kasyacit tv atha kālasya
rājā daśarathaḥ sutam
bharataṃ kekayīputram
abravīd raghunandanaḥ
//
ayaṃ kekayarājasya
putro vasati putraka
tvāṃ netum āgato vīra
yudhājin mātulas tava
//
śrutvā daśarathasyaitad
bharataḥ kekayīsutaḥ
gamanāyābhicakrāma
śatrughnasahitas tadā
//
āpṛcchya pitaraṃ śūro
rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam
mātṝṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ
śatrughnasahito yayau
//
yudhājit prāpya bharataṃ
saśatrughnaṃ praharṣitaḥ
svapuraṃ prāviśad vīraḥ
pitā tasya tutoṣa ha
//
sa tatra nyavasad bhrātrā
saha satkārasatkṛtaḥ
mātulenāśvapatinā
putrasnehena lālitaḥ
//
tatrāpi nivasantau tau
tarpyamāṇau ca kāmataḥ
bhrātarau smaratāṃ vīrau
vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam
//
rājāpi tau mahātejāḥ
sasmāra proṣitau sutau
ubhau bharataśatrughnau
mahendravaruṇopamau
//
sarva eva tu tasyeṣṭāś
catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ
svaśarīrād vinirvṛttāś
catvāra iva bāhavaḥ
//
teṣām api mahātejā
rāmo ratikaraḥ pituḥ
svayambhūr iva bhūtānāṃ
babhūva guṇavattaraḥ
//
gate ca bharate rāmo
lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ
pitaraṃ devasaṃkāśaṃ
pūjayāmāsatus tadā
//
pitur ājñāṃ puraskṛtya
paurakāryāṇi sarvaśaḥ
cakāra rāmo dharmātmā
priyāṇi ca hitāni ca
//
mātṛbhyo mātṛkāryāṇi
kṛtvā paramayantritaḥ
gurūṇāṃ gurukāryāṇi
kāle kāle 'nvavaikṣata
//
evaṃ daśarathaḥ prīto
brāhmaṇā naigamās tathā
rāmasya śīlavṛttena
sarve viṣayavāsinaḥ
//
sa hi nityaṃ praśāntātmā
mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate
ucyamāno 'pi paruṣaṃ
nottaraṃ pratipadyate
//
kathaṃcid upakāreṇa
kṛtenaikena tuṣyati
na smaraty apakārāṇāṃ
śatam apy ātmavattayā
//
śīlavṛddhair jñānavṛddhair
vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ
kathayann āsta vai nityam
astrayogyāntareṣv api
//
kalyāṇābhijanaḥ sādhur
adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ
vṛddhair abhivinītaś ca
dvijair dharmārthadarśibhiḥ
//
dharmārthakāmatattvajñaḥ
smṛtimān pratibhāvanān
laukike samayācare
kṛtakalpo viśāradaḥ
//
śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca
puruṣāntarakovidaḥ
yaḥ pragrahānugrahayor
yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ
//
āyakarmaṇy upāyajñaḥ
saṃdṛṣṭavyayakarmavit
śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu
prāpto vyāmiśrakeṣv api
//
arthadharmau ca saṃgṛhya
sukhatantro na cālasaḥ
vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ
vijñātārthavibhāgavit
//
ārohe vinaye caiva
yukto vāraṇavājinām
dhanurvedavidāṃ śreṣṭho
loke 'tirathasaṃmataḥ
//
abhiyātā prahartā ca
senānayaviśāradaḥ
apradhṛṣyaś ca saṃgrāme
kruddhair api surāsuraiḥ
//
anasūyo jitakrodho
na dṛpto na ca matsarī
na cāvamantā bhūtānāṃ
na ca kālavaśānugaḥ
//
evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ
prajānāṃ pārthivātmajaḥ
saṃmatas triṣu lokeṣu
vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ
buddhyā bṛhaspates tulyo
vīryeṇāpi śacīpateḥ
//
tathā sarvaprajākāntaiḥ
prītisaṃjananaiḥ pituḥ
guṇair viruruce rāmo
dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ
//
tam evaṃvṛttasampannam
apradhṛṣyaparākramam
lokapālopamaṃ nātham
akāmayata medinī
//
etais tu bahubhir yuktaṃ
guṇair anupamaiḥ sutam
dṛṣṭvā daśaratho rājā
cakre cintāṃ paraṃtapaḥ
//
eṣā hy asya parā prītir
hṛdi samparivartate
kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy
abhiṣiktam ahaṃ priyam
//
vṛddhikāmo hi lokasya
sarvabhūtānukampanaḥ
mattaḥ priyataro loke
parjanya iva vṛṣṭimān
//
yamaśakrasamo vīrye
bṛhaspatisamo matau
mahīdharasamo dhṛtyāṃ
mattaś ca guṇavattaraḥ
//
mahīm aham imāṃ kṛtsnām
adhitiṣṭhantam ātmajam
anena vayasā dṛṣṭvā
yathā svargam avāpnuyām
//
taṃ samīkṣya mahārājo
yuktaṃ samuditair guṇaiḥ
niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ
yuvarājam amanyata
//
nānānagaravāstavyān
pṛthagjānapadān api
samānināya medinyāḥ
pradhānān pṛthivīpatiḥ
//
atha rājavitīrṇeṣu
vividheṣv āsaneṣu ca
rājānam evābhimukhā
niṣedur niyatā nṛpāḥ
//
sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ
purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ
upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau
sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ
//
tataḥ pariṣadaṃ sarvām
āmantrya vasudhādhipaḥ
hitam uddharṣaṇaṃ cedam
uvācāpratimaṃ vacaḥ
//
dundubhisvanakalpena
gambhīreṇānunādinā
svareṇa mahatā rājā
jīmūta iva nādayan
//
so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair
narendraiḥ paripālitam
śreyasā yoktukāmo 'smi
sukhārham akhilaṃ jagat
//
mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ
panthānam anugacchatā
prajā nityam atandreṇa
yathāśakty abhirakṣatā
//
idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya
lokasya caratā hitam
pāṇḍur asyātapatrasya
chāyāyāṃ jaritaṃ mayā
//
prāpya varṣasahasrāṇi
bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ
jīrṇasyāsya śarīrasya
viśrāntim abhirocaye
//
rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi
durvahām ajitendriyaiḥ
pariśrānto 'smi lokasya
gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan
//
so 'haṃ viśramam icchāmi
putraṃ kṛtvā prajāhite
saṃnikṛṣṭān imān sarvān
anumānya dvijarṣabhān
//
anujāto hi me sarvair
guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ
puraṃdarasamo vīrye
rāmaḥ parapuraṃjayaḥ
//
taṃ candram iva puṣyeṇa
yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam
yauvarājyena yoktāsmi
prītaḥ puruṣapuṃgavam
//
anurūpaḥ sa vo nātho
lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ
trailokyam api nāthena
yena syān nāthavattaram
//
anena śreyasā sadyaḥ
saṃyojyāham imāṃ mahīm
gatakleśo bhaviṣyāmi
sute tasmin niveśya vai
//
iti bruvantaṃ muditāḥ
pratyanandan nṛpā nṛpam
vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ
nardantam iva barhiṇaḥ
//
tasya dharmārthaviduṣo
bhāvam ājñāya sarvaśaḥ
ūcuś ca manasā jñātvā
vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam
//
anekavarṣasāhasro
vṛddhas tvam asi pārthiva
sa rāmaṃ yuvarājānam
abhiṣiñcasva pārthivam
//
iti tadvacanaṃ śrutvā
rājā teṣāṃ manaḥpriyam
ajānann iva jijñāsur
idaṃ vacanam abravīt
//
kathaṃ nu mayi dharmeṇa
pṛthivīm anuśāsati
bhavanto draṣṭum icchanti
yuvarājaṃ mamātmajam
//
te tam ūcur mahātmānaṃ
paurajānapadaiḥ saha
bahavo nṛpa kalyāṇā
guṇāḥ putrasya santi te
//
divyair guṇaiḥ śakrasamo
rāmaḥ satyaparākramaḥ
ikṣvākubhyo hi sarvebhyo
'py atirakto viśāmpate
//
rāmaḥ satpuruṣo loke
satyadharmaparāyaṇaḥ
dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca
śīlavān anasūyakaḥ
//
kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ
kṛtajño vijitendriyaḥ
mṛduś ca sthiracittaś ca
sadā bhavyo 'nasūyakaḥ
//
priyavādī ca bhūtānāṃ
satyavādī ca rāghavaḥ
bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ
brāhmaṇānām upāsitā
//
tenāsyehātulā kīrtir
yaśas tejaś ca vardhate
devāsuramanuṣyāṇāṃ
sarvāstreṣu viśāradaḥ
//
yadā vrajati saṃgrāmaṃ
grāmārthe nagarasya vā
gatvā saumitrisahito
nāvijitya nivartate
//
saṃgrāmāt punar āgamya
kuñjareṇa rathena vā
paurān svajanavan nityaṃ
kuśalaṃ paripṛcchati
//
putreṣv agniṣu dāreṣu
preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca
nikhilenānupūrvyā ca
pitā putrān ivaurasān
//
śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ
kaccit karmasu daṃśitāḥ
iti naḥ puruṣavyāghraḥ
sadā rāmo 'bhibhāṣate
//
vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ
bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ
utsaveṣu ca sarveṣu
piteva parituṣyati
//
satyavādī maheṣvāso
vṛddhasevī jitendriyaḥ
vatsaḥ śreyasi jātas te
diṣṭyāsau tava rāghavaḥ
diṣṭyā putraguṇair yukto
mārīca iva kaśyapaḥ
//
balam ārogyam āyuś ca
rāmasya viditātmanaḥ
āśaṃsate janaḥ sarvo
rāṣṭre puravare tathā
//
abhyantaraś ca bāhyaś ca
paurajānapado janaḥ
striyo vṛddhās taruṇyaś ca
sāyamprātaḥ samāhitāḥ
//
sarvān devān namasyanti
rāmasyārthe yaśasvinaḥ
teṣām āyācitaṃ deva
tvatprasādāt samṛdhyatām
//
rāmam indīvaraśyāmaṃ
sarvaśatrunibarhaṇam
paśyāmo yauvarājyasthaṃ
tava rājottamātmajam
//
taṃ devadevopamam ātmajaṃ te
sarvasya lokasya hite niviṣṭam
hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ
mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi
//
teṣām añjalipadmāni
pragṛhītāni sarvaśaḥ
pratigṛhyābravīd rājā
tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ
//
aho 'smi paramaprītaḥ
prabhāvaś cātulo mama
yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ
yauvarājyastham icchatha
//
iti pratyarcya tān rājā
brāhmaṇān idam abravīt
vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca
teṣām evopaśṛṇvatām
//
caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ
puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ
yauvarājyāya rāmasya
sarvam evopakalpyatām
//
kṛtam ity eva cābrūtām
abhigamya jagatpatim
yathoktavacanaṃ prītau
harṣayuktau dvijarṣabhau
//
tataḥ sumantraṃ dyutimān
rājā vacanam abravīt
rāmaḥ kṛtātmā bhavatā
śīghram ānīyatām iti
//
sa tatheti pratijñāya
sumantro rājaśāsanāt
rāmaṃ tatrānayāṃcakre
rathena rathināṃ varam
//
atha tatra samāsīnās
tadā daśarathaṃ nṛpam
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca
dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ
//
mlecchāś cāryāś ca ye cānye
vanaśailāntavāsinaḥ
upāsāṃcakrire sarve
taṃ devā iva vāsavam
//
teṣāṃ madhye sa rājarṣir
marutām iva vāsavaḥ
prāsādastho rathagataṃ
dadarśāyāntam ātmajam
//
gandharvarājapratimaṃ
loke vikhyātapauruṣam
dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ
mattamātaṃgagāminam
//
candrakāntānanaṃ rāmam
atīva priyadarśanam
rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ
dṛṣṭicittāpahāriṇam
//
gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ
hlādayantam iva prajāḥ
na tatarpa samāyāntaṃ
paśyamāno narādhipaḥ
//
avatārya sumantras taṃ
rāghavaṃ syandanottamāt
pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ
prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt
//
sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ
prāsādaṃ narapuṃgavaḥ
āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ
saha sūtena rāghavaḥ
//
sa prāñjalir abhipretya
praṇataḥ pitur antike
nāma svaṃ śrāvayan rāmo
vavande caraṇau pituḥ
//
taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve
kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ
gṛhyāñjalau samākṛṣya
sasvaje priyam ātmajam
//
tasmai cābhyudyataṃ śrīmān
maṇikāñcanabhūṣitam
dideśa rājā ruciraṃ
rāmāya paramāsanam
//
tad āsanavaraṃ prāpya
vyadīpayata rāghavaḥ
svayeva prabhayā merum
udaye vimalo raviḥ
//
tena vibhrājitā tatra
sā sabhābhivyarocata
vimalagrahanakṣatrā
śāradī dyaur ivendunā
//
taṃ paśyamāno nṛpatis
tutoṣa priyam ātmajam
alaṃkṛtam ivātmānam
ādarśatalasaṃsthitam
//
sa taṃ sasmitam ābhāṣya
putraṃ putravatāṃ varaḥ
uvācedaṃ vaco rājā
devendram iva kaśyapaḥ
//
jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ
sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ
utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho
mama rāmātmajaḥ priyaḥ
//
tvayā yataḥ prajāś cemāḥ
svaguṇair anurañjitāḥ
tasmāt tvaṃ puṣyayogena
yauvarājyam avāpnuhi
//
kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva
vinīto guṇavān asi
guṇavaty api tu snehāt
putra vakṣyāmi te hitam
//
bhūyo vinayam āsthāya
bhava nityaṃ jitendriyaḥ
kāmakrodhasamutthāni
tyajethā vyasanāni ca
//
parokṣayā vartamāno
vṛttyā pratyakṣayā tathā
amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ
prakṛtīś cānurañjaya
//
tuṣṭānuraktaprakṛtir
yaḥ pālayati medinīm
tasya nandanti mitrāṇi
labdhvāmṛtam ivāmarāḥ
tasmāt putra tvam ātmānaṃ
niyamyaiva samācara
//
tac chrutvā suhṛdas tasya
rāmasya priyakāriṇaḥ
tvaritāḥ śīghram abhyetya
kausalyāyai nyavedayan
//
sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva
ratnāni vividhāni ca
vyādideśa priyākhyebhyaḥ
kausalyā pramadottamā
//
athābhivādya rājānaṃ
ratham āruhya rāghavaḥ
yayau svaṃ dyutimad veśma
janaughaiḥ pratipūjitaḥ
//
te cāpi paurā nṛpater vacas tac
chrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya
narendram āmantrya gṛhāṇi gatvā
devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ
//
gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ
paureṣu saha mantribhiḥ
mantrayitvā tataś cakre
niścayajñaḥ sa niścayam
//
śva eva puṣyo bhavitā
śvo 'bhiṣecyas tu me sutaḥ
rāmo rājīvatāmrākṣo
yauvarājya iti prabhuḥ
//
athāntargṛham āviśya
rājā daśarathas tadā
sūtam ājñāpayāmāsa
rāmaṃ punar ihānaya
//
pratigṛhya sa tadvākyaṃ
sūtaḥ punar upāyayau
rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ
rāmam ānayituṃ punaḥ
//
dvāḥsthair āveditaṃ tasya
rāmāyāgamanaṃ punaḥ
śrutvaiva cāpi rāmas taṃ
prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat
//
praveśya cainaṃ tvaritaṃ
rāmo vacanam abravīt
yad āgamanakṛtyaṃ te
bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ
//
tam uvāca tataḥ sūto
rājā tvāṃ draṣṭum icchati
śrutvā pramāṇam atra tvaṃ
gamanāyetarāya vā
//
iti sūtavacaḥ śrutvā
rāmo 'tha tvarayānvitaḥ
prayayau rājabhavanaṃ
punar draṣṭuṃ nareśvaram
//
taṃ śrutvā samanuprāptaṃ
rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ
praveśayāmāsa gṛhaṃ
vivikṣuḥ priyam uttamam
//
praviśann eva ca śrīmān
rāghavo bhavanaṃ pituḥ
dadarśa pitaraṃ dūrāt
praṇipatya kṛtāñjaliḥ
//
praṇamantaṃ samutthāpya
taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ
pradiśya cāsmai ruciram
āsanaṃ punar abravīt
//
rāma vṛddho 'smi dīrghāyur
bhuktā bhogā mayepsitāḥ
annavadbhiḥ kratuśatais
tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ
//
jātam iṣṭam apatyaṃ me
tvam adyānupamaṃ bhuvi
dattam iṣṭam adhītaṃ ca
mayā puruṣasattama
//
anubhūtāni ceṣṭāni
mayā vīra sukhāni ca
devarṣipitṛviprāṇām
anṛṇo 'smi tathātmanaḥ
//
na kiṃcin mama kartavyaṃ
tavānyatrābhiṣecanāt
ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ
tan me tvaṃ kartum arhasi
//
adya prakṛtayaḥ sarvās
tvām icchanti narādhipam
atas tvāṃ yuvarājānam
abhiṣekṣyāmi putraka
//
api cādyāśubhān rāma
svapnān paśyāmi dāruṇān
sanirghātā maholkāś ca
patantīha mahāsvanāḥ
//
avaṣṭabdhaṃ ca me rāma
nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ
āvedayanti daivajñāḥ
sūryāṅgārakarāhubhiḥ
//
prāyeṇa hi nimittānām
īdṛśānāṃ samudbhave
rājā vā mṛtyum āpnoti
ghorāṃ vāpadam ṛcchati
//
tad yāvad eva me ceto
na vimuhyati rāghava
tāvad evābhiṣiñcasva
calā hi prāṇināṃ matiḥ
//
adya candro 'bhyupagataḥ
puṣyāt pūrvaṃ punar vasum
śvaḥ puṣyayogaṃ niyataṃ
vakṣyante daivacintakāḥ
//
tatra puṣye 'bhiṣiñcasva
manas tvarayatīva mām
śvas tvāham abhiṣekṣyāmi
yauvarājye paraṃtapa
//
tasmāt tvayādya vratinā
niśeyaṃ niyatātmanā
saha vadhvopavastavyā
darbhaprastaraśāyinā
//
suhṛdaś cāpramattās tvāṃ
rakṣantv adya samantataḥ
bhavanti bahuvighnāni
kāryāṇy evaṃvidhāni hi
//
viproṣitaś ca bharato
yāvad eva purād itaḥ
tāvad evābhiṣekas te
prāptakālo mato mama
//
kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte
bhrātā te bharataḥ sthitaḥ
jyeṣṭhānuvartī dharmātmā
sānukrośo jitendriyaḥ
//
kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām
anityam iti me matiḥ
satāṃ ca dharmanityānāṃ
kṛtaśobhi ca rāghava
//
ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ
śvobhāviny abhiṣecane
vrajeti rāmaḥ pitaram
abhivādyābhyayād gṛham
//
praviśya cātmano veśma
rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane
tasmin kṣaṇe vinirgatya
mātur antaḥpuraṃ yayau
//
tatra tāṃ pravaṇām eva
mātaraṃ kṣaumavāsinīm
vāgyatāṃ devatāgāre
dadarśa yācatīṃ śriyam
//
prāg eva cāgatā tatra
sumitrā lakṣmaṇas tathā
sītā cānāyitā śrutvā
priyaṃ rāmābhiṣecanam
//
tasmin kāle hi kausalyā
tasthāv āmīlitekṣaṇā
sumitrayānvāsyamānā
sītayā lakṣmaṇena ca
//
śrutvā puṣyeṇa putrasya
yauvarājyābhiṣecanam
prāṇāyāmena puruṣaṃ
dhyāyamānā janārdanam
//
tathā saniyamām eva
so 'bhigamyābhivādya ca
uvāca vacanaṃ rāmo
harṣayaṃs tām idaṃ tadā
//
amba pitrā niyukto 'smi
prajāpālanakarmaṇi
bhavitā śvo 'bhiṣeko me
yathā me śāsanaṃ pituḥ
//
sītayāpy upavastavyā
rajanīyaṃ mayā saha
evam ṛtvigupādhyāyaiḥ
saha mām uktavān pitā
//
yāni yāny atra yogyāni
śvobhāviny abhiṣecane
tāni me maṅgalāny adya
vaidehyāś caiva kāraya
//
etac chrutvā tu kausalyā
cirakālābhikāṅkṣitam
harṣabāṣpakalaṃ vākyam
idaṃ rāmam abhāṣata
//
vatsa rāma ciraṃ jīva
hatās te paripanthinaḥ
jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ
sumitrāyāś ca nandaya
//
kalyāṇe bata nakṣatre
mayi jāto 'si putraka
yena tvayā daśaratho
guṇair ārādhitaḥ pitā
//
amoghaṃ bata me kṣāntaṃ
puruṣe puṣkarekṣaṇe
yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ
putra tvāṃ saṃśrayiṣyati
//
ity evam ukto mātredaṃ
rāmo bhrātaram abravīt
prāñjaliṃ prahvam āsīnam
abhivīkṣya smayann iva
//
lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ
praśādhi tvaṃ vasuṃdharām
dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ
tvām iyaṃ śrīr upasthitā
//
saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam
iṣṭān rājyaphalāni ca
jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca
tvadartham abhikāmaye
//
ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo
mātarāv abhivādya ca
abhyanujñāpya sītāṃ ca
jagāma svaṃ niveśanam
//
saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ
śvobhāviny abhiṣecane
purohitaṃ samāhūya
vasiṣṭham idam abravīt
//
gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ
kārayādya tapodhana
śrīyaśorājyalābhāya
vadhvā saha yatavratam
//
tatheti ca sa rājānam
uktvā vedavidāṃ varaḥ
svayaṃ vasiṣṭho bhagavān
yayau rāmaniveśanam
//
sa rāmabhavanaṃ prāpya
pāṇḍurābhraghanaprabham
tisraḥ kakṣyā rathenaiva
viveśa munisattamaḥ
//
tam āgatam ṛṣiṃ rāmas
tvarann iva sasaṃbhramaḥ
mānayiṣyan sa mānārhaṃ
niścakrāma niveśanāt
//
abhyetya tvaramāṇaś ca
rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ
tato 'vatārayāmāsa
parigṛhya rathāt svayam
//
sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā
sambhāṣyābhiprasādya ca
priyārhaṃ harṣayan rāmam
ity uvāca purohitaḥ
//
prasannas te pitā rāma
yauvarājyam avāpsyasi
upavāsaṃ bhavān adya
karotu saha sītayā
//
prātas tvām abhiṣektā hi
yauvarājye narādhipaḥ
pitā daśarathaḥ prītyā
yayātiṃ nahuṣo yathā
//
ity uktvā sa tadā rāmam
upavāsaṃ yatavratam
mantravat kārayāmāsa
vaidehyā sahitaṃ muniḥ
//
tato yathāvad rāmeṇa
sa rājño gurur arcitaḥ
abhyanujñāpya kākutsthaṃ
yayau rāmaniveśanāt
//
suhṛdbhis tatra rāmo 'pi
tān anujñāpya sarvaśaḥ
sabhājito viveśātha
tān anujñāpya sarvaśaḥ
//
hṛṣṭanārīnarayutaṃ
rāmaveśma tadā babhau
yathā mattadvijagaṇaṃ
praphullanalinaṃ saraḥ
//
sa rājabhavanaprakhyāt
tasmād rāmaniveśanāt
nirgatya dadṛśe mārgaṃ
vasiṣṭho janasaṃvṛtam
//
vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ
rājamārgāḥ samantataḥ
babhūvur abhisaṃbādhāḥ
kutūhalajanair vṛtāḥ
//
janavṛndormisaṃgharṣa
harṣasvanavatas tadā
babhūva rājamārgasya
sāgarasyeva nisvanaḥ
//
siktasaṃmṛṣṭarathyā hi
tad ahar vanamālinī
āsīd ayodhyā nagarī
samucchritagṛhadhvajā
//
tadā hy ayodhyānilayaḥ
sastrībālābalo janaḥ
rāmābhiṣekam ākāṅkṣann
ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ
//
prajālaṃkārabhūtaṃ ca
janasyānandavardhanam
utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ
tam ayodhyāmahotsavam
//
evaṃ taṃ janasambādhaṃ
rājamārgaṃ purohitaḥ
vyūhann iva janaughaṃ taṃ
śanai rājakulaṃ yayau
//
sitābhraśikharaprakhyaṃ
prāsādam adhiruhya saḥ
samiyāya narendreṇa
śakreṇeva bṛhaspatiḥ
//
tam āgatam abhiprekṣya
hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ
papraccha sa ca tasmai tat
kṛtam ity abhyavedayat
//
guruṇā tv abhyanujñāto
manujaughaṃ visṛjya tam
viveśāntaḥpuraṃ rājā
siṃho giriguhām iva
//
tad agryaveṣapramadājanākulaṃ
mahendraveśmapratimaṃ niveśanam
vidīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ
śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ
//
gate purohite rāmaḥ
snāto niyatamānasaḥ
saha patnyā viśālākṣyā
nārāyaṇam upāgamat
//
pragṛhya śirasā pātrīṃ
haviṣo vidhivat tadā
mahate daivatāyājyaṃ
juhāva jvalite 'nale
//
śeṣaṃ ca haviṣas tasya
prāśyāśāsyātmanaḥ priyam
dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ
svāstīrṇe kuśasaṃstare
//
vāgyataḥ saha vaidehyā
bhūtvā niyatamānasaḥ
śrīmaty āyatane viṣṇoḥ
śiśye naravarātmajaḥ
//
ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ
rātryāṃ prativibudhya saḥ
alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ
kārayāmāsa veśmanaḥ
//
tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ
sūtamāgadhabandinām
pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno
jajāpa yatamānasaḥ
//
tuṣṭāva praṇataś caiva
śirasā madhusūdanam
vimalakṣaumasaṃvīto
vācayāmāsa ca dvijān
//
teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha
gambhīramadhuras tadā
ayodhyāṃ pūrayāmāsa
tūryaghoṣānunāditaḥ
//
kṛtopavāsaṃ tu tadā
vaidehyā saha rāghavam
ayodhyānilayaḥ śrutvā
sarvaḥ pramudito janaḥ
//
tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ
śrutvā rāmābhiṣecanam
prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā
cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ
//
sitābhraśikharābheṣu
devatāyataneṣu ca
catuṣpatheṣu rathyāsu
caityeṣv aṭṭālakeṣu ca
//
nānāpaṇyasamṛddheṣu
vaṇijām āpaṇeṣu ca
kuṭumbināṃ samṛddheṣu
śrīmatsu bhavaneṣu ca
//
sabhāsu caiva sarvāsu
vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca
dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ
patākāś cābhavaṃs tadā
//
naṭanartakasaṃghānāṃ
gāyakānāṃ ca gāyatām
manaḥkarṇasukhā vācaḥ
śuśruvuś ca tatas tataḥ
//
rāmābhiṣekayuktāś ca
kathāś cakrur mitho janāḥ
rāmābhiṣeke samprāpte
catvareṣu gṛheṣu ca
//
bālā api krīḍamānā
gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ
rāmābhiṣekasaṃyuktāś
cakrur eva mithaḥ kathāḥ
//
kṛtapuṣpopahāraś ca
dhūpagandhādhivāsitaḥ
rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān
paurai rāmābhiṣecane
//
prakāśakaraṇārthaṃ ca
niśāgamanaśaṅkayā
dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur
anu rathyāsu sarvaśaḥ
//
alaṃkāraṃ purasyaivaṃ
kṛtvā tatpuravāsinaḥ
ākāṅkṣamāṇā rāmasya
yauvarājyābhiṣecanam
//
sametya saṃghaśaḥ sarve
catvareṣu sabhāsu ca
kathayanto mithas tatra
praśaśaṃsur janādhipam
//
aho mahātmā rājāyam
ikṣvākukulanandanaḥ
jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ
rāmaṃ rājye 'hbiṣekṣyati
//
sarve hy anugṛhītāḥ sma
yan no rāmo mahīpatiḥ
cirāya bhavitā goptā
dṛṣṭalokaparāvaraḥ
//
anuddhatamanā vidvān
dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ
yathā ca bhrātṛṣu snigdhas
tathāsmāsv api rāghavaḥ
//
ciraṃ jīvatu dharmātmā
rājā daśaratho 'naghaḥ
yatprasādenābhiṣiktaṃ
rāmaṃ drakṣyāmahe vayam
//
evaṃvidhaṃ kathayatāṃ
paurāṇāṃ śuśruvus tadā
digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ
prāptā jānapadā janāḥ
//
te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā
draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam
rāmasya pūrayāmāsuḥ
purīṃ jānapadā janāḥ
//
janaughais tair visarpadbhiḥ
śuśruve tatra nisvanaḥ
parvasūdīrṇavegasya
sāgarasyeva nisvanaḥ
//
tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ
didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ
samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau
samudrayādobhir ivārṇavodakam
//
jñātidāsī yato jātā
kaikeyyās tu sahoṣitā
prāsādaṃ candrasaṃkāśam
āruroha yadṛcchayā
//
siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ
prakīrṇakamalotpalām
ayodhyāṃ mantharā tasmāt
prāsādād anvavaikṣata
//
patākābhir varārhābhir
dhvajaiś ca samalaṃkṛtām
siktāṃ candanatoyaiś ca
śiraḥsnātajanair vṛtām
//
avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā
dhātrīṃ papraccha mantharā
uttamenābhisaṃyuktā
harṣeṇārthaparā satī
//
rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu
janebhyaḥ samprayacchati
atimātraṃ praharṣo 'yaṃ
kiṃ janasya ca śaṃsa me
kārayiṣyati kiṃ vāpi
samprahṛṣṭo mahīpatiḥ
//
vidīryamāṇā harṣeṇa
dhātrī paramayā mudā
ācacakṣe 'tha kubjāyai
bhūyasīṃ rāghave śriyam
//
śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ
yauvarājyena rāghavam
rājā daśaratho rāmam
abhiṣecayitānagham
//
dhātryās tu vacanaṃ śrutvā
kubjā kṣipram amarṣitā
kailāsaśikharākārāt
prāsādād avarohata
//
sā dahyamānā kopena
mantharā pāpadarśinī
śayānām etya kaikeyīm
idaṃ vacanam abravīt
//
uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe
bhayaṃ tvām abhivartate
upaplutamahaughena
kim ātmānaṃ na budhyase
//
aniṣṭe subhagākāre
saubhāgyena vikatthase
calaṃ hi tava saubhāgyaṃ
nadyāḥ srota ivoṣṇage
//
evam uktā tu kaikeyī
ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ
kubjayā pāpadarśinyā
viṣādam agamat param
//
kaikeyī tv abravīt kubjāṃ
kaccit kṣemaṃ na manthare
viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ
lakṣaye bhṛśaduḥkhitām
//
mantharā tu vacaḥ śrutvā
kaikeyyā madhurākṣaram
uvāca krodhasaṃyuktā
vākyaṃ vākyaviśāradā
//
sā viṣaṇṇatarā bhūtvā
kubjā tasyā hitaiṣiṇī
viṣādayantī provāca
bhedayantī ca rāghavam
//
akṣemaṃ sumahad devi
pravṛttaṃ tvadvināśanam
rāmaṃ daśaratho rājā
yauvarājye 'bhiṣekṣyati
//
sāsmy agādhe bhaye magnā
duḥkhaśokasamanvitā
dahyamānānaleneva
tvaddhitārtham ihāgatā
//
tava duḥkhena kaikeyi
mama duḥkhaṃ mahad bhavet
tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca
bhaved atra na saṃśayaḥ
//
narādhipakule jātā
mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ
ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ
kathaṃ devi na budhyase
//
dharmavādī śaṭho bhartā
ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ
śuddhabhāve na jānīṣe
tenaivam atisaṃdhitā
//
upasthitaṃ prayuñjānas
tvayi sāntvam anarthakam
arthenaivādya te bhartā
kausalyāṃ yojayiṣyati
//
apavāhya sa duṣṭātmā
bharataṃ tava bandhuṣu
kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ
rājye nihatakaṇṭake
//
śatruḥ patipravādena
mātreva hitakāmyayā
āśīviṣa ivāṅkena
bāle paridhṛtas tvayā
//
yathā hi kuryāt sarpo vā
śatrur vā pratyupekṣitaḥ
rājñā daśarathenādya
saputrā tvaṃ tathā kṛtā
//
pāpenānṛtasāntvena
bāle nityaṃ sukhocite
rāmaṃ sthāpayatā rājye
sānubandhā hatā hy asi
//
sā prāptakālaṃ kaikeyi
kṣipraṃ kuru hitaṃ tava
trāyasva putram ātmānaṃ
māṃ ca vismayadarśane
//
mantharāyā vacaḥ śrutvā
śayanāt sa śubhānanā
evam ābharaṇaṃ tasyai
kubjāyai pradadau śubham
//
dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai
kubjāyai pramadottamā
kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā
punar evābravīd idam
//
idaṃ tu manthare mahyam
ākhyāsi paramaṃ priyam
etan me priyam ākhyātuḥ
kiṃ vā bhūyaḥ karomi te
//
rāme vā bharate vāhaṃ
viśeṣaṃ nopalakṣaye
tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā
rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati
//
na me paraṃ kiṃcid itas tvayā punaḥ
priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam
tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ
varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu
//
mantharā tv abhyasūyyainām
utsṛjyābharaṇaṃ ca tat
uvācedaṃ tato vākyaṃ
kopaduḥkhasamanvitā
//
harṣaṃ kim idam asthāne
kṛtavaty asi bāliśe
śokasāgaramadhyastham
ātmānaṃ nāvabudhyase
//
subhagā khalu kausalyā
yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate
yauvarājyena mahatā
śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ
//
prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ
pratītāṃ tāṃ hatadviṣam
upasthāsyasi kausalyāṃ
dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ
//
hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti
rāmasya paramāḥ striyaḥ
aprahṛṣṭā bhaviṣyanti
snuṣās te bharatakṣaye
//
tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ
bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ
rāmasyaiva guṇān devī
kaikeyī praśaśaṃsa ha
//
dharmajño gurubhir dāntaḥ
kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ
rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho
yauvarājyam ato 'rhati
//
bhrātṝn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ
pitṛvat pālayiṣyati
saṃtapyase kathaṃ kubje
śrutvā rāmābhiṣecanam
//
bharataś cāpi rāmasya
dhruvaṃ varṣaśatāt param
pitṛpaitāmahaṃ rājyam
avāpsyati nararṣabhaḥ
//
sā tvam abhyudaye prāpte
vartamāne ca manthare
bhaviṣyati ca kalyāṇe
kimarthaṃ paritapyase
kausalyāto 'tiriktaṃ ca
sa tu śuśrūṣate hi mām
//
kaikeyyā vacanaṃ śrutvā
mantharā bhṛśaduḥkhitā
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya
kaikeyīm idam abravīt
//
anarthadarśinī maurkhyān
nātmānam avabudhyase
śokavyasanavistīrṇe
majjantī duḥkhasāgare
//
bhavitā rāghavo rājā
rāghavasya ca yaḥ sutaḥ
rājavaṃśāt tu bharataḥ
kaikeyi parihāsyate
//
na hi rājñaḥ sutāḥ sarve
rājye tiṣṭhanti bhāmini
sthāpyamāneṣu sarveṣu
sumahān anayo bhavet
//
tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi
rājyatantrāṇi pārthivāḥ
sthāpayanty anavadyāṅgi
guṇavatsv itareṣv api
//
