḥ
svādubhis
tu
viṣayair hṛtas tato
duḥkham indriyagaṇo
nivāryate
//
b: (
anāśrayam
V
n
)
c: (
ca
V
n
)
d: (
hi vāryate
S V
n
)
tasya pāṇḍuvadanālpabhūṣaṇā
sāvalambagamanā mṛdusvanā
yakṣmaṇāpi
parihānir āyayau
kāmayānasamavasthayā tulām
//
c: (
'ṅga^
C)
c: (
rājayakṣma^
ct)
vyoma paścimakalāsthitendu
vā
paṅkaśeṣam iva gharmapalvalam
rājñi tatkulam abhūt kṣayāture
vāmanārcir iva dīpabhājanam
//
a: (
^vat
V
n
)
bāḍham eṣu
divaseṣu
karma sādhayati putrajanmane
ity adarśitarujo 'sya mantriṇaḥ
śaśvad ūcur aghaśaṅkinīḥ prajāḥ
//
a: (
gūḍham
C V
n
)
a: (
eṣa
ct)
sa tv anekavanitāsakho 'pi san
pāvanīm anavalokya saṃtatim
vaidyayatnaparibhāvinaṃ gadaṃ
na pradīpa iva vāyum atyagāt
//
taṃ gṛhopavana eva saṃgatāḥ
paścimakratuvidā purodhasā
rogaśāntim
apa
diśya mantriṇaḥ
saṃbhṛte śikhini gūḍham ādadhuḥ
//
c: (
upa^
V
n
)
taiḥ kṛtaprakṛtimukhyasaṃgrahair
āśu tasya sahadharmacāriṇī
sādh
u
dṛṣṭaśubhagarbhalakṣaṇā
pratyapadyata narādhipaśriyam
//
c: (
u^
C S)
tasyās tathāvidhanarendravipattiśokād
uṣṇair vilocanajalaiḥ prathamābhitaptaḥ
nirvāpitaḥ kanakakumbhamukh
ojjhitena
vaṃśābhiṣeka
vidhinā
śiśireṇa garbhaḥ
//
c: (
^ostthitena
V
n
)
d: (
vaṃy'^
C)
d: (
^payasā
C V
n
)
taṃ
bhāvāya
prasavasamayākāṅkṣiṇīnāṃ prajānām
antargūḍhaṃ kṣitir iva
babhau
bījamuṣṭiṃ dadhānā
maulaiḥ sārdhaṃ sthavirasacivair
hema
siṃhāsanasthā
rājñī rājyaṃ vidhivad aśiṣad bhartur avyāhatājñā
//
a: (
bhāvārthaṃ
J M Ns)(
bhūtyarthaṃ
C V
n
)
b: (
nabho^
ct)
c: (
haima^
C)
ADDITIONAL VERSES (KṢEPAKA)
ākīryamāṇam āsanna
-vidhibhiḥ samidāharaiḥ
vaikhānasair adṛśyāgni
-pratyudgamanavṛttibhiḥ
//
imāṃ devīm ṛtusnātāṃ
smṛtvā
sapadi satvaraḥ
pradakṣiṇakriyātītas
tasyāḥ kopam ajījanaḥ
//
b: (
śrutvā
)
d: (
tasyāṃ tvaṃ sādhu nācaraḥ
)
tāmralalāṭajāṃ
rekhāṃ
bibhratī sāsitetarām
saṃdhyā prātipadeneva
pratibhinnā
himāṃśunā
//
a: (
lekhāṃ
)
d: (
dyuti^bhinnā
)
gāndharvam astraṃ tad itaḥ pratīccha
prayogasaṃhāravibhaktamantram
saṃdhyā prātipadeneva
na cārihiṃsā vijayaḥ svahaste
//
nidrāvaśaṃ tvayi gate śaśinā kathaṃcid
ātmānam ānana
rucā
bhavato vi
yujya
lakṣmīr vibhātasamaye
'pi hi
darśanena
paryutsukā praṇay
inī
niśi khaṇḍiteva
//
b: (
^rucir
)
b: (
^nodya
)
c: (
priya^
)
d: (
anī
)