asāv atyantanirbhagnas
tava putro bhaviṣyati
anāthavat sukhebhyaś ca
rājavaṃśāc ca vatsale
//
sāhaṃ tvadarthe samprāptā
tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase
sapatnivṛddhau yā me tvaṃ
pradeyaṃ dātum icchasi
//
dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ
prāpya rājyam akaṇṭakam
deśāntaraṃ nāyayitvā
lokāntaram athāpi vā
//
bāla eva hi mātulyaṃ
bharato nāyitas tvayā
saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ
jāyate sthāvareṣv api
//
goptā hi rāmaṃ saumitrir
lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ
aśvinor iva saubhrātraṃ
tayor lokeṣu viśrutam
//
tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ
pāpaṃ kiṃcit kariṣyati
rāmas tu bharate pāpaṃ
kuryād iti na saṃśayaḥ
//
tasmād rājagṛhād eva
vanaṃ gacchatu te sutaḥ
etaddhi rocate mahyaṃ
bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava
//
evaṃ te jñātipakṣasya
śreyaś caiva bhaviṣyati
yadi ced bharato dharmāt
pitryaṃ rājyam avāpsyati
//
sa te sukhocito bālo
rāmasya sahajo ripuḥ
samṛddhārthasya naṣṭārtho
jīviṣyati kathaṃ vaśe
//
abhidrutam ivāraṇye
siṃhena gajayūthapam
pracchādyamānaṃ rāmeṇa
bharataṃ trātum arhasi
//
darpān nirākṛtā pūrvaṃ
tvayā saubhāgyavattayā
rāmamātā sapatnī te
kathaṃ vairaṃ na yātayet
//
yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati
dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati
ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje
parasya cādyaiva vivāsakāraṇam
//
evam uktā tu kaikeyī
krodhena jvalitānanā
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya
mantharām idam abravīt
//
adya rāmam itaḥ kṣipraṃ
vanaṃ prasthāpayāmy aham
yauvarājyena bharataṃ
kṣipram evābhiṣecaye
//
idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya
kenopāyena manthare
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ
na tu rāmaḥ kathaṃcana
//
evam uktā tayā devyā
mantharā pāpadarśinī
rāmārtham upahiṃsantī
kaikeyīm idam abravīt
//
hantedānīṃ pravakṣyāmi
kaikeyi śrūyatāṃ ca me
yathā te bharato rājyaṃ
putraḥ prāpsyati kevalam
//
śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā
mantharāyās tu kaikayī
kiṃcid utthāya śayanāt
svāstīrṇād idam abravīt
//
kathaya tvaṃ mamopāyaṃ
kenopāyena manthare
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ
na tu rāmaḥ kathaṃcana
//
evam uktā tayā devyā
mantharā pāpadarśinī
rāmārtham upahiṃsantī
kubjā vacanam abravīt
//
tava devāsure yuddhe
saha rājarṣibhiḥ patiḥ
agacchat tvām upādāya
devarājasya sāhyakṛt
//
diśam āsthāya kaikeyi
dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati
vaijayantam iti khyātaṃ
puraṃ yatra timidhvajaḥ
//
sa śambara iti khyātaḥ
śatamāyo mahāsuraḥ
dadau śakrasya saṃgrāmaṃ
devasaṃghair anirjitaḥ
//
tasmin mahati saṃgrāme
rājā daśarathas tadā
apavāhya tvayā devi
saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ
//
tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ
patis te rakṣitas tvayā
tuṣṭena tena dattau te
dvau varau śubhadarśane
//
sa tvayoktaḥ patir devi
yadeccheyaṃ tadā varau
gṛhṇīyām iti tat tena
tathety uktaṃ mahātmanā
anabhijñā hy ahaṃ devi
tvayaiva kathitaṃ purā
//
tau varau yāca bhartāraṃ
bharatasyābhiṣecanam
pravrājanaṃ ca rāmasya
tvaṃ varṣāṇi caturdaśa
//
krodhāgāraṃ praviśyādya
kruddhevāśvapateḥ sute
śeṣvān antarhitāyāṃ tvaṃ
bhūmau malinavāsinī
mā smainaṃ pratyudīkṣethā
mā cainam abhibhāṣathāḥ
//
dayitā tvaṃ sadā bhartur
atra me nāsti saṃśayaḥ
tvatkṛte ca mahārājo
viśed api hutāśanam
//
na tvāṃ krodhayituṃ śakto
na kruddhāṃ pratyudīkṣitum
tava priyārthaṃ rājā hi
prāṇān api parityajet
//
na hy atikramituṃ śaktas
tava vākyaṃ mahīpatiḥ
mandasvabhāve budhyasva
saubhāgyabalam ātmanaḥ
//
maṇimuktāsuvarṇāni
ratnāni vividhāni ca
dadyād daśaratho rājā
mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ
//
yau tau devāsure yuddhe
varau daśaratho 'dadāt
tau smāraya mahābhāge
so 'rtho mā tvām atikramet
//
yadā tu te varaṃ dadyāt
svayam utthāpya rāghavaḥ
vyavasthāpya mahārājaṃ
tvam imaṃ vṛṇuyā varam
//
rāmaṃ pravrājayāraṇye
nava varṣāṇi pañca ca
bharataḥ kriyatāṃ rājā
pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ
//
evaṃ pravrājitaś caiva
rāmo 'rāmo bhaviṣyati
bharataś ca hatāmitras
tava rājā bhaviṣyati
//
yena kālena rāmaś ca
vanāt pratyāgamiṣyati
tena kālena putras te
kṛtamūlo bhaviṣyati
saṃgṛhītamanuṣyaś ca
suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān
//
prāptakālaṃ tu te manye
rājānaṃ vītasādhvasā
rāmābhiṣekasaṃkalpān
nigṛhya vinivartaya
//
anartham artharūpeṇa
grāhitā sā tatas tayā
hṛṣṭā pratītā kaikeyī
mantharām idam abravīt
//
kubje tvāṃ nābhijānāmi
śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm
pṛthivyām asi kubjānām
uttamā buddhiniścaye
//
tvam eva tu mamārtheṣu
nityayuktā hitaiṣiṇī
nāhaṃ samavabudhyeyaṃ
kubje rājñaś cikīrṣitam
//
santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā
vakrāḥ paramapāpikāḥ
tvaṃ padmam iva vātena
saṃnatā priyadarśanā
//
uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai
yāvat skandhāt samunnatam
adhastāc codaraṃ śāntaṃ
sunābham iva lajjitam
//
jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ
raśanādāmaśobhitam
jaṅghe bhṛśam upanyaste
pādau cāpy āyatāv ubhau
//
tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ
manthare kṣaumavāsini
agrato mama gacchantī
rājahaṃsīva rājase
//
tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ
rathaghoṇam ivāyatam
matayaḥ kṣatravidyāś ca
māyāś cātra vasanti te
//
atra te pratimokṣyāmi
mālāṃ kubje hiraṇmayīm
abhiṣikte ca bharate
rāghave ca vanaṃ gate
//
jātyena ca suvarṇena
suniṣṭaptena sundari
labdhārthā ca pratītā ca
lepayiṣyāmi te sthagu
//
mukhe ca tilakaṃ citraṃ
jātarūpamayaṃ śubham
kārayiṣyāmi te kubje
śubhāny ābharaṇāni ca
//
paridhāya śubhe vastre
devateva cariṣyasi
candram āhvayamānena
mukhenāpratimānanā
gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ
garvayantī dviṣajjanam
//
tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ
sarvābharaṇabhūṣitāḥ
pādau paricariṣyanti
yathaiva tvaṃ sadā mama
//
iti praśasyamānā sā
kaikeyīm idam abravīt
śayānāṃ śayane śubhre
vedyām agniśikhām iva
//
gatodake setubandho
na kalyāṇi vidhīyate
uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ
rājānam anudarśaya
//
tathā protsāhitā devī
gatvā mantharayā saha
krodhāgāraṃ viśālākṣī
saubhāgyamadagarvitā
//
anekaśatasāhasraṃ
muktāhāraṃ varāṅganā
avamucya varārhāṇi
śubhāny ābharaṇāni ca
//
tato hemopamā tatra
kubjā vākyavaśaṃ gatā
saṃviśya bhūmau kaikeyī
mantharām idam abravīt
//
iha vā māṃ mṛtāṃ kubje
nṛpāyāvedayiṣyasi
vanaṃ tu rāghave prāpte
bharataḥ prāpsyati kṣitim
//
athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ
nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī
asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ
tadādhiśiśye patiteva kiṃnarī
//
udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā
tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā
narendrapatnī vimanā babhūva sā
tamovṛtā dyaur iva magnatārakā
//
ājñāpya tu mahārājo
rāghavasyābhiṣecanam
priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ
viveśāntaḥpuraṃ vaśī
//
tāṃ tatra patitāṃ bhūmau
śayānām atathocitām
pratapta iva duḥkhena
so 'paśyaj jagatīpatiḥ
//
sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ
prāṇebhyo 'pi garīyasīm
apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ
dadarśa dharaṇītale
//
kareṇum iva digdhena
viddhāṃ mṛgayuṇā vane
mahāgaja ivāraṇye
snehāt parimamarśa tām
//
parimṛśya ca pāṇibhyām
abhisaṃtrastacetanaḥ
kāmī kamalapattrākṣīm
uvāca vanitām idam
//
na te 'ham abhijānāmi
krodham ātmani saṃśritam
devi kenābhiyuktāsi
kena vāsi vimānitā
//
yad idaṃ mama duḥkhāya
śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu
bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ
mayi kalyāṇacetasi
bhūtopahatacitteva
mama cittapramāthinī
//
santi me kuśalā vaidyā
abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ
sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti
vyādhim ācakṣva bhāmini
//
kasya vā te priyaṃ kāryaṃ
kena vā vipriyaṃ kṛtam
kaḥ priyaṃ labhatām adya
ko vā sumahad apriyam
//
avadhyo vadhyatāṃ ko vā
vadhyaḥ ko vā vimucyatām
daridraḥ ko bhavatv āḍhyo
dravyavān vāpy akiñcanaḥ
//
ahaṃ caiva madīyāś ca
sarve tava vaśānugāḥ
na te kaṃcid abhiprāyaṃ
vyāhantum aham utsahe
//
ātmano jīvitenāpi
brūhi yan manasecchasi
yāvad āvartate cakraṃ
tāvatī me vasuṃdharā
//
tathoktā sā samāśvastā
vaktukāmā tad apriyam
paripīḍayituṃ bhūyo
bhartāram upacakrame
//
nāsmi viprakṛtā deva
kenacin na vimānitā
abhiprāyas tu me kaścit
tam icchāmi tvayā kṛtam
//
pratijñāṃ pratijānīṣva
yadi tvaṃ kartum icchasi
atha tad vyāhariṣyāmi
yad abhiprārthitaṃ mayā
//
evam uktas tayā rājā
priyayā strīvaśaṃ gataḥ
tām uvāca mahātejāḥ
kaikeyīm īṣadutsmitaḥ
//
avalipte na jānāsi
tvattaḥ priyataro mama
manujo manujavyāghrād
rāmād anyo na vidyate
//
bhadre hṛdayam apy etad
anumṛśyoddharasva me
etat samīkṣya kaikeyi
brūhi yat sādhu manyase
//
balam ātmani paśyantī
na māṃ śaṅkitum arhasi
kariṣyāmi tava prītiṃ
sukṛtenāpi te śape
//
tena vākyena saṃhṛṣṭā
tam abhiprāyam ātmanaḥ
vyājahāra mahāghoram
abhyāgatam ivāntakam
//
yathākrameṇa śapasi
varaṃ mama dadāsi ca
tac chṛṇvantu trayastriṃśad
devāḥ sendrapurogamāḥ
//
candrādityau nabhaś caiva
grahā rātryahanī diśaḥ
jagac ca pṛthivī caiva
sagandharvā sarākṣasā
//
niśācarāṇi bhūtāni
gṛheṣu gṛhadevatāḥ
yāni cānyāni bhūtāni
jānīyur bhāṣitaṃ tava
//
satyasaṃdho mahātejā
dharmajñaḥ susamāhitaḥ
varaṃ mama dadāty eṣa
tan me śṛṇvantu devatāḥ
//
iti devī maheṣvāsaṃ
parigṛhyābhiśasya ca
tataḥ param uvācedaṃ
varadaṃ kāmamohitam
//
varau yau me tvayā deva
tadā dattau mahīpate
tau tāvad aham adyaiva
vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ
//
abhiṣekasamārambho
rāghavasyopakalpitaḥ
anenaivābhiṣekeṇa
bharato me 'bhiṣicyatām
//
nava pañca ca varṣāṇi
daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
cīrājinajaṭādhārī
rāmo bhavatu tāpasaḥ
//
bharato bhajatām adya
yauvarājyam akaṇṭakam
adya caiva hi paśyeyaṃ
prayāntaṃ rāghavaṃ vane
//
tataḥ śrutvā mahārāja
kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ
vyathito vilavaś caiva
vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ
//
asaṃvṛtāyām āsīno
jagatyāṃ dīrgham ucchvasan
aho dhig iti sāmarṣo
vācam uktvā narādhipaḥ
moham āpedivān bhūyaḥ
śokopahatacetanaḥ
//
cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ
pratilabhya suduḥkhitaḥ
kaikeyīm abravīt kruddhaḥ
pradahann iva cakṣuṣā
//
nṛśaṃse duṣṭacāritre
kulasyāsya vināśini
kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa
pāpe pāpaṃ mayāpi vā
//
sadā te jananītulyāṃ
vṛttiṃ vahati rāghavaḥ
tasyaiva tvam anarthāya
kiṃnimittam ihodyatā
//
tvaṃ mayātmavināśāya
bhavanaṃ svaṃ praveśitā
avijñānān nṛpasutā
vyālī tīkṣṇaviṣā yathā
//
jīvaloko yadā sarvo
rāmasyeha guṇastavam
aparādhaṃ kam uddiśya
tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam
//
kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā
tyajeyam api vā śriyam
jīvitaṃ vātmano rāmaṃ
na tv eva pitṛvatsalam
//
parā bhavati me prītir
dṛṣṭvā tanayam agrajam
apaśyatas tu me rāmaṃ
naṣṭā bhavati cetanā
//
tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ
sasyaṃ vā salilaṃ vinā
na tu rāmaṃ vinā dehe
tiṣṭhet tu mama jīvitam
//
tad alaṃ tyajyatām eṣa
niścayaḥ pāpaniścaye
api te caraṇau mūrdhnā
spṛśāmy eṣa prasīda me
//
sa bhūmipālo vilapann anāthavat
striyā gṛhīto hṛdaye 'timātrayā
papāta devyāś caraṇau prasāritāv
ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā
//
atadarhaṃ mahārājaṃ
śayānam atathocitam
yayātim iva puṇyānte
devalokāt paricyutam
//
anartharūpā siddhārthā
abhītā bhayadarśinī
punar ākārayāmāsa
tam eva varam aṅganā
//
tvaṃ katthase mahārāja
satyavādī dṛḍhavrataḥ
mama cemaṃ varaṃ kasmād
vidhārayitum icchasi
//
evam uktas tu kaikeyyā
rājā daśarathas tadā
pratyuvāca tataḥ kruddho
muhūrtaṃ vihvalann iva
//
mṛte mayi gate rāme
vanaṃ manujapuṃgave
hantānārye mamāmitre
rāmaḥ pravrājito vanam
//
yadi satyaṃ bravīmy etat
tad asatyaṃ bhaviṣyati
akīrtir atulā loke
dhruvaṃ paribhavaś ca me
//
tathā vilapatas tasya
paribhramitacetasaḥ
astam abhyagamat sūryo
rajanī cābhyavartata
//
sa triyāmā tathārtasya
candramaṇḍalamaṇḍitā
rājño vilapamānasya
na vyabhāsata śarvarī
//
tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya
vṛddho daśaratho nṛpaḥ
vilalāpārtavad duḥkhaṃ
gaganāsaktalocanaḥ
//
na prabhātaṃ tvayecchāmi
mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ
atha vā gamyatāṃ śīghraṃ
nāham icchāmi nirghṛṇām
nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ
yat kṛte vyasanaṃ mahat
//
evam uktvā tato rājā
kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ
prasādayāmāsa punaḥ
kaikeyīṃ cedam abravīt
//
sādhuvṛttasya dīnasya
tvadgatasya gatāyuṣaḥ
prasādaḥ kriyatāṃ devi
bhadre rājño viśeṣataḥ
//
śūnyena khalu suśroṇi
mayedaṃ samudāhṛtam
kuru sādhu prasādaṃ me
bāle sahṛdayā hy asi
//
viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā
tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ
śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ
bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam
//
tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ
priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm
samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati
kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ
//
putraśokārditaṃ pāpā
visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi
viveṣṭamānam udīkṣya
saikṣvākam idam abravīt
//
pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ
mama saṃśrutya saṃśravam
śeṣe kṣititale sannaḥ
sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi
//
āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ
dharmaṃ dharmavido janāḥ
satyam āśritya hi mayā
tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ
//
saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya
svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ
pradāya pakṣiṇo rājañ
jagāma gatim uttamām
//
tathā hy alarkas tejasvī
brāhmaṇe vedapārage
yācamāne svake netre
uddhṛtyāvimanā dadau
//
saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ
maryādāṃ satyam anvitaḥ
satyānurodhāt samaye
velāṃ svāṃ nātivartate
//
samayaṃ ca mamāryemaṃ
yadi tvaṃ na kariṣyasi
agratas te parityaktā
parityakṣyāmi jīvitam
//
evaṃ pracodito rājā
kaikeyyā nirviśaṅkayā
nāśakat pāśam unmoktuṃ
balir indrakṛtaṃ yathā
//
udbhrāntahṛdayaś cāpi
vivarṇavadano 'bhavat
sa dhuryo vai parispandan
yugacakrāntaraṃ yathā
//
vihvalābhyāṃ ca netrābhyām
apaśyann iva bhūmipaḥ
kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya
kaikeyīm idam abravīt
//
yas te mantrakṛtaḥ pāṇir
agnau pāpe mayā dhṛtaḥ
taṃ tyajāmi svajaṃ caiva
tava putraṃ saha tvayā
//
tataḥ pāpasamācārā
kaikeyī pārthivaṃ punaḥ
uvāca paruṣaṃ vākyaṃ
vākyajñā roṣamūrchitā
//
kim idaṃ bhāṣase rājan
vākyaṃ gararujopamam
ānāyayitum akliṣṭaṃ
putraṃ rāmam ihārhasi
//
sthāpya rājye mama sutaṃ
kṛtvā rāmaṃ vanecaram
niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā
kṛtakṛtyo bhaviṣyasi
//
sa nunna iva tīkṣṇeṇa
pratodena hayottamaḥ
rājā pracodito 'bhīkṣṇaṃ
kaikeyīm idam abravīt
//
dharmabandhena baddho 'smi
naṣṭā ca mama cetanā
jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ
draṣṭum icchāmi dhārmikam
//
iti rājño vacaḥ śrutvā
kaikeyī tadanantaram
svayam evābravīt sūtaṃ
gaccha tvaṃ rāmam ānaya
//
tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ
sannaharṣaḥ sutaṃ prati
śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān
udvīkṣyovāca dhārmikaḥ
//
sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā
dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam
pragṛhītāñjaliḥ kiṃcit
tasmād deśād apākraman
//
yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān
na śaśāka mahīpatiḥ
tadā sumantraṃ mantrajñā
kaikeyī pratyuvāca ha
//
sumantra rāmaṃ drakṣyāmi
śīghram ānaya sundaram
sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ
hṛdayena nananda ca
//
sumantraś cintayāmāsa
tvaritaṃ coditas tayā
vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham
ihāyāsyati dharmavit
//
iti sūto matiṃ kṛtvā
harṣeṇa mahatā punaḥ
nirjagāma mahātejā
rāghavasya didṛkṣayā
//
tataḥ purastāt sahasā vinirgato
mahīpatīn dvāragatān vilokayan
dadarśa paurān vividhān mahādhanān
upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān
//
te tu tāṃ rajanīm uṣya
brāhmaṇā vedapāragāḥ
upatasthur upasthānaṃ
saharājapurohitāḥ
//
amātyā balamukhyāś ca
mukhyā ye nigamasya ca
rāghavasyābhiṣekārthe
prīyamāṇās tu saṃgatāḥ
//
udite vimale sūrye
puṣye cābhyāgate 'hani
abhiṣekāya rāmasya
dvijendrair upakalpitam
//
kāñcanā jalakumbhāś ca
bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam
rāmaś ca samyagāstīrṇo
bhāsvatā vyāghracarmaṇā
//
gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt
saṃgamād āhṛtaṃ jalam
yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā
hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca
//
prāgvāhāś cordhvavāhāś ca
tiryagvāhāḥ samāhitāḥ
tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ
samudrebhyaś ca sarvaśaḥ
//
kṣaudraṃ dadhighṛtaṃ lājā
darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ
salājāḥ kṣīribhiś channā
ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ
padmotpalayutā bhānti
pūrṇāḥ paramavāriṇā
//
candrāṃśuvikacaprakhyaṃ
pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam
sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya
vālavyajanam uttamam
//
candramaṇḍalasaṃkāśam
ātapatraṃ ca pāṇḍuram
sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad
abhiṣekapuraskṛtam
//
pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ
pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ
prasrutaś ca gajaḥ śrīmān
aupavāhyaḥ pratīkṣate
//
aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ
sarvābharaṇabhūṣitāḥ
vāditrāṇi ca sarvāṇi
bandinaś ca tathāpare
//
ikṣvākūṇāṃ yathā rājye
saṃbhriyetābhiṣecanam
tathā jātīyam ādāya
rājaputrābhiṣecanam
//
te rājavacanāt tatra
samavetā mahīpatim
apaśyanto 'bruvan ko nu
rājño naḥ prativedayet
//
na paśyāmaś ca rājānam
uditaś ca divākaraḥ
yauvarājyābhiṣekaś ca
sajjo rāmasya dhīmataḥ
//
iti teṣu bruvāṇeṣu
sārvabhaumān mahīpatīn
abravīt tān idaṃ sarvān
sumantro rājasatkṛtaḥ
//
ayaṃ pṛcchāmi vacanāt
sukham āyuṣmatām aham
rājñaḥ saṃpratibuddhasya
yac cāgamanakāraṇam
//
ity uktvāntaḥpuradvāram
ājagāma purāṇavit
āśirbhir guṇayuktābhir
abhituṣṭāva rāghavam
//
gatā bhagavatī rātrir
ahaḥ śivam upasthitam
budhyasva nṛpaśārdūla
kuru kāryam anantaram
//
brāhmaṇā balamukhyāś ca
naigamāś cāgatā nṛpa
darśanaṃ pratikāṅkṣante
pratibudhyasva rāghava
//
stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ
sumantraṃ mantrakovidam
pratibudhya tato rājā
idaṃ vacanam abravīt
//
na caiva saṃprasupto 'ham
ānayed āśu rāghavam
iti rājā daśarathaḥ
sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ
//
sa rājavacanaṃ śrutvā
śirasā pratipūjya tam
nirjagāma nṛpāvāsān
manyamānaḥ priyaṃ mahat
//
prapanno rājamārgaṃ ca
patākādhvajaśobhitam
sa sūtas tatra śuśrāva
rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ
//
tato dadarśa ruciraṃ
kailāsasadṛśaprabham
rāmaveśma sumantras tu
śakraveśmasamaprabham
//
mahākapāṭapihitaṃ
vitardiśataśobhitam
kāñcanapratimaikāgraṃ
maṇividrumatoraṇam
//
śāradābhraghanaprakhyaṃ
dīptaṃ meruguhopamam
dāmabhir varamālyānāṃ
sumahadbhir alaṃkṛtam
//
sa vājiyuktena rathena sārathir
narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan
tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat
prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ
//
tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ
mahāvimānottamaveśmasaṃghavat
avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ
prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam
//
sa tadantaḥpuradvāraṃ
samatītya janākulam
praviviktāṃ tataḥ kakṣyām
āsasāda purāṇavit
//
prāsakārmukabibhradbhir
yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ
apramādibhir ekāgraiḥ
svanuraktair adhiṣṭhitām
//
tatra kāṣāyiṇo vṛddhān
vetrapāṇīn svalaṃkṛtān
dadarśa viṣṭhitān dvāri
stryadhyakṣān susamāhitān
//
te samīkṣya samāyāntaṃ
rāmapriyacikīrṣavaḥ
sahabhāryāya rāmāya
kṣipram evācacakṣire
//
prativeditam ājñāya
sūtam abhyantaraṃ pituḥ
tatraivānāyayāmāsa
rāghavaḥ priyakāmyayā
//
taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam
upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam
dadarśa sūtaḥ paryaṅke
sauvarṇe sottaracchade
//
varāharudhirābheṇa
śucinā ca sugandhinā
anuliptaṃ parārdhyena
candanena paraṃtapam
//
sthitayā pārśvataś cāpi
vālavyajanahastayā
upetaṃ sītayā bhūyaś
citrayā śaśinaṃ yathā
//
taṃ tapantam ivādityam
upapannaṃ svatejasā
vavande varadaṃ bandī
niyamajño vinītavat
//
prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā
vihāraśayanāsane
rājaputram uvācedaṃ
sumantro rājasatkṛtaḥ
//
kausalyā suprabhā deva
pitā tvāṃ draṣṭum icchati
mahiṣyā saha kaikeyyā
gamyatāṃ tatra māciram
//
evam uktas tu saṃhṛṣṭo
narasiṃho mahādyutiḥ
tataḥ saṃmānayāmāsa
sītām idam uvāca ha
//
devi devaś ca devī ca
samāgamya madantare
mantrayete dhruvaṃ kiṃcid
abhiṣecanasaṃhitam
//
lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ
priyakāmā sudakṣiṇā
saṃcodayati rājānaṃ
madarthaṃ madirekṣaṇā
//
yādṛśī pariṣat tatra
tādṛśo dūta āgataḥ
dhruvam adyaiva māṃ rājā
yauvarājye 'bhiṣekṣyati
//
hanta śīghram ito gatvā
drakṣyāmi ca mahīpatim
saha tvaṃ parivāreṇa
sukham āsva ramasva ca
//
patisaṃmānitā sītā
bhartāram asitekṣaṇā
ādvāram anuvavrāja
maṅgalāny abhidadhyuṣī
//
sa sarvān arthino dṛṣṭvā
sametya pratinandya ca
tataḥ pāvakasaṃkāśam
āruroha rathottamam
//
muṣṇantam iva cakṣūṃṣi
prabhayā hemavarcasam
kareṇuśiśukalpaiś ca
yuktaṃ paramavājibhiḥ
//
hariyuktaṃ sahasrākṣo
ratham indra ivāśugam
prayayau tūrṇam āsthāya
rāghavo jvalitaḥ śriyā
//
sa parjanya ivākāśe
svanavān abhinādayan
niketān niryayau śrīmān
mahābhrād iva candramāḥ
//
chattracāmarapāṇis tu
lakṣmaṇo rāghavānujaḥ
jugopa bhrātaraṃ bhrātā
ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ
//
tato halahalāśabdas
tumulaḥ samajāyata
tasya niṣkramamāṇasya
janaughasya samantataḥ
//
sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ
śuśrāva lokasya samāgatasya
ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ
prahṛṣṭarūpasya pure janasya
//
eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya
rājaprasādād vipulāṅgam iṣyan
ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā
yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā
lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ
prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya
//
sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ
puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ
mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair
abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau
//
kareṇumātaṃgarathāśvasaṃkulaṃ
mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram
prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ
dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham
//
sa rāmo ratham āsthāya
samprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ
apaśyan nagaraṃ śrīmān
nānājanasamākulam
//
sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ
pāṇḍurair upaśobhitam
rājamārgaṃ yayau rāmo
madhyenāgarudhūpitam
//
śobhamānam asaṃbādhaṃ
taṃ rājapatham uttamam
saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair
bhakṣyair uccāvacair api
//
āśīrvādān bahūñ śṛṇvan
suhṛdbhiḥ samudīritān
yathārhaṃ cāpi sampūjya
sarvān eva narān yayau
//
pitāmahair ācaritaṃ
tathaiva prapitāmahaiḥ
adyopādāya taṃ mārgam
abhiṣikto 'nupālaya
//
yathā sma lālitāḥ pitrā
yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ
tataḥ sukhataraṃ sarve
rāme vatsyāma rājani
//
alam adya hi bhuktena
paramārthair alaṃ ca naḥ
yathā paśyāma niryāntaṃ
rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam
//
ato hi na priyataraṃ
nānyat kiṃcid bhaviṣyati
yathābhiṣeko rāmasya
rājyenāmitatejasaḥ
//
etāś cānyāś ca suhṛdām
udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ
ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan
yayau rāmo mahāpatham
//
na hi tasmān manaḥ kaścic
cakṣuṣī vā narottamāt
naraḥ śaknoty apākraṣṭum
atikrānte 'pi rāghave
//
sarveṣāṃ sa hi dharmātmā
varṇānāṃ kurute dayām
caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ
tena te tam anuvratāḥ
//
sa rājakulam āsādya
mahendrabhavanopamam
rājaputraḥ pitur veśma
praviveśa śriyā jvalan
//
sa sarvāḥ samatikramya
kakṣyā daśarathātmajaḥ
saṃnivartya janaṃ sarvaṃ
śuddhāntaḥpuram abhyagāt
//
tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā
janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje
pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ
yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ
//
sa dadarśāsane rāmo
niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe
kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ
mukhena pariśuṣyatā
//
sa pituś caraṇau pūrvam
abhivādya vinītavat
tato vavande caraṇau
kaikeyyāḥ susamāhitaḥ
//
rāmety uktvā ca vacanaṃ
bāṣpaparyākulekṣaṇaḥ
śaśāka nṛpatir dīno
nekṣituṃ nābhibhāṣitum
//
tad apūrvaṃ narapater
dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham
rāmo 'pi bhayam āpannaḥ
padā spṛṣṭveva pannagam
//
indriyair aprahṛṣṭais taṃ
śokasaṃtāpakarśitam
niḥśvasantaṃ mahārājaṃ
vyathitākulacetasam
//
ūrmimālinam akṣobhyaṃ
kṣubhyantam iva sāgaram
upaplutam ivādityam
uktānṛtam ṛṣiṃ yathā
//
acintyakalpaṃ hi pitus
taṃ śokam upadhārayan
babhūva saṃrabdhataraḥ
samudra iva parvaṇi
//
cintayāmāsa ca tadā
rāmaḥ pitṛhite rataḥ
kiṃsvid adyaiva nṛpatir
na māṃ pratyabhinandati
//
anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā
kupito 'pi prasīdati
tasya mām adya samprekṣya
kimāyāsaḥ pravartate
//
sa dīna iva śokārto
viṣaṇṇavadanadyutiḥ
kaikeyīm abhivādyaiva
rāmo vacanam abravīt
//
kaccin mayā nāparādham
ajñānād yena me pitā
kupitas tan mamācakṣva
tvaṃ caivainaṃ prasādaya
//
vivarṇavadano dīno
na hi mām abhibhāṣate
śārīro mānaso vāpi
kaccid enaṃ na bādhate
saṃtāpo vābhitāpo vā
durlabhaṃ hi sadā sukham
//
kaccin na kiṃcid bharate
kumāre priyadarśane
śatrughne vā mahāsattve
mātṝṇāṃ vā mamāśubham
//
atoṣayan mahārājam
akurvan vā pitur vacaḥ
muhūrtam api neccheyaṃ
jīvituṃ kupite nṛpe
//
yatomūlaṃ naraḥ paśyet
prādurbhāvam ihātmanaḥ
kathaṃ tasmin na varteta
pratyakṣe sati daivate
//
kaccit te paruṣaṃ kiṃcid
abhimānāt pitā mama
ukto bhavatyā kopena
yatrāsya lulitaṃ manaḥ
//
etad ācakṣva me devi
tattvena paripṛcchataḥ
kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ
vikāro manujādhipe
//
ahaṃ hi vacanād rājñaḥ
pateyam api pāvake
bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ
majjeyam api cārṇave
niyukto guruṇā pitrā
nṛpeṇa ca hitena ca
//
tad brūhi vacanaṃ devi
rājño yad abhikāṅkṣitam
kariṣye pratijāne ca
rāmo dvir nābhibhāṣate
//
tam ārjavasamāyuktam
anāryā satyavādinam
uvāca rāmaṃ kaikeyī
vacanaṃ bhṛśadāruṇam
//
purā devāsure yuddhe
pitrā te mama rāghava
rakṣitena varau dattau
saśalyena mahāraṇe
//
tatra me yācito rājā
bharatasyābhiṣecanam
gamanaṃ daṇḍakāraṇye
tava cādyaiva rāghava
//
yadi satyapratijñaṃ tvaṃ
pitaraṃ kartum icchasi
ātmānaṃ ca naraśreṣṭha
mama vākyam idaṃ śṛṇu
//
sa nideśe pitus tiṣṭha
yathā tena pratiśrutam
tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ
nava varṣāṇi pañca ca
//
sapta sapta ca varṣāṇi
daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
abhiṣekam imaṃ tyaktvā
jaṭācīradharo vasa
//
bharataḥ kosalapure
praśāstu vasudhām imām
nānāratnasamākīrṇāṃ
savājirathakuñjarām
//
tad apriyam amitraghno
vacanaṃ maraṇopamam
śrutvā na vivyathe rāmaḥ
kaikeyīṃ cedam abravīt
//
evam astu gamiṣyāmi
vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ
jaṭācīradharo rājñaḥ
pratijñām anupālayan
//
idaṃ tu jñātum icchāmi
kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ
nābhinandati durdharṣo
yathāpuram ariṃdamaḥ
//
manyur na ca tvayā kāryo
devi brūhi tavāgrataḥ
yāsyāmi bhava suprītā
vanaṃ cīrajaṭādharaḥ
//
hitena guruṇā pitrā
kṛtajñena nṛpeṇa ca
niyujyamāno viśrabdhaṃ
kiṃ na kuryād ahaṃ priyam
//
alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ
hṛdayaṃ dahatīva me
svayaṃ yan nāha māṃ rājā
bharatasyābhiṣecanam
//
ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca
prāṇān iṣṭān dhanāni ca
hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ
bharatāyāpracoditaḥ
//
kiṃ punar manujendreṇa
svayaṃ pitrā pracoditaḥ
tava ca priyakāmārthaṃ
pratijñām anupālayan
//
tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ
kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ
vasudhāsaktanayano
mandam aśrūṇi muñcati
//
gacchantu caivānayituṃ
dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ
bharataṃ mātulakulād
adyaiva nṛpaśāsanāt
//
daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham
ito gacchāmi satvaraḥ
avicārya pitur vākyaṃ
samāvastuṃ caturdaśa
//
sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ
śrutvā rāmasya kaikeyī
prasthānaṃ śraddadhānā hi
tvarayāmāsa rāghavam
//
evaṃ bhavatu yāsyanti
dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ
bharataṃ mātulakulād
upāvartayituṃ narāḥ
//
tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye
notsukasya vilambanam
rāma tasmād itaḥ śīghraṃ
vanaṃ tvaṃ gantum arhasi
//
vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca
nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate
naitat kiṃcin naraśreṣṭha
manyur eṣo 'panīyatām
//
yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ
purād asmād abhitvaran
pitā tāvan na te rāma
snāsyate bhokṣyate 'pi vā
//
dhik kaṣṭam iti niḥśvasya
rājā śokapariplutaḥ
mūrchito nyapatat tasmin
paryaṅke hemabhūṣite
//
rāmo 'py utthāpya rājānaṃ
kaikeyyābhipracoditaḥ
kaśayevāhato vājī
vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ
//
tad apriyam anāryāyā
vacanaṃ dāruṇodaram
śrutvā gatavyatho rāmaḥ
kaikeyīṃ vākyam abravīt
//
nāham arthaparo devi
lokam āvastum utsahe
viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ
kevalaṃ dharmam āsthitam
//
yad atrabhavataḥ kiṃcic
chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā
prāṇān api parityajya
sarvathā kṛtam eva tat
//
na hy ato dharmacaraṇaṃ
kiṃcid asti mahattaram
yathā pitari śuśrūṣā
tasya vā vacanakriyā
//
anukto 'py atrabhavatā
bhavatyā vacanād aham
vane vatsyāmi vijane
varṣāṇīha caturdaśa
//
na nūnaṃ mayi kaikeyi
kiṃcid āśaṃsase guṇam
yad rājānam avocas tvaṃ
mameśvaratarā satī
//
yāvan mātaram āpṛcche
sītāṃ cānunayāmy aham
tato 'dyaiva gamiṣyāmi
daṇḍakānāṃ mahad vanam
//
bharataḥ pālayed rājyaṃ
śuśrūṣec ca pitur yathā
tathā bhavatyā kartavyaṃ
sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
//
sa rāmasya vacaḥ śrutvā
bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā
śokād aśaknuvan bāṣpaṃ
praruroda mahāsvanam
//
vanditvā caraṇau rāmo
visaṃjñasya pitus tadā
kaikeyyāś cāpy anāryāyā
niṣpapāta mahādyutiḥ
//
sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā
kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt
svaṃ dadarśa suhṛjjanam
//
taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ
pṛṣṭhato 'nujagāma ha
lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ
sumitrānandavardhanaḥ
//
ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ
kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam
śanair jagāma sāpekṣo
dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan
//
na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ
rājyanāśo 'pakarṣati
lokakāntasya kāntatvaṃ
śītaraśmer iva kṣapā
//
na vanaṃ gantukāmasya
tyajataś ca vasuṃdharām
sarvalokātigasyeva
lakṣyate cittavikriyā
//
dhārayan manasā duḥkham
indriyāṇi nigṛhya ca
praviveśātmavān veśma
mātur apriyaśaṃsivān
//
praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ
samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām
na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ
suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā
//
rāmas tu bhṛśam āyasto
niḥśvasann iva kuñjaraḥ
jagāma sahito bhrātrā
mātur antaḥpuraṃ vaśī
//
so 'paśyat puruṣaṃ tatra
vṛddhaṃ paramapūjitam
upaviṣṭaṃ gṛhadvāri
tiṣṭhataś cāparān bahūn
//
praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ
dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ
brāhmaṇān vedasampannān
vṛddhān rājñābhisatkṛtān
//
praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs
tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ
striyo vṛddhāś ca bālāś ca
dvārarakṣaṇatatparāḥ
//
vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ
praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ
nyavedayanta tvaritā
rāmamātuḥ priyaṃ tadā
//
kausalyāpi tadā devī
rātriṃ sthitvā samāhitā
prabhāte tv akarot pūjāṃ
viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī
//
sā kṣaumavasanā hṛṣṭā
nityaṃ vrataparāyaṇā
agniṃ juhoti sma tadā
mantravat kṛtamaṅgalā
//
praviśya ca tadā rāmo
mātur antaḥpuraṃ śubham
dadarśa mātaraṃ tatra
hāvayantīṃ hutāśanam
//
sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā
mātṛnandanam āgatam
abhicakrāma saṃhṛṣṭā
kiśoraṃ vaḍabā yathā
//
tam uvāca durādharṣaṃ
rāghavaṃ sutam ātmanaḥ
kausalyā putravātsalyād
idaṃ priyahitaṃ vacaḥ
//
vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ
rājarṣīṇāṃ mahātmanām
prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca
dharmaṃ copahitaṃ kule
//
satyapratijñaṃ pitaraṃ
rājānaṃ paśya rāghava
adyaiva hi tvāṃ dharmātmā
yauvarājye 'bhiṣekṣyati
//
mātaraṃ rāghavaḥ kiṃcit
prasāryāñjalim abravīt
sa svabhāvavinītaś ca
gauravāc ca tadānataḥ
//
devi nūnaṃ na jānīṣe
mahad bhayam upasthitam
idaṃ tava ca duḥkhāya
vaidehyā lakṣmaṇasya ca
//
caturdaśa hi varṣāṇi
vatsyāmi vijane vane
madhumūlaphalair jīvan
hitvā munivad āmiṣam
//
bharatāya mahārājo
yauvarājyaṃ prayacchati
māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ
vivāsayati tāpasam
//
tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā
patitāṃ kadalīm iva
rāmas tūtthāpayāmāsa
mātaraṃ gatacetasam
//
upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ
vaḍabām iva vāhitām
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ
vimamarśa ca pāṇinā
//
sā rāghavam upāsīnam
asukhārtā sukhocitā
uvāca puruṣavyāghram
upaśṛṇvati lakṣmaṇe
//
yadi putra na jāyethā
mama śokāya rāghava
na sma duḥkham ato bhūyaḥ
paśyeyam aham aprajā
//
eka eva hi vandhyāyāḥ
śoko bhavati mānavaḥ
aprajāsmīti saṃtāpo
na hy anyaḥ putra vidyate
//
na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ
sukhaṃ vā patipauruṣe
api putre vipaśyeyam
iti rāmāsthitaṃ mayā
//
sā bahūny amanojñāni
vākyāni hṛdayacchidām
ahaṃ śroṣye sapatnīnām
avarāṇāṃ varā satī
ato duḥkhataraṃ kiṃ nu
pramadānāṃ bhaviṣyati
//
tvayi saṃnihite 'py evam
aham āsaṃ nirākṛtā
kiṃ punaḥ proṣite tāta
dhruvaṃ maraṇam eva me
//
yo hi māṃ sevate kaścid
atha vāpy anuvartate
kaikeyyāḥ putram anvīkṣya
sa jano nābhibhāṣate
//
daśa sapta ca varṣāṇi
tava jātasya rāghava
atītāni prakāṅkṣantyā
mayā duḥkhaparikṣayam
//
upavāsaiś ca yogaiś ca
bahubhiś ca pariśramaiḥ
duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ
tvaṃ hi durgatayā mayā
//
sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye
mamedaṃ yan na dīryate
prāvṛṣīva mahānadyāḥ
spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā
//
mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate
na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama
yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati
prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva
//
sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ
na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate
anena duḥkhena ca deham arpitaṃ
dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate
//
idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me
vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi
tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt
suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare
//
yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā
labheta kaścid guruduḥkhakarśitaḥ
gatāham adyaiva paretasaṃsadaṃ
vinā tvayā dhenur ivātmajena vai
//
bhṛśam asukham amarṣitā tadā
bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam
vyasanam upaniśāmya sā mahat
sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī
//
tathā tu vilapantīṃ tāṃ
kausalyāṃ rāmamātaram
uvāca lakṣmaṇo dīnas
tat kālasadṛśaṃ vacaḥ
//
na rocate mamāpy etad
ārye yad rāghavo vanam
tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet
striyā vākyavaśaṃ gataḥ
//
viparītaś ca vṛddhaś ca
viṣayaiś ca pradharṣitaḥ
nṛpaḥ kim iva na brūyāc
codyamānaḥ samanmathaḥ
//
nāsyāparādhaṃ paśyāmi
nāpi doṣaṃ tathāvidham
yena nirvāsyate rāṣṭrād
vanavāsāya rāghavaḥ
//
na taṃ paśyāmy ahaṃ loke
parokṣam api yo naraḥ
amitro 'pi nirasto 'pi
yo 'sya doṣam udāharet
//
devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ
ripūṇām api vatsalam
avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ
tyajet putram akāraṇāt
//
tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ
punar bālyam upeyuṣaḥ
putraḥ ko hṛdaye kuryād
rājavṛttam anusmaran
//
yāvad eva na jānāti
kaścid artham imaṃ naraḥ
tāvad eva mayā sārdham
ātmasthaṃ kuru śāsanam
//
mayā pārśve sadhanuṣā
tava guptasya rāghava
kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ
kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ
//
nirmanuṣyām imāṃ sarvām
ayodhyāṃ manujarṣabha
kariṣyāmi śarais tīkṣṇair
yadi sthāsyati vipriye
//
bharatasyātha pakṣyo vā
yo vāsya hitam icchati
sarvān etān vadhiṣyāmi
mṛdur hi paribhūyate
//
tvayā caiva mayā caiva
kṛtvā vairam anuttamam
kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ
bharatāyāriśāsana
//
anurakto 'smi bhāvena
bhrātaraṃ devi tattvataḥ
satyena dhanuṣā caiva
datteneṣṭena te śape
//
dīptam agnim araṇyaṃ vā
yadi rāmaḥ pravekṣyate
praviṣṭaṃ tatra māṃ devi
tvaṃ pūrvam avadhāraya
//
harāmi vīryād duḥkhaṃ te
tamaḥ sūrya ivoditaḥ
devī paśyatu me vīryaṃ
rāghavaś caiva paśyatu
//
etat tu vacanaṃ śrutvā
lakṣmaṇasya mahātmanaḥ
uvāca rāmaṃ kausalyā
rudantī śokalālasā
//
bhrātus te vadataḥ putra
lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā
yad atrānantaraṃ tat tvaṃ
kuruṣva yadi rocate
//
na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā
sapatnyā mama bhāṣitam
vihāya śokasaṃtaptāṃ
gantum arhasi mām itaḥ
//
dharmajña yadi dharmiṣṭho
dharmaṃ caritum icchasi
śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ
cara dharmam anuttamam
//
śuśrūṣur jananīṃ putra
svagṛhe niyato vasan
pareṇa tapasā yuktaḥ
kāśyapas tridivaṃ gataḥ
//
yathaiva rājā pūjyas te
gauraveṇa tathā hy aham
tvāṃ nāham anujānāmi
na gantavyam ito vanam
//
tvadviyogān na me kāryaṃ
jīvitena sukhena vā
tvayā saha mama śreyas
tṛṇānām api bhakṣaṇam
//
yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ
tyaktvā māṃ śokalālasām
ahaṃ prāyam ihāsiṣye
na hi śakṣyāmi jīvitum
//
tatas tvaṃ prāpsyase putra
nirayaṃ lokaviśrutam
brahmahatyām ivādharmāt
samudraḥ saritāṃ patiḥ
//
vilapantīṃ tathā dīnāṃ
kausalyāṃ jananīṃ tataḥ
uvāca rāmo dharmātmā
vacanaṃ dharmasaṃhitam
//
nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ
samatikramituṃ mama
prasādaye tvāṃ śirasā
gantum icchāmy ahaṃ vanam
//
ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ
kurvatā vratacāriṇā
gaur hatā jānatā dharmaṃ
kaṇḍunāpi vipaścitā
//
asmākaṃ ca kule pūrvaṃ
sagarasyājñayā pituḥ
khanadbhiḥ sāgarair bhūtim
avāptaḥ sumahān vadhaḥ
//
jāmadagnyena rāmeṇa
reṇukā jananī svayam
kṛttā paraśunāraṇye
pitur vacanakāriṇā
//
na khalv etan mayaikena
kriyate pitṛśāsanam
pūrvair ayam abhipreto
gato mārgo 'nugamyate
//
tad etat tu mayā kāryaṃ
kriyate bhuvi nānyathā
pitur hi vacanaṃ kurvan
na kaścin nāma hīyate
//
tām evam uktvā jananīṃ
lakṣmaṇaṃ punar abravīt
tava lakṣmaṇa jānāmi
mayi sneham anuttamam
abhiprāyam avijñāya
satyasya ca śamasya ca
//
dharmo hi paramo loke
dharme satyaṃ pratiṣṭhitam
dharmasaṃśritam etac ca
pitur vacanam uttamam
//
saṃśrutya ca pitur vākyaṃ
mātur vā brāhmaṇasya vā
na kartavyaṃ vṛthā vīra
dharmam āśritya tiṣṭhatā
//
so 'haṃ na śakṣyāmi pitur
niyogam ativartitum
pitur hi vacanād vīra
kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ
//
tad enāṃ visṛjānāryāṃ
kṣatradharmāśritāṃ matim
dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ
madbuddhir anugamyatām
//
tam evam uktvā sauhārdād
bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ
uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ
prāñjaliḥ śirasānataḥ
//
anumanyasva māṃ devi
gamiṣyantam ito vanam
śāpitāsi mama prāṇaiḥ
kuru svastyayanāni me
tīrṇapratijñaś ca vanāt
punar eṣyāmy ahaṃ purīm
//
yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān
na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam
adīrghakāle na tu devi jīvite
vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ
//
prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ
parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān
athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ
cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam
//
atha taṃ vyathayā dīnaṃ
saviśeṣam amarṣitam
śvasantam iva nāgendraṃ
roṣavisphāritekṣaṇam
//
āsādya rāmaḥ saumitriṃ
suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam
uvācedaṃ sa dhairyeṇa
dhārayan sattvam ātmavān
//
saumitre yo 'bhiṣekārthe
mama sambhārasambhramaḥ
abhiṣekanivṛttyarthe
so 'stu sambhārasambhramaḥ
//
yasyā madabhiṣekārthaṃ
mānasaṃ paritapyate
mātā naḥ sā yathā na syāt
saviśaṅkā tathā kuru
//
tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ
muhūrtam api notsahe
manasi pratisaṃjātaṃ
saumitre 'ham upekṣitum
//
na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ
smarāmīha kadācana
mātṝṇāṃ vā pitur vāhaṃ
kṛtam alpaṃ ca vipriyam
//
satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca
nityaṃ satyaparākramaḥ
paralokabhayād bhīto
nirbhayo 'stu pitā mama
//
tasyāpi hi bhaved asmin
karmaṇy apratisaṃhṛte
satyaṃ neti manastāpas
tasya tāpas tapec ca mām
//
abhiṣekavidhānaṃ tu
tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa
anvag evāham icchāmi
vanaṃ gantum itaḥ punaḥ
//
mama pravrājanād adya
kṛtakṛtyā nṛpātmajā
sutaṃ bharatam avyagram
abhiṣecayitā tataḥ
//
mayi cīrājinadhare
jaṭāmaṇḍaladhāriṇi
gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā
bhaviṣyati manaḥsukham
//
buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ
manaś ca susamāhitam
tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ
pravrajiṣyāmi māciram
//
kṛtāntas tv eva saumitre
draṣṭavyo matpravāsane
rājyasya ca vitīrṇasya
punar eva nivartane
//
kaikeyyāḥ pratipattir hi
kathaṃ syān mama pīḍane
yadi bhāvo na daivo 'yaṃ
kṛtāntavihito bhavet
//
jānāsi hi yathā saumya
na mātṛṣu mamāntaram
bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā
tasyā mayi sute 'pi vā
//
so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ
pravāsārthaiś ca durvacaiḥ
ugrair vākyair ahaṃ tasyā
nānyad daivāt samarthaye
//
kathaṃ prakṛtisampannā
rājaputrī tathāguṇā
brūyāt sā prākṛteva strī
matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau
//
yad acintyaṃ tu tad daivaṃ
bhūteṣv api na hanyate
vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca
patito hi viparyayaḥ
//
kaścid daivena saumitre
yoddhum utsahate pumān
yasya na grahaṇaṃ kiṃcit
karmaṇo 'nyatra dṛśyate
//
sukhaduḥkhe bhayakrodhau
lābhālābhau bhavābhavau
yasya kiṃcit tathā bhūtaṃ
nanu daivasya karma tat
//
vyāhate 'py abhiṣeke me
paritāpo na vidyate
tasmād aparitāpaḥ saṃs
tvam apy anuvidhāya mām
pratisaṃhāraya kṣipram
ābhiṣecanikīṃ kriyām
//
na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne
mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā
daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ
jānāsi daivaṃ ca tathā prabhāvam
//
iti bruvati rāme tu
lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ
śrutvā madhyaṃ jagāmeva
manasā duḥkhaharṣayoḥ
//
tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ
bhruvor madhye nararṣabhaḥ
niśaśvāsa mahāsarpo
bilastha iva roṣitaḥ
//
tasya duṣprativīkṣyaṃ tad
bhrukuṭīsahitaṃ tadā
babhau kruddhasya siṃhasya
mukhasya sadṛśaṃ mukham
//
agrahas taṃ vidhunvaṃs tu
hastī hastam ivātmanaḥ
tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca
pātayitvā śirodharām
//
agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu
tiryag bhrātaram abravīt
asthāne sambhramo yasya
jāto vai sumahān ayam
//
dharmadoṣaprasaṅgena
lokasyānatiśaṅkayā
kathaṃ hy etad asambhrāntas
tvadvidho vaktum arhati
//
yathā daivam aśauṇḍīraṃ
śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ
kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam
aśaktam abhiśaṃsasi
//
pāpayos tu kathaṃ nāma
tayoḥ śaṅkā na vidyate
santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā
dharmātman kiṃ na budhyase
//
lokavidviṣṭam ārabdhaṃ
tvadanyasyābhiṣecanam
yeneyam āgatā dvaidhaṃ
tava buddhir mahīpate
sa hi dharmo mama dveṣyaḥ
prasaṅgād yasya muhyasi
//
yady api pratipattis te
daivī cāpi tayor matam
tathāpy upekṣaṇīyaṃ te
na me tad api rocate
//
viklavo vīryahīno yaḥ
sa daivam anuvartate
vīrāḥ saṃbhāvitātmāno
na daivaṃ paryupāsate
//
daivaṃ puruṣakāreṇa
yaḥ samarthaḥ prabādhitum
na daivena vipannārthaḥ
puruṣaḥ so 'vasīdati
//
drakṣyanti tv adya daivasya
pauruṣaṃ puruṣasya ca
daivamānuṣayor adya
vyaktā vyaktir bhaviṣyati
//
adya matpauruṣahataṃ
daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ
yad daivād āhataṃ te 'dya
dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam
//
atyaṅkuśam ivoddāmaṃ
gajaṃ madabaloddhatam
pradhāvitam ahaṃ daivaṃ
pauruṣeṇa nivartaye
//
lokapālāḥ samastās te
nādya rāmābhiṣecanam
na ca kṛtsnās trayo lokā
vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā
//
yair vivāsas tavāraṇye
mitho rājan samarthitaḥ
araṇye te vivatsyanti
caturdaśa samās tathā
//
ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi
pitus tasyāś ca yā tava
abhiṣekavighātena
putrarājyāya vartate
//
madbalena viruddhāya
na syād daivabalaṃ tathā
prabhaviṣyati duḥkhāya
yathograṃ pauruṣaṃ mama
//
ūrdhvaṃ varṣasahasrānte
prajāpālyam anantaram
āryaputrāḥ kariṣyanti
vanavāsaṃ gate tvayi
//
pūrvarājarṣivṛttyā hi
vanavāso vidhīyate
prajā nikṣipya putreṣu
putravat paripālane
//
sa ced rājany anekāgre
rājyavibhramaśaṅkayā
naivam icchasi dharmātman
rājyaṃ rāma tvam ātmani
//
pratijāne ca te vīra
mā bhūvaṃ vīralokabhāk
rājyaṃ ca tava rakṣeyam
ahaṃ veleva sāgaram
//
maṅgalair abhiṣiñcasva
tatra tvaṃ vyāpṛto bhava
aham eko mahīpālān
alaṃ vārayituṃ balāt
//
na śobhārthāv imau bāhū
na dhanur bhūṣaṇāya me
nāsirābandhanārthāya
na śarāḥ stambhahetavaḥ
//
amitradamanārthaṃ me
sarvam etac catuṣṭayam
na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ
yaḥ syāc chatrur mato mama
//
asinā tīkṣṇadhāreṇa
vidyuccalitavarcasā
pragṛhītena vai śatruṃ
vajriṇaṃ vā na kalpaye
//
khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair
gahanā duścarā ca me
hastyaśvanarahastoru
śirobhir bhavitā mahī
//
khaḍgadhārā hatā me 'dya
dīpyamānā ivādrayaḥ
patiṣyanti dvipā bhūmau
meghā iva savidyutaḥ
//
baddhagodhāṅgulitrāṇe
pragṛhītaśarāsane
kathaṃ puruṣamānī syāt
puruṣāṇāṃ mayi sthite
//
bahubhiś caikam atyasyann
ekena ca bahūñ janān
viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān
nṛvājigajamarmasu
//
adya me 'straprabhāvasya
prabhāvaḥ prabhaviṣyati
rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ
prabhutvaṃ ca tava prabho
//
adya candanasārasya
keyūrāmokṣaṇasya ca
vasūnāṃ ca vimokṣasya
suhṛdāṃ pālanasya ca
//
anurūpāv imau bāhū
rāma karma kariṣyataḥ
abhiṣecanavighnasya
kartṝṇāṃ te nivāraṇe
//
bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ
tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ
yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet
tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ
//
vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt
sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ
uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ
nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ
//
taṃ samīkṣya tv avahitaṃ
pitur nirdeśapālane
kausalyā bāṣpasaṃruddhā
vaco dharmiṣṭham abravīt
//
adṛṣṭaduḥkho dharmātmā
sarvabhūtapriyaṃvadaḥ
mayi jāto daśarathāt
katham uñchena vartayet
//
yasya bhṛtyāś ca dāsāś ca
mṛṣṭāny annāni bhuñjate
kathaṃ sa bhokṣyate nātho
vane mūlaphalāny ayam
//
ka etacchraddadhecchrutvā
kasya vā na bhaved bhayam
guṇavān dayito rājño
rāghavo yad vivāsyate
//
tvayā vihīnām iha māṃ
śokāgnir atulo mahān
pradhakṣyati yathā kakṣaṃ
citrabhānur himātyaye
//
kathaṃ hi dhenuḥ svaṃ vatsaṃ
gacchantaṃ nānugacchati
ahaṃ tvānugamiṣyāmi
yatra putra gamiṣyasi
//
tathā nigaditaṃ mātrā
tad vākyaṃ puruṣarṣabhaḥ
śrutvā rāmo 'bravīd vākyaṃ
mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām
//
kaikeyyā vañcito rājā
mayi cāraṇyam āśrite
bhavatyā ca parityakto
na nūnaṃ vartayiṣyati
//
bhartuḥ kila parityāgo
nṛśaṃsaḥ kevalaṃ striyāḥ
sa bhavatyā na kartavyo
manasāpi vigarhitaḥ
//
yāvaj jīvati kākutsthaḥ
pitā me jagatīpatiḥ
śuśrūṣā kriyatāṃ tāvat
sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
//
evam uktā tu rāmeṇa
kausalyā śubhadarśanā
tathety uvāca suprītā
rāmam akliṣṭakāriṇam
//
evam uktas tu vacanaṃ
rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
bhūyas tām abravīd vākyaṃ
mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām
//
mayā caiva bhavatyā ca
kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ
rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ
sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ
//
imāni tu mahāraṇye
vihṛtya nava pañca ca
varṣāṇi paramaprītaḥ
sthāsyāmi vacane tava
//
evam uktā priyaṃ putraṃ
bāṣpapūrṇānanā tadā
uvāca paramārtā tu
kausalyā putravatsalā
//
āsāṃ rāma sapatnīnāṃ
vastuṃ madhye na me kṣamam
naya mām api kākutstha
vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā
yadi te gamane buddhiḥ
kṛtā pitur apekṣayā
//
tāṃ tathā rudatīṃ rāmo
rudan vacanam abravīt
jīvantyā hi striyā bhartā
daivataṃ prabhur eva ca
bhavatyā mama caivādya
rājā prabhavati prabhuḥ
//
bharataś cāpi dharmātmā
sarvabhūtapriyaṃvadaḥ
bhavatīm anuvarteta
sa hi dharmarataḥ sadā
//
yathā mayi tu niṣkrānte
putraśokena pārthivaḥ
śramaṃ nāvāpnuyāt kiṃcid
apramattā tathā kuru
//
vratopavāsaniratā
yā nārī paramottamā
bhartāraṃ nānuvarteta
sā ca pāpagatir bhavet
//
śuśrūṣām eva kurvīta
bhartuḥ priyahite ratā
eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭo
loke vede śrutaḥ smṛtaḥ
//
pūjyās te matkṛte devi
brāhmaṇāś caiva suvratāḥ
evaṃ kālaṃ pratīkṣasva
mamāgamanakāṅkṣiṇī
//
prāpsyase paramaṃ kāmaṃ
mayi pratyāgate sati
yadi dharmabhṛtāṃ śreṣṭho
dhārayiṣyati jīvitam
//
evam uktā tu rāmeṇa
bāṣpaparyākulekṣaṇā
kausalyā putraśokārtā
rāmaṃ vacanam abravīt
gaccha putra tvam ekāgro
bhadraṃ te 'stu sadā vibho
//
tathā hi rāmaṃ vanavāsaniścitaṃ
samīkṣya devī parameṇa cetasā
uvāca rāmaṃ śubhalakṣaṇaṃ vaco
babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī
//
sāpanīya tam āyāsam
upaspṛśya jalaṃ śuci
cakāra mātā rāmasya
maṅgalāni manasvinī
//
svasti sādhyāś ca viśve ca
marutaś ca maharṣayaḥ
svasti dhātā vidhātā ca
svasti pūṣā bhago 'ryamā
//
ṛtavaś caiva pakṣāś ca
māsāḥ saṃvatsarāḥ kṣapāḥ
dināni ca muhūrtāś ca
svasti kurvantu te sadā
//
smṛtir dhṛtiś ca dharmaś ca
pāntu tvāṃ putra sarvataḥ
skandaś ca bhagavān devaḥ
somaś ca sabṛhaspatiḥ
//
saptarṣayo nāradaś ca
te tvāṃ rakṣantu sarvataḥ
nakṣatrāṇi ca sarvāṇi
grahāś ca sahadevatāḥ
mahāvanāni carato
muniveṣasya dhīmataḥ
//
plavagā vṛścikā daṃśā
maśakāś caiva kānane
sarīsṛpāś ca kīṭāś ca
mā bhūvan gahane tava
//
mahādvipāś ca siṃhāś ca
vyāghrā ṛkṣāś ca daṃṣṭriṇaḥ
mahiṣāḥ śṛṅgiṇo raudrā
na te druhyantu putraka
//
nṛmāṃsabhojanā raudrā
ye cānye sattvajātayaḥ
mā ca tvāṃ hiṃsiṣuḥ putra
mayā sampūjitās tv iha
//
āgamās te śivāḥ santu
sidhyantu ca parākramāḥ
sarvasampattayo rāma
svastimān gaccha putraka
//
svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ
pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ
sarvebhyaś caiva devebhyo
ye ca te paripanthinaḥ
//
sarvalokaprabhur brahmā
bhūtabhartā tatharṣayaḥ
ye ca śeṣāḥ surās te tvāṃ
rakṣantu vanavāsinam
//
iti mālyaiḥ suragaṇān
gandhaiś cāpi yaśasvinī
stutibhiś cānurūpābhir
ānarcāyatalocanā
//
yan maṅgalaṃ sahasrākṣe
sarvadevanamaskṛte
vṛtranāśe samabhavat
tat te bhavatu maṅgalam
//
yan maṅgalaṃ suparṇasya
vinatākalpayat purā
amṛtaṃ prārthayānasya
tat te bhavatu maṅgalam
//
oṣadhīṃ cāpi siddhārthāṃ
viśalyakaraṇīṃ śubhām
cakāra rakṣāṃ kausalyā
mantrair abhijajāpa ca
//
ānamya mūrdhni cāghrāya
pariṣvajya yaśasvinī
avadat putra siddhārtho
gaccha rāma yathāsukham
//
arogaṃ sarvasiddhārtham
ayodhyāṃ punar āgatam
paśyāmi tvāṃ sukhaṃ vatsa
susthitaṃ rājaveśmani
//
mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo
maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ
abhiprayātasya vanaṃ cirāya te
hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava
//
itīva cāśrupratipūrṇalocanā
samāpya ca svastyayanaṃ yathāvidhi
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ
punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje
//
tathā tu devyā sa kṛtapradakṣiṇo
nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ
jagāma sītānilayaṃ mahāyaśāḥ
sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā
//
abhivādya tu kausalyāṃ
rāmaḥ samprasthito vanam
kṛtasvastyayano mātrā
dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ
//
virājayan rājasuto
rājamārgaṃ narair vṛtam
hṛdayāny āmamantheva
janasya guṇavattayā
//
vaidehī cāpi tat sarvaṃ
na śuśrāva tapasvinī
tad eva hṛdi tasyāś ca
yauvarājyābhiṣecanam
//
devakāryaṃ sma sā kṛtvā
kṛtajñā hṛṣṭacetanā
abhijñā rājadharmāṇāṃ
rājaputraṃ pratīkṣate
//
praviveśātha rāmas tu
svaveśma suvibhūṣitam
prahṛṣṭajanasampūrṇaṃ
hriyā kiṃcid avāṅmukhaḥ
//
atha sītā samutpatya
vepamānā ca taṃ patim
apaśyac chokasaṃtaptaṃ
cintāvyākulitendriyam
//
vivarṇavadanaṃ dṛṣṭvā
taṃ prasvinnam amarṣaṇam
āha duḥkhābhisaṃtaptā
kim idānīm idaṃ prabho
//
adya bārhaspataḥ śrīmān
yuktaḥ puṣyo na rāghava
procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ
kena tvam asi durmanāḥ
//
na te śataśalākena
jalaphenanibhena ca
āvṛtaṃ vadanaṃ valgu
chattreṇābhivirājate
//
vyajanābhyāṃ ca mukhyābhyāṃ
śatapattranibhekṣaṇam
candrahaṃsaprakāśābhyāṃ
vījyate na tavānanam
//
vāgmino bandinaś cāpi
prahṛṣṭās tvāṃ nararṣabha
stuvanto nādya dṛśyante
maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ
//
na te kṣaudraṃ ca dadhi ca
brāhmaṇā vedapāragāḥ
mūrdhni mūrdhāvasiktasya
dadhati sma vidhānataḥ
//
na tvāṃ prakṛtayaḥ sarvā
śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ
anuvrajitum icchanti
paurajānapadās tathā
//
caturbhir vegasampannair
hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ
kiṃ na gacchati te 'grataḥ
//
na hastī cāgrataḥ śrīmāṃs
tava lakṣaṇapūjitaḥ
prayāṇe lakṣyate vīra
kṛṣṇameghagiriprabhaḥ
//
na ca kāñcanacitraṃ te
paśyāmi priyadarśana
bhadrāsanaṃ puraskṛtya
yāntaṃ vīrapuraḥsaram
//
abhiṣeko yadā sajjaḥ
kim idānīm idaṃ tava
apūrvo mukhavarṇaś ca
na praharṣaś ca lakṣyate
//
itīva vilapantīṃ tāṃ
provāca raghunandanaḥ
sīte tatrabhavāṃs tātaḥ
pravrājayati māṃ vanam
//
kule mahati sambhūte
dharmajñe dharmacāriṇi
śṛṇu jānaki yenedaṃ
krameṇābhyāgataṃ mama
//
rājñā satyapratijñena
pitrā daśarathena me
kaikeyyai prītamanasā
purā dattau mahāvarau
//
tayādya mama sajje 'sminn
abhiṣeke nṛpodyate
pracoditaḥ sa samayo
dharmeṇa pratinirjitaḥ
//
caturdaśa hi varṣāṇi
vastavyaṃ daṇḍake mayā
pitrā me bharataś cāpi
yauvarājye niyojitaḥ
so 'haṃ tvām āgato draṣṭuṃ
prasthito vijanaṃ vanam
//
bharatasya samīpe te
nāhaṃ kathyaḥ kadācana
ṛddhiyuktā hi puruṣā
na sahante parastavam
tasmān na te guṇāḥ kathyā
bharatasyāgrato mama
//
nāpi tvaṃ tena bhartavyā
viśeṣeṇa kadācana
anukūlatayā śakyaṃ
samīpe tasya vartitum
//
ahaṃ cāpi pratijñāṃ tāṃ
guroḥ samanupālayan
vanam adyaiva yāsyāmi
sthirā bhava manasvini
//
yāte ca mayi kalyāṇi
vanaṃ muniniṣevitam
vratopavāsaratayā
bhavitavyaṃ tvayānaghe
//
kālyam utthāya devānāṃ
kṛtvā pūjāṃ yathāvidhi
vanditavyo daśarathaḥ
pitā mama nareśvaraḥ
//
mātā ca mama kausalyā
vṛddhā saṃtāpakarśitā
dharmam evāgrataḥ kṛtvā
tvattaḥ sammānam arhati
//
vanditavyāś ca te nityaṃ
yāḥ śeṣā mama mātaraḥ
snehapraṇayasambhogaiḥ
samā hi mama mātaraḥ
//
bhrātṛputrasamau cāpi
draṣṭavyau ca viśeṣataḥ
tvayā lakṣmaṇaśatrughnau
prāṇaiḥ priyatarau mama
//
vipriyaṃ na ca kartavyaṃ
bharatasya kadācana
sa hi rājā prabhuś caiva
deśasya ca kulasya ca
//
ārādhitā hi śīlena
prayatnaiś copasevitāḥ
rājānaḥ samprasīdanti
prakupyanti viparyaye
//
aurasān api putrān hi
tyajanty ahitakāriṇaḥ
samarthān sampragṛhṇanti
janān api narādhipāḥ
//
ahaṃ gamiṣyāmi mahāvanaṃ priye
tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini
yathā vyalīkaṃ kuruṣe na kasyacit
tathā tvayā kāryam idaṃ vaco mama
//
evam uktā tu vaidehī
priyārhā priyavādinī
praṇayād eva saṃkruddhā
bhartāram idam abravīt
//
āryaputra pitā mātā
bhrātā putras tathā snuṣā
svāni puṇyāni bhuñjānāḥ
svaṃ svaṃ bhāgyam upāsate
//
bhartur bhāgyaṃ tu bhāryaikā
prāpnoti puruṣarṣabha
ataś caivāham ādiṣṭā
vane vastavyam ity api
//