mandaṃ vivāti himasaṃbhṛtaśītabhāvaḥ
saṃsṛjyate sarasijair aruṇāṃśubhinnaiḥ
saurabhyam
īpsur
iva te mukhamārutasya
yan no guṇān prati niśāpariṇāmavāyuḥ
//
c: (
āptum
)
iti sa
vihata
nidras talpam alpetar
āṃśaḥ
suragaja iva gaṅgāsaikataṃ supratīkaḥ
parijanavanitānāṃ pādayor vyāpṛtānāṃ
valayamaṇividiṣṭaṃ pracchadāntaṃ mumoca
//
a: (
vigata^
)
a: (
^āśaḥ
)
sa tatra mañceṣu vimānakalpeṣv
ākalpasaṃmūrchitarūpaśobhān
siṃhāsanasthān nṛpatīn
apaśyat
yūpān praśastān iva haimaved
īn
//
c: (
dadarśa
)
d: (
īḥ
)
yadā yadā rājakumārikāsau
na pūrvapūrvaṃ ganayāṃ cakāra
tadā tadā nāmitarepharekhām
āśālatā pallavinī babhūva
//
lalāṭabaddhabhṛkuṭītaraṅgais
tanutyajāṃ dantanipīḍitoṣṭhaiḥ
ātastare bhallanikṛttakaṇṭhair
huṃkāragarbhair dviṣatāṃ śirobhiḥ
//
atha vīkṣya guṇaiḥ pratiṣṭhitaṃ
prakṛtiṣv ātmajam ābhigamikaiḥ
padavīṃ pariṇāma
deśinīṃ
raghur ādatta vanāntagāminīm
//
c: (
^deśitāṃ
)
namas trimūrtaye tubhyaṃ
guṇatrayavibhāgāya
prāk sṛṣṭe[ḥ] kevalātmane
paścād bhad[r]am upeyuṣe
//
te 'pi tūrṇam avagamya śāmbhavam
āsamāharaṇakarmatatparāḥ
svāṃ sakṣiptatikarkaśaṃ hi tac
cikṣipur daśāarathātmajāgrataḥ
//
nistriṃśakalpasya nidher jalānām
eṣā tamāladruma
rāja
nīlā
dūrād arālabhru vibhāti velā
kalaṅka
rekhā
malineva dhārā
//
b: (
^rāji^
N
v
)
d: (
^rāji^
N
v
)
pratyāgatau tatra cirapravāsād
apaśyatāṃ dāśarathī jananyau
kumudvatī śītamarīcilekhe
diveva rūpāntaradurvibhāvye
//
keyaṃ vane lakṣmaṇa lakṣmaṇeti
dīnākṣaraṃ roditi yoṣid uccaiḥ
āṃ jñātam eṣā janakātmajeti
kavir vicintyāntikam ājagāma
//
tad ākarṇya
muner vākyaṃ
rāmo rājīvalocanaḥ
samaṃ
harṣaviṣādābhyāṃ
yuyuje nītikovidaḥ
//
a: (
vacas tasya
)
c: (
saha
)
d: (
yuktas taṃ prktavān munim
)
gaccha lakṣmaṇa śīghraṃ tvaṃ
mā bhūd dharmaviparyayaḥ
tyāgo vāpi
vadho vāpi
sādhūnām ubhayaṃ samam
//
c: (
parityāgo
)
tasmād babhūvātha dalābhidhāno
dal
ānvitaḥ padmadal
ābhadṛṣṭiḥ
kund
āgra
danto
ripudantisiṃhaḥ
patiḥ pṛthivyāḥ kulakair ivenduḥ
//
b: (
dam^
)(
day^
)
b: (
^ākṣa^
)
b: (
^dṛṣṭaḥ
)
c: (
^ānta^, ^ābha^
)
c: (^
āvadāto
)
c: (
^āvadātaiś caritair viśuddhaḥ
)
hitv
ātha bhogāṃs
tapasottamena
triviṣṭapaṃ prāptavati kṣitīśe
tadātmajaḥ sāgaradhīracetāḥ
śaśāsa pṛthvīṃ sakalāṃ nṛsomaḥ
//
a: (
^opabhogāṃs
)