na pitā nātmajo nātmā
na mātā na sakhījanaḥ
iha pretya ca nārīṇāṃ
patir eko gatiḥ sadā
//
yadi tvaṃ prasthito durgaṃ
vanam adyaiva rāghava
agratas te gamiṣyāmi
mṛdnantī kuśakaṇṭakān
//
īrṣyāroṣau bahiṣkṛtya
bhuktaśeṣam ivodakam
naya māṃ vīra viśrabdhaḥ
pāpaṃ mayi na vidyate
//
prāsādāgrair vimānair vā
vaihāyasagatena vā
sarvāvasthāgatā bhartuḥ
pādacchāyā viśiṣyate
//
anuśiṣṭāsmi mātrā ca
pitrā ca vividhāśrayam
nāsmi samprati vaktavyā
vartitavyaṃ yathā mayā
//
sukhaṃ vane nivatsyāmi
yathaiva bhavane pituḥ
acintayantī trīṃl lokāṃś
cintayantī pativratam
//
śuśrūṣamāṇā te nityaṃ
niyatā brahmacāriṇī
saha raṃsye tvayā vīra
vaneṣu madhugandhiṣu
//
tvaṃ hi kartuṃ vane śakto
rāma samparipālanam
anyasyāpi janasyeha
kiṃ punar mama mānada
//
phalamūlāśanā nityaṃ
bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ
na te duḥkhaṃ kariṣyāmi
nivasantī saha tvayā
//
icchāmi saritaḥ śailān
palvalāni vanāni ca
draṣṭuṃ sarvatra nirbhītā
tvayā nāthena dhīmatā
//
haṃsakāraṇḍavākīrṇāḥ
padminīḥ sādhupuṣpitāḥ
iccheyaṃ sukhinī draṣṭuṃ
tvayā vīreṇa saṃgatā
//
saha tvayā viśālākṣa
raṃsye paramanandinī
evaṃ varṣasahasrāṇāṃ
śataṃ vāhaṃ tvayā saha
//
svarge 'pi ca vinā vāso
bhavitā yadi rāghava
tvayā mama naravyāghra
nāhaṃ tam api rocaye
//
ahaṃ gamiṣyāmi vanaṃ sudurgamaṃ
mṛgāyutaṃ vānaravāraṇair yutam
vane nivatsyāmi yathā pitur gṛhe
tavaiva pādāv upagṛhya saṃmatā
//
ananyabhāvām anuraktacetasaṃ
tvayā viyuktāṃ maraṇāya niścitām
nayasva māṃ sādhu kuruṣva yācanāṃ
na te mayāto gurutā bhaviṣyati
//
tathā bruvāṇām api dharmavatsalo
na ca sma sītāṃ nṛvaro ninīṣati
uvāca caināṃ bahu saṃnivartane
vane nivāsasya ca duḥkhitāṃ prati
//
sa evaṃ bruvatīṃ sītāṃ
dharmajño dharmavatsalaḥ
nivartanārthe dharmātmā
vākyam etad uvāca ha
//
sīte mahākulīnāsi
dharme ca niratā sadā
ihācara svadharmaṃ tvaṃ
mā yathā manasaḥ sukham
//
sīte yathā tvāṃ vakṣyāmi
tathā kāryaṃ tvayābale
vane doṣā hi bahavo
vadatas tān nibodha me
//
sīte vimucyatām eṣā
vanavāsakṛtā matiḥ
bahudoṣaṃ hi kāntāraṃ
vanam ity abhidhīyate
//
hitabuddhyā khalu vaco
mayaitad abhidhīyate
sadā sukhaṃ na jānāmi
duḥkham eva sadā vanam
//
girinirjharasambhūtā
girikandaravāsinām
siṃhānāṃ ninadā duḥkhāḥ
śrotuṃ duḥkham ato vanam
//
supyate parṇaśayyāsu
svayaṃ bhagnāsu bhūtale
rātriṣu śramakhinnena
tasmād duḥkhataraṃ vanam
//
upavāsaś ca kartavyo
yathāprāṇena maithili
jaṭābhāraś ca kartavyo
valkalāmbaradhāriṇā
//
atīva vātas timiraṃ
bubhukṣā cātra nityaśaḥ
bhayāni ca mahānty atra
tato duḥkhataraṃ vanam
//
sarīsṛpāś ca bahavo
bahurūpāś ca bhāmini
caranti pṛthivīṃ darpād
ato duḥkhataraṃ vanam
//
nadīnilayanāḥ sarpā
nadīkuṭilagāminaḥ
tiṣṭhanty āvṛtya panthānam
ato duḥkhataraṃ vanam
//
pataṃgā vṛścikāḥ kīṭā
daṃśāś ca maśakaiḥ saha
bādhante nityam abale
sarvaṃ duḥkham ato vanam
//
drumāḥ kaṇṭakinaś caiva
kuśakāśāś ca bhāmini
vane vyākulaśākhāgrās
tena duḥkhataraṃ vanam
//
tad alaṃ te vanaṃ gatvā
kṣamaṃ na hi vanaṃ tava
vimṛśann iha paśyāmi
bahudoṣataraṃ vanam
//
vanaṃ tu netuṃ na kṛtā matis tadā
babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā
na tasya sītā vacanaṃ cakāra tat
tato 'bravīd rāmam idaṃ suduḥkhitā
//
etat tu vacanaṃ śrutvā
sītā rāmasya duḥkhitā
prasaktāśrumukhī mandam
idaṃ vacanam abravīt
//
ye tvayā kīrtitā doṣā
vane vastavyatāṃ prati
guṇān ity eva tān viddhi
tava snehapuraskṛtān
//
tvayā ca saha gantavyaṃ
mayā gurujanājñayā
tvadviyogena me rāma
tyaktavyam iha jīvitam
//
na ca māṃ tvatsamīpasthām
api śaknoti rāghava
surāṇām īśvaraḥ śakraḥ
pradharṣayitum ojasā
//
patihīnā tu yā nārī
na sā śakṣyati jīvitum
kāmam evaṃvidhaṃ rāma
tvayā mama vidarśitam
//
atha cāpi mahāprājña
brāhmaṇānāṃ mayā śrutam
purā pitṛgṛhe satyaṃ
vastavyaṃ kila me vane
//
lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ
śrutvāhaṃ vacanaṃ gṛhe
vanavāsakṛtotsāhā
nityam eva mahābala
//
ādeśo vanavāsasya
prāptavyaḥ sa mayā kila
sā tvayā saha tatrāhaṃ
yāsyāmi priya nānyathā
//
kṛtādeśā bhaviṣyāmi
gamiṣyāmi saha tvayā
kālaś cāyaṃ samutpannaḥ
satyavāg bhavatu dvijaḥ
//
vanavāse hi jānāmi
duḥkhāni bahudhā kila
prāpyante niyataṃ vīra
puruṣair akṛtātmabhiḥ
//
kanyayā ca pitur gehe
vanavāsaḥ śruto mayā
bhikṣiṇyāḥ sādhuvṛttāyā
mama mātur ihāgrataḥ
//
prasāditaś ca vai pūrvaṃ
tvaṃ vai bahuvidhaṃ prabho
gamanaṃ vanavāsasya
kāṅkṣitaṃ hi saha tvayā
//
kṛtakṣaṇāhaṃ bhadraṃ te
gamanaṃ prati rāghava
vanavāsasya śūrasya
caryā hi mama rocate
//
śuddhātman premabhāvād dhi
bhaviṣyāmi vikalmaṣā
bhartāram anugacchantī
bhartā hi mama daivatam
//
pretyabhāve 'pi kalyāṇaḥ
saṃgamo me saha tvayā
śrutir hi śrūyate puṇyā
brāhmaṇānāṃ yaśasvinām
//
iha loke ca pitṛbhir
yā strī yasya mahāmate
adbhir dattā svadharmeṇa
pretyabhāve 'pi tasya sā
//
evam asmāt svakāṃ nārīṃ
suvṛttāṃ hi pativratām
nābhirocayase netuṃ
tvaṃ māṃ keneha hetunā
//
bhaktāṃ pativratāṃ dīnāṃ
māṃ samāṃ sukhaduḥkhayoḥ
netum arhasi kākutstha
samānasukhaduḥkhinīm
//
yadi māṃ duḥkhitām evaṃ
vanaṃ netuṃ na cecchasi
viṣam agniṃ jalaṃ vāham
āsthāsye mṛtyukāraṇāt
//
evaṃ bahuvidhaṃ taṃ sā
yācate gamanaṃ prati
nānumene mahābāhus
tāṃ netuṃ vijanaṃ vanam
//
evam uktā tu sā cintāṃ
maithilī samupāgatā
snāpayantīva gām uṣṇair
aśrubhir nayanacyutaiḥ
//
cintayantīṃ tathā tāṃ tu
nivartayitum ātmavān
krodhāviṣṭāṃ tu vaidehīṃ
kākutstho bahv asāntvayat
//
sāntvyamānā tu rāmeṇa
maithilī janakātmajā
vanavāsanimittāya
bhartāram idam abravīt
//
sā tam uttamasaṃvignā
sītā vipulavakṣasam
praṇayāc cābhimānāc ca
paricikṣepa rāghavam
//
kiṃ tvāmanyata vaidehaḥ
pitā me mithilādhipaḥ
rāma jāmātaraṃ prāpya
striyaṃ puruṣavigraham
//
anṛtaṃ balaloko 'yam
ajñānād yaddhi vakṣyati
tejo nāsti paraṃ rāme
tapatīva divākare
//
kiṃ hi kṛtvā viṣaṇṇas tvaṃ
kuto vā bhayam asti te
yat parityaktukāmas tvaṃ
mām ananyaparāyaṇām
//
dyumatsenasutaṃ vīra
satyavantam anuvratām
sāvitrīm iva māṃ viddhi
tvam ātmavaśavartinīm
//
na tv ahaṃ manasāpy anyaṃ
draṣṭāsmi tvadṛte 'nagha
tvayā rāghava gaccheyaṃ
yathānyā kulapāṃsanī
//
svayaṃ tu bhāryāṃ kaumārīṃ
ciram adhyuṣitāṃ satīm
śailūṣa iva māṃ rāma
parebhyo dātum icchasi
//
sa mām anādāya vanaṃ
na tvaṃ prasthātum arhasi
tapo vā yadi vāraṇyaṃ
svargo vā syāt saha tvayā
//
na ca me bhavitā tatra
kaścit pathi pariśramaḥ
pṛṣṭhatas tava gacchantyā
vihāraśayaneṣv api
//
kuśakāśaśareṣīkā
ye ca kaṇṭakino drumāḥ
tūlājinasamasparśā
mārge mama saha tvayā
//
mahāvātasamuddhūtaṃ
yan mām avakariṣyati
rajo ramaṇa tan manye
parārdhyam iva candanam
//
śādvaleṣu yad āsiṣye
vanānte vanagocarā
kuthāstaraṇatalpeṣu
kiṃ syāt sukhataraṃ tataḥ
//
pattraṃ mūlaṃ phalaṃ yat tvam
alpaṃ vā yadi vā bahu
dāsyasi svayam āhṛtya
tan me 'mṛtarasopamam
//
na mātur na pitus tatra
smariṣyāmi na veśmanaḥ
ārtavāny upabhuñjānā
puṣpāṇi ca phalāni ca
//
na ca tatra gataḥ kiṃcid
draṣṭum arhasi vipriyam
matkṛte na ca te śoko
na bhaviṣyāmi durbharā
//
yas tvayā saha sa svargo
nirayo yas tvayā vinā
iti jānan parāṃ prītiṃ
gaccha rāma mayā saha
//
atha mām evam avyagrāṃ
vanaṃ naiva nayiṣyasi
viṣam adyaiva pāsyāmi
mā viśaṃ dviṣatāṃ vaśam
//
paścād api hi duḥkhena
mama naivāsti jīvitam
ujjhitāyās tvayā nātha
tadaiva maraṇaṃ varam
//
idaṃ hi sahituṃ śokaṃ
muhūrtam api notsahe
kiṃ punar daśavarṣāṇi
trīṇi caikaṃ ca duḥkhitā
//
iti sā śokasaṃtaptā
vilapya karuṇaṃ bahu
cukrośa patim āyastā
bhṛśam āliṅgya sasvaram
//
sā viddhā bahubhir vākyair
digdhair iva gajāṅganā
cirasaṃniyataṃ bāṣpaṃ
mumocāgnim ivāraṇiḥ
//
tasyāḥ sphaṭikasaṃkāśaṃ
vāri saṃtāpasambhavam
netrābhyāṃ parisusrāva
paṅkajābhyām ivodakam
//
tāṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ
visaṃjñām iva duḥkhitām
uvāca vacanaṃ rāmaḥ
pariviśvāsayaṃs tadā
//
na devi tava duḥkhena
svargam apy abhirocaye
na hi me 'sti bhayaṃ kiṃcit
svayambhor iva sarvataḥ
//
tava sarvam abhiprāyam
avijñāya śubhānane
vāsaṃ na rocaye 'raṇye
śaktimān api rakṣaṇe
//
yat sṛṣṭāsi mayā sārdhaṃ
vanavāsāya maithili
na vihātuṃ mayā śakyā
kīrtir ātmavatā yathā
//
dharmas tu gajanāsoru
sadbhir ācaritaḥ purā
taṃ cāham anuvarte 'dya
yathā sūryaṃ suvarcalā
//
eṣa dharmas tu suśroṇi
pitur mātuś ca vaśyatā
ataś cājñāṃ vyatikramya
nāhaṃ jīvitum utsahe
//
sa māṃ pitā yathā śāsti
satyadharmapathe sthitaḥ
tathā vartitum icchāmi
sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
anugacchasva māṃ bhīru
sahadharmacarī bhava
//
brāhmaṇebhyaś ca ratnāni
bhikṣukebhyaś ca bhojanam
dehi cāśaṃsamānebhyaḥ
saṃtvarasva ca māciram
//
anukūlaṃ tu sā bhartur
jñātvā gamanam ātmanaḥ
kṣipraṃ pramuditā devī
dātum evopacakrame
//
tataḥ prahṛṣṭā paripūrṇamānasā
yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam
dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā
pracakrame dharmabhṛtāṃ manasvinī
//
tato 'bravīn mahātejā
rāmo lakṣmaṇam agrataḥ
sthitaṃ prāggāminaṃ vīraṃ
yācamānaṃ kṛtāñjalim
//
mayādya saha saumitre
tvayi gacchati tad vanam
ko bhariṣyati kausalyāṃ
sumitrāṃ vā yaśasvinīm
//
abhivarṣati kāmair yaḥ
parjanyaḥ pṛthivīm iva
sa kāmapāśaparyasto
mahātejā mahīpatiḥ
//
sā hi rājyam idaṃ prāpya
nṛpasyāśvapateḥ sutā
duḥkhitānāṃ sapatnīnāṃ
na kariṣyati śobhanam
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā
pratyuvāca tadā rāmaṃ
vākyajño vākyakovidam
//
tavaiva tejasā vīra
bharataḥ pūjayiṣyati
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca
prayato nātra saṃśayaḥ
//
kausalyā bibhṛyād āryā
sahasram api madvidhān
yasyāḥ sahasraṃ grāmāṇāṃ
samprāptam upajīvanam
//
dhanur ādāya saśaraṃ
khanitrapiṭakādharaḥ
agratas te gamiṣyāmi
panthānam anudarśayan
//
āhariṣyāmi te nityaṃ
mūlāni ca phalāni ca
vanyāni yāni cānyāni
svāhārāṇi tapasvinām
//
bhavāṃs tu saha vaidehyā
girisānuṣu raṃsyate
ahaṃ sarvaṃ kariṣyāmi
jāgrataḥ svapataś ca te
//
rāmas tv anena vākyena
suprītaḥ pratyuvāca tam
vrajāpṛcchasva saumitre
sarvam eva suhṛjjanam
//
ye ca rājño dadau divye
mahātmā varuṇaḥ svayam
janakasya mahāyajñe
dhanuṣī raudradarśane
//
abhedyakavace divye
tūṇī cākṣayasāyakau
ādityavimalau cobhau
khaḍgau hemapariṣkṛtau
//
satkṛtya nihitaṃ sarvam
etad ācāryasadmani
sa tvam āyudham ādāya
kṣipram āvraja lakṣmaṇa
//
sa suhṛjjanam āmantrya
vanavāsāya niścitaḥ
ikṣvākugurum āmantrya
jagrāhāyudham uttamam
//
tad divyaṃ rājaśārdūlaḥ
satkṛtaṃ mālyabhūṣitam
rāmāya darśayāmāsa
saumitriḥ sarvam āyudham
//
tam uvācātmavān rāmaḥ
prītyā lakṣmaṇam āgatam
kāle tvam āgataḥ saumya
kāṅkṣite mama lakṣmaṇa
//
ahaṃ pradātum icchāmi
yad idaṃ māmakaṃ dhanam
brāhmaṇebhyas tapasvibhyas
tvayā saha paraṃtapa
//
vasantīha dṛḍhaṃ bhaktyā
guruṣu dvijasattamāḥ
teṣām api ca me bhūyaḥ
sarveṣāṃ copajīvinām
//
vasiṣṭhaputraṃ tu suyajñam āryaṃ
tvam ānayāśu pravaraṃ dvijānām
abhiprayāsyāmi vanaṃ samastān
abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn
//
tataḥ śāsanam ājñāya
bhrātuḥ śubhataraṃ priyam
gatvā sa praviveśāśu
suyajñasya niveśanam
//
taṃ vipram agnyagārasthaṃ
vanditvā lakṣmaṇo 'bravīt
sakhe 'bhyāgaccha paśya tvaṃ
veśma duṣkarakāriṇaḥ
//
tataḥ saṃdhyām upāsyāśu
gatvā saumitriṇā saha
juṣṭaṃ tat prāviśal lakṣmyā
ramyaṃ rāmaniveśanam
//
tam āgataṃ vedavidaṃ
prāñjaliḥ sītayā saha
suyajñam abhicakrāma
rāghavo 'gnim ivārcitam
//
jātarūpamayair mukhyair
aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ
sahemasūtrair maṇibhiḥ
keyūrair valayair api
//
anyaiś ca ratnair bahubhiḥ
kākutsthaḥ pratyapūjayat
suyajñaṃ sa tadovāca
rāmaḥ sītāpracoditaḥ
//
hāraṃ ca hemasūtraṃ ca
bhāryāyai saumya hāraya
raśanāṃ cādhunā sītā
dātum icchati te sakhe
//
paryaṅkam agryāstaraṇaṃ
nānāratnavibhūṣitam
tam apīcchati vaidehī
pratiṣṭhāpayituṃ tvayi
//
nāgaḥ śatruṃjayo nāma
mātulo yaṃ dadau mama
taṃ te gajasahasreṇa
dadāmi dvijapuṃgava
//
ity uktaḥ sa hi rāmeṇa
suyajñaḥ pratigṛhya tat
rāmalakṣmaṇasītānāṃ
prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ
//
atha bhrātaram avyagraṃ
priyaṃ rāmaḥ priyaṃvadaḥ
saumitriṃ tam uvācedaṃ
brahmeva tridaśeśvaram
//
agastyaṃ kauśikaṃ caiva
tāv ubhau brāhmaṇottamau
arcayāhūya saumitre
ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ
//
kausalyāṃ ca ya āśīrbhir
bhaktaḥ paryupatiṣṭhati
ācāryas taittirīyāṇām
abhirūpaś ca vedavit
//
tasya yānaṃ ca dāsīś ca
saumitre saṃpradāpaya
kauśeyāni ca vastrāṇi
yāvat tuṣyati sa dvijaḥ
//
sūtaś citrarathaś cāryaḥ
sacivaḥ suciroṣitaḥ
toṣayainaṃ mahārhaiś ca
ratnair vastrair dhanais tathā
//
śālivāhasahasraṃ ca
dve śate bhadrakāṃs tathā
vyañjanārthaṃ ca saumitre
gosahasram upākuru
//
tataḥ sa puruṣavyāghras
tad dhanaṃ lakṣmaṇaḥ svayam
yathoktaṃ brāhmaṇendrāṇām
adadād dhanado yathā
//
athābravīd bāṣpakalāṃs
tiṣṭhataś copajīvinaḥ
sampradāya bahu dravyam
ekaikasyopajīvinaḥ
//
lakṣmaṇasya ca yad veśma
gṛhaṃ ca yad idaṃ mama
aśūnyaṃ kāryam ekaikaṃ
yāvadāgamanaṃ mama
//
ity uktvā duḥkhitaṃ sarvaṃ
janaṃ tam upajīvinam
uvācedaṃ dhanādhyakṣaṃ
dhanam ānīyatām iti
tato 'sya dhanam ājahruḥ
sarvam evopajīvinaḥ
//
tataḥ sa puruṣavyāghras
tad dhanaṃ sahalakṣmaṇaḥ
dvijebhyo bālavṛddhebhyaḥ
kṛpaṇebhyo 'bhyadāpayat
//
tatrāsīt piṅgalo gārgyas
trijaṭo nāma vai dvijaḥ
ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā
nainaṃ kaścid avārayat
//
sa rājaputram āsādya
trijaṭo vākyam abravīt
nirdhano bahuputro 'smi
rājaputra mahāyaśaḥ
uñchavṛttir vane nityaṃ
pratyavekṣasva mām iti
//
tam uvāca tato rāmaḥ
parihāsasamanvitam
gavāṃ sahasram apy ekaṃ
na tu viśrāṇitaṃ mayā
parikṣipasi daṇḍena
yāvat tāvad avāpsyasi
//
sa śāṭīṃ tvaritaḥ kaṭyāṃ
saṃbhrāntaḥ pariveṣṭya tām
āvidhya daṇḍaṃ cikṣepa
sarvaprāṇena vegitaḥ
//
uvāca ca tato rāmas
taṃ gārgyam abhisāntvayan
manyur na khalu kartavyaḥ
parihāso hy ayaṃ mama
//
tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir
gavām anīkaṃ pratigṛhya moditaḥ
yaśobalaprītisukhopabṛṃhiṇīs
tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ
//
dattvā tu saha vaidehyā
brāhmaṇebhyo dhanaṃ bahu
jagmatuḥ pitaraṃ draṣṭuṃ
sītayā saha rāghavau
//
tato gṛhīte duṣprekṣye
aśobhetāṃ tadāyudhe
mālādāmabhir āsakte
sītayā samalaṃkṛte
//
tataḥ prāsādaharmyāṇi
vimānaśikharāṇi ca
adhiruhya janaḥ śrīmān
udāsīno vyalokayat
//
na hi rathyāḥ sma śakyante
gantuṃ bahujanākulāḥ
āruhya tasmāt prāsādān
dīnāḥ paśyanti rāghavam
//
padātiṃ varjitacchattraṃ
rāmaṃ dṛṣṭvā tadā janāḥ
ūcur bahuvidhā vācaḥ
śokopahatacetasaḥ
//
yaṃ yāntam anuyāti sma
caturaṅgabalaṃ mahat
tam ekaṃ sītayā sārdham
anuyāti sma lakṣmaṇaḥ
//
aiśvaryasya rasajñaḥ san
kāmināṃ caiva kāmadaḥ
necchaty evānṛtaṃ kartuṃ
pitaraṃ dharmagauravāt
//
yā na śakyā purā draṣṭuṃ
bhūtair ākāśagair api
tām adya sītāṃ paśyanti
rājamārgagatā janāḥ
//
aṅgarāgocitāṃ sītāṃ
raktacandanasevinīm
varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca
neṣyaty āśu vivarṇatām
//
adya nūnaṃ daśarathaḥ
sattvam āviśya bhāṣate
na hi rājā priyaṃ putraṃ
vivāsayitum arhati
//
nirguṇasyāpi putrasya
kathaṃ syād vipravāsanam
kiṃ punar yasya loko 'yaṃ
jito vṛttena kevalam
//
ānṛśaṃsyam anukrośaḥ
śrutaṃ śīlaṃ damaḥ śamaḥ
rāghavaṃ śobhayanty ete
ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam
//
tasmāt tasyopaghātena
prajāḥ paramapīḍitāḥ
audakānīva sattvāni
grīṣme salilasaṃkṣayāt
//
pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ
jagad asya jagatpateḥ
mūlasyevopaghātena
vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ
//
te lakṣmaṇa iva kṣipraṃ
sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ
gacchantam anugacchāmo
yena gacchati rāghavaḥ
//
udyānāni parityajya
kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca
ekaduḥkhasukhā rāmam
anugacchāma dhārmikam
//
samuddhṛtanidhānāni
paridhvastājirāṇi ca
upāttadhanadhānyāni
hṛtasārāṇi sarvaśaḥ
//
rajasābhyavakīrṇāni
parityaktāni daivataiḥ
asmattyaktāni veśmāni
kaikeyī pratipadyatām
//
vanaṃ nagaram evāstu
yena gacchati rāghavaḥ
asmābhiś ca parityaktaṃ
puraṃ saṃpadyatāṃ vanam
//
bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve
sānūni mṛgapakṣiṇaḥ
asmattyaktaṃ prapadyantāṃ
sevyamānaṃ tyajantu ca
//
ity evaṃ vividhā vāco
nānājanasamīritāḥ
śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca
na vicakre 'sya mānasam
//
pratīkṣamāṇo 'bhijanaṃ tadārtam
anārtarūpaḥ prahasann ivātha
jagāma rāmaḥ pitaraṃ didṛkṣuḥ
pitur nideśaṃ vidhivac cikīrṣuḥ
//
tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā
rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam
vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṃ
pitur mahātmā pratihāraṇārtham
//
pitur nideśena tu dharmavatsalo
vanapraveśe kṛtabuddhiniścayaḥ
sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn
nivedayasvāgamanaṃ nṛpāya me
//
sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṃ
saṃtāpakaluṣendriyaḥ
praviśya nṛpatiṃ sūto
niḥśvasantaṃ dadarśa ha
//
ālokya tu mahāprājñaḥ
paramākulacetasaṃ
rāmam evānuśocantaṃ
sūtaḥ prāñjalir āsadat
//
ayaṃ sa puruṣavyāghra
dvāri tiṣṭhati te sutaḥ
brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā
sarvaṃ caivopajīvinām
//
sa tvā paśyatu bhadraṃ te
rāmaḥ satyaparākramaḥ
sarvān suhṛda āpṛcchya
tvām idānīṃ didṛkṣate
//
gamiṣyati mahāraṇyaṃ
taṃ paśya jagatīpate
vṛtaṃ rājaguṇaiḥ sarvair
ādityam iva raśmibhiḥ
//
sa satyavādī dharmātmā
gāmbhīryāt sāgaropamaḥ
ākāśa iva niṣpaṅko
narendraḥ pratyuvāca tam
//
sumantrānaya me dārān
ye kecid iha māmakāḥ
dāraiḥ parivṛtaḥ sarvair
draṣṭum icchāmi rāghavam
//
so 'ntaḥpuram atītyaiva
striyas tā vākyam abravīt
āryo hvayati vo rājā
gamyatāṃ tatra māciram
//
evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ
sumantreṇa nṛpājñayā
pracakramus tad bhavanaṃ
bhartur ājñāya śāsanam
//
ardhasaptaśatās tās tu
pramadās tāmralocanāḥ
kausalyāṃ parivāryātha
śanair jagmur dhṛtavratāḥ
//
āgateṣu ca dāreṣu
samavekṣya mahīpatiḥ
uvāca rājā taṃ sūtaṃ
sumantrānaya me sutam
//
sa sūto rāmam ādāya
lakṣmaṇaṃ maithilīṃ tadā
jagāmābhimukhas tūrṇaṃ
sakāśaṃ jagatīpateḥ
//
sa rājā putram āyāntaṃ
dṛṣṭvā dūrāt kṛtāñjalim
utpapātāsanāt tūrṇam
ārtaḥ strījanasaṃvṛtaḥ
//
so 'bhidudrāva vegena
rāmaṃ dṛṣṭvā viśāṃpatiḥ
tam asaṃprāpya duḥkhārtaḥ
papāta bhuvi mūrchitaḥ
//
taṃ rāmo 'bhyapatat kṣipraṃ
lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ
visaṃjñam iva duḥkhena
saśokaṃ nṛpatiṃ tadā
//
strīsahasraninādaś ca
saṃjajñe rājaveśmani
hā hā rāmeti sahasā
bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ
//
taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ
tāv ubhau rāmalakṣmaṇau
paryaṅke sītayā sārdhaṃ
rudantaḥ samaveśayan
//
atha rāmo muhūrtena
labdhasaṃjñaṃ mahīpatim
uvāca prāñjalir bhūtvā
śokārṇavapariplutam
//
āpṛcche tvāṃ mahārāja
sarveṣām īśvaro 'si naḥ
prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ
paśya tvaṃ kuśalena mām
//
lakṣmaṇaṃ cānujānīhi
sītā cānveti māṃ vanam
kāraṇair bahubhis tathyair
vāryamāṇau na cecchataḥ
//
anujānīhi sarvān naḥ
śokam utsṛjya mānada
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca
prajāpatir iva prajāḥ
//
pratīkṣamāṇam avyagram
anujñāṃ jagatīpateḥ
uvāca rājā samprekṣya
vanavāsāya rāghavam
//
ahaṃ rāghava kaikeyyā
varadānena mohitaḥ
ayodhyāyās tvam evādya
bhava rājā nigṛhya mām
//
evam ukto nṛpatinā
rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
pratyuvācāñjaliṃ kṛtvā
pitaraṃ vākyakovidaḥ
//
bhavān varṣasahasrāya
pṛthivyā nṛpate patiḥ
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi
na me kāryaṃ tvayānṛtam
//
śreyase vṛddhaye tāta
punarāgamanāya ca
gacchasvāriṣṭam avyagraḥ
panthānam akutobhayam
//
adya tv idānīṃ rajanīṃ
putra mā gaccha sarvathā
mātaraṃ māṃ ca saṃpaśyan
vasemām adya śarvarīm
tarpitaḥ sarvakāmais tvaṃ
śvaḥkāle sādhayiṣyasi
//
atha rāmas tathā śrutvā
pitur ārtasya bhāṣitam
lakṣmaṇena saha bhrātrā
dīno vacanam abravīt
//
prāpsyāmi yān adya guṇān
ko me śvastān pradāsyati
apakramaṇam evātaḥ
sarvakāmair ahaṃ vṛṇe
//
iyaṃ sarāṣṭrā sajanā
dhanadhānyasamākulā
mayā visṛṣṭā vasudhā
bharatāya pradīyatām
//
apagacchatu te duḥkhaṃ
mā bhūr bāṣpapariplutaḥ
na hi kṣubhyati durdharṣaḥ
samudraḥ saritāṃ patiḥ
//
naivāhaṃ rājyam icchāmi
na sukhaṃ na ca maithilīm
tvām ahaṃ satyam icchāmi
nānṛtaṃ puruṣarṣabha
//
puraṃ ca rāṣṭraṃ ca mahī ca kevalā
mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām
ahaṃ nideśaṃ bhavato 'nupālayan
vanaṃ gamiṣyāmi cirāya sevitum
//
mayā nisṛṣṭāṃ bharato mahīm imāṃ
saśailakhaṇḍāṃ sapurāṃ sakānanām
śivāṃ susīmām anuśāstu kevalaṃ
tvayā yad uktaṃ nṛpate yathāstu tat
//
na me tathā pārthiva dhīyate mano
mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye
yathā nideśe tava śiṣṭasaṃmate
vyapaitu duḥkhaṃ tava matkṛte 'nagha
//
tad adya naivānagha rājyam avyayaṃ
na sarvakāmān na sukhaṃ na maithilīm
na jīvitaṃ tvām anṛtena yojayan
vṛṇīya satyaṃ vratam astu te tathā
//
phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane
girīṃś ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca
vanaṃ praviśyaiva vicitrapādapaṃ
sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvṛtiḥ
//
tataḥ sumantram aikṣvākaḥ
pīḍito 'tra pratijñayā
sabāṣpam atiniḥśvasya
jagādedaṃ punaḥ punaḥ
//
sūta ratnasusampūrṇā
caturvidhabalā camūḥ
rāghavasyānuyātrārthaṃ
kṣipraṃ pratividhīyatām
//
rūpājīvāśca śālinyo
vaṇijaś ca mahādhanāḥ
śobhayantu kumārasya
vāhinīṃ suprasāritāḥ
//
ye cainam upajīvanti
ramate yaiś ca vīryataḥ
teṣāṃ bahuvidhaṃ dattvā
tān apy atra niyojaya
//
nighnan mṛgān kuñjarāṃś ca
pibaṃś cāraṇyakaṃ madhu
nadīś ca vividhāḥ paśyan
na rājyaṃ saṃsmariṣyati
//
dhānyakośaś ca yaḥ kaścid
dhanakośaś ca māmakaḥ
tau rāmam anugacchetāṃ
vasantaṃ nirjane vane
//
yajan puṇyeṣu deśeṣu
visṛjaṃś cāptadakṣiṇāḥ
ṛṣibhiś ca samāgamya
pravatsyati sukhaṃ vane
//
bharataś ca mahābāhur
ayodhyāṃ pālayiṣyati
sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān
rāmaḥ saṃsādhyatām iti
//
evaṃ bruvati kākutsthe
kaikeyyā bhayam āgatam
mukhaṃ cāpy agamacchoṣaṃ
svaraś cāpi nyarudhyata
//
sā viṣaṇṇā ca saṃtrastā
kaikeyī vākyam abravīt
rājyaṃ gatajanaṃ sādho
pītamaṇḍāṃ surām iva
nirāsvādyatamaṃ śūnyaṃ
bharato nābhipatsyate
//
kaikeyyāṃ muktalajjāyāṃ
vadantyām atidāruṇam
rājā daśaratho vākyam
uvācāyatalocanām
vahantaṃ kiṃ tudasi māṃ
niyujya dhuri māhite
//
kaikeyī dviguṇaṃ kruddhā
rājānam idam abravīt
tavaiva vaṃśe sagaro
jyeṣṭhaṃ putram upārudhat
asamañja iti khyātaṃ
tathāyaṃ gantum arhati
//
evam ukto dhig ity eva
rājā daśaratho 'bravīt
vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ
sā ca tan nāvabudhyata
//
tatra vṛddho mahāmātraḥ
siddhārtho nāma nāmataḥ
śucir bahumato rājñaḥ
kaikeyīm idam abravīt
//
asamañjo gṛhītvā tu
krīḍitaḥ pathi dārakān
sarayvāḥ prakṣipann apsu
ramate tena durmatiḥ
//
taṃ dṛṣṭvā nāgarāḥ sarve
kruddhā rājānam abruvan
asamañjaṃ vṛṇīṣvaikam
asmān vā rāṣṭravardhana
//
tān uvāca tato rājā
kiṃnimittam idaṃ bhayam
tāś cāpi rājñā saṃpṛṣṭā
vākyaṃ prakṛtayo 'bruvan
//
krīḍitas tv eṣa naḥ putrān
bālān udbhrāntacetanaḥ
sarayvāṃ prakṣipan maurkhyād
atulāṃ prītim aśnute
//
sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā
prakṛtīnāṃ narādhipa
taṃ tatyājāhitaṃ putraṃ
tāsāṃ priyacikīrṣayā
//
ity evam atyajad rājā
sagaro vai sudhārmikaḥ
rāmaḥ kim akarot pāpaṃ
yenaivam uparudhyate
//
śrutvā tu siddhārthavaco
rājā śrāntatarasvanaḥ
śokopahatayā vācā
kaikeyīm idam abravīt
//
anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṃ
rājyaṃ parityajya sukhaṃ dhanaṃ ca
sahaiva rājñā bharatena ca tvaṃ
yathā sukhaṃ bhuṅkṣva cirāya rājyam
//
mahāmātravacaḥ śrutvā
rāmo daśarathaṃ tadā
anvabhāṣata vākyaṃ tu
vinayajño vinītavat
//
tyaktabhogasya me rājan
vane vanyena jīvataḥ
kiṃ kāryam anuyātreṇa
tyaktasaṅgasya sarvataḥ
//
yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṃ
kakṣyāyāṃ kurute manaḥ
rajjusnehena kiṃ tasya
tyajataḥ kuñjarottamam
//
tathā mama satāṃ śreṣṭha
kiṃ dhvajinyā jagatpate
sarvāṇy evānujānāmi
cīrāṇy evānayantu me
//
khanitrapiṭake cobhe
mamānayata gacchataḥ
caturdaśa vane vāsaṃ
varṣāṇi vasato mama
//
atha cīrāṇi kaikeyī
svayam āhṛtya rāghavam
uvāca paridhatsveti
janaughe nirapatrapā
//
sa cīre puruṣavyāghraḥ
kaikeyyāḥ pratigṛhya te
sūkṣmavastram avakṣipya
munivastrāṇy avasta ha
//
lakṣmaṇaś cāpi tatraiva
vihāya vasane śubhe
tāpasāc chādane caiva
jagrāha pitur agrataḥ
//
athātmaparidhānārthaṃ
sītā kauśeyavāsinī
samīkṣya cīraṃ saṃtrastā
pṛṣatī vāgurām iva
//
sā vyapatrapamāṇeva
pratigṛhya ca durmanāḥ
gandharvarājapratimaṃ
bhartāram idam abravīt
kathaṃ nu cīraṃ badhnanti
munayo vanavāsinaḥ
//
kṛtvā kaṇṭhe ca sā cīram
ekam ādāya pāṇinā
tasthau hy akuśalā tatra
vrīḍitā janakātmajā
//
tasyās tat kṣipram āgamya
rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
cīraṃ babandha sītāyāḥ
kauśeyasyopari svayam
//
tasyāṃ cīraṃ vasānāyāṃ
nāthavatyām anāthavat
pracukrośa janaḥ sarvo
dhik tvāṃ daśarathaṃ tv iti
//
sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas
tāṃ bhāryām idam abravīt
kaikeyi kuśacīreṇa
na sītā gantum arhati
//
nanu paryāptam etat te
pāpe rāmavivāsanam
kim ebhiḥ kṛpaṇair bhūyaḥ
pātakair api te kṛtaiḥ
//
evaṃ bruvantaṃ pitaraṃ
rāmaḥ samprasthito vanam
avākśirasam āsīnam
idaṃ vacanam abravīt
//
iyaṃ dhārmika kausalyā
mama mātā yaśasvinī
vṛddhā cākṣudraśīlā ca
na ca tvāṃ devagarhite
//
mayā vihīnāṃ varada
prapannāṃ śokasāgaram
adṛṣṭapūrvavyasanāṃ
bhūyaḥ saṃmantum arhasi
//
imāṃ mahendropamajātagarbhiṇīṃ
tathā vidhātuṃ jananīṃ mamārhasi
yathā vanasthe mayi śokakarśitā
na jīvitaṃ nyasya yamakṣayaṃ vrajet
//
rāmasya tu vacaḥ śrutvā
muniveṣadharaṃ ca tam
samīkṣya saha bhāryābhī
rājā vigatacetanaḥ
//
nainaṃ duḥkhena saṃtaptaḥ
pratyavaikṣata rāghavam
na cainam abhisamprekṣya
pratyabhāṣata durmanāḥ
//
sa muhūrtam ivāsaṃjño
duḥkhitaś ca mahīpatiḥ
vilalāpa mahābāhū
rāmam evānucintayan
//
manye khalu mayā pūrvaṃ
vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ
prāṇino hiṃsitā vāpi
tasmād idam upasthitam
//
na tv evānāgate kāle
dehāc cyavati jīvitam
kaikeyyā kliśyamānasya
mṛtyur mama na vidyate
//
yo 'haṃ pāvakasaṃkāśaṃ
paśyāmi purataḥ sthitam
vihāya vasane sūkṣme
tāpasācchādam ātmajam
//
ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ
kṛte 'yaṃ kliśyate janaḥ
svārthe prayatamānāyāḥ
saṃśritya nikṛtiṃ tv imām
//
evam uktvā tu vacanaṃ
bāṣpeṇa pihitendriyaḥ
rāmeti sakṛd evoktvā
vyāhartuṃ na śaśāka ha
//
saṃjñāṃ tu pratilabhyaiva
muhūrtāt sa mahīpatiḥ
netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ
sumantram idam abravīt
//
aupavāhyaṃ rathaṃ yuktvā
tvam āyāhi hayottamaiḥ
prāpayainaṃ mahābhāgam
ito janapadāt param
//
evaṃ manye guṇavatāṃ
guṇānāṃ phalam ucyate
pitrā mātrā ca yat sādhur
vīro nirvāsyate vanam
//
rājño vacanam ājñāya
sumantraḥ śīghravikramaḥ
yojayitvāyayau tatra
ratham aśvair alaṃkṛtam
//
taṃ rathaṃ rājaputrāya
sūtaḥ kanakabhūṣitam
ācacakṣe 'ñjaliṃ kṛtvā
yuktaṃ paramavājibhiḥ
//
rājā satvaram āhūya
vyāpṛtaṃ vittasaṃcaye
uvāca deśakālajño
niścitaṃ sarvataḥ śuci
//
vāsāṃsi ca mahārhāṇi
bhūṣaṇāni varāṇi ca
varṣāṇy etāni saṃkhyāya
vaidehyāḥ kṣipram ānaya
//
narendreṇaivam uktas tu
gatvā kośagṛhaṃ tataḥ
prāyacchat sarvam āhṛtya
sītāyai kṣipram eva tat
//
sā sujātā sujātāni
vaidehī prasthitā vanam
bhūṣayāmāsa gātrāṇi
tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ
//
vyarājayata vaidehī
veśma tat suvibhūṣitā
udyato 'ṃśumataḥ kāle
khaṃ prabheva vivasvataḥ
//
tāṃ bhujābhyāṃ pariṣvajya
śvaśrūr vacanam abravīt
anācarantīṃ kṛpaṇaṃ
mūrdhny upāghrāya maithilīm
//
asatyaḥ sarvaloke 'smin
satataṃ satkṛtāḥ priyaiḥ
bhartāraṃ nānumanyante
vinipātagataṃ striyaḥ
//
sa tvayā nāvamantavyaḥ
putraḥ pravrājito mama
tava daivatam astv eṣa
nirdhanaḥ sadhano 'pi vā
//
vijñāya vacanaṃ sītā
tasyā dharmārthasaṃhitam
kṛtāñjalir uvācedaṃ
śvaśrūm abhimukhe sthitā
//
kariṣye sarvam evāham
āryā yad anuśāsti mām
abhijñāsmi yathā bhartur
vartitavyaṃ śrutaṃ ca me
//
na mām asajjanenāryā
samānayitum arhati
dharmād vicalituṃ nāham
alaṃ candrād iva prabhā
//
nātantrī vādyate vīṇā
nācakro vartate rathaḥ
nāpatiḥ sukham edhate
yā syād api śatātmajā
//
mitaṃ dadāti hi pitā
mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ
amitasya hi dātāraṃ
bhartāraṃ kā na pūjayet
//
sāham evaṃgatā śreṣṭhā
śrutadharmaparāvarā
ārye kim avamanyeyaṃ
strīṇāṃ bhartā hi daivatam
//
sītāyā vacanaṃ śrutvā
kausalyā hṛdayaṃgamam
śuddhasattvā mumocāśru
sahasā duḥkhaharṣajam
//
tāṃ prāñjalir abhikramya
mātṛmadhye 'tisatkṛtām
rāmaḥ paramadharmajño
mātaraṃ vākyam abravīt
//
amba mā duḥkhitā bhūs tvaṃ
paśya tvaṃ pitaraṃ mama
kṣayo hi vanavāsasya
kṣipram eva bhaviṣyati
//
suptāyās te gamiṣyanti
navavarṣāṇi pañca ca
sā samagram iha prāptaṃ
māṃ drakṣyasi suhṛdvṛtam
//
etāvad abhinītārtham
uktvā sa jananīṃ vacaḥ
trayaḥ śataśatārdhā hi
dadarśāvekṣya mātaraḥ
//
tāś cāpi sa tathaivārtā
mātṝn daśarathātmajaḥ
dharmayuktam idaṃ vākyaṃ
nijagāda kṛtāñjaliḥ
//
saṃvāsāt paruṣaṃ kiṃcid
ajñānād vāpi yat kṛtam
tan me samanujānīta
sarvāś cāmantrayāmi vaḥ
//
jajñe 'tha tāsāṃ saṃnādaḥ
krauñcīnām iva niḥsvanaḥ
mānavendrasya bhāryāṇām
evaṃ vadati rāghave
//
murajapaṇavameghaghoṣavad
daśarathaveśma babhūva yat purā
vilapitaparidevanākulaṃ
vyasanagataṃ tad abhūt suduḥkhitam
//
atha rāmaś ca sītā ca
lakṣmaṇaś ca kṛtāñjaliḥ
upasaṃgṛhya rājānaṃ
cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam
//
taṃ cāpi samanujñāpya
dharmajñaḥ sītayā saha
rāghavaḥ śokasaṃmūḍho
jananīm abhyavādayat
//
anvakṣaṃ lakṣmaṇo bhrātuḥ
kausalyām abhyavādayat
atha mātuḥ sumitrāyā
jagrāha caraṇau punaḥ
//
taṃ vandamānaṃ rudatī
mātā saumitrim abravīt
hitakāmā mahābāhuṃ
mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam
//
sṛṣṭas tvaṃ vanavāsāya
svanuraktaḥ suhṛjjane
rāme pramādaṃ mā kārṣīḥ
putra bhrātari gacchati
//
vyasanī vā samṛddho vā
gatir eṣa tavānagha
eṣa loke satāṃ dharmo
yaj jyeṣṭhavaśago bhavet
//
idaṃ hi vṛttam ucitaṃ
kulasyāsya sanātanam
dānaṃ dīkṣā ca yajñeṣu
tanutyāgo mṛdheṣu ca
//
rāmaṃ daśarathaṃ viddhi
māṃ viddhi janakātmajām
ayodhyām aṭavīṃ viddhi
gaccha tāta yathāsukham
//
tataḥ sumantraḥ kākutsthaṃ
prāñjalir vākyam abravīt
vinīto vinayajñaś ca
mātalir vāsavaṃ yathā
//
ratham āroha bhadraṃ te
rājaputra mahāyaśaḥ
kṣipraṃ tvāṃ prāpayiṣyāmi
yatra māṃ rāma vakṣyasi
//
caturdaśa hi varṣāṇi
vastavyāni vane tvayā
tāny upakramitavyāni
yāni devyāsi coditaḥ
//
taṃ rathaṃ sūryasaṃkāśaṃ
sītā hṛṣṭena cetasā
āruroha varārohā
kṛtvālaṃkāram ātmanaḥ
//
tathaivāyudhajātāni
bhrātṛbhyāṃ kavacāni ca
rathopasthe pratinyasya
sacarmakaṭhinaṃ ca tat
//
sītātṛtīyān ārūḍhān
dṛṣṭvā dhṛṣṭam acodayat
sumantraḥ saṃmatān aśvān
vāyuvegasamāñ jave
//
prayāte tu mahāraṇyaṃ
cirarātrāya rāghave
babhūva nagare mūrchā
balamūrchā janasya ca
//
tat samākulasaṃbhrāntaṃ
mattasaṃkupitadvipam
hayaśiñjitanirghoṣaṃ
puram āsīn mahāsvanam
//
tataḥ sabālavṛddhā sā
purī paramapīḍitā
rāmam evābhidudrāva
gharmārtaḥ salilaṃ yathā
//
pārśvataḥ pṛṣṭhataś cāpi
lambamānās tadunmukhāḥ
bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve
tam ūcur bhṛśaduḥkhitāḥ
//
saṃyaccha vājināṃ raśmīn
sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ
mukhaṃ drakṣyāmi rāmasya
durdarśaṃ no bhaviṣyati
//
āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ
rāmamātur asaṃśayam
yad devagarbhapratime
vanaṃ yāti na bhidyate
//
kṛtakṛtyā hi vaidehī
chāyevānugatā patim
na jahāti ratā dharme
merum arkaprabhā yathā
//
aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ
satataṃ priyavādinam
bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ
yas tvaṃ paricariṣyasi
//
mahaty eṣā hi te siddhir
eṣa cābhyudayo mahān
eṣa svargasya mārgaś ca
yad enam anugacchasi
evaṃ vadantas te soḍhuṃ
na śekur bāṣpam āgatam
//
atha rājā vṛtaḥ strībhir
dīnābhir dīnacetanaḥ
nirjagāma priyaṃ putraṃ
drakṣyāmīti bruvan gṛhāt
//
śuśruve cāgrataḥ strīṇāṃ
rudantīnāṃ mahāsvanaḥ
yathā nādaḥ kareṇūnāṃ
baddhe mahati kuñjare
//
pitā ca rājā kākutsthaḥ
śrīmān sannas tadā babhau
paripūrṇaḥ śaśī kāle
graheṇopapluto yathā
//
tato halahalāśabdo
jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ
narāṇāṃ prekṣya rājānaṃ
sīdantaṃ bhṛśaduḥkhitam
//
hā rāmeti janāḥ kecid
rāmamāteti cāpare
antaḥpuraṃ samṛddhaṃ ca
krośantaṃ paryadevayan
//
anvīkṣamāṇo rāmas tu
viṣaṇṇaṃ bhrāntacetasam
rājānaṃ mātaraṃ caiva
dadarśānugatau pathi
dharmapāśena saṃkṣiptaḥ
prakāśaṃ nābhyudaikṣata
//
padātinau ca yānārhāv
aduḥkhārhau sukhocitau
dṛṣṭvā saṃcodayāmāsa
śīghraṃ yāhīti sārathim
//
na hi tat puruṣavyāghro
duḥkhadaṃ darśanaṃ pituḥ
mātuś ca sahituṃ śaktas
totrārdita iva dvipaḥ
//
tathā rudantīṃ kausalyāṃ
rathaṃ tam anudhāvatīm
krośantīṃ rāma rāmeti
hā sīte lakṣmaṇeti ca
asakṛt praikṣata tadā
nṛtyantīm iva mātaram
//
tiṣṭheti rājā cukrośa
yāhi yāhīti rāghavaḥ
sumantrasya babhūvātmā
cakrayor iva cāntarā
//
nāśrauṣam iti rājānam
upālabdho 'pi vakṣyasi
ciraṃ duḥkhasya pāpiṣṭham
iti rāmas tam abravīt
//
rāmasya sa vacaḥ kurvann
anujñāpya ca taṃ janam
vrajato 'pi hayāñ śīghraṃ
codayāmāsa sārathiḥ
//
nyavartata jano rājño
rāmaṃ kṛtvā pradakṣiṇam
manasāpy aśruvegaiś ca
na nyavartata mānuṣam
//
yam icchet punar āyāntaṃ
nainaṃ dūram anuvrajet
ity amātyā mahārājam
ūcur daśarathaṃ vacaḥ
//
teṣāṃ vacaḥ sarvaguṇopapannaṃ
prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ
niśamya rājā kṛpaṇaḥ sabhāryo
vyavasthitas taṃ sutam īkṣamāṇaḥ
//
tasmiṃs tu puruṣavyāghre
niṣkrāmati kṛtāñjalau
ārtaśabdo hi saṃjajñe
strīṇām antaḥpure mahān
//
anāthasya janasyāsya
durbalasya tapasvinaḥ
yo gatiḥ śaraṇaṃ cāsīt
sa nāthaḥ kva nu gacchati
//
na krudhyaty abhiśasto 'pi
krodhanīyāni varjayan
kruddhān prasādayan sarvān
samaduḥkhaḥ kva gacchati
//
kausalyāyāṃ mahātejā
yathā mātari vartate
tathā yo vartate 'smāsu
mahātmā kva nu gacchati
//
kaikeyyā kliśyamānena
rājñā saṃcodito vanam
paritrātā janasyāsya
jagataḥ kva nu gacchati
//
aho niścetano rājā
jīvalokasya sampriyam
dharmyaṃ satyavrataṃ rāmaṃ
vanavāse pravatsyati
//
iti sarvā mahiṣyas tā
vivatsā iva dhenavaḥ
ruruduś caiva duḥkhārtāḥ
sasvaraṃ ca vicukruśuḥ
//
sa tam antaḥpure ghoram
ārtaśabdaṃ mahīpatiḥ
putraśokābhisaṃtaptaḥ
śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ
//
nāgnihotrāṇy ahūyanta
sūryaś cāntaradhīyata
vyasṛjan kavalān nāgā
gāvo vatsān na pāyayan
//
triśaṅkur lohitāṅgaś ca
bṛhaspatibudhāv api
dāruṇāḥ somam abhyetya
grahāḥ sarve vyavasthitāḥ
//
nakṣatrāṇi gatārcīṃṣi
grahāś ca gatatejasaḥ
viśākhāś ca sadhūmāś ca
nabhasi pracakāśire
//
akasmān nāgaraḥ sarvo
jano dainyam upāgamat
āhāre vā vihāre vā
na kaścid akaron manaḥ
//
bāṣpaparyākulamukho
rājamārgagato janaḥ
na hṛṣṭo lakṣyate kaścit
sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ
//
na vāti pavanaḥ śīto
na śaśī saumyadarśanaḥ
na sūryas tapate lokaṃ
sarvaṃ paryākulaṃ jagat
//
anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṃ
bhartāro bhrātaras tathā
sarve sarvaṃ parityajya
rāmam evānvacintayan
//
ye tu rāmasya suhṛdaḥ
sarve te mūḍhacetasaḥ
śokabhāreṇa cākrāntāḥ
śayanaṃ na jahus tadā
//
tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā
puraṃdareṇeva mahī saparvatā
cacāla ghoraṃ bhayabhārapīḍitā
sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca
//
yāvat tu niryatas tasya
rajorūpam adṛśyata
naivekṣvākuvaras tāvat
saṃjahārātmacakṣuṣī
//
yāvad rājā priyaṃ putraṃ
paśyaty atyantadhārmikam
tāvad vyavardhatevāsya
dharaṇyāṃ putradarśane
//
na paśyati rajo 'py asya
yadā rāmasya bhūmipaḥ
tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca
papāta dharaṇītale
//
tasya dakṣiṇam anvagāt
kausalyā bāhum aṅganā
vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ
kaikeyī bharatapriyā
//
tāṃ nayena ca sampanno
dharmeṇa vinayena ca
uvāca rājā kaikeyīṃ
samīkṣya vyathitendriyaḥ
//
kaikeyi mā mamāṅgāni
sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī
na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi
na bhāryā na ca bāndhavī
//
ye ca tvām upajīvanti
nāhaṃ teṣāṃ na te mama
kevalārthaparāṃ hi tvāṃ
tyaktadharmāṃ tyajāmy aham
//
agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim
agniṃ paryaṇayaṃ ca yat
anujānāmi tat sarvam
asmiṃl loke paratra ca
//
bharataś cet pratītaḥ syād
rājyaṃ prāpyedam avyayam
yan me sa dadyāt pitrarthaṃ
mā mā tad dattam āgamat
//
atha reṇusamuddhvastaṃ
tam utthāpya narādhipam
nyavartata tadā devī
kausalyā śokakarśitā
//
hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt
spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā
anvatapyata dharmātmā
putraṃ saṃcintya tāpasam
//
nivṛtyaiva nivṛtyaiva
sīdato rathavartmasu
rājño nātibabhau rūpaṃ
grastasyāṃśumato yathā
//
vilalāpa ca duḥkhārtaḥ
priyaṃ putram anusmaran
nagarāntam anuprāptaṃ
buddhvā putram athābravīt
//
vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ
vahatāṃ taṃ mamātmajam
padāni pathi dṛśyante
sa mahātmā na dṛśyate
//
sa nūnaṃ kvacid evādya
vṛkṣamūlam upāśritaḥ
kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam
upadhāya śayiṣyate
//
utthāsyati ca medinyāḥ
kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ
viniḥśvasan prasravaṇāt
kareṇūnām ivarṣabhaḥ
//
drakṣyanti nūnaṃ puruṣā
dīrghabāhuṃ vanecarāḥ
rāmam utthāya gacchantaṃ
lokanātham anāthavat
//
sakāmā bhava kaikeyi
vidhavā rājyam āvasa
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ
vinā jīvitum utsahe
//
ity evaṃ vilapan rājā
janaughenābhisaṃvṛtaḥ
apasnāta ivāriṣṭaṃ
praviveśa purottamam
//
śūnyacatvaraveśmāntāṃ
saṃvṛtāpaṇadevatām
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ
nātyākīrṇamahāpathām
//
tām avekṣya purīṃ sarvāṃ
rāmam evānucintayan
vilapan prāviśad rājā
gṛhaṃ sūrya ivāmbudam
//
mahāhradam ivākṣobhyaṃ
suparṇena hṛtoragam
rāmeṇa rahitaṃ veśma
vaidehyā lakṣmaṇena ca
//
kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ
rāmamātur nayantu mām
iti bruvantaṃ rājānam
anayan dvāradarśinaḥ
//
tatas tatra praviṣṭasya
kausalyāyā niveśanam
adhiruhyāpi śayanaṃ
babhūva lulitaṃ manaḥ
//
tac ca dṛṣṭvā mahārājo
bhujam udyamya vīryavān
uccaiḥ svareṇa cukrośa
hā rāghava jahāsi mām
//
sukhitā bata taṃ kālaṃ
jīviṣyanti narottamāḥ
pariṣvajanto ye rāmaṃ
drakṣyanti punar āgatam
//
na tvāṃ paśyāmi kausalye
sādhu māṃ pāṇinā spṛśa
rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir
adyāpi na nivartate
//
taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ
samīkṣya devī śayane narendram
upopaviśyādhikam ārtarūpā
viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchram
//
tataḥ samīkṣya śayane
sannaṃ śokena pārthivam
kausalyā putraśokārtā
tam uvāca mahīpatim
//
rāghavo naraśārdūla
viṣam uptvā dvijihvavat
vicariṣyati kaikeyī
nirmukteva hi pannagī
//
vivāsya rāmaṃ subhagā
labdhakāmā samāhitā
trāsayiṣyati māṃ bhūyo
duṣṭāhir iva veśmani
//
atha sma nagare rāmaś
caran bhaikṣaṃ gṛhe vaset
kāmakāro varaṃ dātum
api dāsaṃ mamātmajam
//
pātayitvā tu kaikeyyā
rāmaṃ sthānād yatheṣṭataḥ
pradiṣṭo rakṣasāṃ bhāgaḥ
parvaṇīvāhitāgninā
//
gajarājagatir vīro
mahābāhur dhanurdharaḥ
vanam āviśate nūnaṃ
sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
//
vane tv adṛṣṭaduḥkhānāṃ
kaikeyyānumate tvayā
tyaktānāṃ vanavāsāya
kā nv avasthā bhaviṣyati
//
te ratnahīnās taruṇāḥ
phalakāle vivāsitāḥ
kathaṃ vatsyanti kṛpaṇāḥ
phalamūlaiḥ kṛtāśanāḥ
//
apīdānīṃ sa kālaḥ syān
mama śokakṣayaḥ śivaḥ
sabhāryaṃ yat saha bhrātrā
paśyeyam iha rāghavam
//
śrutvaivopasthitau vīrau
kadāyodhyā bhaviṣyati
yaśasvinī hṛṣṭajanā
sūcchritadhvajamālinī
//
kadā prekṣya naravyāghrāv
araṇyāt punarāgatau
nandiṣyati purī hṛṣṭā
samudra iva parvaṇi
//
kadāyodhyāṃ mahābāhuḥ
purīṃ vīraḥ pravekṣyati
puraskṛtya rathe sītāṃ
vṛṣabho govadhūm iva
//
kadā prāṇisahasrāṇi
rājamārge mamātmajau
lājair avakariṣyanti
praviśantāv ariṃdamau
//
kadā sumanasaḥ kanyā
dvijātīnāṃ phalāni ca
pradiśantyaḥ purīṃ hṛṣṭāḥ
kariṣyanti pradakṣiṇam
//
kadā pariṇato buddhyā
vayasā cāmaraprabhaḥ
abhyupaiṣyati dharmajñas
trivarṣa iva māṃ lalan
//
niḥsaṃśayaṃ mayā manye
purā vīra kadaryayā
pātu kāmeṣu vatseṣu
mātṝṇāṃ śātitāḥ stanāḥ
//
sāhaṃ gaur iva siṃhena
vivatsā vatsalā kṛtā
kaikeyyā puruṣavyāghra
bālavatseva gaur balāt
//
na hi tāvad guṇair juṣṭaṃ
sarvaśāstraviśāradam
ekaputrā vinā putram
ahaṃ jīvitum utsahe
//
na hi me jīvite kiṃcit
sāmarthyam iha kalpyate
apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ
mahābāhuṃ mahābalam
//
ayaṃ hi māṃ dīpayate samutthitas
tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ
mahīm imāṃ raśmibhir uttamaprabho
yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ
//
vilapantīṃ tathā tāṃ tu
kausalyāṃ pramadottamām
idaṃ dharme sthitā dharmyaṃ
sumitrā vākyam abravīt
//
tavārye sadguṇair yuktaḥ
putraḥ sa puruṣottamaḥ
kiṃ te vilapitenaivaṃ
kṛpaṇaṃ ruditena vā
//
yas tavārye gataḥ putras
tyaktvā rājyaṃ mahābalaḥ
sādhu kurvan mahātmānaṃ
pitaraṃ satyavādinām
//
śiṣṭair ācarite samyak
śaśvat pretya phalodaye
rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho
na sa śocyaḥ kadācana
//
vartate cottamāṃ vṛttiṃ
lakṣmaṇo 'smin sadānaghaḥ
dayāvān sarvabhūteṣu
lābhas tasya mahātmanaḥ
//
araṇyavāse yad duḥkhaṃ
jānatī vai sukhocitā
anugacchati vaidehī
dharmātmānaṃ tavātmajam
//
kīrtibhūtāṃ patākāṃ yo
loke bhrāmayati prabhuḥ
damasatyavrataparaḥ
kiṃ na prāptas tavātmajaḥ
//
vyaktaṃ rāmasya vijñāya
śaucaṃ māhātmyam uttamam
na gātram aṃśubhiḥ sūryaḥ
saṃtāpayitum arhati
//
śivaḥ sarveṣu kāleṣu
kānanebhyo viniḥsṛtaḥ
rāghavaṃ yuktaśītoṣṇaḥ
seviṣyati sukho 'nilaḥ
//
śayānam anaghaṃ rātrau
pitevābhipariṣvajan
raśmibhiḥ saṃspṛśañ śītaiś
candramā hlādayiṣyati
//
dadau cāstrāṇi divyāni
yasmai brahmā mahaujase
dānavendraṃ hataṃ dṛṣṭvā
timidhvajasutaṃ raṇe
//
pṛthivyā saha vaidehyā
śriyā ca puruṣarṣabhaḥ
kṣipraṃ tisṛbhir etābhiḥ
saha rāmo 'bhiṣekṣyate
//
duḥkhajaṃ visṛjanty asraṃ
niṣkrāmantam udīkṣya yam
samutsrakṣyasi netrābhyāṃ
kṣipram ānandajaṃ payaḥ
//
abhivādayamānaṃ taṃ
dṛṣṭvā sasuhṛdaṃ sutam
mudāśru mokṣyase kṣipraṃ
meghalekheva vārṣikī
//
putras te varadaḥ kṣipram
ayodhyāṃ punar āgataḥ
karābhyāṃ mṛdupīnābhyāṃ
caraṇau pīḍayiṣyati
//
niśamya tal lakṣmaṇamātṛvākyaṃ
rāmasya mātur naradevapatnyāḥ
sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ
śaradgato megha ivālpatoyaḥ
//
anuraktā mahātmānaṃ
rāmaṃ satyaparākramam
anujagmuḥ prayāntaṃ taṃ
vanavāsāya mānavāḥ
//
nivartite 'pi ca balāt
suhṛdvarge ca rājani
naiva te saṃnyavartanta
rāmasyānugatā ratham
//
ayodhyānilayānāṃ hi
puruṣāṇāṃ mahāyaśāḥ
babhūva guṇasampannaḥ
pūrṇacandra iva priyaḥ
//
sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ
svābhiḥ prakṛtibhis tadā
kurvāṇaḥ pitaraṃ satyaṃ
vanam evānvapadyata
//
avekṣamāṇaḥ sasnehaṃ
cakṣuṣā prapibann iva
uvāca rāmaḥ snehena
tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva
//
yā prītir bahumānaś ca
mayy ayodhyānivāsinām
matpriyārthaṃ viśeṣeṇa
bharate sā niveśyatām
//
sa hi kalyāṇacāritraḥ
kaikeyyānandavardhanaḥ
kariṣyati yathāvad vaḥ
priyāṇi ca hitāni ca
//
jñānavṛddho vayobālo
mṛdur vīryaguṇānvitaḥ
anurūpaḥ sa vo bhartā
bhaviṣyati bhayāpahaḥ
//
sa hi rājaguṇair yukto
yuvarājaḥ samīkṣitaḥ
api cāpi mayā śiṣṭaiḥ
kāryaṃ vo bhartṛśāsanam
//
na ca tapyed yathā cāsau
vanavāsaṃ gate mayi
mahārājas tathā kāryo
mama priyacikīrṣayā
//
yathā yathā dāśarathir
dharmam evāsthito 'bhavat
tathā tathā prakṛtayo
rāmaṃ patim akāmayan
//
bāṣpeṇa pihitaṃ dīnaṃ
rāmaḥ saumitriṇā saha
cakarṣeva guṇair baddhvā
janaṃ punar ivāsanam
//
te dvijās trividhaṃ vṛddhā
jñānena vayasaujasā
vayaḥprakampaśiraso
dūrād ūcur idaṃ vacaḥ
//
vahanto javanā rāmaṃ
bho bho jātyās turaṃgamāḥ
nivartadhvaṃ na gantavyaṃ
hitā bhavata bhartari
upavāhyas tu vo bhartā
nāpavāhyaḥ purād vanam
//
evam ārtapralāpāṃs tān
vṛddhān pralapato dvijān
avekṣya sahasā rāmo
rathād avatatāra ha
//
padbhyām eva jagāmātha
sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ
saṃnikṛṣṭapadanyāso
rāmo vanaparāyaṇaḥ
//
dvijātīṃs tu padātīṃs tān
rāmaś cāritravatsalaḥ
na śaśāka ghṛṇācakṣuḥ
parimoktuṃ rathena saḥ
//
gacchantam eva taṃ dṛṣṭvā
rāmaṃ saṃbhrāntamānasāḥ
ūcuḥ paramasaṃtaptā
rāmaṃ vākyam idaṃ dvijāḥ
//
brāhmaṇyaṃ kṛtsnam etat tvāṃ
brahmaṇyam anugacchati
dvijaskandhādhirūḍhās tvām
agnayo 'py anuyānty amī
//
vājapeyasamutthāni
chattrāṇy etāni paśya naḥ
pṛṣṭhato 'nuprayātāni
haṃsān iva jalātyaye
//
anavāptātapatrasya
raśmisaṃtāpitasya te
ebhiś chāyāṃ kariṣyāmaḥ
svaiś chattrair vājapeyikaiḥ
//
yā hi naḥ satataṃ buddhir
vedamantrānusāriṇī
tvatkṛte sā kṛtā vatsa
vanavāsānusāriṇī
//
hṛdayeṣv avatiṣṭhante
vedā ye naḥ paraṃ dhanam
vatsyanty api gṛheṣv eva
dārāś cāritrarakṣitāḥ
//
na punar niścayaḥ kāryas
tvadgatau sukṛtā matiḥ
tvayi dharmavyapekṣe tu
kiṃ syād dharmam avekṣitum
//
yācito no nivartasva
haṃsaśuklaśiroruhaiḥ
śirobhir nibhṛtācāra
mahīpatanapāṃsulaiḥ
//
bahūnāṃ vitatā yajñā
dvijānāṃ ya ihāgatāḥ
teṣāṃ samāptir āyattā
tava vatsa nivartane
//
bhaktimanti hi bhūtāni
jaṅgamājaṅgamāni ca
yācamāneṣu teṣu tvaṃ
bhaktiṃ bhakteṣu darśaya
//
anugantum aśaktās tvāṃ
mūlair uddhṛtaveginaḥ
unnatā vāyuvegena
vikrośantīva pādapāḥ
//
niśceṣṭāhārasaṃcārā
vṛkṣaikasthānaviṣṭhitāḥ
pakṣiṇo 'pi prayācante
sarvabhūtānukampinam
//
evaṃ vikrośatāṃ teṣāṃ
dvijātīnāṃ nivartane
dadṛśe tamasā tatra
vārayantīva rāghavam
//
tatas tu tamasā tīraṃ
ramyam āśritya rāghavaḥ
sītām udvīkṣya saumitrim
idaṃ vacanam abravīt
//
iyam adya niśā pūrvā
saumitre prasthitā vanam
vanavāsasya bhadraṃ te
sa notkaṇṭhitum arhasi
//
paśya śūnyāny araṇyāni
rudantīva samantataḥ
yathānilayam āyadbhir
nilīnāni mṛgadvijaiḥ
//
adyāyodhyā tu nagarī
rājadhānī pitur mama
sastrīpuṃsā gatān asmāñ
śociṣyati na saṃśayaḥ
//
bharataḥ khalu dharmātmā
pitaraṃ mātaraṃ ca me
dharmārthakāmasahitair
vākyair āśvāsayiṣyati
//
bharatasyānṛśaṃsatvaṃ
saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ
nānuśocāmi pitaraṃ
mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa
//
tvayā kāryaṃ naravyāghra
mām anuvrajatā kṛtam
anveṣṭavyā hi vaidehyā
rakṣaṇārthe sahāyatā
//
adbhir eva tu saumitre
vatsyāmy adya niśām imām
etaddhi rocate mahyaṃ
vanye 'pi vividhe sati
//
evam uktvā tu saumitraṃ
sumantram api rāghavaḥ
apramattas tvam aśveṣu
bhava saumyety uvāca ha
//
so 'śvān sumantraḥ saṃyamya
sūrye 'staṃ samupāgate
prabhūtayavasān kṛtvā
babhūva pratyanantaraḥ
//
upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ
dṛṣṭvā rātrim upasthitām
rāmasya śayanaṃ cakre
sūtaḥ saumitriṇā saha
//
tāṃ śayyāṃ tamasātīre
vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ
sabhāryaḥ saṃviveśa ha
//
sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ
bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ
kathayāmāsa sūtāya
rāmasya vividhān guṇān
//
jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ
saumitrer udito raviḥ
sūtasya tamasātīre
rāmasya bruvato guṇān
//
gokulākulatīrāyās
tamasāyā vidūrataḥ
avasat tatra tāṃ rātriṃ
rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha
//
utthāya tu mahātejāḥ
prakṛtīs tā niśāmya ca
abravīd bhrātaraṃ rāmo
lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam
//
asmadvyapekṣān saumitre
nirapekṣān gṛheṣv api
vṛkṣamūleṣu saṃsuptān
paśya lakṣmaṇa sāmpratam
//
yathaite niyamaṃ paurāḥ
kurvanty asmannivartane
api prāṇān asiṣyanti
na tu tyakṣyanti niścayam
//
yāvad eva tu saṃsuptās
tāvad eva vayaṃ laghu
ratham āruhya gacchāmaḥ
panthānam akutobhayam
//
ato bhūyo 'pi nedānīm
ikṣvākupuravāsinaḥ
svapeyur anuraktā māṃ
vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ
//
paurā hy ātmakṛtād duḥkhād
vipramocyā nṛpātmajaiḥ
na tu khalv ātmanā yojyā
duḥkhena puravāsinaḥ
//
abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ
sākṣād dharmam iva sthitam
rocate me mahāprājña
kṣipram āruhyatām iti
//
sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ
syandanaṃ tair hayottamaiḥ
yojayitvātha rāmāya
prāñjaliḥ pratyavedayat
//
mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ
sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ
udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ
ratham āsthāya sārathe
//
muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā
nirvartaya rathaṃ punaḥ
yathā na vidyuḥ paurā māṃ
tathā kuru samāhitaḥ
//
rāmasya vacanaṃ śrutvā
tathā cakre sa sārathiḥ
pratyāgamya ca rāmasya
syandanaṃ pratyavedayat
//
taṃ syandanam adhiṣṭhāya
rāghavaḥ saparicchadaḥ
śīghragām ākulāvartāṃ
tamasām ataran nadīm
//
sa saṃtīrya mahābāhuḥ
śrīmāñ śivam akaṇṭakam
prāpadyata mahāmārgam
abhayaṃ bhayadarśinām
//
prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ
paurās te rāghavaṃ vinā
śokopahataniśceṣṭā
babhūvur hatacetasaḥ
//
śokajāśruparidyūnā
vīkṣamāṇās tatas tataḥ
ālokam api rāmasya
na paśyanti sma duḥkhitāḥ
//
tato mārgānusāreṇa
gatvā kiṃcit kṣaṇaṃ punaḥ
mārganāśād viṣādena
mahatā samabhiplutaḥ
//
rathasya mārganāśena
nyavartanta manasvinaḥ
kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo
daivenopahatā iti
//
tato yathāgatenaiva
mārgeṇa klāntacetasaḥ
ayodhyām agaman sarve
purīṃ vyathitasajjanām
//
anugamya nivṛttānāṃ
rāmaṃ nagaravāsinām
udgatānīva sattvāni
babhūvur amanasvinām
//
svaṃ svaṃ nilayam āgamya
putradāraiḥ samāvṛtāḥ
aśrūṇi mumucuḥ sarve
bāṣpeṇa pihitānanāḥ
//
na cāhṛṣyan na cāmodan
vaṇijo na prasārayan
na cāśobhanta paṇyāni
nāpacan gṛhamedhinaḥ
//
naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan
vipulaṃ vā dhanāgamam
putraṃ prathamajaṃ labdhvā
jananī nābhyanandata
//
gṛhe gṛhe rudantyaś ca
bhartāraṃ gṛham āgatam
vyagarhayanta duḥkhārtā
vāgbhis totrair iva dvipān
//
kiṃ nu teṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ
kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanena vā
putrair vā kiṃ sukhair vāpi
ye na paśyanti rāghavam
//
ekaḥ satpuruṣo loke
lakṣmaṇaḥ saha sītayā
yo 'nugacchati kākutsthaṃ
rāmaṃ paricaran vane
//
āpagāḥ kṛtapuṇyās tāḥ
padminyaś ca sarāṃsi ca
yeṣu snāsyati kākutstho
vigāhya salilaṃ śuci
//
śobhayiṣyanti kākutstham
aṭavyo ramyakānanāḥ
āpagāś ca mahānūpāḥ
sānumantaś ca parvatāḥ
//
kānanaṃ vāpi śailaṃ vā
yaṃ rāmo 'bhigamiṣyati
priyātithim iva prāptaṃ
nainaṃ śakṣyanty anarcitum
//
vicitrakusumāpīḍā
bahumañjaridhāriṇaḥ
akāle cāpi mukhyāni
puṣpāṇi ca phalāni ca
darśayiṣyanty anukrośād
girayo rāmam āgatam
//
vidarśayanto vividhān
bhūyaś citrāṃś ca nirjharān
pādapāḥ parvatāgreṣu
ramayiṣyanti rāghavam
//
yatra rāmo bhayaṃ nātra
nāsti tatra parābhavaḥ
sa hi śūro mahābāhuḥ
putro daśarathasya ca
//
purā bhavati no dūrād
anugacchāma rāghavam
pādacchāyā sukhā bhartus
tādṛśasya mahātmanaḥ
sa hi nātho janasyāsya
sa gatiḥ sa parāyaṇam
//
vayaṃ paricariṣyāmaḥ
sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam
iti paurastriyo bhartṝn
duḥkhārtās tat tad abruvan
//
yuṣmākaṃ rāghavo 'raṇye
yogakṣemaṃ vidhāsyati
sītā nārījanasyāsya
yogakṣemaṃ kariṣyati
//
ko nv anenāpratītena
sotkaṇṭhitajanena ca
saṃprīyetāmanojñena
vāsena hṛtacetasā
//
kaikeyyā yadi ced rājyaṃ
syād adharmyam anāthavat
na hi no jīvitenārthaḥ
kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ
//
yayā putraś ca bhartā ca
tyaktāv aiśvaryakāraṇāt
kaṃ sā parihared anyaṃ
kaikeyī kulapāṃsanī
//
kaikeyyā na vayaṃ rājye
bhṛtakā nivasema hi
jīvantyā jātu jīvantyaḥ
putrair api śapāmahe
//
yā putraṃ pārthivendrasya
pravāsayati nirghṛṇā
kas tāṃ prāpya sukhaṃ jīved
adharmyāṃ duṣṭacāriṇīm
//
na hi pravrajite rāme
jīviṣyati mahīpatiḥ
mṛte daśarathe vyaktaṃ
vilopas tadanantaram
//
te viṣaṃ pibatāloḍya
kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ
rāghavaṃ vānugacchadhvam
aśrutiṃ vāpi gacchata
//
mithyā pravrājito rāmaḥ
sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
bharate saṃnisṛṣṭāḥ smaḥ
saunike paśavo yathā
//
tās tathā vilapantyas tu
nagare nāgarastriyaḥ
cukruśur bhṛśasaṃtaptā
mṛtyor iva bhayāgame
//
tathā striyo rāmanimittam āturā
yathā sute bhrātari vā vivāsite
vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ
sutair hi tāsām adhiko hi so 'bhavat
//
rāmo 'pi rātriśeṣeṇa
tenaiva mahad antaram
jagāma puruṣavyāghraḥ
pitur ājñām anusmaran
//
tathaiva gacchatas tasya
vyapāyād rajanī śivā
upāsya sa śivāṃ saṃdhyāṃ
viṣayāntaṃ vyagāhata
//
grāmān vikṛṣṭasīmāṃs tān
puṣpitāni vanāni ca
paśyann atiyayau śīghraṃ
śarair iva hayottamaiḥ
//
śṛṇvan vāco manuṣyāṇāṃ
grāmasaṃvāsavāsinām
rājānaṃ dhig daśarathaṃ
kāmasya vaśam āgatam
//
hā nṛśaṃsādya kaikeyī
pāpā pāpānubandhinī
tīkṣṇā saṃbhinnamaryādā
tīkṣṇe karmaṇi vartate
//
yā putram īdṛśaṃ rājñaḥ
pravāsayati dhārmikam
vanavāse mahāprājñaṃ
sānukrośam atandritam
//
etā vāco manuṣyāṇāṃ
grāmasaṃvāsavāsinām
śṛṇvann atiyayau vīraḥ
kosalān kosaleśvaraḥ
//
tato vedaśrutiṃ nāma
śivavārivahāṃ nadīm
uttīryābhimukhaḥ prāyād
agastyādhyuṣitāṃ diśam
//
gatvā tu suciraṃ kālaṃ
tataḥ śītajalāṃ nadīm
gomatīṃ goyutānūpām
atarat sāgaraṃgamām
//
gomatīṃ cāpy atikramya
rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ
mayūrahaṃsābhirutāṃ
tatāra syandikāṃ nadīm
//
sa mahīṃ manunā rājñā
dattām ikṣvākave purā
sphītāṃ rāṣṭrāvṛtāṃ rāmo
vaidehīm anvadarśayat
//
sūta ity eva cābhāṣya
sārathiṃ tam abhīkṣṇaśaḥ
haṃsamattasvaraḥ śrīmān
uvāca puruṣarṣabhaḥ
//
kadāhaṃ punar āgamya
sarayvāḥ puṣpite vane
mṛgayāṃ paryaṭiṣyāmi
mātrā pitrā ca saṃgataḥ
//
nātyartham abhikāṅkṣāmi
mṛgayāṃ sarayūvane
ratir hy eṣātulā loke
rājarṣigaṇasaṃmatā
//
sa tam adhvānam aikṣvākaḥ
sūtaṃ madhurayā girā
taṃ tam artham abhipretya
yayau vākyam udīrayan
//
viśālān kosalān ramyān
yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ
āsasāda mahābāhuḥ
śṛṅgaverapuraṃ prati
//
tatra tripathagāṃ divyāṃ
śivatoyām aśaivalām
dadarśa rāghavo gaṅgāṃ
puṇyām ṛṣiniṣevitām
//
haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ
cakravākopakūjitām
śiśumāraiś ca nakraiś ca
bhujaṃgaiś ca niṣevitām
//
tām ūrmikalilāvartām
anvavekṣya mahārathaḥ
sumantram abravīt sūtam
ihaivādya vasāmahe
//
avidūrād ayaṃ nadyā
bahupuṣpapravālavān
sumahān iṅgudīvṛkṣo
vasāmo 'traiva sārathe
//
lakṣaṇaś ca sumantraś ca
bāḍham ity eva rāghavam
uktvā tam iṅgudīvṛkṣaṃ
tadopayayatur hayaiḥ
//
rāmo 'bhiyāya taṃ ramyaṃ
vṛkṣam ikṣvākunandanaḥ
rathād avātarat tasmāt
sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
//
sumantro 'py avatīryaiva
mocayitvā hayottamān
vṛkṣamūlagataṃ rāmam
upatasthe kṛtāñjaliḥ
//
tatra rājā guho nāma
rāmasyātmasamaḥ sakhā
niṣādajātyo balavān
sthapatiś ceti viśrutaḥ
//
sa śrutvā puruṣavyāghraṃ
rāmaṃ viṣayam āgatam
vṛddhaiḥ parivṛto 'mātyair
jñātibhiś cāpy upāgataḥ
//
tato niṣādādhipatiṃ
dṛṣṭvā dūrād avasthitam
saha saumitriṇā rāmaḥ
samāgacchad guhena saḥ
//
tam ārtaḥ sampariṣvajya
guho rāghavam abravīt
yathāyodhyā tathedaṃ te
rāma kiṃ karavāṇi te
//
tato guṇavadannādyam
upādāya pṛthagvidham
arghyaṃ copānayat kṣipraṃ
vākyaṃ cedam uvāca ha
//
svāgataṃ te mahābāho
taveyam akhilā mahī
vayaṃ preṣyā bhavān bhartā
sādhu rājyaṃ praśādhi naḥ
//
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca
lehyaṃ cedam upasthitam
śayanāni ca mukhyāni
vājināṃ khādanaṃ ca te
//
guham eva bruvāṇaṃ taṃ
rāghavaḥ pratyuvāca ha
arcitāś caiva hṛṣṭāś ca
bhavatā sarvathā vayam
//
padbhyām abhigamāc caiva
snehasaṃdarśanena ca
bhujābhyāṃ sādhuvṛttābhyāṃ
pīḍayan vākyam abravīt
//
diṣṭyā tvāṃ guha paśyāmi
arogaṃ saha bāndhavaiḥ
api te kuśalaṃ rāṣṭre
mitreṣu ca dhaneṣu ca
//
yat tv idaṃ bhavatā kiṃcit
prītyā samupakalpitam
sarvaṃ tad anujānāmi
na hi varte pratigrahe
//
kuśacīrājinadharaṃ
phalamūlāśanaṃ ca mām
viddhi praṇihitaṃ dharme
tāpasaṃ vanagocaram
//
aśvānāṃ khādanenāham
arthī nānyena kenacit
etāvatātrabhavatā
bhaviṣyāmi supūjitaḥ
//
ete hi dayitā rājñaḥ
pitur daśarathasya me
etaiḥ suvihitair aśvair
bhaviṣyāmy aham arcitaḥ
//
aśvānāṃ pratipānaṃ ca
khādanaṃ caiva so 'nvaśāt
guhas tatraiva puruṣāṃs
tvaritaṃ dīyatām iti
//
tataś cīrottarāsaṅgaḥ
saṃdhyām anvāsya paścimām
jalam evādade bhojyaṃ
lakṣmaṇenāhṛtaṃ svayam
//
tasya bhūmau śayānasya
pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ
sabhāryasya tato 'bhyetya
tasthau vṛkṣam upāśritaḥ
//
guho 'pi saha sūtena
saumitrim anubhāṣayan
anvajāgrat tato rāmam
apramatto dhanurdharaḥ
//
tathā śayānasya tato 'sya dhīmato
yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ
adṛṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā
tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī
//
taṃ jāgratam adambhena
bhrātur arthāya lakṣmaṇam
guhaḥ saṃtāpasaṃtapto
rāghavaṃ vākyam abravīt
//
iyaṃ tāta sukhā śayyā
tvadartham upakalpitā
pratyāśvasihi sādhv asyāṃ
rājaputra yathāsukham
//
ucito 'yaṃ janaḥ sarvaḥ
kleśānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ
guptyarthaṃ jāgariṣyāmaḥ
kākutsthasya vayaṃ niśām
//
na hi rāmāt priyataro
mamāsti bhuvi kaścana
bravīmy etad ahaṃ satyaṃ
satyenaiva ca te śape
//
asya prasādād āśaṃse
loke 'smin sumahad yaśaḥ
dharmāvāptiṃ ca vipulām
arthāvāptiṃ ca kevalām
//
so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ
śayānaṃ saha sītayā
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ
sarvato jñātibhiḥ saha
//
na hi me 'viditaṃ kiṃcid
vane 'smiṃś carataḥ sadā
caturaṅgaṃ hy api balaṃ
sumahat prasahemahi
//
lakṣmaṇas taṃ tadovāca
rakṣyamāṇās tvayānagha
nātra bhītā vayaṃ sarve
dharmam evānupaśyatā
//
kathaṃ dāśarathau bhūmau
śayāne saha sītayā
śakyā nidrā mayā labdhuṃ
jīvitaṃ vā sukhāni vā
//
yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ
śakyaḥ prasahituṃ yudhi
taṃ paśya sukhasaṃviṣṭaṃ
tṛṇeṣu saha sītayā
//
yo mantratapasā labdho
vividhaiś ca pariśramaiḥ
eko daśarathasyaiṣa
putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ
//
asmin pravrajito rājā
na ciraṃ vartayiṣyati
vidhavā medinī nūnaṃ
kṣipram eva bhaviṣyati
//
vinadya sumahānādaṃ
śrameṇoparatāḥ striyaḥ
nirghoṣoparataṃ tāta
manye rājaniveśanam
//
kausalyā caiva rājā ca
tathaiva jananī mama
nāśaṃse yadi jīvanti
sarve te śarvarīm imām
//
jīved api hi me mātā
śatrughnasyānvavekṣayā
tad duḥkhaṃ yat tu kausalyā
vīrasūr vinaśiṣyati
//
anuraktajanākīrṇā
sukhālokapriyāvahā
rājavyasanasaṃsṛṣṭā
sā purī vinaśiṣyati
//
atikrāntam atikrāntam
anavāpya manoratham
rājye rāmam anikṣipya
pitā me vinaśiṣyati
//
siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ
tasmin kāle hy upasthite
pretakāryeṣu sarveṣu
saṃskariṣyanti bhūmipam
//
ramyacatvarasaṃsthānāṃ
suvibhaktamahāpathām
harmyaprāsādasampannāṃ
gaṇikāvaraśobhitām
//
rathāśvagajasambādhāṃ
tūryanādavināditām
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ
hṛṣṭapuṣṭajanākulām
//
ārāmodyānasampannāṃ
samājotsavaśālinīm
sukhitā vicariṣyanti
rājadhānīṃ pitur mama
//
api satyapratijñena
sārdhaṃ kuśalinā vayam
nivṛtte vanavāse 'sminn
ayodhyāṃ praviśemahi
//
paridevayamānasya
duḥkhārtasya mahātmanaḥ
tiṣṭhato rājaputrasya
śarvarī sātyavartata
//
tathā hi satyaṃ bruvati prajāhite
narendraputre gurusauhṛdād guhaḥ
mumoca bāṣpaṃ vyasanābhipīḍito
jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ
//
prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ
pṛthuvṛkṣā mahāyaśāḥ
uvāca rāmaḥ saumitriṃ
lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam
//
bhāskarodayakālo 'yaṃ
gatā bhagavatī niśā
asau sukṛṣṇo vihagaḥ
kokilas tāta kūjati
//
barhiṇānāṃ ca nirghoṣaḥ
śrūyate nadatāṃ vane
tarāma jāhnavīṃ saumya
śīghragāṃ sāgaraṃgamām
//
vijñāya rāmasya vacaḥ
saumitrir mitranandanaḥ
guham āmantrya sūtaṃ ca
so 'tiṣṭhad bhrātur agrataḥ
//
tataḥ kalāpān saṃnahya
khaḍgau baddhvā ca dhanvinau
jagmatur yena tau gaṅgāṃ
sītayā saha rāghavau
//
rāmam eva tu dharmajñam
upagamya vinītavat
kim ahaṃ karavāṇīti
sūtaḥ prāñjalir abravīt
//
nivartasvety uvācainam
etāvaddhi kṛtaṃ mama
yānaṃ vihāya padbhyāṃ tu
gamiṣyāmo mahāvanam
//
ātmānaṃ tv abhyanujñātam
avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ
sumantraḥ puruṣavyāghram
aikṣvākam idam abravīt
//
nātikrāntam idaṃ loke
puruṣeṇeha kenacit
tava sabhrātṛbhāryasya
vāsaḥ prākṛtavad vane
//
na manye brahmacarye 'sti
svadhīte vā phalodayaḥ
mārdavārjavayor vāpi
tvāṃ ced vyasanam āgatam
//
saha rāghava vaidehyā
bhrātrā caiva vane vasan
tvaṃ gatiṃ prāpsyase vīra
trīṃl lokāṃs tu jayann iva
//
vayaṃ khalu hatā rāma
ye tayāpy upavañcitāḥ
kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ
pāpāyā duḥkhabhāginaḥ
//
iti bruvann ātmasamaṃ
sumantraḥ sārathis tadā
dṛṣṭvā dūragataṃ rāmaṃ
duḥkhārto rurude ciram
//
tatas tu vigate bāṣpe
sūtaṃ spṛṣṭodakaṃ śucim
rāmas tu madhuraṃ vākyaṃ
punaḥ punar uvāca tam
//
ikṣvākūṇāṃ tvayā tulyaṃ
suhṛdaṃ nopalakṣaye
yathā daśaratho rājā
māṃ na śocet tathā kuru
//
śokopahatacetāś ca
vṛddhaś ca jagatīpatiḥ
kāmabhārāvasannaś ca
tasmād etad bravīmi te
//
yad yad ājñāpayet kiṃcit
sa mahātmā mahīpatiḥ
kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ
kāryaṃ tad avikāṅkṣayā
//
etadarthaṃ hi rājyāni
praśāsati nareśvarāḥ
yad eṣāṃ sarvakṛtyeṣu
mano na pratihanyate
//
tad yathā sa mahārājo
nālīkam adhigacchati
na ca tāmyati duḥkhena
sumantra kuru tat tathā
//
adṛṣṭaduḥkhaṃ rājānaṃ
vṛddham āryaṃ jitendriyam
brūyās tvam abhivādyaiva
mama hetor idaṃ vacaḥ
//
naivāham anuśocāmi
lakṣmaṇo na ca maithilī
ayodhyāyāś cyutāś ceti
vane vatsyāmaheti vā
//
caturdaśasu varṣeṣu
nivṛtteṣu punaḥ punaḥ
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca
drakṣyasi kṣipram āgatān
//
evam uktvā tu rājānaṃ
mātaraṃ ca sumantra me
anyāś ca devīḥ sahitāḥ
kaikeyīṃ ca punaḥ punaḥ
//
ārogyaṃ brūhi kausalyām
atha pādābhivandanam
sītāyā mama cāryasya
vacanāl lakṣmaṇasya ca
//
brūyāś ca hi mahārājaṃ
bharataṃ kṣipram ānaya
āgataś cāpi bharataḥ
sthāpyo nṛpamate pade
//
bharataṃ ca pariṣvajya
yauvarājye 'bhiṣicya ca
asmatsaṃtāpajaṃ duḥkhaṃ
na tvām abhibhaviṣyati
//
bharataś cāpi vaktavyo
yathā rājani vartase
tathā mātṛṣu vartethāḥ
sarvāsv evāviśeṣataḥ
//
yathā ca tava kaikeyī
sumitrā cāviśeṣataḥ
tathaiva devī kausalyā
mama mātā viśeṣataḥ
//
nivartyamāno rāmeṇa
sumantraḥ śokakarśitaḥ
tat sarvaṃ vacanaṃ śrutvā
snehāt kākutstham abravīt
//
yad ahaṃ nopacāreṇa
brūyāṃ snehād aviklavaḥ
bhaktimān iti tat tāvad
vākyaṃ tvaṃ kṣantum arhasi
//
kathaṃ hi tvadvihīno 'haṃ
pratiyāsyāmi tāṃ purīm
tava tāta viyogena
putraśokākulām iva
//
sarāmam api tāvan me
rathaṃ dṛṣṭvā tadā janaḥ
vinā rāmaṃ rathaṃ dṛṣṭvā
vidīryetāpi sā purī
//
dainyaṃ hi nagarī gacched
dṛṣṭvā śūnyam imaṃ ratham
sūtāvaśeṣaṃ svaṃ sainyaṃ
hatavīram ivāhave
//
dūre 'pi nivasantaṃ tvāṃ
mānasenāgrataḥ sthitam
cintayantyo 'dya nūnaṃ tvāṃ
nirāhārāḥ kṛtāḥ prajāḥ
//
ārtanādo hi yaḥ paurair
muktas tadvipravāsane
rathasthaṃ māṃ niśāmyaiva
kuryuḥ śataguṇaṃ tataḥ
//
ahaṃ kiṃ cāpi vakṣyāmi
devīṃ tava suto mayā
nīto 'sau mātulakulaṃ
saṃtāpaṃ mā kṛthā iti
//
asatyam api naivāhaṃ
brūyāṃ vacanam īdṛśam
katham apriyam evāhaṃ
brūyāṃ satyam idaṃ vacaḥ
//
mama tāvan niyogasthās
tvadbandhujanavāhinaḥ
kathaṃ rathaṃ tvayā hīnaṃ
pravakṣyanti hayottamāḥ
//
yadi me yācamānasya
tyāgam eva kariṣyasi
saratho 'gniṃ pravekṣyāmi
tyaktamātra iha tvayā
//
bhaviṣyanti vane yāni
tapovighnakarāṇi te
rathena pratibādhiṣye
tāni sattvāni rāghava
//
tvatkṛte na mayā prāptaṃ
rathacaryākṛtaṃ sukham
āśaṃse tvatkṛtenāhaṃ
vanavāsakṛtaṃ sukham
//
prasīdecchāmi te 'raṇye
bhavituṃ pratyanantaraḥ
prītyābhihitam icchāmi
bhava me patyanantaraḥ
//
tava śuśrūṣaṇaṃ mūrdhnā
kariṣyāmi vane vasan
ayodhyāṃ devalokaṃ vā
sarvathā prajahāmy aham
//
na hi śakyā praveṣṭuṃ sā
mayāyodhyā tvayā vinā
rājadhānī mahendrasya
yathā duṣkṛtakarmaṇā
//
ime cāpi hayā vīra
yadi te vanavāsinaḥ
paricaryāṃ kariṣyanti
prāpsyanti paramāṃ gatim
//
vanavāse kṣayaṃ prāpte
mamaiṣa hi manorathaḥ
yad anena rathenaiva
tvāṃ vaheyaṃ purīṃ punaḥ
//
caturdaśa hi varṣāṇi
sahitasya tvayā vane
kṣaṇabhūtāni yāsyanti
śataśas tu tato 'nyathā
//
bhṛtyavatsala tiṣṭhantaṃ
bhartṛputragate pathi
bhaktaṃ bhṛtyaṃ sthitaṃ sthityāṃ
tvaṃ na māṃ hātum arhasi
//
evaṃ bahuvidhaṃ dīnaṃ
yācamānaṃ punaḥ punaḥ
rāmo bhṛtyānukampī tu
sumantram idam abravīt
//
jānāmi paramāṃ bhaktiṃ
mayi te bhartṛvatsala
śṛṇu cāpi yadarthaṃ tvāṃ
preṣayāmi purīm itaḥ
//
nagarīṃ tvāṃ gataṃ dṛṣṭvā
jananī me yavīyasī
kaikeyī pratyayaṃ gacched
iti rāmo vanaṃ gataḥ
//
parituṣṭā hi sā devī
vanavāsaṃ gate mayi
rājānaṃ nātiśaṅketa
mithyāvādīti dhārmikam
//
eṣa me prathamaḥ kalpo
yad ambā me yavīyasī
bharatārakṣitaṃ sphītaṃ
putrarājyam avāpnuyāt
//
mama priyārthaṃ rājñaś ca
sarathas tvaṃ purīṃ vraja
saṃdiṣṭaś cāsi yānarthāṃs
tāṃs tān brūyās tathātathā
//
ity uktvā vacanaṃ sūtaṃ
sāntvayitvā punaḥ punaḥ
guhaṃ vacanam aklībaṃ
rāmo hetumad abravīt
jaṭāḥ kṛtvā gamiṣyāmi
nyagrodhakṣīram ānaya
//
tat kṣīraṃ rājaputrāya
guhaḥ kṣipram upāharat
lakṣmaṇasyātmanaś caiva
rāmas tenākaroj jaṭāḥ
//
tau tadā cīravasanau
jaṭāmaṇḍaladhāriṇau
aśobhetām ṛṣisamau
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
//
tato vaikhānasaṃ mārgam
āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ
vratam ādiṣṭavān rāmaḥ
sahāyaṃ guham abravīt
//
apramatto bale kośe
durge janapade tathā
bhavethā guha rājyaṃ hi
durārakṣatamaṃ matam
//
tatas taṃ samanujñāya
guham ikṣvākunandanaḥ
jagāma tūrṇam avyagraḥ
sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
//
sa tu dṛṣṭvā nadītīre
nāvam ikṣvākunandanaḥ
titīrṣuḥ śīghragāṃ gaṅgām
idaṃ lakṣmaṇam abravīt
//
āroha tvaṃ naravyāghra
sthitāṃ nāvam imāṃ śanaiḥ
sītāṃ cāropayānvakṣaṃ
parigṛhya manasvinīm
//
sa bhrātuḥ śāsanaṃ śrutvā
sarvam apratikūlayan
āropya maithilīṃ pūrvam
ārurohātmavāṃs tataḥ
//
athāruroha tejasvī
svayaṃ lakṣmaṇapūrvajaḥ
tato niṣādādhipatir
guho jñātīn acodayat
//
anujñāya sumantraṃ ca
sabalaṃ caiva taṃ guham
āsthāya nāvaṃ rāmas tu
codayāmāsa nāvikān
//
tatas taiś coditā sā nauḥ
karṇadhārasamāhitā
śubhasphyavegābhihatā
śīghraṃ salilam atyagāt
//
madhyaṃ tu samanuprāpya
bhāgīrathyās tv aninditā
vaidehī prāñjalir bhūtvā
tāṃ nadīm idam abravīt
//
putro daśarathasyāyaṃ
mahārājasya dhīmataḥ
nideśaṃ pālayatv enaṃ
gaṅge tvadabhirakṣitaḥ
//
caturdaśa hi varṣāṇi
samagrāṇy uṣya kānane
bhrātrā saha mayā caiva
punaḥ pratyāgamiṣyati
//
tatas tvāṃ devi subhage
kṣemeṇa punar āgatā
yakṣye pramuditā gaṅge
sarvakāmasamṛddhaye
//
tvaṃ hi tripathagā devi
brahmalokaṃ samīkṣase
bhāryā codadhirājasya
loke 'smin sampradṛśyase
//
sā tvāṃ devi namasyāmi
praśaṃsāmi ca śobhane
prāptarājye naravyāghre
śivena punar āgate
//
gavāṃ śatasahasrāṇi
vastrāṇy annaṃ ca peśalam
brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi
tava priyacikīrṣayā
//
tathā saṃbhāṣamāṇā sā
sītā gaṅgām aninditā
dakṣiṇā dakṣiṇaṃ tīraṃ
kṣipram evābhyupāgamat
//
tīraṃ tu samanuprāpya
nāvaṃ hitvā nararṣabhaḥ
prātiṣṭhata saha bhrātrā
vaidehyā ca paraṃtapaḥ
//
athābravīn mahābāhuḥ
sumitrānandavardhanam
agrato gaccha saumitre
sītā tvām anugacchatu
//
pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi
tvāṃ ca sītāṃ ca pālayan
adya duḥkhaṃ tu vaidehī
vanavāsasya vetsyati
//
gataṃ tu gaṅgāparapāram āśu
rāmaṃ sumantraḥ pratataṃ nirīkṣya
adhvaprakarṣād vinivṛttadṛṣṭir
mumoca bāṣpaṃ vyathitas tapasvī
//
tau tatra hatvā caturo mahāmṛgān
varāham ṛśyaṃ pṛṣataṃ mahārurum
ādāya medhyaṃ tvaritaṃ bubhukṣitau
vāsāya kāle yayatur vanaspatim
//
sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya
saṃdhyām anvāsya paścimām
rāmo ramayatāṃ śreṣṭha
iti hovāca lakṣmaṇam
//
adyeyaṃ prathamā rātrir
yātā janapadād bahiḥ
yā sumantreṇa rahitā
tāṃ notkaṇṭhitum arhasi
//
jāgartavyam atandribhyām
adya prabhṛti rātriṣu
yogakṣemo hi sītāyā
vartate lakṣmaṇāvayoḥ
//
rātriṃ kathaṃcid evemāṃ
saumitre vartayāmahe
upāvartāmahe bhūmāv
āstīrya svayam ārjitaiḥ
//
sa tu saṃviśya medinyāṃ
mahārhaśayanocitaḥ
imāḥ saumitraye rāmo
vyājahāra kathāḥ śubhāḥ
//
dhruvam adya mahārājo
duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa
kṛtakāmā tu kaikeyī
tuṣṭā bhavitum arhati
//
sā hi devī mahārājaṃ
kaikeyī rājyakāraṇāt
api na cyāvayet prāṇān
dṛṣṭvā bharatam āgatam
//
anāthaś caiva vṛddhaś ca
mayā caiva vinākṛtaḥ
kiṃ kariṣyati kāmātmā
kaikeyyā vaśam āgataḥ
//
idaṃ vyasanam ālokya
rājñaś ca mativibhramam
kāma evārdhadharmābhyāṃ
garīyān iti me matiḥ
//
ko hy avidvān api pumān
pramadāyāḥ kṛte tyajet
chandānuvartinaṃ putraṃ
tāto mām iva lakṣmaṇa
//
sukhī bata sabhāryaś ca
bharataḥ kekayīsutaḥ
muditān kosalān eko
yo bhokṣyaty adhirājavat
//
sa hi sarvasya rājyasya
mukham ekaṃ bhaviṣyati
tāte ca vayasātīte
mayi cāraṇyam āśrite
//
arthadharmau parityajya
yaḥ kāmam anuvartate
evam āpadyate kṣipraṃ
rājā daśaratho yathā
//
manye daśarathāntāya
mama pravrājanāya ca
kaikeyī saumya samprāptā
rājyāya bharatasya ca
//
apīdānīṃ na kaikeyī
saubhāgyamadamohitā
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca
samprabādheta matkṛte
//
mā sma matkāraṇād devī
sumitrā duḥkham āvaset
ayodhyām ita eva tvaṃ
kāle praviśa lakṣmaṇa
//
aham eko gamiṣyāmi
sītayā saha daṇḍakān
anāthāyā hi nāthas tvaṃ
kausalyāyā bhaviṣyasi
//
kṣudrakarmā hi kaikeyī
dveṣād anyāyyam ācaret
paridadyā hi dharmajñe
bharate mama mātaram
//
nūnaṃ jātyantare kasmin
striyaḥ putrair viyojitāḥ
jananyā mama saumitre
tad apy etad upasthitam
//
mayā hi cirapuṣṭena
duḥkhasaṃvardhitena ca
viprāyujyata kausalyā
phalakāle dhig astu mām
//
mā sma sīmantinī kācij
janayet putram īdṛśam
saumitre yo 'ham ambāyā
dadmi śokam anantakam
//
manye prītiviśiṣṭā sā
matto lakṣmaṇa śārikā
yasyās tac chrūyate vākyaṃ
śuka pādam arer daśa
//
śocantyāś cālpabhāgyāyā
na kiṃcid upakurvatā
putreṇa kim aputrāyā
mayā kāryam ariṃdama
//
alpabhāgyā hi me mātā
kausalyā rahitā mayā
śete paramaduḥkhārtā
patitā śokasāgare
//
eko hy aham ayodhyāṃ ca
pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa
tareyam iṣubhiḥ kruddho
nanu vīryam akāraṇam
//
adharmabhayabhītaś ca
paralokasya cānagha
tena lakṣmaṇa nādyāham
ātmānam abhiṣecaye
//
etad anyac ca karuṇaṃ
vilapya vijane bahu
aśrupūrṇamukho rāmo
niśi tūṣṇīm upāviśat
//
vilapyoparataṃ rāmaṃ
gatārciṣam ivānalam
samudram iva nirvegam
āśvāsayata lakṣmaṇaḥ
//
dhruvam adya purī rāma
ayodhyāyudhināṃ vara
niṣprabhā tvayi niṣkrānte
gatacandreva śarvarī
//
naitad aupayikaṃ rāma
yad idaṃ paritapyase
viṣādayasi sītāṃ ca
māṃ caiva puruṣarṣabha
//
na ca sītā tvayā hīnā
na cāham api rāghava
muhūrtam api jīvāvo
jalān matsyāv ivoddhṛtau
//
na hi tātaṃ na śatrughnaṃ
na sumitrāṃ paraṃtapa
draṣṭum iccheyam adyāhaṃ
svargaṃ vāpi tvayā vinā
//
sa lakṣmaṇasyottamapuṣkalaṃ vaco
niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt
samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ
prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ
//
te tu tasmin mahāvṛkṣa
uṣitvā rajanīṃ śivām
vimale 'bhyudite sūrye
tasmād deśāt pratasthire
//
yatra bhāgīrathī gaṅgā
yamunām abhivartate
jagmus taṃ deśam uddiśya
vigāhya sumahad vanam
//
te bhūmim āgān vividhān
deśāṃś cāpi manoramān
adṛṣṭapūrvān paśyantas
tatra tatra yaśasvinaḥ
//
yathākṣemeṇa gacchan sa
paśyaṃś ca vividhān drumān
nivṛttamātre divase
rāmaḥ saumitrim abravīt
//
prayāgam abhitaḥ paśya
saumitre dhūmam unnatam
agner bhagavataḥ ketuṃ
manye saṃnihito muniḥ
//
nūnaṃ prāptāḥ sma sambhedaṃ
gaṅgāyamunayor vayam
tathā hi śrūyate śabdo
vāriṇo vārighaṭṭitaḥ
//
dārūṇi paribhinnāni
vanajair upajīvibhiḥ
bharadvājāśrame caite
dṛśyante vividhā drumāḥ
//
dhanvinau tau sukhaṃ gatvā
lambamāne divākare
gaṅgāyamunayoḥ saṃdhau
prāpatur nilayaṃ muneḥ
//
rāmas tv āśramam āsādya
trāsayan mṛgapakṣiṇaḥ
gatvā muhūrtam adhvānaṃ
bharadvājam upāgamat
//
tatas tv āśramam āsādya
muner darśanakāṅkṣiṇau
sītayānugatau vīrau
dūrād evāvatasthatuḥ
//
hutāgnihotraṃ dṛṣṭvaiva
mahābhāgaṃ kṛtāñjaliḥ
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ
sītayā cābhyavādayat
//
nyavedayata cātmānaṃ
tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ
putrau daśarathasyāvāṃ
bhagavan rāmalakṣmaṇau
//
bhāryā mameyaṃ vaidehī
kalyāṇī janakātmajā
māṃ cānuyātā vijanaṃ
tapovanam aninditā
//
pitrā pravrājyamānaṃ māṃ
saumitrir anujaḥ priyaḥ
ayam anvagamad bhrātā
vanam eva dṛḍhavrataḥ
//
pitrā niyuktā bhagavan
pravekṣyāmas tapovanam
dharmam evācariṣyāmas
tatra mūlaphalāśanāḥ
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
rājaputrasya dhīmataḥ
upānayata dharmātmā
gām arghyam udakaṃ tataḥ
//
mṛgapakṣibhir āsīno
munibhiś ca samantataḥ
rāmam āgatam abhyarcya
svāgatenāha taṃ muniḥ
//
pratigṛhya ca tām arcām
upaviṣṭaṃ sarāghavam
bharadvājo 'bravīd vākyaṃ
dharmayuktam idaṃ tadā
//
cirasya khalu kākutstha
paśyāmi tvām ihāgatam
śrutaṃ tava mayā cedaṃ
vivāsanam akāraṇam
//
avakāśo vivikto 'yaṃ
mahānadyoḥ samāgame
puṇyaś ca ramaṇīyaś ca
vasatv iha bhavān sukham
//
evam uktas tu vacanaṃ
bharadvājena rāghavaḥ
pratyuvāca śubhaṃ vākyaṃ
rāmaḥ sarvahite rataḥ
//
bhagavann ita āsannaḥ
paurajānapado janaḥ
āgamiṣyati vaidehīṃ
māṃ cāpi prekṣako janaḥ
anena kāraṇenāham
iha vāsaṃ na rocaye
//
ekānte paśya bhagavann
āśramasthānam uttamam
ramate yatra vaidehī
sukhārhā janakātmajā
//
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ
bharadvājo mahāmuniḥ
rāghavasya tato vākyam
arthagrāhakam abravīt
//
daśakrośa itas tāta
girir yasmin nivatsyasi
maharṣisevitaḥ puṇyaḥ
sarvataḥ sukhadarśanaḥ
//
golāṅgūlānucarito
vānararkṣaniṣevitaḥ
citrakūṭa iti khyāto
gandhamādanasaṃnibhaḥ
//
yāvatā citrakūṭasya
naraḥ śṛṅgāṇy avekṣate
kalyāṇāni samādhatte
na pāpe kurute manaḥ
//
ṛṣayas tatra bahavo
vihṛtya śaradāṃ śatam
tapasā divam ārūḍhāḥ
kapālaśirasā saha
//
praviviktam ahaṃ manye
taṃ vāsaṃ bhavataḥ sukham
iha vā vanavāsāya
vasa rāma mayā saha
//
sa rāmaṃ sarvakāmais taṃ
bharadvājaḥ priyātithim
sabhāryaṃ saha ca bhrātrā
pratijagrāha dharmavit
//
tasya prayāge rāmasya
taṃ maharṣim upeyuṣaḥ
prapannā rajanī puṇyā
citrāḥ kathayataḥ kathāḥ
//
prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu
bharadvājam upāgamat
uvāca naraśārdūlo
muniṃ jvalitatejasam
//
śarvarīṃ bhagavann adya
satyaśīla tavāśrame
uṣitāḥ smeha vasatim
anujānātu no bhavān
//
rātryāṃ tu tasyāṃ vyuṣṭāyāṃ
bharadvājo 'bravīd idam
madhumūlaphalopetaṃ
citrakūṭaṃ vrajeti ha
//
tatra kuñjarayūthāni
mṛgayūthāni cābhitaḥ
vicaranti vanānteṣu
tāni drakṣyasi rāghava
//
prahṛṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair
vināditaṃ taṃ vasudhādharaṃ śivam
mṛgaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ
suramyam āsādya samāvasāśramam
//
uṣitvā rajanīṃ tatra
rājaputrāv ariṃdamau
maharṣim abhivādyātha
jagmatus taṃ giriṃ prati
//
prasthitāṃś caiva tān prekṣya
pitā putrān ivānvagāt
tataḥ pracakrame vaktuṃ
vacanaṃ sa mahāmuniḥ
//
athāsādya tu kālindīṃ
śīghrasrotasamāpagām
tatra yūyaṃ plavaṃ kṛtvā
taratāṃśumatīṃ nadīm
//
tato nyagrodham āsādya
mahāntaṃ haritacchadam
vivṛddhaṃ bahubhir vṛkṣaiḥ
śyāmaṃ siddhopasevitam
//
krośamātraṃ tato gatvā
nīlaṃ drakṣyatha kānanam
palāśabadarīmiśraṃ
rāma vaṃśaiś ca yāmunaiḥ
//
sa panthāś citrakūṭasya
gataḥ subahuśo mayā
ramyo mārdavayuktaś ca
vanadāvair vivarjitaḥ
iti panthānam āvedya
maharṣiḥ sa nyavartata
//
upāvṛtte munau tasmin
rāmo lakṣmaṇam abravīt
kṛtapuṇyāḥ sma saumitre
munir yan no 'nukampate
//
iti tau puruṣavyāghrau
mantrayitvā manasvinau
sītām evāgrataḥ kṛtvā
kālindīṃ jagmatur nadīm
//
tau kāṣṭhasaṃghāṭam atho
cakratuḥ sumahāplavam
cakāra lakṣmaṇaś chittvā
sītāyāḥ sukham āsanam
//
tatra śriyam ivācintyāṃ
rāmo dāśarathiḥ priyām
īṣat saṃlajjamānāṃ tām
adhyāropayata plavam
//
tataḥ plavenāṃśumatīṃ
śīghragām ūrmimālinīm
tīrajair bahubhir vṛkṣaiḥ
saṃterur yamunāṃ nadīm
//
te tīrṇāḥ plavam utsṛjya
prasthāya yamunāvanāt
śyāmaṃ nyagrodham āseduḥ
śītalaṃ haritacchadam
//
kausalyāṃ caiva paśyeyaṃ
sumitrāṃ ca yaśasvinīm
iti sītāñjaliṃ kṛtvā
paryagacchad vanaspatim
//
krośamātraṃ tato gatvā
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
bahūn medhyān mṛgān hatvā
ceratur yamunāvane
//
vihṛtya te barhiṇapūganādite
śubhe vane vāraṇavānarāyute
samaṃ nadīvapram upetya saṃmataṃ
nivāsam ājagmur adīnadarśanāḥ
//
atha rātryāṃ vyatītāyām
avasuptam anantaram
prabodhayāmāsa śanair
lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ
//
saumitre śṛṇu vanyānāṃ
valgu vyāharatāṃ svanam
sampratiṣṭhāmahe kālaḥ
prasthānasya paraṃtapa
//
sa suptaḥ samaye bhrātrā
lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ
jahau nidrāṃ ca tandrīṃ ca
prasaktaṃ ca pathi śramam
//
tata utthāya te sarve
spṛṣṭvā nadyāḥ śivaṃ jalam
panthānam ṛṣiṇoddiṣṭaṃ
citrakūṭasya taṃ yayuḥ
//
tataḥ samprasthitaḥ kāle
rāmaḥ saumitriṇā saha
sītāṃ kamalapattrākṣīm
idaṃ vacanam abravīt
//
ādīptān iva vaidehi
sarvataḥ puṣpitān nagān
svaiḥ puṣpaiḥ kiṃśukān paśya
mālinaḥ śiśirātyaye
//
paśya bhallātakān phullān
narair anupasevitān
phalapattrair avanatān
nūnaṃ śakṣyāmi jīvitum
//
paśya droṇapramāṇāni
lambamānāni lakṣmaṇa
madhūni madhukārībhiḥ
saṃbhṛtāni nage nage
//
eṣa krośati natyūhas
taṃ śikhī pratikūjati
ramaṇīye vanoddeśe
puṣpasaṃstarasaṃkaṭe
//
mātaṃgayūthānusṛtaṃ
pakṣisaṃghānunāditam
citrakūṭam imaṃ paśya
pravṛddhaśikharaṃ girim
//
tatas tau pādacāreṇa
gacchantau saha sītayā
ramyam āsedatuḥ śailaṃ
citrakūṭaṃ manoramam
//
taṃ tu parvatam āsādya
nānāpakṣigaṇāyutam
ayaṃ vāso bhavet tāvad
atra saumya ramemahi
//
lakṣmaṇānaya dārūṇi
dṛḍhāni ca varāṇi ca
kuruṣvāvasathaṃ saumya
vāse me 'bhirataṃ manaḥ
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
saumitrir vividhān drumān
ājahāra tataś cakre
parṇaśālām ariṃdamaḥ
//
śuśrūṣamāṇam ekāgram
idaṃ vacanam abravīt
aiṇeyaṃ māṃsam āhṛtya
śālāṃ yakṣyāmahe vayam
//
sa lakṣmaṇaḥ kṛṣṇamṛgaṃ
hatvā medhyaṃ pratāpavān
atha cikṣepa saumitriḥ
samiddhe jātavedasi
//
taṃ tu pakvaṃ samājñāya
niṣṭaptaṃ chinnaśoṇitam
lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram
atha rāghavam abravīt
//
ayaṃ kṛṣṇaḥ samāptāṅgaḥ
śṛtaḥ kṛṣṇamṛgo yathā
devatā devasaṃkāśa
yajasva kuśalo hy asi
//
rāmaḥ snātvā tu niyato
guṇavāñ japyakovidaḥ
pāpasaṃśamanaṃ rāmaś
cakāra balim uttamam
//
tāṃ vṛkṣaparṇacchadanāṃ manojñāṃ
yathāpradeśaṃ sukṛtāṃ nivātām
vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ
sabhāṃ yathā devagaṇāḥ sudharmām
//
anekanānāmṛgapakṣisaṃkule
vicitrapuṣpastabakair drumair yute
vanottame vyālamṛgānunādite
tathā vijahruḥ susukhaṃ jitendriyāḥ
//
suramyam āsādya tu citrakūṭaṃ
nadīṃ ca tāṃ mālyavatīṃ sutīrthām
nananda hṛṣṭo mṛgapakṣijuṣṭāṃ
jahau ca duḥkhaṃ puravipravāsāt
//
kathayitvā suduḥkhārtaḥ
sumantreṇa ciraṃ saha
rāme dakṣiṇakūlasthe
jagāma svagṛhaṃ guhaḥ
//
anujñātaḥ sumantro 'tha
yojayitvā hayottamān
ayodhyām eva nagarīṃ
prayayau gāḍhadurmanāḥ
//
sa vanāni sugandhīni
saritaś ca sarāṃsi ca
paśyann atiyayau śīghraṃ
grāmāṇi nagarāṇi ca
//
tataḥ sāyāhnasamaye
tṛtīye 'hani sārathiḥ
ayodhyāṃ samanuprāpya
nirānandāṃ dadarśa ha
//
sa śūnyām iva niḥśabdāṃ
dṛṣṭvā paramadurmanāḥ
sumantraś cintayāmāsa
śokavegasamāhataḥ
//
kaccin na sagajā sāśvā
sajanā sajanādhipā
rāmasaṃtāpaduḥkhena
dagdhā śokāgninā purī
iti cintāparaḥ sūtas
tvaritaḥ praviveśa ha
//
sumantram abhiyāntaṃ taṃ
śataśo 'tha sahasraśaḥ
kva rāma iti pṛcchantaḥ
sūtam abhyadravan narāḥ
//
teṣāṃ śaśaṃsa gaṅgāyām
aham āpṛcchya rāghavam
anujñāto nivṛtto 'smi
dhārmikeṇa mahātmanā
//
te tīrṇā iti vijñāya
bāṣpapūrṇamukhā janāḥ
aho dhig iti niḥśvasya
hā rāmeti ca cukruśuḥ
//
śuśrāva ca vacas teṣāṃ
vṛndaṃ vṛndaṃ ca tiṣṭhatām
hatāḥ sma khalu ye neha
paśyāma iti rāghavam
//
dānayajñavivāheṣu
samājeṣu mahatsu ca
na drakṣyāmaḥ punar jātu
dhārmikaṃ rāmam antarā
//
kiṃ samarthaṃ janasyāsya
kiṃ priyaṃ kiṃ sukhāvaham
iti rāmeṇa nagaraṃ
pitṛvat paripālitam
//
vātāyanagatānāṃ ca
strīṇām anvantarāpaṇam
rāmaśokābhitaptānāṃ
śuśrāva paridevanam
//
sa rājamārgamadhyena
sumantraḥ pihitānanaḥ
yatra rājā daśarathas
tad evopayayau gṛham
//
so 'vatīrya rathāc chīghraṃ
rājaveśma praviśya ca
kakṣyāḥ saptābhicakrāma
mahājanasamākulāḥ
//
tato daśarathastrīṇāṃ
prāsādebhyas tatas tataḥ
rāmaśokābhitaptānāṃ
mandaṃ śuśrāva jalpitam
//
saha rāmeṇa niryāto
vinā rāmam ihāgataḥ
sūtaḥ kiṃ nāma kausalyāṃ
śocantīṃ prativakṣyati
//
yathā ca manye durjīvam
evaṃ na sukaraṃ dhruvam
ācchidya putre niryāte
kausalyā yatra jīvati
//
satyarūpaṃ tu tadvākyaṃ
rājñaḥ strīṇāṃ niśāmayan
pradīptam iva śokena
viveśa sahasā gṛham
//
sa praviśyāṣṭamīṃ kakṣyāṃ
rājānaṃ dīnam āturam
putraśokaparidyūnam
apaśyat pāṇḍure gṛhe
//
abhigamya tam āsīnaṃ
narendram abhivādya ca
sumantro rāmavacanaṃ
yathoktaṃ pratyavedayat
//
sa tūṣṇīm eva tac chrutvā
rājā vibhrāntacetanaḥ
mūrchito nyapatad bhūmau
rāmaśokābhipīḍitaḥ
//
tato 'ntaḥpuram āviddhaṃ
mūrchite pṛthivīpatau
uddhṛtya bāhū cukrośa
nṛpatau patite kṣitau
//
sumitrayā tu sahitā
kausalyā patitaṃ patim
utthāpayāmāsa tadā
vacanaṃ cedam abravīt
//
imaṃ tasya mahābhāga
dūtaṃ duṣkarakāriṇaḥ
vanavāsād anuprāptaṃ
kasmān na pratibhāṣase
//
adyemam anayaṃ kṛtvā
vyapatrapasi rāghava
uttiṣṭha sukṛtaṃ te 'stu
śoke na syāt sahāyatā
//
deva yasyā bhayād rāmaṃ
nānupṛcchasi sārathim
neha tiṣṭhati kaikeyī
viśrabdhaṃ pratibhāṣyatām
//
sā tathoktvā mahārājaṃ
kausalyā śokalālasā
dharaṇyāṃ nipapātāśu
bāṣpaviplutabhāṣiṇī
//
evaṃ vilapatīṃ dṛṣṭvā
kausalyāṃ patitāṃ bhuvi
patiṃ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ
sasvaraṃ ruruduḥ striyaḥ
//
tatas tam antaḥpuranādam utthitaṃ
samīkṣya vṛddhās taruṇāś ca mānavāḥ
striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ
puraṃ tadāsīt punar eva saṃkulam
//
pratyāśvasto yadā rājā
mohāt pratyāgataḥ punaḥ
athājuhāva taṃ sūtaṃ
rāmavṛttāntakāraṇāt
//
vṛddhaṃ paramasaṃtaptaṃ
navagraham iva dvipam
viniḥśvasantaṃ dhyāyantam
asvastham iva kuñjaram
//
rājā tu rajasā sūtaṃ
dhvastāṅgaṃ samupasthitam
aśrupūrṇamukhaṃ dīnam
uvāca paramārtavat
//
kva nu vatsyati dharmātmā
vṛkṣamūlam upāśritaḥ
so 'tyantasukhitaḥ sūta
kim aśiṣyati rāghavaḥ
bhūmipālātmajo bhūmau
śete katham anāthavat
//
yaṃ yāntam anuyānti sma
padātirathakuñjarāḥ
sa vatsyati kathaṃ rāmo
vijanaṃ vanam āśritaḥ
//
vyālair mṛgair ācaritaṃ
kṛṣṇasarpaniṣevitam
kathaṃ kumārau vaidehyā
sārdhaṃ vanam upasthitau
//
sukumāryā tapasvinyā
sumantra saha sītayā
rājaputrau kathaṃ pādair
avaruhya rathād gatau
//
siddhārthaḥ khalu sūta tvaṃ
yena dṛṣṭau mamātmajau
vanāntaṃ praviśantau tāv
aśvināv iva mandaram
//
kim uvāca vaco rāmaḥ
kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ
sumantra vanam āsādya
kim uvāca ca maithilī
āsitaṃ śayitaṃ bhuktaṃ
sūta rāmasya kīrtaya
//
iti sūto narendreṇa
coditaḥ sajjamānayā
uvāca vācā rājānaṃ
sabāṣpaparirabdhayā
//
abravīn māṃ mahārāja
dharmam evānupālayan
añjaliṃ rāghavaḥ kṛtvā
śirasābhipraṇamya ca
//
sūta madvacanāt tasya
tātasya viditātmanaḥ
śirasā vandanīyasya
vandyau pādau mahātmanaḥ
//
sarvam antaḥpuraṃ vācyaṃ
sūta madvacanāt tvayā
ārogyam aviśeṣeṇa
yathārhaṃ cābhivādanam
//
mātā ca mama kausalyā
kuśalaṃ cābhivādanam
devi devasya pādau ca
devavat paripālaya
//
bharataḥ kuśalaṃ vācyo
vācyo madvacanena ca
sarvāsv eva yathānyāyaṃ
vṛttiṃ vartasva mātṛṣu
//
vaktavyaś ca mahābāhur
ikṣvākukulanandanaḥ
pitaraṃ yauvarājyastho
rājyastham anupālaya
//
ity evaṃ māṃ mahārāja
bruvann eva mahāyaśāḥ
rāmo rājīvatāmrākṣo
bhṛśam aśrūṇy avartayat
//
lakṣmaṇas tu susaṃkruddho
niḥśvasan vākyam abravīt
kenāyam aparādhena
rājaputro vivāsitaḥ
//
yadi pravrājito rāmo
lobhakāraṇakāritam
varadānanimittaṃ vā
sarvathā duṣkṛtaṃ kṛtam
rāmasya tu parityāge
na hetum upalakṣaye
//
asamīkṣya samārabdhaṃ
viruddhaṃ buddhilāghavāt
janayiṣyati saṃkrośaṃ
rāghavasya vivāsanam
//
ahaṃ tāvan mahārāje
pitṛtvaṃ nopalakṣaye
bhrātā bhartā ca bandhuś ca
pitā ca mama rāghavaḥ
//
sarvalokapriyaṃ tyaktvā
sarvalokahite ratam
sarvaloko 'nurajyeta
kathaṃ tvānena karmaṇā
//
jānakī tu mahārāja
niḥśvasantī tapasvinī
bhūtopahatacitteva
viṣṭhitā vismṛtā sthitā
//
adṛṣṭapūrvavyasanā
rājaputrī yaśasvinī
tena duḥkhena rudatī
naiva māṃ kiṃcid abravīt
//
udvīkṣamāṇā bhartāraṃ
mukhena pariśuṣyatā
mumoca sahasā bāṣpaṃ
māṃ prayāntam udīkṣya sā
//
tathaiva rāmo 'śrumukhaḥ kṛtāñjaliḥ
sthito 'bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ
tathaiva sītā rudatī tapasvinī
nirīkṣate rājarathaṃ tathaiva mām
//
mama tv aśvā nivṛttasya
na prāvartanta vartmani
uṣṇam aśru vimuñcanto
rāme samprasthite vanam
//
ubhābhyāṃ rājaputrābhyām
atha kṛtvāham añjalim
prasthito ratham āsthāya
tad duḥkham api dhārayan
//
guhena sārdhaṃ tatraiva
sthito 'smi divasān bahūn
āśayā yadi māṃ rāmaḥ
punaḥ śabdāpayed iti
//
viṣaye te mahārāja
rāmavyasanakarśitāḥ
api vṛkṣāḥ parimlānaḥ
sapuṣpāṅkurakorakāḥ
//
na ca sarpanti sattvāni
vyālā na prasaranti ca
rāmaśokābhibhūtaṃ tan
niṣkūjam abhavad vanam
//
līnapuṣkarapattrāś ca
narendra kaluṣodakāḥ
saṃtaptapadmāḥ padminyo
līnamīnavihaṃgamāḥ
//
jalajāni ca puṣpāṇi
mālyāni sthalajāni ca
nādya bhānty alpagandhīni
phalāni ca yathā puram
//
praviśantam ayodhyāṃ māṃ
na kaścid abhinandati
narā rāmam apaśyanto
niḥśvasanti muhur muhuḥ
//
harmyair vimānaiḥ prāsādair
avekṣya ratham āgatam
hāhākārakṛtā nāryo
rāmādarśanakarśitāḥ
//
āyatair vimalair netrair
aśruvegapariplutaiḥ
anyonyam abhivīkṣante
vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ
//
nāmitrāṇāṃ na mitrāṇām
udāsīnajanasya ca
aham ārtatayā kaṃcid
viśeṣaṃ nopalakṣaye
//
aprahṛṣṭamanuṣyā ca
dīnanāgaturaṃgamā
ārtasvaraparimlānā
viniḥśvasitaniḥsvanā
//
nirānandā mahārāja
rāmapravrājanāturā
kausalyā putrahīneva
ayodhyā pratibhāti mā
//
sūtasya vacanaṃ śrutvā
vācā paramadīnayā
bāṣpopahatayā rājā
taṃ sūtam idam abravīt
//
kaikeyyā viniyuktena
pāpābhijanabhāvayā
mayā na mantrakuśalair
vṛddhaiḥ saha samarthitam
//
na suhṛdbhir na cāmātyair
mantrayitvā na naigamaiḥ
mayāyam arthaḥ sammohāt
strīhetoḥ sahasā kṛtaḥ
//
bhavitavyatayā nūnam
idaṃ vā vyasanaṃ mahat
kulasyāsya vināśāya
prāptaṃ sūta yadṛcchayā
//
sūta yady asti te kiṃcin
mayāpi sukṛtaṃ kṛtam
tvaṃ prāpayāśu māṃ rāmaṃ
prāṇāḥ saṃtvarayanti mām
//
yad yad yāpi mamaivājñā
nivartayatu rāghavam
na śakṣyāmi vinā rāmaṃ
muhūrtam api jīvitum
//
atha vāpi mahābāhur
gato dūraṃ bhaviṣyati
mām eva ratham āropya
śīghraṃ rāmāya darśaya
//
vṛttadaṃṣṭro maheṣvāsaḥ
kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ
yadi jīvāmi sādhv enaṃ
paśyeyaṃ saha sītayā
//
lohitākṣaṃ mahābāhum
āmuktamaṇikuṇḍalam
rāmaṃ yadi na paśyāmi
gamiṣyāmi yamakṣayam
//
ato nu kiṃ duḥkhataraṃ
yo 'ham ikṣvākunandanam
imām avasthām āpanno
neha paśyāmi rāghavam
//
hā rāma rāmānuja hā
hā vaidehi tapasvini
na māṃ jānīta duḥkhena
mriyamāṇam anāthavat
dustaro jīvatā devi
mayāyaṃ śokasāgaraḥ
//
aśobhanaṃ yo 'ham ihādya rāghavaṃ
didṛkṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam
itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ
papāta tūrṇaṃ śayane sa mūrchitaḥ
//
iti vilapati pārthive pranaṣṭe
karuṇataraṃ dviguṇaṃ ca rāmahetoḥ
vacanam anuniśamya tasya devī
bhayam agamat punar eva rāmamātā
//
tato bhūtopasṛṣṭeva
vepamānā punaḥ punaḥ
dharaṇyāṃ gatasattveva
kausalyā sūtam abravīt
//
naya māṃ yatra kākutsthaḥ
sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ
tān vinā kṣaṇam apy atra
jīvituṃ notsahe hy aham
//
nivartaya rathaṃ śīghraṃ
daṇḍakān naya mām api
atha tān nānugacchāmi
gamiṣyāmi yamakṣayam
//
bāṣpavegopahatayā
sa vācā sajjamānayā
idam āśvāsayan devīṃ
sūtaḥ prāñjalir abravīt
//
tyaja śokaṃ ca mohaṃ ca
sambhramaṃ duḥkhajaṃ tathā
vyavadhūya ca saṃtāpaṃ
vane vatsyati rāghavaḥ
//
lakṣmaṇaś cāpi rāmasya
pādau paricaran vane
ārādhayati dharmajñaḥ
paralokaṃ jitendriyaḥ
//
vijane 'pi vane sītā
vāsaṃ prāpya gṛheṣv iva
visrambhaṃ labhate 'bhītā
rāme saṃnyastamānasā
//
nāsyā dainyaṃ kṛtaṃ kiṃcit
susūkṣmam api lakṣaye
uciteva pravāsānāṃ
vaidehī pratibhāti mā
//
nagaropavanaṃ gatvā
yathā sma ramate purā
tathaiva ramate sītā
nirjaneṣu vaneṣv api
//
bāleva ramate sītā
bālacandranibhānanā
rāmā rāme hy adhīnātmā
vijane 'pi vane satī
//
tadgataṃ hṛdayaṃ hy asyās
tadadhīnaṃ ca jīvitam
ayodhyāpi bhavet tasyā
rāmahīnā tathā vanam
//
pathi pṛcchati vaidehī
grāmāṃś ca nagarāṇi ca
gatiṃ dṛṣṭvā nadīnāṃ ca
pādapān vividhān api
//
adhvanā vātavegena
sambhrameṇātapena ca
na hi gacchati vaidehyāś
candrāṃśusadṛśī prabhā
//
sadṛśaṃ śatapattrasya
pūrṇacandropamaprabham
vadanaṃ tadvadānyāyā
vaidehyā na vikampate
//
alaktarasaraktābhāv
alaktarasavarjitau
adyāpi caraṇau tasyāḥ
padmakośasamaprabhau
//
nūpurodghuṣṭaheleva
khelaṃ gacchati bhāminī
idānīm api vaidehī
tadrāgā nyastabhūṣaṇā
//
gajaṃ vā vīkṣya siṃhaṃ vā
vyāghraṃ vā vanam āśritā
nāhārayati saṃtrāsaṃ
bāhū rāmasya saṃśritā
//
na śocyās te na cātmā te
śocyo nāpi janādhipaḥ
idaṃ hi caritaṃ loke
pratiṣṭhāsyati śāśvatam
//
vidhūya śokaṃ parihṛṣṭamānasā
maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ
vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ
śubhāṃ pratijñāṃ paripālayanti te
//
tathāpi sūtena suyuktavādinā
nivāryamāṇā sutaśokakarśitā
na caiva devī virarāma kūjitāt
priyeti putreti ca rāghaveti ca
//
vanaṃ gate dharmapare
rāme ramayatāṃ vare
kausalyā rudatī svārtā
bhartāram idam abravīt
//
yadyapi triṣu lokeṣu
prathitaṃ te mahad yaśaḥ
sānukrośo vadānyaś ca
priyavādī ca rāghavaḥ
//
kathaṃ naravaraśreṣṭha
putrau tau saha sītayā
duḥkhitau sukhasaṃvṛddhau
vane duḥkhaṃ sahiṣyataḥ
//
sā nūnaṃ taruṇī śyāmā
sukumārī sukhocitā
katham uṣṇaṃ ca śītaṃ ca
maithilī prasahiṣyate
//
bhuktvāśanaṃ viśālākṣī
sūpadaṃśānvitaṃ śubham
vanyaṃ naivāram āhāraṃ
kathaṃ sītopabhokṣyate
//
gītavāditranirghoṣaṃ
śrutvā śubham aninditā
kathaṃ kravyādasiṃhānāṃ
śabdaṃ śroṣyaty aśobhanam
//
mahendradhvajasaṃkāśaḥ
kva nu śete mahābhujaḥ
bhujaṃ parighasaṃkāśam
upadhāya mahābalaḥ
//
padmavarṇaṃ sukeśāntaṃ
padmaniḥśvāsam uttamam
kadā drakṣyāmi rāmasya
vadanaṃ puṣkarekṣaṇam
//
vajrasāramayaṃ nūnaṃ
hṛdayaṃ me na saṃśayaḥ
apaśyantyā na taṃ yad vai
phalatīdaṃ sahasradhā
//
yadi pañcadaśe varṣe
rāghavaḥ punar eṣyati
jahyād rājyaṃ ca kośaṃ ca
bharatenopabhokṣyate
//
evaṃ kanīyasā bhrātrā
bhuktaṃ rājyaṃ viśāṃ pate
bhrātā jyeṣṭho variṣṭhaś ca
kimarthaṃ nāvamaṃsyate
//
na pareṇāhṛtaṃ bhakṣyaṃ
vyāghraḥ khāditum icchati
evam eva naravyāghraḥ
paralīḍhaṃ na maṃsyate
//
havir ājyaṃ puroḍāśāḥ
kuśā yūpāś ca khādirāḥ
naitāni yātayāmāni
kurvanti punar adhvare
//
tathā hy āttam idaṃ rājyaṃ
hṛtasārāṃ surām iva
nābhimantum alaṃ rāmo
naṣṭasomam ivādhvaram
//
naivaṃvidham asatkāraṃ
rāghavo marṣayiṣyati
balavān iva śārdūlo
vāladher abhimarśanam
//
sa tādṛśaḥ siṃhabalo
vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ
svayam eva hataḥ pitrā
jalajenātmajo yathā
//
dvijāticarito dharmaḥ
śāstradṛṣṭaḥ sanātanaḥ
yadi te dharmanirate
tvayā putre vivāsite
//
gatir ekā patir nāryā
dvitīyā gatir ātmajaḥ
tṛtīyā jñātayo rājaṃś
caturthī neha vidyate
//
tatra tvaṃ caiva me nāsti
rāmaś ca vanam āśritaḥ
na vanaṃ gantum icchāmi
sarvathā hi hatā tvayā
//
hataṃ tvayā rājyam idaṃ sarāṣṭraṃ
hatas tathātmā saha mantribhiś ca
hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ
sutaś ca bhāryā ca tava prahṛṣṭau
//
imāṃ giraṃ dāruṇaśabdasaṃśritāṃ
niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ
tataḥ sa śokaṃ praviveśa pārthivaḥ
svaduṣkṛtaṃ cāpi punas tadāsmarat
//
evaṃ tu kruddhayā rājā
rāmamātrā saśokayā
śrāvitaḥ paruṣaṃ vākyaṃ
cintayāmāsa duḥkhitaḥ
//
tasya cintayamānasya
pratyabhāt karma duṣkṛtam
yad anena kṛtaṃ pūrvam
ajñānāc chabdavedhinā
//
amanās tena śokena
rāmaśokena ca prabhuḥ
dahyamānas tu śokābhyāṃ
kausalyām āha bhūpatiḥ
//
prasādaye tvāṃ kausalye
racito 'yaṃ mayāñjaliḥ
vatsalā cānṛśaṃsā ca
tvaṃ hi nityaṃ pareṣv api
//
bhartā tu khalu nārīṇāṃ
guṇavān nirguṇo 'pi vā
dharmaṃ vimṛśamānānāṃ
pratyakṣaṃ devi daivatam
//
sā tvaṃ dharmaparā nityaṃ
dṛṣṭalokaparāvarā
nārhase vipriyaṃ vaktuṃ
duḥkhitāpi suduḥkhitam
//
tad vākyaṃ karuṇaṃ rājñaḥ
śrutvā dīnasya bhāṣitam
kausalyā vyasṛjad bāṣpaṃ
praṇālīva navodakam
//
sa mūrdhni baddhvā rudatī
rājñaḥ padmam ivāñjalim
sambhramād abravīt trastā
tvaramāṇākṣaraṃ vacaḥ
//
prasīda śirasā yāce
bhūmau nipatitāsmi te
yācitāsmi hatā deva
hantavyāhaṃ na hi tvayā
//
naiṣā hi sā strī bhavati
ślāghanīyena dhīmatā
ubhayor lokayor vīra
patyā yā saṃprasādyate
//
jānāmi dharmaṃ dharmajña
tvāṃ jāne satyavādinam
putraśokārtayā tat tu
mayā kim api bhāṣitam
//
śoko nāśayate dhairyaṃ
śoko nāśayate śrutam
śoko nāśayate sarvaṃ
nāsti śokasamo ripuḥ
//
śayam āpatitaḥ soḍhuṃ
praharo ripuhastataḥ
soḍhum āpatitaḥ śokaḥ
susūkṣmo 'pi na śakyate
//
vanavāsāya rāmasya
pañcarātro 'dya gaṇyate
yaḥ śokahataharṣāyāḥ
pañcavarṣopamo mama
//
taṃ hi cintayamānāyāḥ
śoko 'yaṃ hṛdi vardhate
adīnām iva vegena
samudrasalilaṃ mahat
//
evaṃ hi kathayantyās tu
kausalyāyāḥ śubhaṃ vacaḥ
mandaraśmir abhūt suryo
rajanī cābhyavartata
//
atha prahlādito vākyair
devyā kausalyayā nṛpaḥ
śokena ca samākrānto
nidrāyā vaśam eyivān
//
ratibuddho muhūrtena
śokopahatacetanaḥ
atha rājā daśarathaḥ
sa cintām abhyapadyata
//
rāmalakṣmaṇayoś caiva
vivāsād vāsavopamam
āviveśopasargas taṃ
tamaḥ sūryam ivāsuram
//
sa rājā rajanīṃ ṣaṣṭhīṃ
rāme pravrajite vanam
ardharātre daśarathaḥ
saṃsmaran duṣkṛtaṃ kṛtam
kausalyāṃ putraśokārtām
idaṃ vacanam abravīt
//
yad ācarati kalyāṇi
śubhaṃ vā yadi vāśubham
tad eva labhate bhadre
kartā karmajam ātmanaḥ
//
gurulāghavam arthānām
ārambhe karmaṇāṃ phalam
doṣaṃ vā yo na jānāti
sa bāla iti hocyate
//
kaścid āmravaṇaṃ chittvā
palāśāṃś ca niṣiñcati
puṣpaṃ dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ
sa śocati phalāgame
//
so 'ham āmravaṇaṃ chittvā
palāśāṃś ca nyaṣecayam
rāmaṃ phalāgame tyaktvā
paścāc chocāmi durmatiḥ
//
labdhaśabdena kausalye
kumāreṇa dhanuṣmatā
kumāraḥ śabdavedhīti
mayā pāpam idaṃ kṛtam
tad idaṃ me 'nusaṃprāptaṃ
devi duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam
//
sammohād iha bālena
yathā syād bhakṣitaṃ viṣam
evaṃ mamāpy avijñātaṃ
śabdavedhyamayaṃ phalam
//
devy anūḍhā tvam abhavo
yuvarājo bhavāmy aham
tataḥ prāvṛḍ anuprāptā
madakāmavivardhinī
//
upāsya hi rasān bhaumāṃs
taptvā ca jagad aṃśubhiḥ
paretācaritāṃ bhīmāṃ
ravir āviśate diśam
//
uṣṇam antardadhe sadyaḥ
snigdhā dadṛśire ghanāḥ
tato jahṛṣire sarve
bhekasāraṅgabarhiṇaḥ
//
patitenāmbhasā channaḥ
patamānena cāsakṛt
ābabhau mattasāraṅgas
toyarāśir ivācalaḥ
//
tasminn atisukhe kāle
dhanuṣmān iṣumān rathī
vyāyāmakṛtasaṃkalpaḥ
sarayūm anvagāṃ nadīm
//
nipāne mahiṣaṃ rātrau
gajaṃ vābhyāgataṃ nadīm
anyaṃ vā śvāpadaṃ kaṃcij
jighāṃsur ajitendriyaḥ
//
athāndhakāre tv aśrauṣaṃ
jale kumbhasya pūryataḥ
acakṣur viṣaye ghoṣaṃ
vāraṇasyeva nardataḥ
//
tato 'haṃ śaram uddhṛtya
dīptam āśīviṣopamam
amuñcaṃ niśitaṃ bāṇam
aham āśīviṣopamam
//
tatra vāg uṣasi vyaktā
prādurāsīd vanaukasaḥ
hā heti patatas toye
vāg abhūt tatra mānuṣī
katham asmadvidhe śastraṃ
nipatet tu tapasvini
//
praviviktāṃ nadīṃ rātrāv
udāhāro 'ham āgataḥ
iṣuṇābhihataḥ kena
kasya vā kiṃ kṛtaṃ mayā
//
ṛṣer hi nyastadaṇḍasya
vane vanyena jīvataḥ
kathaṃ nu śastreṇa vadho
madvidhasya vidhīyate
//
jaṭābhāradharasyaiva
valkalājinavāsasaḥ
ko vadhena mamārthī syāt
kiṃ vāsyāpakṛtaṃ mayā
//
evaṃ niṣphalam ārabdhaṃ
kevalānarthasaṃhitam
na kaścit sādhu manyeta
yathaiva gurutalpagam
//
nemaṃ tathānuśocāmi
jīvitakṣayam ātmanaḥ
mātaraṃ pitaraṃ cobhāv
anuśocāmi madvidhe
//
tad etan mithunaṃ vṛddhaṃ
cirakālabhṛtaṃ mayā
mayi pañcatvam āpanne
kāṃ vṛttiṃ vartayiṣyati
//
vṛddhau ca mātāpitarāv
ahaṃ caikeṣuṇā hataḥ
kena sma nihatāḥ sarve
subālenākṛtātmanā
//
tāṃ giraṃ karuṇāṃ śrutvā
mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ
karābhyāṃ saśaraṃ cāpaṃ
vyathitasyāpatad bhuvi
//
taṃ deśam aham āgamya
dīnasattvaḥ sudurmanāḥ
apaśyam iṣuṇā tīre
sarayvās tāpasaṃ hatam
//
sa mām udvīkṣya netrābhyāṃ
trastam asvasthacetasam
ity uvāca vacaḥ krūraṃ
didhakṣann iva tejasā
//
kiṃ tavāpakṛtaṃ rājan
vane nivasatā mayā
jihīrṣur ambho gurvarthaṃ
yad ahaṃ tāḍitas tvayā
//
ekena khalu bāṇena
marmaṇy abhihate mayi
dvāv andhau nihatau vṛddhau
mātā janayitā ca me
//
tau nūnaṃ durbalāv andhau
matpratīkṣau pipāsitau
ciram āśākṛtāṃ tṛṣṇāṃ
kaṣṭāṃ saṃdhārayiṣyataḥ
//
na nūnaṃ tapaso vāsti
phalayogaḥ śrutasya vā
pitā yan māṃ na jānāti
śayānaṃ patitaṃ bhuvi
//
jānann api ca kiṃ kuryād
aśaktir aparikramaḥ
bhidyamānam ivāśaktas
trātum anyo nago nagam
//
pitus tvam eva me gatvā
śīghram ācakṣva rāghava
na tvām anudahet kruddho
vanaṃ vahnir ivaidhitaḥ
//
iyam ekapadī rājan
yato me pitur āśramaḥ
taṃ prasādaya gatvā tvaṃ
na tvāṃ sa kupitaḥ śapet
//
viśalyaṃ kuru māṃ rājan
marma me niśitaḥ śaraḥ
ruṇaddhi mṛdu sotsedhaṃ
tīram amburayo yathā
//
na dvijātir ahaṃ rājan
mā bhūt te manaso vyathā
śūdrāyām asmi vaiśyena
jāto janapadādhipa
//
itīva vadataḥ kṛcchrād
bāṇābhihatamarmaṇaḥ
tasya tv ānamyamānasya
taṃ bāṇam aham uddharam
//
jalārdragātraṃ tu vilapya kṛcchrān
marmavraṇaṃ saṃtatam ucchvasantam
tataḥ sarayvāṃ tam ahaṃ śayānaṃ
samīkṣya bhadre subhṛśaṃ viṣaṇṇaḥ
//
tad ajñānān mahat pāpaṃ
kṛtvā saṃkulitendriyaḥ
ekas tv acintayaṃ buddhyā
kathaṃ nu sukṛtaṃ bhavet
//
tatas taṃ ghaṭam ādāya
pūrṇaṃ paramavāriṇā
āśramaṃ tam ahaṃ prāpya
yathākhyātapathaṃ gataḥ
//
tatrāhaṃ durbalāv andhau
vṛddhāv apariṇāyakau
apaśyaṃ tasya pitarau
lūnapakṣāv iva dvijau
//
tannimittābhir āsīnau
kathābhir aparikramau
tām āśāṃ matkṛte hīnāv
udāsīnāv anāthavat
//
padaśabdaṃ tu me śrutvā
munir vākyam abhāṣata
kiṃ cirāyasi me putra
pānīyaṃ kṣipram ānaya
//
yannimittam idaṃ tāta
salile krīḍitaṃ tvayā
utkaṇṭhitā te māteyaṃ
praviśa kṣipram āśramam
//
yad vyalīkaṃ kṛtaṃ putra
mātrā te yadi vā mayā
na tan manasi kartavyaṃ
tvayā tāta tapasvinā
//
tvaṃ gatis tv agatīnāṃ ca
cakṣus tvaṃ hīnacakṣuṣām
samāsaktās tvayi prāṇāḥ
kiṃcin nau nābhibhāṣase
//
munim avyaktayā vācā
tam ahaṃ sajjamānayā
hīnavyañjanayā prekṣya
bhīto bhīta ivābruvam
//
manasaḥ karma ceṣṭābhir
abhisaṃstabhya vāgbalam
ācacakṣe tv ahaṃ tasmai
putravyasanajaṃ bhayam
//
kṣatriyo 'haṃ daśaratho
nāhaṃ putro mahātmanaḥ
sajjanāvamataṃ duḥkham
idaṃ prāptaṃ svakarmajam
//
bhagavaṃś cāpahasto 'haṃ
sarayūtīram āgataḥ
jighāṃsuḥ śvāpadaṃ kiṃcin
nipāne vāgataṃ gajam
//
tatra śruto mayā śabdo
jale kumbhasya pūryataḥ
dvipo 'yam iti matvā hi
bāṇenābhihato mayā
//
gatvā nadyās tatas tīram
apaśyam iṣuṇā hṛdi
vinirbhinnaṃ gataprāṇaṃ
śayānaṃ bhuvi tāpasam
//
bhagavañ śabdam ālakṣya
mayā gajajighāṃsunā
visṛṣṭo 'mbhasi nārācas
tena te nihataḥ sutaḥ
//
sa coddhṛtena bāṇena
tatraiva svargam āsthitaḥ
bhagavantāv ubhau śocann
andhāv iti vilapya ca
//
ajñānād bhavataḥ putraḥ
sahasābhihato mayā
śeṣam evaṃgate yat syāt
tat prasīdatu me muniḥ
//
sa tac chrutvā vacaḥ krūraṃ
niḥśvasañ śokakarśitaḥ
mām uvāca mahātejāḥ
kṛtāñjalim upasthitam
//
yady etad aśubhaṃ karma
na sma me kathayeḥ svayam
phalen mūrdhā sma te rājan
sadyaḥ śatasahasradhā
//
kṣatriyeṇa vadho rājan
vānaprasthe viśeṣataḥ
jñānapūrvaṃ kṛtaḥ sthānāc
cyāvayed api vajriṇam
//
ajñānāddhi kṛtaṃ yasmād
idaṃ tenaiva jīvasi
api hy adya kulaṃ na syād
rāghavāṇāṃ kuto bhavān
//
naya nau nṛpa taṃ deśam
iti māṃ cābhyabhāṣata
adya taṃ draṣṭum icchāvaḥ
putraṃ paścimadarśanam
//
rudhireṇāvasitāṅgaṃ
prakīrṇājinavāsasam
śayānaṃ bhuvi niḥsaṃjñaṃ
dharmarājavaśaṃ gatam
//
athāham ekas taṃ deśaṃ
nītvā tau bhṛśaduḥkhitau
asparśayam ahaṃ putraṃ
taṃ muniṃ saha bhāryayā
//
tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā
tam āsādya tapasvinau
nipetatuḥ śarīre 'sya
pitā cāsyedam abravīt
//
na nv ahaṃ te priyaḥ putra
mātaraṃ paśya dhārmika
kiṃ nu nāliṅgase putra
sukumāra vaco vada
//
kasya vāpararātre 'haṃ
śroṣyāmi hṛdayaṃgamam
adhīyānasya madhuraṃ
śāstraṃ vānyad viśeṣataḥ
//
ko māṃ saṃdhyām upāsyaiva
snātvā hutahutāśanaḥ
ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ
putraśokabhayārditam
//
kandamūlaphalaṃ hṛtvā
ko māṃ priyam ivātithim
bhojayiṣyaty akarmaṇyam
apragraham anāyakam
//
imām andhāṃ ca vṛddhāṃ ca
mātaraṃ te tapasvinīm
kathaṃ putra bhariṣyāmi
kṛpaṇāṃ putragardhinīm
//
tiṣṭha mā mā gamaḥ putra
yamasya sadanaṃ prati
śvo mayā saha gantāsi
jananyā ca samedhitaḥ
//
ubhāv api ca śokārtāv
anāthau kṛpaṇau vane
kṣipram eva gamiṣyāvas
tvayā hīnau yamakṣayam
//
tato vaivasvataṃ dṛṣṭvā
taṃ pravakṣyāmi bhāratīm
kṣamatāṃ dharmarājo me
bibhṛyāt pitarāv ayam
//
apāpo 'si yathā putra
nihataḥ pāpakarmaṇā
tena satyena gacchāśu
ye lokāḥ śastrayodhinām
//
yānti śūrā gatiṃ yāṃ ca
saṃgrāmeṣv anivartinaḥ
hatās tv abhimukhāḥ putra
gatiṃ tāṃ paramāṃ vraja
//
yāṃ gatiṃ sagaraḥ śaibyo
dilīpo janamejayaḥ
nahuṣo dhundhumāraś ca
prāptās tāṃ gaccha putraka
//
yā gatiḥ sarvasādhūnāṃ
svādhyāyāt tapasā ca yā
bhūmidasyāhitāgneś ca
ekapatnīvratasya ca
//
gosahasrapradātṝṇāṃ
yā yā gurubhṛtām api
dehanyāsakṛtāṃ yā ca
tāṃ gatiṃ gaccha putraka
na hi tv asmin kule jāto
gacchaty akuśalāṃ gatim
//
evaṃ sa kṛpaṇaṃ tatra
paryadevayatāsakṛt
tato 'smai kartum udakaṃ
pravṛttaḥ saha bhāryayā
//
sa tu divyena rūpeṇa
muniputraḥ svakarmabhiḥ
āśvāsya ca muhūrtaṃ tu
pitarau vākyam abravīt
//
sthānam asmi mahat prāpto
bhavatoḥ paricāraṇāt
bhavantāv api ca kṣipraṃ
mama mūlam upaiṣyataḥ
//
evam uktvā tu divyena
vimānena vapuṣmatā
āruroha divaṃ kṣipraṃ
muniputro jitendriyaḥ
//
sa kṛtvā tūdakaṃ tūrṇaṃ
tāpasaḥ saha bhāryayā
mām uvāca mahātejāḥ
kṛtāñjalim upasthitam
//
adyaiva jahi māṃ rājan
maraṇe nāsti me vyathā
yac chareṇaikaputraṃ māṃ
tvam akārṣīr aputrakam
//
tvayā tu yad avijñānān
nihato me sutaḥ śuciḥ
tena tvām abhiśapsyāmi
suduḥkham atidāruṇam
//
putravyasanajaṃ duḥkhaṃ
yad etan mama sāmpratam
evaṃ tvaṃ putraśokena
rājan kālaṃ kariṣyasi
//
tasmān mām āgataṃ bhadre
tasyodārasya tadvacaḥ
yad ahaṃ putraśokena
saṃtyakṣyāmy adya jīvitam
//
yadi māṃ saṃspṛśed rāmaḥ
sakṛd adyālabheta vā
na tan me sadṛśaṃ devi
yan mayā rāghave kṛtam
//
cakṣuṣā tvāṃ na paśyāmi
smṛtir mama vilupyate
dūtā vaivasvatasyaite
kausalye tvarayanti mām
//
atas tu kiṃ duḥkhataraṃ
yad ahaṃ jīvitakṣaye
na hi paśyāmi dharmajñaṃ
rāmaṃ satyaparākramam
//
na te manuṣyā devās te
ye cāruśubhakuṇḍalam
mukhaṃ drakṣyanti rāmasya
varṣe pañcadaśe punaḥ
//
padmapattrekṣaṇaṃ subhru
sudaṃṣṭraṃ cārunāsikam
dhanyā drakṣyanti rāmasya
tārādhipanibhaṃ mukham
//
sadṛśaṃ śāradasyendoḥ
phullasya kamalasya ca
sugandhi mama nāthasya
dhanyā drakṣyanti tanmukham
//
nivṛttavanavāsaṃ tam
ayodhyāṃ punar āgatam
drakṣyanti sukhino rāmaṃ
śukraṃ mārgagataṃ yathā
//
ayam ātmabhavaḥ śoko
mām anātham acetanam
saṃsādayati vegena
yathā kūlaṃ nadīrayaḥ
//
hā rāghava mahābāho
hā mamāyāsanāśana
rājā daśarathaḥ śocañ
jīvitāntam upāgamat
//
tathā tu dīnaṃ kathayan narādhipaḥ
priyasya putrasya vivāsanāturaḥ
gate 'rdharātre bhṛśaduḥkhapīḍitas
tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ
//
atha rātryāṃ vyatītāyāṃ
prātar evāpare 'hani
bandinaḥ paryupātiṣṭhaṃs
tat pārthivaniveśanam
//
tataḥ śucisamācārāḥ
paryupasthānakovidāḥ
strīvarṣavarabhūyiṣṭhā
upatasthur yathāpuram
//
haricandanasaṃpṛktam
udakaṃ kāñcanair ghaṭaiḥ
āninyuḥ snānaśikṣājñā
yathākālaṃ yathāvidhi
//
maṅgalālambhanīyāni
prāśanīyān upaskarān
upaninyus tathāpy anyāḥ
kumārībahulāḥ striyaḥ
//
atha yāḥ kosalendrasya
śayanaṃ pratyanantarāḥ
tāḥ striyas tu samāgamya
bhartāraṃ pratyabodhayan
//
tā vepathuparītāś ca
rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ
pratisrotas tṛṇāgrāṇāṃ
sadṛśaṃ saṃcakampire
//
atha saṃvepamānānāṃ
strīṇāṃ dṛṣṭvā ca pārthivam
yat tad āśaṅkitaṃ pāpaṃ
tasya jajñe viniścayaḥ
//
tataḥ pracukruśur dīnāḥ
sasvaraṃ tā varāṅganāḥ
kareṇava ivāraṇye
sthānapracyutayūthapāḥ
//
tāsām ākrandaśabdena
sahasodgatacetane
kausalyā ca sumitrā ca
tyaktanidre babhūvatuḥ
//
kausalyā ca sumitrā ca
dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca pārthivam
hā nātheti parikruśya
petatur dharaṇītale
//
sā kosalendraduhitā
veṣṭamānā mahītale
na babhrāja rajodhvastā
tāreva gaganacyutā
//
tat samuttrastasaṃbhrāntaṃ
paryutsukajanākulam
sarvatas tumulākrandaṃ
paritāpārtabāndhavam
//
sadyo nipatitānandaṃ
dīnaviklavadarśanam
babhūva naradevasya
sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ
//
atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṃ
yaśasvinaṃ saṃparivārya patnayaḥ
bhṛśaṃ rudantyaḥ karuṇaṃ suduḥkhitāḥ
pragṛhya bāhū vyalapann anāthavat
//
tam agnim iva saṃśāntam
ambuhīnam ivārṇavam
hataprabham ivādityaṃ
svargasthaṃ prekṣya bhūmipam
//
kausalyā bāṣpapūrṇākṣī
vividhaṃ śokakarśitā
upagṛhya śiro rājñaḥ
kaikeyīṃ pratyabhāṣata
//
sakāmā bhava kaikeyi
bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam
tyaktvā rājānam ekāgrā
nṛśaṃse duṣṭacāriṇi
//
vihāya māṃ gato rāmo
bhartā ca svargato mama
vipathe sārthahīneva
nāhaṃ jīvitum utsahe
//
bhartāraṃ taṃ parityajya
kā strī daivatam ātmanaḥ
icchej jīvitum anyatra
kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ
//
na lubdho budhyate doṣān
kiṃ pākam iva bhakṣayan
kubjānimittaṃ kaikeyyā
rāghavāṇāṃ kulaṃ hatam
//
aniyoge niyuktena
rājñā rāmaṃ vivāsitam
sabhāryaṃ janakaḥ śrutvā
paritapsyaty ahaṃ yathā
//
rāmaḥ kamalapattrākṣo
jīvanāśam ito gataḥ
videharājasya sutā
tathā sītā tapasvinī
duḥkhasyānucitā duḥkhaṃ
vane paryudvijiṣyati
//
nadatāṃ bhīmaghoṣāṇāṃ
niśāsu mṛgapakṣiṇām
niśamya nūnaṃ saṃtrastā
rāghavaṃ saṃśrayiṣyati
//
vṛddhaś caivālpaputraś ca
vaidehīm anucintayan
so 'pi śokasamāviṣṭo
nanu tyakṣyati jīvitam
//
tāṃ tataḥ sampariṣvajya
vilapantīṃ tapasvinīm
vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṃ
kausalyāṃ vyāvahārikāḥ
//
tailadroṇyām athāmātyāḥ
saṃveśya jagatīpatim
rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś
cakruḥ karmāṇy anantaram
//
na tu saṃkālanaṃ rājño
vinā putreṇa mantriṇaḥ
sarvajñāḥ kartum īṣus te
tato rakṣanti bhūmipam
//
tailadroṇyāṃ tu sacivaiḥ
śāyitaṃ taṃ narādhipam
hā mṛto 'yam iti jñātvā
striyas tāḥ paryadevayan
//
bāhūn udyamya kṛpaṇā
netraprasravaṇair mukhaiḥ
rudantyaḥ śokasaṃtaptāḥ
kṛpaṇaṃ paryadevayan
//
niśā nakṣatrahīneva
strīva bhartṛvivarjitā
purī nārājatāyodhyā
hīnā rājñā mahātmanā
//
bāṣpaparyākulajanā
hāhābhūtakulāṅganā
śūnyacatvaraveśmāntā
na babhrāja yathāpuram
//
gataprabhā dyaur iva bhāskaraṃ vinā
vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī
purī babhāse rahitā mahātmanā
na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā
//
narāś ca nāryaś ca sametya saṃghaśo
vigarhamāṇā bharatasya mātaram
tadā nagaryāṃ naradevasaṃkṣaye
babhūvur ārtā na ca śarma lebhire
//
vyatītāyāṃ tu śarvaryām
ādityasyodaye tataḥ
sametya rājakartāraḥ
sabhām īyur dvijātayaḥ
//
mārkaṇḍeyo 'tha maudgalyo
vāmadevaś ca kāśyapaḥ
kātyāyano gautamaś ca
jābāliś ca mahāyaśāḥ
//
ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ
pṛthag vācam udīrayan
vasiṣṭham evābhimukhāḥ
śreṣṭhaṃ rājapurohitam
//
atītā śarvarī duḥkhaṃ
yā no varṣaśatopamā
asmin pañcatvam āpanne
putraśokena pārthive
//
svargataś ca mahārājo
rāmaś cāraṇyam āśritaḥ
lakṣmaṇaś cāpi tejasvī
rāmeṇaiva gataḥ saha
//
ubhau bharataśatrughnau
kekayeṣu paraṃtapau
pure rājagṛhe ramye
mātāmahaniveśane
//
ikṣvākūṇām ihādyaiva
kaścid rājā vidhīyatām
arājakaṃ hi no rāṣṭraṃ
na vināśam avāpnuyāt
//
nārājake janapade
vidyunmālī mahāsvanaḥ
abhivarṣati parjanyo
mahīṃ divyena vāriṇā
//
nārājake janapade
bījamuṣṭiḥ prakīryate
nārājake pituḥ putro
bhāryā vā vartate vaśe
//
arājake dhanaṃ nāsti
nāsti bhāryāpy arājake
idam atyāhitaṃ cānyat
kutaḥ satyam arājake
//
nārājake janapade
kārayanti sabhāṃ narāḥ
udyānāni ca ramyāṇi
hṛṣṭāḥ puṇyagṛhāṇi ca
//
nārājake janapade
yajñaśīlā dvijātayaḥ
sattrāṇy anvāsate dāntā
brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ
//
nārājake janapade
prabhūtanaṭanartakāḥ
utsavāś ca samājāś ca
vardhante rāṣṭravardhanāḥ
//
nārājake janapade
siddhārthā vyavahāriṇaḥ
kathābhir anurajyante
kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ
//
nārājake janapade
vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ
narā niryānty araṇyāni
nārībhiḥ saha kāminaḥ
//
nārājake janapade
dhanavantaḥ surakṣitāḥ
śerate vivṛtadvārāḥ
kṛṣigorakṣajīvinaḥ
//
nārājake janapade
vaṇijo dūragāminaḥ
gacchanti kṣemam adhvānaṃ
bahupuṇyasamācitāḥ
//
nārājake janapade
caraty ekacaro vaśī
bhāvayann ātmanātmānaṃ
yatra sāyaṃgṛho muniḥ
//
nārājake janapade
yogakṣemaṃ pravartate
na cāpy arājake senā
śatrūn viṣahate yudhi
//
yathā hy anudakā nadyo
yathā vāpy atṛṇaṃ vanam
agopālā yathā gāvas
tathā rāṣṭram arājakam
//
nārājake janapade
svakaṃ bhavati kasyacit
matsyā iva narā nityaṃ
bhakṣayanti parasparam
//
ye hi saṃbhinnamaryādā
nāstikāś chinnasaṃśayāḥ
te 'pi bhāvāya kalpante
rājadaṇḍanipīḍitāḥ
//
aho tama ivedaṃ syān
na prajñāyeta kiṃcana
rājā cen na bhavel loke
vibhajan sādhvasādhunī
//
jīvaty api mahārāje
tavaiva vacanaṃ vayam
nātikramāmahe sarve
velāṃ prāpyeva sāgaraḥ
//
sa naḥ samīkṣya dvijavaryavṛttaṃ
nṛpaṃ vinā rājyam araṇyabhūtam
kumāram ikṣvākusutaṃ vadānyaṃ
tvam eva rājānam ihābhiṣiñca
//
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā
vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
mitrāmātyagaṇān sarvān
brāhmaṇāṃs tān idaṃ vacaḥ
//
yad asau mātulakule
pure rājagṛhe sukhī
bharato vasati bhrātrā
śatrughnena samanvitaḥ
//
tac chīghraṃ javanā dūtā
gacchantu tvaritair hayaiḥ
ānetuṃ bhrātarau vīrau
kiṃ samīkṣāmahe vayam
//
gacchantv iti tataḥ sarve
vasiṣṭhaṃ vākyam abruvan
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā
vasiṣṭho vākyam abravīt
//
ehi siddhārtha vijaya
jayantāśokanandana
śrūyatām itikartavyaṃ
sarvān eva bravīmi vaḥ
//
puraṃ rājagṛhaṃ gatvā
śīghraṃ śīghrajavair hayaiḥ
tyaktaśokair idaṃ vācyaḥ
śāsanād bharato mama
//
purohitas tvāṃ kuśalaṃ
prāha sarve ca mantriṇaḥ
tvaramāṇaś ca niryāhi
kṛtyam ātyayikaṃ tvayā
//
mā cāsmai proṣitaṃ rāmaṃ
mā cāsmai pitaraṃ mṛtam
bhavantaḥ śaṃsiṣur gatvā
rāghavāṇām imaṃ kṣayam
//
kauśeyāni ca vastrāṇi
bhūṣaṇāni varāṇi ca
kṣipram ādāya rājñaś ca
bharatasya ca gacchata
vasiṣṭhenābhyanujñātā
dūtāḥ saṃtvaritā yayuḥ
//
te hastinapure gaṅgāṃ
tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ
pāñcāladeśam āsādya
madhyena kurujāṅgalam
//
te prasannodakāṃ divyāṃ
nānāvihagasevitām
upātijagmur vegena
śaradaṇḍāṃ janākulām
//
nikūlavṛkṣam āsādya
divyaṃ satyopayācanam
abhigamyābhivādyaṃ taṃ
kuliṅgāṃ prāviśan purīm
//
abhikālaṃ tataḥ prāpya
tejo'bhibhavanāc cyutāḥ
yayur madhyena vāhlīkān
sudāmānaṃ ca parvatam
viṣṇoḥ padaṃ prekṣamāṇā
vipāśāṃ cāpi śālmalīm
//
te śrāntavāhanā dūtā
vikṛṣṭena satā pathā
girivrajaṃ puravaraṃ
śīghram āsedur añjasā
//
bhartuḥ priyārthaṃ kularakṣaṇārthaṃ
bhartuś ca vaṃśasya parigrahārtham
aheḍamānās tvarayā sma dūtā
rātryāṃ tu te tat puram eva yātāḥ
//
yām eva rātriṃ te dūtāḥ
praviśanti sma tāṃ purīm
bharatenāpi tāṃ rātriṃ
svapno dṛṣṭo 'yam apriyaḥ
//
vyuṣṭām eva tu tāṃ rātriṃ
dṛṣṭvā taṃ svapnam apriyam
putro rājādhirājasya
subhṛśaṃ paryatapyata
//
tapyamānaṃ samājñāya
vayasyāḥ priyavādinaḥ
āyāsaṃ hi vineṣyantaḥ
sabhāyāṃ cakrire kathāḥ
//
vādayanti tathā śāntiṃ
lāsayanty api cāpare
nāṭakāny apare prāhur
hāsyāni vividhāni ca
//
sa tair mahātmā bharataḥ
sakhibhiḥ priyavādibhiḥ
goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir
na prāhṛṣyata rāghavaḥ
//
tam abravīt priyasakho
bharataṃ sakhibhir vṛtam
suhṛdbhiḥ paryupāsīnaḥ
kiṃ sakhe nānumodase
//
evaṃ bruvāṇaṃ suhṛdaṃ
bharataḥ pratyuvāca ha
śṛṇu tvaṃ yannimittaṃ me
dainyam etad upāgatam
//
svapne pitaram adrākṣaṃ
malinaṃ muktamūrdhajam
patantam adriśikharāt
kaluṣe gomayahrade
//
plavamānaś ca me dṛṣṭaḥ
sa tasmin gomayahrade
pibann añjalinā tailaṃ
hasann iva muhur muhuḥ
//
tatas tilodanaṃ bhuktvā
punaḥ punar adhaḥśirāḥ
tailenābhyaktasarvāṅgas
tailam evāvagāhata
//
svapne 'pi sāgaraṃ śuṣkaṃ
candraṃ ca patitaṃ bhuvi
sahasā cāpi saṃśāntaṃ
jvalitaṃ jātavedasam
//
avadīrṇāṃ ca pṛthivīṃ
śuṣkāṃś ca vividhān drumān
ahaṃ paśyāmi vidhvastān
sadhūmāṃś caiva parvatān
//
pīṭhe kārṣṇāyase cainaṃ
niṣaṇṇaṃ kṛṣṇavāsasam
prahasanti sma rājānaṃ
pramadāḥ kṛṣṇapiṅgalāḥ
//
tvaramāṇaś ca dharmātmā
raktamālyānulepanaḥ
rathena kharayuktena
prayāto dakṣiṇāmukhaḥ
//
evam etan mayā dṛṣṭam
imāṃ rātriṃ bhayāvahām
ahaṃ rāmo 'tha vā rājā
lakṣmaṇo vā mariṣyati
//
naro yānena yaḥ svapne
kharayuktena yāti hi
acirāt tasya dhūmāgraṃ
citāyāṃ sampradṛśyate
etannimittaṃ dīno 'haṃ
tan na vaḥ pratipūjaye
//
śuṣyatīva ca me kaṇṭho
na svastham iva me manaḥ
jugupsann iva cātmānaṃ
na ca paśyāmi kāraṇam
//
imāṃ hi duḥsvapnagatiṃ niśāmya tām
anekarūpām avitarkitāṃ purā
bhayaṃ mahat taddhṛdayān na yāti me
vicintya rājānam acintyadarśanam
//
bharate bruvati svapnaṃ
dūtās te klāntavāhanāḥ
praviśyāsahyaparikhaṃ
ramyaṃ rājagṛhaṃ puram
//
samāgamya tu rājñā ca
rājaputreṇa cārcitāḥ
rājñaḥ pādau gṛhītvā tu
tam ūcur bharataṃ vacaḥ
//
purohitas tvā kuśalaṃ
prāha sarve ca mantriṇaḥ
tvaramāṇaś ca niryāhi
kṛtyam ātyayikaṃ tvayā
//
atra viṃśatikoṭyas tu
nṛpater mātulasya te
daśakoṭyas tu sampūrṇās
tathaiva ca nṛpātmaja
//
pratigṛhya ca tat sarvaṃ
svanuraktaḥ suhṛjjane
dūtān uvāca bharataḥ
kāmaiḥ sampratipūjya tān
//
kaccit sukuśalī rājā
pitā daśaratho mama
kaccic cārogatā rāme
lakṣmaṇe vā mahātmani
//
āryā ca dharmaniratā
dharmajñā dharmadarśinī
arogā cāpi kausalyā
mātā rāmasya dhīmataḥ
//
kaccit sumitrā dharmajñā
jananī lakṣmaṇasya yā
śatrughnasya ca vīrasya
sārogā cāpi madhyamā
//
ātmakāmā sadā caṇḍī
krodhanā prājñamāninī
arogā cāpi kaikeyī
mātā me kim uvāca ha
//
evam uktās tu te dūtā
bharatena mahātmanā
ūcuḥ sampraśritaṃ vākyam
idaṃ taṃ bharataṃ tadā
kuśalās te naravyāghra
yeṣāṃ kuśalam icchasi
//
bharataś cāpi tān dūtān
evam ukto 'bhyabhāṣata
āpṛcche 'haṃ mahārājaṃ
dūtāḥ saṃtvarayanti mām
//
evam uktvā tu tān dūtān
bharataḥ pārthivātmajaḥ
dūtaiḥ saṃcodito vākyaṃ
mātāmaham uvāca ha
//
rājan pitur gamiṣyāmi
sakāśaṃ dūtacoditaḥ
punar apy aham eṣyāmi
yadā me tvaṃ smariṣyasi
//
bharatenaivam uktas tu
nṛpo mātāmahas tadā
tam uvāca śubhaṃ vākyaṃ
śirasy āghrāya rāghavam
//
gaccha tātānujāne tvāṃ
kaikeyī suprajās tvayā
mātaraṃ kuśalaṃ brūyāḥ
pitaraṃ ca paraṃtapa
//
purohitaṃ ca kuśalaṃ
ye cānye dvijasattamāḥ
tau ca tāta maheṣvāsau
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
//
tasmai hastyuttamāṃś citrān
kambalān ajināni ca
abhisatkṛtya kaikeyo
bharatāya dhanaṃ dadau
//
rukmaniṣkasahasre dve
ṣoḍaśāśvaśatāni ca
satkṛtya kaikeyī putraṃ
kekayo dhanam ādiśat
//
tathāmātyān abhipretān
viśvāsyāṃś ca guṇānvitān
dadāv aśvapatiḥ śīghraṃ
bharatāyānuyāyinaḥ
//
airāvatān aindraśirān
nāgān vai priyadarśanān
kharāñ śīghrān susaṃyuktān
mātulo 'smai dhanaṃ dadau
//
antaḥpure 'tisaṃvṛddhān
vyāghravīryabalānvitān
daṃṣṭrāyudhān mahākāyāñ
śunaś copāyanaṃ dadau
//
sa mātāmaham āpṛcchya
mātulaṃ ca yudhājitam
ratham āruhya bharataḥ
śatrughnasahito yayau
//
rathān maṇḍalacakrāṃś ca
yojayitvā paraḥśatam
uṣṭrago'śvakharair bhṛtyā
bharataṃ yāntam anvayuḥ
//
balena gupto bharato mahātmā
sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ
ādāya śatrughnam apetaśatrur
gṛhād yayau siddha ivendralokāt
//
sa prāṅmukho rājagṛhād
abhiniryāya vīryavān
hrādinīṃ dūrapārāṃ ca
pratyaksrotastaraṃgiṇīm
śatadrūm atarac chrīmān
nadīm ikṣvākunandanaḥ
//
elādhāne nadīṃ tīrtvā
prāpya cāparaparpaṭān
śilām ākurvatīṃ tīrtvā
āgneyaṃ śalyakartanam
//
satyasaṃdhaḥ śuciḥ śrīmān
prekṣamāṇaḥ śilāvahām
atyayāt sa mahāśailān
vanaṃ caitrarathaṃ prati
//
veginīṃ ca kuliṅgākhyāṃ
hrādinīṃ parvatāvṛtām
yamunāṃ prāpya saṃtīrṇo
balam āśvāsayat tadā
//
śītīkṛtya tu gātrāṇi
klāntān āśvāsya vājinaḥ
tatra snātvā ca pītvā ca
prāyād ādāya codakam
//
rājaputro mahāraṇyam
anabhīkṣṇopasevitam
bhadro bhadreṇa yānena
mārutaḥ kham ivātyayāt
//
toraṇaṃ dakṣiṇārdhena
jambūprastham upāgamat
varūthaṃ ca yayau ramyaṃ
grāmaṃ daśarathātmajaḥ
//
tatra ramye vane vāsaṃ
kṛtvāsau prāṅmukho yayau
udyānam ujjihānāyāḥ
priyakā yatra pādapāḥ
//
sālāṃs tu priyakān prāpya
śīghrān āsthāya vājinaḥ
anujñāpyātha bharato
vāhinīṃ tvarito yayau
//
vāsaṃ kṛtvā sarvatīrthe
tīrtvā cottānikāṃ nadīm
anyā nadīś ca vividhāḥ
pārvatīyais turaṃgamaiḥ
//
hastipṛṣṭhakam āsādya
kuṭikām atyavartata
tatāra ca naravyāghro
lauhitye sa kapīvatīm
ekasāle sthāṇumatīṃ
vinate gomatīṃ nadīm
//
kaliṅganagare cāpi
prāpya sālavanaṃ tadā
bharataḥ kṣipram āgacchat
supariśrāntavāhanaḥ
//
vanaṃ ca samatītyāśu
śarvaryām aruṇodaye
ayodhyāṃ manunā rājñā
nirmitāṃ sa dadarśa ha
//
tāṃ purīṃ puruṣavyāghraḥ
saptarātroṣiṭaḥ pathi
ayodhyām agrato dṛṣṭvā
rathe sārathim abravīt
//
eṣā nātipratītā me
puṇyodyānā yaśasvinī
ayodhyā dṛśyate dūrāt
sārathe pāṇḍumṛttikā
//
yajvabhir guṇasampannair
brāhmaṇair vedapāragaiḥ
bhūyiṣṭham ṛddhair ākīrṇā
rājarṣivarapālitā
//
ayodhyāyāṃ purā śabdaḥ
śrūyate tumulo mahān
samantān naranārīṇāṃ
tam adya na śṛṇomy aham
//
udyānāni hi sāyāhne
krīḍitvoparatair naraiḥ
samantād vipradhāvadbhiḥ
prakāśante mamānyadā
//
tāny adyānurudantīva
parityaktāni kāmibhiḥ
araṇyabhūteva purī
sārathe pratibhāti me
//
na hy atra yānair dṛśyante
na gajair na ca vājibhiḥ
niryānto vābhiyānto vā
naramukhyā yathāpuram
//
aniṣṭāni ca pāpāni
paśyāmi vividhāni ca
nimittāny amanojñāni
tena sīdati me manaḥ
//
dvāreṇa vaijayantena
prāviśac chrāntavāhanaḥ
dvāḥsthair utthāya vijayaṃ
pṛṣṭas taiḥ sahito yayau
//
sa tv anekāgrahṛdayo
dvāḥsthaṃ pratyarcya taṃ janam
sūtam aśvapateḥ klāntam
abravīt tatra rāghavaḥ
//
śrutā no yādṛśāḥ pūrvaṃ
nṛpatīnāṃ vināśane
ākārās tān ahaṃ sarvān
iha paśyāmi sārathe
//
malinaṃ cāśrupūrṇākṣaṃ
dīnaṃ dhyānaparaṃ kṛśam
sastrīpuṃsaṃ ca paśyāmi
janam utkaṇṭhitaṃ pure
//
ity evam uktvā bharataḥ
sūtaṃ taṃ dīnamānasaḥ
tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṃ
prekṣya rājagṛhaṃ yayau
tāṃ śūnyaśṛṅgāṭakaveśmarathyāṃ
rajo'ruṇadvārakapāṭayantrām
//
dṛṣṭvā purīm indrapurīprakāśāṃ
duḥkhena sampūrṇataro babhūva
bahūni paśyan manaso 'priyāṇi
yāny anyadā nāsya pure babhūvuḥ
avākśirā dīnamanā na hṛṣṭaḥ
pitur mahātmā praviveśa veśma
//
apaśyaṃs tu tatas tatra
pitaraṃ pitur ālaye
jagāma bharato draṣṭuṃ
mātaraṃ mātur ālaye
//
anuprāptaṃ tu taṃ dṛṣṭvā
kaikeyī proṣitaṃ sutam
utpapāta tadā hṛṣṭā
tyaktvā sauvarṇamānasam
//
sa praviśyaiva dharmātmā
svagṛhaṃ śrīvivarjitam
bharataḥ prekṣya jagrāha
jananyāś caraṇau śubhau
//
taṃ mūrdhni samupāghrāya
pariṣvajya yaśasvinam
aṅke bharatam āropya
praṣṭuṃ samupacakrame
//
adya te katicid rātryaś
cyutasyāryakaveśmanaḥ
api nādhvaśramaḥ śīghraṃ
rathenāpatatas tava
//
āryakas te sukuśalī
yudhājin mātulas tava
pravāsāc ca sukhaṃ putra
sarvaṃ me vaktum arhasi
//
evaṃ pṛṣṭas tu kaikeyyā
priyaṃ pārthivanandanaḥ
ācaṣṭa bharataḥ sarvaṃ
mātre rājīvalocanaḥ
//
adya me saptamī rātriś
cyutasyāryakaveśmanaḥ
ambāyāḥ kuśalī tāto
yudhājin mātulaś ca me
//
yan me dhanaṃ ca ratnaṃ ca
dadau rājā paraṃtapaḥ
pariśrāntaṃ pathy abhavat
tato 'haṃ pūrvam āgataḥ
//
rājavākyaharair dūtais
tvaryamāṇo 'ham āgataḥ
yad ahaṃ praṣṭum icchāmi
tad ambā vaktum arhati
//
śūnyo 'yaṃ śayanīyas te
paryaṅko hemabhūṣitaḥ
na cāyam ikṣvākujanaḥ
prahṛṣṭaḥ pratibhāti me
//
rājā bhavati bhūyiṣṭham
ihāmbāyā niveśane
tam ahaṃ nādya paśyāmi
draṣṭum icchann ihāgataḥ
//
pitur grahīṣye caraṇau
taṃ mamākhyāhi pṛcchataḥ
āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ
kausalyāyā niveśane
//
taṃ pratyuvāca kaikeyī
priyavad ghoram apriyam
ajānantaṃ prajānantī
rājyalobhena mohitā
yā gatiḥ sarvabhūtānāṃ
tāṃ gatiṃ te pitā gataḥ
//
tac chrutvā bharato vākyaṃ
dharmābhijanavāñ śuciḥ
papāta sahasā bhūmau
pitṛśokabalārditaḥ
//
tataḥ śokena saṃvītaḥ
pitur maraṇaduḥkhitaḥ
vilalāpa mahātejā
bhrāntākulitacetanaḥ
//
etat suruciraṃ bhāti
pitur me śayanaṃ purā
tad idaṃ na vibhāty adya
vihīnaṃ tena dhīmatā
//
tam ārtaṃ devasaṃkāśaṃ
samīkṣya patitaṃ bhuvi
utthāpayitvā śokārtaṃ
vacanaṃ cedam abravīt
//
uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe
rājaputra mahāyaśaḥ
tvadvidhā na hi śocanti
santaḥ sadasi saṃmatāḥ
//
sa ruditvā ciraṃ kālaṃ
bhūmau viparivṛtya ca
jananīṃ pratyuvācedaṃ
śokair bahubhir āvṛtaḥ
//
abhiṣekṣyati rāmaṃ tu
rājā yajñaṃ nu yakṣyati
ity ahaṃ kṛtasaṃkalpo
hṛṣṭo yātrām ayāsiṣam
//
tad idaṃ hy anyathā bhūtaṃ
vyavadīrṇaṃ mano mama
pitaraṃ yo na paśyāmi
nityaṃ priyahite ratam
//
amba kenātyagād rājā
vyādhinā mayy anāgate
dhanyā rāmādayaḥ sarve
yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam
//
na nūnaṃ māṃ mahārājaḥ
prāptaṃ jānāti kīrtimān
upajighreddhi māṃ mūrdhni
tātaḥ saṃnamya satvaram
//
kva sa pāṇiḥ sukhasparśas
tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ
yena māṃ rajasā dhvastam
abhīkṣṇaṃ parimārjati
//
yo me bhrātā pitā bandhur
yasya dāso 'smi dhīmataḥ
tasya māṃ śīghram ākhyāhi
rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
//
pitā hi bhavati jyeṣṭho
dharmam āryasya jānataḥ
tasya pādau grahīṣyāmi
sa hīdānīṃ gatir mama
//
ārye kim abravīd rājā
pitā me satyavikramaḥ
paścimaṃ sādhusaṃdeśam
icchāmi śrotum ātmanaḥ
//
iti pṛṣṭā yathātattvaṃ
kaikeyī vākyam abravīt
rāmeti rājā vilapan
hā sīte lakṣmaṇeti ca
sa mahātmā paraṃ lokaṃ
gato gatimatāṃ varaḥ
//
imāṃ tu paścimāṃ vācaṃ
vyājahāra pitā tava
kāladharmaparikṣiptaḥ
pāśair iva mahāgajaḥ
//
siddhārthās tu narā rāmam
āgataṃ sītayā saha
lakṣmaṇaṃ ca mahābāhuṃ
drakṣyanti punar āgatam
//
tac chrutvā viṣasādaiva
dvitīyāpriyaśaṃsanāt
viṣaṇṇavadano bhūtvā
bhūyaḥ papraccha mātaram
//
kva cedānīṃ sa dharmātmā
kausalyānandavardhanaḥ
lakṣmaṇena saha bhrātrā
sītayā ca samaṃ gataḥ
//
tathā pṛṣṭā yathātattvam
ākhyātum upacakrame
mātāsya yugapad vākyaṃ
vipriyaṃ priyaśaṅkayā
//
sa hi rājasutaḥ putra
cīravāsā mahāvanam
daṇḍakān saha vaidehyā
lakṣmaṇānucaro gataḥ
//
tac chrutvā bharatas trasto
bhrātuś cāritraśaṅkayā
svasya vaṃśasya māhātmyāt
praṣṭuṃ samupacakrame
//
kaccin na brāhmaṇadhanaṃ
hṛtaṃ rāmeṇa kasyacit
kaccin nāḍhyo daridro vā
tenāpāpo vihiṃsitaḥ
//
kaccin na paradārān vā
rājaputro 'bhimanyate
kasmāt sa daṇḍakāraṇye
bhrūṇaheva vivāsitaḥ
//
athāsya capalā mātā
tat svakarma yathātatham
tenaiva strīsvabhāvena
vyāhartum upacakrame
//
na brāhmaṇadhanaṃ kiṃcid
dhṛtaṃ rāmeṇa kasyacit
kaścin nāḍhyo daridro vā
tenāpāpo vihiṃsitaḥ
na rāmaḥ paradārāṃś ca
cakṣurbhyām api paśyati
//
mayā tu putra śrutvaiva
rāmasyaivābhiṣecanam
yācitas te pitā rājyaṃ
rāmasya ca vivāsanam
//
sa svavṛttiṃ samāsthāya
pitā te tat tathākarot
rāmaś ca sahasaumitriḥ
preṣitaḥ saha sītayā
//
tam apaśyan priyaṃ putraṃ
mahīpālo mahāyaśāḥ
putraśokaparidyūnaḥ
pañcatvam upapedivān
//
tvayā tv idānīṃ dharmajña
rājatvam avalambyatām
tvatkṛte hi mayā sarvam
idam evaṃvidhaṃ kṛtam
//
tat putra śīghraṃ vidhinā vidhijñair
vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ
saṃkālya rājānam adīnasattvam
ātmānam urvyām abhiṣecayasva
//
śrutvā tu pitaraṃ vṛttaṃ
bhrātarau ca vivāsitau
bharato duḥkhasaṃtapta
idaṃ vacanam abravīt
//
kiṃ nu kāryaṃ hatasyeha
mama rājyena śocataḥ
vihīnasyātha pitrā ca
bhrātrā pitṛsamena ca
//
duḥkhe me duḥkham akaror
vraṇe kṣāram ivādadhāḥ
rājānaṃ pretabhāvasthaṃ
kṛtvā rāmaṃ ca tāpasam
//
kulasya tvam abhāvāya
kālarātrir ivāgatā
aṅgāram upagūhya sma
pitā me nāvabuddhavān
//
kausalyā ca sumitrā ca
putraśokābhipīḍite
duṣkaraṃ yadi jīvetāṃ
prāpya tvāṃ jananīṃ mama
//
nanu tv āryo 'pi dharmātmā
tvayi vṛttim anuttamām
vartate guruvṛttijño
yathā mātari vartate
//
tathā jyeṣṭhā hi me mātā
kausalyā dīrghadarśinī
tvayi dharmaṃ samāsthāya
bhaginyām iva vartate
//
tasyāḥ putraṃ kṛtātmānaṃ
cīravalkalavāsasam
prasthāpya vanavāsāya
kathaṃ pāpe na śocasi
//
apāpadarśinaṃ śūraṃ
kṛtātmānaṃ yaśasvinam
pravrājya cīravasanaṃ
kiṃ nu paśyasi kāraṇam
//
lubdhāyā vidito manye
na te 'haṃ rāghavaṃ prati
tathā hy anartho rājyārthaṃ
tvayā nīto mahān ayam
//
ahaṃ hi puruṣavyāghrāv
apaśyan rāmalakṣmaṇau
kena śaktiprabhāvena
rājyaṃ rakṣitum utsahe
//
taṃ hi nityaṃ mahārājo
balavantaṃ mahābalaḥ
apāśrito 'bhūd dharmātmā
merur meruvanaṃ yathā
//
so 'haṃ katham imaṃ bhāraṃ
mahādhuryasamudyatam
damyo dhuram ivāsādya
saheyaṃ kena caujasā
//
atha vā me bhavec chaktir
yogair buddhibalena vā
sakāmāṃ na kariṣyāmi
tvām ahaṃ putragardhinīm
nivartayiṣyāmi vanād
bhrātaraṃ svajanapriyam
//
ity evam uktvā bharato mahātmā
priyetarair vākyagaṇais tudaṃs tām
śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ
siṃho yathā parvatagahvarasthaḥ
//
tāṃ tathā garhayitvā tu
mātaraṃ bharatas tadā
roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ
punar evābravīd vacaḥ
//
rājyād bhraṃśasva kaikeyi
nṛśaṃse duṣṭacāriṇi
parityaktā ca dharmeṇa
mā mṛtaṃ rudatī bhava
//
kiṃ nu te 'dūṣayad rājā
rāmo vā bhṛśadhārmikaḥ
yayor mṛtyur vivāsaś ca
tvatkṛte tulyam āgatau
//
bhrūṇahatyām asi prāptā
kulasyāsya vināśanāt
kaikeyi narakaṃ gaccha
mā ca bhartuḥ salokatām
//
yat tvayā hīdṛśaṃ pāpaṃ
kṛtaṃ ghoreṇa karmaṇā
sarvalokapriyaṃ hitvā
mamāpy āpāditaṃ bhayam
//
tvatkṛte me pitā vṛtto
rāmaś cāraṇyam āśritaḥ
ayaśo jīvaloke ca
tvayāhaṃ pratipāditaḥ
//
mātṛrūpe mamāmitre
nṛśaṃse rājyakāmuke
na te 'ham abhibhāṣyo 'smi
durvṛtte patighātini
//
kausalyā ca sumitrā ca
yāś cānyā mama mātaraḥ
duḥkhena mahatāviṣṭās
tvāṃ prāpya kuladūṣiṇīm
//
na tvam aśvapateḥ kanyā
dharmarājasya dhīmataḥ
rākṣasī tatra jātāsi
kulapradhvaṃsinī pituḥ
//
yat tvayā dhārmiko rāmo
nityaṃ satyaparāyaṇaḥ
vanaṃ prasthāpito duḥkhāt
pitā ca tridivaṃ gataḥ
//
yatpradhānāsi tat pāpaṃ
mayi pitrā vinākṛte
bhrātṛbhyāṃ ca parityakte
sarvalokasya cāpriye
//
kausalyāṃ dharmasaṃyuktāṃ
viyuktāṃ pāpaniścaye
kṛtvā kaṃ prāpsyase tv adya
lokaṃ nirayagāminī
//
kiṃ nāvabudhyase krūre
niyataṃ bandhusaṃśrayam
jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ rāmaṃ
kausalyāyātmasambhavam
//
aṅgapratyaṅgajaḥ putro
hṛdayāc cāpi jāyate
tasmāt priyataro mātuḥ
priyatvān na tu bāndhavaḥ
//
anyadā kila dharmajñā
surabhiḥ surasaṃmatā
vahamānau dadarśorvyāṃ
putrau vigatacetasau
//
tāv ardhadivase śrāntau
dṛṣṭvā putrau mahītale
ruroda putraśokena
bāṣpaparyākulekṣaṇā
//
adhastād vrajatas tasyāḥ
surarājño mahātmanaḥ
bindavaḥ patitā gātre
sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ
//
tāṃ dṛṣṭvā śokasaṃtaptāṃ
vajrapāṇir yaśasvinīm
indraḥ prāñjalir udvignaḥ
surarājo 'bravīd vacaḥ
//
bhayaṃ kaccin na cāsmāsu
kutaścid vidyate mahat
kutonimittaḥ śokas te
brūhi sarvahitaiṣiṇi
//
evam uktā tu surabhiḥ
surarājena dhīmatā
pratyuvāca tato dhīrā
vākyaṃ vākyaviśāradā
//
śāntaṃ pāpaṃ na vaḥ kiṃcit
kutaścid amarādhipa
ahaṃ tu magnau śocāmi
svaputrau viṣame sthitau
//
etau dṛṣṭvā kṛṣau dīnau
sūryaraśmipratāpinau
ardyamānau balīvardau
karṣakeṇa surādhipa
//
mama kāyāt prasūtau hi
duḥkhitau bhārapīḍitau
yau dṛṣṭvā paritapye 'haṃ
nāsti putrasamaḥ priyaḥ
//
yasyāḥ putrasahasrāṇi
sāpi śocati kāmadhuk
kiṃ punar yā vinā rāmaṃ
kausalyā vartayiṣyati
//
ekaputrā ca sādhvī ca
vivatseyaṃ tvayā kṛtā
tasmāt tvaṃ satataṃ duḥkhaṃ
pretya ceha ca lapsyase
//
ahaṃ hy apacitiṃ bhrātuḥ
pituś ca sakalām imām
vardhanaṃ yaśasaś cāpi
kariṣyāmi na saṃśayaḥ
//
ānāyayitvā tanayaṃ
kausalyāyā mahādyutim
svayam eva pravekṣyāmi
vanaṃ muniniṣevitam
//
iti nāga ivāraṇye
tomarāṅkuśacoditaḥ
papāta bhuvi saṃkruddho
niḥśvasann iva pannagaḥ
//
saṃraktanetraḥ śithilāmbaras tadā
vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṃtapaḥ
babhūva bhūmau patito nṛpātmajaḥ
śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye
//
tathaiva krośatas tasya
bharatasya mahātmanaḥ
kausalyā śabdam ājñāya
sumitrām idam abravīt
//
āgataḥ krūrakāryāyāḥ
kaikeyyā bharataḥ sutaḥ
tam ahaṃ draṣṭum icchāmi
bharataṃ dīrghadarśinam
//
evam uktvā sumitrāṃ sā
vivarṇā malināmbarā
pratasthe bharato yatra
vepamānā vicetanā
//
sa tu rāmānujaś cāpi
śatrughnasahitas tadā
pratasthe bharato yatra
kausalyāyā niveśanam
//
tataḥ śatrughnabharatau
kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau
paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ
patitāṃ naṣṭacetanām
//
bharataṃ pratyuvācedaṃ
kausalyā bhṛśaduḥkhitā
idaṃ te rājyakāmasya
rājyaṃ prāptam akaṇṭakam
samprāptaṃ bata kaikeyyā
śīghraṃ krūreṇa karmaṇā
//
prasthāpya cīravasanaṃ
putraṃ me vanavāsinam
kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra
paśyati krūradarśinī
//
kṣipraṃ mām api kaikeyī
prasthāpayitum arhati
hiraṇyanābho yatrāste
suto me sumahāyaśāḥ
//
atha vā svayam evāhaṃ
sumitrānucarā sukham
agnihotraṃ puraskṛtya
prasthāsye yatra rāghavaḥ
//
kāmaṃ vā svayam evādya
tatra māṃ netum arhasi
yatrāsau puruṣavyāghras
tapyate me tapaḥ sutaḥ
//
idaṃ hi tava vistīrṇaṃ
dhanadhānyasamācitam
hastyaśvarathasampūrṇaṃ
rājyaṃ niryātitaṃ tayā
//
evaṃ vilapamānāṃ tāṃ
bharataḥ prāñjalis tadā
kausalyāṃ pratyuvācedaṃ
śokair bahubhir āvṛtām
//
ārye kasmād ajānantaṃ
garhase mām akilbiṣam
vipulāṃ ca mama prītiṃ
sthirāṃ jānāsi rāghave
//
kṛtā śāstrānugā buddhir
mā bhūt tasya kadācana
satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho
yasyāryo 'numate gataḥ
//
praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu
sūryaṃ ca prati mehatu
hantu pādena gāṃ suptāṃ
yasyāryo 'numate gataḥ
//
kārayitvā mahat karma
bhartā bhṛtyam anarthakam
adharmo yo 'sya so 'syās tu
yasyāryo 'numate gataḥ
//
paripālayamānasya
rājño bhūtāni putravat
tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ
yasyāryo 'numate gataḥ
//
baliṣaḍbhāgam uddhṛtya
nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ
adharmo yo 'sya so 'syāstu
yasyāryo 'numate gataḥ
//
saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ
sattre vai yajñadakṣiṇām
tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ
yasyāryo 'numate gataḥ
//
hastyaśvarathasambādhe
yuddhe śastrasamākule
mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ
yasyāryo 'numate gataḥ
//
upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ
śāstraṃ yatnena dhīmatā
sa nāśayatu duṣṭātmā
yasyāryo 'numate gataḥ
//
pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ
vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ
gurūṃś cāpy avajānātu
yasyāryo 'numate gataḥ
//
putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca
svagṛhe parivāritaḥ
sa eko mṛṣṭam aśnātu
yasyāryo 'numate gataḥ
//
rājastrībālavṛddhānāṃ
vadhe yat pāpam ucyate
bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ
tat pāpaṃ pratipadyatām
//
ubhe saṃdhye śayānasya
yat pāpaṃ parikalpyate
tac ca pāpaṃ bhavet tasya
yasyāryo 'numate gataḥ
//
yad agnidāyake pāpaṃ
yat pāpaṃ gurutalpage
mitradrohe ca yat pāpaṃ
tat pāpaṃ pratipadyatām
//
devatānāṃ pitṝṇāṃ ca
mātāpitros tathaiva ca
mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ
yasyāryo 'numate gataḥ
//
satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ
sajjuṣṭāt karmaṇas tathā
bhraśyatu kṣipram adyaiva
yasyāryo 'numate gataḥ
//
vihīnāṃ patiputrābhyāṃ
kausalyāṃ pārthivātmajaḥ
evam āśvāsayann eva
duḥkhārto nipapāta ha
//
tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ
śapamānam acetanam
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ
kausalyā vākyam abravīt
//
mama duḥkham idaṃ putra
bhūyaḥ samupajāyate
śapathaiḥ śapamāno hi
prāṇān uparuṇatsi me
//
diṣṭyā na calito dharmād
ātmā te sahalakṣmaṇaḥ
vatsa satyapratijño me
satāṃ lokān avāpsyasi
//
evaṃ vilapamānasya
duḥkhārtasya mahātmanaḥ
mohāc ca śokasaṃrodhād
babhūva lulitaṃ manaḥ
//
lālapyamānasya vicetanasya
pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau
muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ
sā tasya śokena jagāma rātriḥ
//
tam evaṃ śokasaṃtaptaṃ
bharataṃ kekayīsutam
uvāca vadatāṃ śreṣṭho
vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ
//
alaṃ śokena bhadraṃ te
rājaputra mahāyaśaḥ
prāptakālaṃ narapateḥ
kuru saṃyānam uttaram
//
vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā
bharato dhāraṇāṃ gataḥ
pretakāryāṇi sarvāṇi
kārayāmāsa dharmavit
//
uddhṛtaṃ tailasaṃkledāt
sa tu bhūmau niveśitam
āpītavarṇavadanaṃ
prasuptam iva bhūmipam
//
niveśya śayane cāgrye
nānāratnapariṣkṛte
tato daśarathaṃ putro
vilalāpa suduḥkhitaḥ
//
kiṃ te vyavasitaṃ rājan
proṣite mayy anāgate
vivāsya rāmaṃ dharmajñaṃ
lakṣmaṇaṃ ca mahābalam
//
kva yāsyasi mahārāja
hitvemaṃ duḥkhitaṃ janam
hīnaṃ puruṣasiṃhena
rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
//
yogakṣemaṃ tu te rājan
ko 'smin kalpayitā pure
tvayi prayāte svas tāta
rāme ca vanam āśrite
//
vidhavā pṛthivī rājaṃs
tvayā hīnā na rājate
hīnacandreva rajanī
nagarī pratibhāti mām
//
evaṃ vilapamānaṃ taṃ
bharataṃ dīnamānasam
abravīd vacanaṃ bhūyo
vasiṣṭhas tu mahān ṛṣiḥ
//
pretakāryāṇi yāny asya
kartavyāni viśāṃpateḥ
tāny avyagraṃ mahābāho
kriyantām avicāritam
//
tatheti bharato vākyaṃ
vasiṣṭhasyābhipūjya tat
ṛtvikpurohitācāryāṃs
tvarayāmāsa sarvaśaḥ
//
ye tv agrato narendrasya
agnyagārād bahiṣkṛtāḥ
ṛtvigbhir yājakaiś caiva
te hriyante yathāvidhi
//
śibikāyām athāropya
rājānaṃ gatacetanam
bāṣpakaṇṭhā vimanasas
tam ūhuḥ paricārakāḥ
//
hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca
vāsāṃsi vividhāni ca
prakiranto janā mārgaṃ
nṛpater agrato yayuḥ
//
candanāguruniryāsān
saralaṃ padmakaṃ tathā
devadārūṇi cāhṛtya
citāṃ cakrus tathāpare
//
gandhān uccāvacāṃś cānyāṃs
tatra dattvātha bhūmipam
tataḥ saṃveśayāmāsuś
citāmadhye tam ṛtvijaḥ
//
tathā hutāśanaṃ hutvā
jepus tasya tadartvijaḥ
jaguś ca te yathāśāstraṃ
tatra sāmāni sāmagāḥ
//
śibikābhiś ca yānaiś ca
yathārhaṃ tasya yoṣitaḥ
nagarān niryayus tatra
vṛddhaiḥ parivṛtās tadā
//
prasavyaṃ cāpi taṃ cakrur
ṛtvijo 'gnicitaṃ nṛpam
striyaś ca śokasaṃtaptāḥ
kausalyāpramukhās tadā
//
krauñcīnām iva nārīṇāṃ
ninādas tatra śuśruve
ārtānāṃ karuṇaṃ kāle
krośantīnāṃ sahasraśaḥ
//
tato rudantyo vivaśā
vilapya ca punaḥ punaḥ
yānebhyaḥ sarayūtīram
avaterur varāṅganāḥ
//
kṛtodakaṃ te bharatena sārdhaṃ
nṛpāṅganā mantripurohitāś ca
puraṃ praviśyāśruparītanetrā
bhūmau daśāhaṃ vyanayanta duḥkham
//
tato daśāhe 'tigate
kṛtaśauco nṛpātmajaḥ
dvādaśe 'hani samprāpte
śrāddhakarmāṇy akārayat
//
brāhmaṇebhyo dadau ratnaṃ
dhanam annaṃ ca puṣkalam
bāstikaṃ bahuśuklaṃ ca
gāś cāpi śataśas tathā
//
dāsīdāsaṃ ca yānaṃ ca
veśmāni sumahānti ca
brāhmaṇebhyo dadau putro
rājñas tasyaurdhvadaihikam
//
tataḥ prabhātasamaye
divase 'tha trayodaśe
vilalāpa mahābāhur
bharataḥ śokamūrchitaḥ
//
śabdāpihitakaṇṭhaś ca
śodhanārtham upāgataḥ
citāmūle pitur vākyam
idam āha suduḥkhitaḥ
//
tāta yasmin nisṛṣṭo 'haṃ
tvayā bhrātari rāghave
tasmin vanaṃ pravrajite
śūnye tyakto 'smy ahaṃ tvayā
//
yathāgatir anāthāyāḥ
putraḥ pravrājito vanam
tām ambāṃ tāta kausalyāṃ
tyaktvā tvaṃ kva gato nṛpa
//
dṛṣṭvā bhasmāruṇaṃ tac ca
dagdhāsthisthānamaṇḍalam
pituḥ śarīranirvāṇaṃ
niṣṭanan viṣasāda ha
//
sa tu dṛṣṭvā rudan dīnaḥ
papāta dharaṇītale
utthāpyamānaḥ śakrasya
yantradhvaja iva cyutaḥ
//
abhipetus tataḥ sarve
tasyāmātyāḥ śucivratam
antakāle nipatitaṃ
yayātim ṛṣayo yathā
//
śatrughnaś cāpi bharataṃ
dṛṣṭvā śokapariplutam
visaṃjño nyapatad bhūmau
bhūmipālam anusmaran
//
unmatta iva niścetā
vilalāpa suduḥkhitaḥ
smṛtvā pitur guṇāṅgāni
tāni tāni tadā tadā
//
mantharāprabhavas tīvraḥ
kaikeyīgrāhasaṃkulaḥ
varadānamayo 'kṣobhyo
'majjayac chokasāgaraḥ
//
sukumāraṃ ca bālaṃ ca
satataṃ lālitaṃ tvayā
kva tāta bharataṃ hitvā
vilapantaṃ gato bhavān
//
nanu bhojyeṣu pāneṣu
vastreṣv ābharaṇeṣu ca
pravārayasi naḥ sarvāṃs
tan naḥ ko 'dya kariṣyati
//
avadāraṇakāle tu
pṛthivī nāvadīryate
vihīnā yā tvayā rājñā
dharmajñena mahātmanā
//
pitari svargam āpanne
rāme cāraṇyam āśrite
kiṃ me jīvitasāmarthyaṃ
pravekṣyāmi hutāśanam
//
hīno bhrātrā ca pitrā ca
śūnyām ikṣvākupālitām
ayodhyāṃ na pravekṣyāmi
pravekṣyāmi tapovanam
//
tayor vilapitaṃ śrutvā
vyasanaṃ cānvavekṣya tat
bhṛśam ārtatarā bhūyaḥ
sarva evānugāminaḥ
//
tato viṣaṇṇau śrāntau ca
śatrughnabharatāv ubhau
dharaṇyāṃ saṃvyaceṣṭetāṃ
bhagnaśṛṅgāv ivarṣabhau
//
tataḥ prakṛtimān vaidyaḥ
pitur eṣāṃ purohitaḥ
vasiṣṭho bharataṃ vākyam
utthāpya tam uvāca ha
//
trīṇi dvaṃdvāni bhūteṣu
pravṛttāny aviśeṣataḥ
teṣu cāparihāryeṣu
naivaṃ bhavitum arhati
//
sumantraś cāpi śatrughnam
utthāpyābhiprasādya ca
śrāvayāmāsa tattvajñaḥ
sarvabhūtabhavābhavau
//
utthitau tau naravyāghrau
prakāśete yaśasvinau
varṣātapapariklinnau
pṛthag indradhvajāv iva
//
aśrūṇi parimṛdnantau
raktākṣau dīnabhāṣiṇau
amātyās tvarayanti sma
tanayau cāparāḥ kriyāḥ
//
atra yātrāṃ samīhantaṃ
śatrughno lakṣmaṇānujaḥ
bharataṃ śokasaṃtaptam
idaṃ vacanam abravīt
//
gatir yaḥ sarvabhūtānāṃ
duḥkhe kiṃ punar ātmanaḥ
sa rāmaḥ sattvasampannaḥ
striyā pravrājito vanam
//
balavān vīryasampanno
lakṣmaṇo nāma yo 'py asau
kiṃ na mocayate rāmaṃ
kṛtvāpi pitṛnigraham
//
pūrvam eva tu nigrāhyaḥ
samavekṣya nayānayau
utpathaṃ yaḥ samārūḍho
nāryā rājā vaśaṃ gataḥ
//
iti sambhāṣamāṇe tu
śatrughne lakṣmaṇānuje
prāgdvāre 'bhūt tadā kubjā
sarvābharaṇabhūṣitā
//
liptā candanasāreṇa
rājavastrāṇi bibhratī
mekhalādāmabhiś citrai
rajjubaddheva vānarī
//
tāṃ samīkṣya tadā dvāḥstho
bhṛśaṃ pāpasya kāriṇīm
gṛhītvākaruṇāṃ kubjāṃ
śatrughnāya nyavedayat
//
yasyāḥ kṛte vane rāmo
nyastadehaś ca vaḥ pitā
seyaṃ pāpā nṛśaṃsā ca
tasyāḥ kuru yathāmati
//
śatrughnaś ca tad ājñāya
vacanaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ
antaḥpuracarān sarvān
ity uvāca dhṛtavrataḥ
//
tīvram utpāditaṃ duḥkhaṃ
bhrātṝṇāṃ me tathā pituḥ
yayā seyaṃ nṛśaṃsasya
karmaṇaḥ phalam aśnutām
//
evam uktā ca tenāśu
sakhījanasamāvṛtā
gṛhītā balavat kubjā
sā tadgṛham anādayat
//
tataḥ subhṛśasaṃtaptas
tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ
kruddham ājñāya śatrughnaṃ
vyapalāyata sarvaśaḥ
//
amantrayata kṛtsnaś ca
tasyāḥ sarvasakhījanaḥ
yathāyaṃ samupakrānto
niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati
//
sānukrośāṃ vadānyāṃ ca
dharmajñāṃ ca yaśasvinīm
kausalyāṃ śaraṇaṃ yāmaḥ
sā hi no 'stu dhruvā gatiḥ
//
sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ
śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ
vicakarṣa tadā kubjāṃ
krośantīṃ pṛthivītale
//
tasyā hy ākṛṣyamāṇāyā
mantharāyās tatas tataḥ
citraṃ bahuvidhaṃ bhāṇḍaṃ
pṛthivyāṃ tad vyaśīryata
//
tena bhāṇḍena saṃkīrṇaṃ
śrīmadrājaniveśanam
aśobhata tadā bhūyaḥ
śāradaṃ gaganaṃ yathā
//
sa balī balavat krodhād
gṛhītvā puruṣarṣabhaḥ
kaikeyīm abhinirbhartsya
babhāṣe paruṣaṃ vacaḥ
//
tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ
kaikeyī bhṛśaduḥkhitā
śatrughnabhayasaṃtrastā
putraṃ śaraṇam āgatā
//
tāṃ prekṣya bharataḥ kruddhaṃ
śatrughnam idam abravīt
avadhyāḥ sarvabhūtānāṃ
pramadāḥ kṣamyatām iti
//
hanyām aham imāṃ pāpāṃ
kaikeyīṃ duṣṭacāriṇīm
yadi māṃ dhārmiko rāmo
nāsūyen mātṛghātakam
//
imām api hatāṃ kubjāṃ
yadi jānāti rāghavaḥ
tvāṃ ca māṃ caiva dharmātmā
nābhibhāṣiṣyate dhruvam
//
bharatasya vacaḥ śrutvā
śatrughno lakṣmaṇānujaḥ
nyavartata tato roṣāt
tāṃ mumoca ca mantharām
//
sā pādamūle kaikeyyā
mantharā nipapāta ha
niḥśvasantī suduḥkhārtā
kṛpaṇaṃ vilalāpa ca
//
śatrughnavikṣepavimūḍhasaṃjñāṃ
samīkṣya kubjāṃ bharatasya mātā
śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṃ
krauñcīṃ vilagnām iva vīkṣamāṇām
//
tataḥ prabhātasamaye
divase 'tha caturdaśe
sametya rājakartāro
bharataṃ vākyam abruvan
//
gato daśarathaḥ svargaṃ
yo no gurutaro guruḥ
rāmaṃ pravrājya vai jyeṣṭhaṃ
lakṣmaṇaṃ ca mahābalam
//
tvam adya bhava no rājā
rājaputra mahāyaśaḥ
saṃgatyā nāparādhnoti
rājyam etad anāyakam
//
ābhiṣecanikaṃ sarvam
idam ādāya rāghava
pratīkṣate tvāṃ svajanaḥ
śreṇayaś ca nṛpātmaja
//
rājyaṃ gṛhāṇa bharata
pitṛpaitāmahaṃ mahat
abhiṣecaya cātmānaṃ
pāhi cāsmān nararṣabha
//
ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ
kṛtvā sarvaṃ pradakṣiṇam
bharatas taṃ janaṃ sarvaṃ
pratyuvāca dhṛtavrataḥ
//
jyeṣṭhasya rājatā nityam
ucitā hi kulasya naḥ
naivaṃ bhavanto māṃ vaktum
arhanti kuśalā janāḥ
//
rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā
bhaviṣyati mahīpatiḥ
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi
varṣāṇi nava pañca ca
//
yujyatāṃ mahatī senā
caturaṅgamahābalā
ānayiṣyāmy ahaṃ jyeṣṭhaṃ
bhrātaraṃ rāghavaṃ vanāt
//
ābhiṣecanikaṃ caiva
sarvam etad upaskṛtam
puraskṛtya gamiṣyāmi
rāmahetor vanaṃ prati
//
tatraiva taṃ naravyāghram
abhiṣicya puraskṛtam
āneṣyāmi tu vai rāmaṃ
havyavāham ivādhvarāt
//
na sakāmāṃ kariṣyāmi
svām imāṃ mātṛgandhinīm
vane vatsyāmy ahaṃ durge
rāmo rājā bhaviṣyati
//
kriyatāṃ śilpibhiḥ panthāḥ
samāni viṣamāṇi ca
rakṣiṇaś cānusaṃyāntu
pathi durgavicārakāḥ
//
evaṃ sambhāṣamāṇaṃ taṃ
rāmahetor nṛpātmajam
pratyuvāca janaḥ sarvaḥ
śrīmadvākyam anuttamam
//
evaṃ te bhāṣamāṇasya
padmā śrīr upatiṣṭhatām
yas tvaṃ jyeṣṭhe nṛpasute
pṛthivīṃ dātum icchasi
//
anuttamaṃ tad vacanaṃ nṛpātmaja
prabhāṣitaṃ saṃśravaṇe niśamya ca
praharṣajās taṃ prati bāṣpabindavo
nipetur āryānananetrasambhavāḥ
//
ūcus te vacanam idaṃ niśamya hṛṣṭāḥ
sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ
panthānaṃ naravarabhaktimāñ janaś ca
vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ
//
atha bhūmipradeśajñāḥ
sūtrakarmaviśāradāḥ
svakarmābhiratāḥ śūrāḥ
khanakā yantrakās tathā
//
karmāntikāḥ sthapatayaḥ
puruṣā yantrakovidāḥ
tathā vardhakayaś caiva
mārgiṇo vṛkṣatakṣakāḥ
//
kūpakārāḥ sudhākārā
vaṃśakarmakṛtas tathā
samarthā ye ca draṣṭāraḥ
puratas te pratasthire
//
sa tu harṣāt tam uddeśaṃ
janaugho vipulaḥ prayān
aśobhata mahāvegaḥ
sāgarasyeva parvaṇi
//
te svavāraṃ samāsthāya
vartmakarmāṇi kovidāḥ
karaṇair vividhopetaiḥ
purastāt sampratasthire
//
latāvallīś ca gulmāṃś ca
sthāṇūn aśmana eva ca
janās te cakrire mārgaṃ
chindanto vividhān drumān
//
avṛkṣeṣu ca deśeṣu
kecid vṛkṣān aropayan
kecit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca
dātraiś chindan kvacit kvacit
//
apare vīraṇastambān
balino balavattarāḥ
vidhamanti sma durgāṇi
sthalāni ca tatas tataḥ
//
apare 'pūrayan kūpān
pāṃsubhiḥ śvabhram āyatam
nimnabhāgāṃs tathā kecit
samāṃś cakruḥ samantataḥ
//
babandhur bandhanīyāṃś ca
kṣodyān saṃcukṣudus tadā
bibhidur bhedanīyāṃś ca
tāṃs tān deśān narās tadā
//
acireṇaiva kālena
parivāhān bahūdakān
cakrur bahuvidhākārān
sāgarapratimān bahūn
udapānān bahuvidhān
vedikāparimaṇḍitān
//
sa sudhākuṭṭimatalaḥ
prapuṣpitamahīruhaḥ
mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ
patākābhir alaṃkṛtaḥ
//
candanodakasaṃsikto
nānākusumabhūṣitaḥ
bahv aśobhata senāyāḥ
panthāḥ svargapathopamaḥ
//
ājñāpyātha yathājñapti
yuktās te 'dhikṛtā narāḥ
ramaṇīyeṣu deśeṣu
bahusvāduphaleṣu ca
//
yo niveśas tv abhipreto
bharatasya mahātmanaḥ
bhūyas taṃ śobhayāmāsur
bhūṣābhir bhūṣaṇopamam
//
nakṣatreṣu praśasteṣu
muhūrteṣu ca tadvidaḥ
niveśaṃ sthāpayāmāsur
bharatasya mahātmanaḥ
//
bahupāṃsucayāś cāpi
parikhāparivāritāḥ
tatrendrakīlapratimāḥ
pratolīvaraśobhitāḥ
//
prāsādamālāsaṃyuktāḥ
saudhaprākārasaṃvṛtāḥ
patākāśobhitāḥ sarve
sunirmitamahāpathāḥ
//
visarpadbhir ivākāśe
viṭaṅkāgravimānakaiḥ
samucchritair niveśās te
babhuḥ śakrapuropamāḥ
//
jāhnavīṃ tu samāsādya
vividhadrumakānanām
śītalāmalapānīyāṃ
mahāmīnasamākulām
//
sacandratārāgaṇamaṇḍitaṃ yathā
nabhaḥ kṣapāyām amalaṃ virājate
narendramārgaḥ sa tathā vyarājata
krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ
//
tato nāndīmukhīṃ rātriṃ
bharataṃ sūtamāgadhāḥ
tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ
stavair maṅgalasaṃhitaiḥ
//
suvarṇakoṇābhihataḥ
prāṇadad yāmadundubhiḥ
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca śataśo
vādyāṃś coccāvacasvarān
//
sa tūryaghoṣaḥ sumahān
divam āpūrayann iva
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ
bhūyaḥ śokair arandhrayat
//
tataḥ prabuddho bharatas
taṃ ghoṣaṃ saṃnivartya ca
nāhaṃ rājeti cāpy uktvā
śatrughnam idam abravīt
//
paśya śatrughna kaikeyyā
lokasyāpakṛtaṃ mahat
visṛjya mayi duḥkhāni
rājā daśaratho gataḥ
//
tasyaiṣā dharmarājasya
dharmamūlā mahātmanaḥ
paribhramati rājaśrīr
naur ivākarṇikā jale
//
ity evaṃ bharataṃ prekṣya
vilapantaṃ vicetanam
kṛpaṇaṃ ruruduḥ sarvāḥ
sasvaraṃ yoṣitas tadā
//
tathā tasmin vilapati
vasiṣṭho rājadharmavit
sabhām ikṣvākunāthasya
praviveśa mahāyaśāḥ
//
śātakumbhamayīṃ ramyāṃ
maṇiratnasamākulām
sudharmām iva dharmātmā
sagaṇaḥ pratyapadyata
//
sa kāñcanamayaṃ pīṭhaṃ
parārdhyāstaraṇāvṛtam
adhyāsta sarvavedajño
dūtān anuśaśāsa ca
//
brāhmaṇān kṣatriyān yodhān
amātyān gaṇavallabhān
kṣipram ānayatāvyagrāḥ
kṛtyam ātyayikaṃ hi naḥ
//
tato halahalāśabdo
mahān samudapadyata
rathair aśvair gajaiś cāpi
janānām upagacchatām
//
tato bharatam āyāntaṃ
śatakratum ivāmarāḥ
pratyanandan prakṛtayo
yathā daśarathaṃ tathā
//
hrada iva timināgasaṃvṛtaḥ
stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ
daśarathasutaśobhitā sabhā
sadaśaratheva babhau yathā purā
//
tām āryagaṇasampūrṇāṃ
bharataḥ pragrahāṃ sabhām
dadarśa buddhisampannaḥ
pūrṇacandrāṃ niśām iva
//
āsanāni yathānyāyam
āryāṇāṃ viśatāṃ tadā
adṛśyata ghanāpāye
pūrṇacandreva śarvarī
//
rājñas tu prakṛtīḥ sarvāḥ
samagrāḥ prekṣya dharmavit
idaṃ purohito vākyaṃ
bharataṃ mṛdu cābravīt
//
tāta rājā daśarathaḥ
svargato dharmam ācaran
dhanadhānyavatīṃ sphītāṃ
pradāya pṛthivīṃ tava
//
rāmas tathā satyadhṛtiḥ
satāṃ dharmam anusmaran
nājahāt pitur ādeśaṃ
śaśī jyotsnām ivoditaḥ
//
pitrā bhrātrā ca te dattaṃ
rājyaṃ nihatakaṇṭakam
tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ
kṣipram evābhiṣecaya
//
udīcyāś ca pratīcyāś ca
dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ
koṭyāparāntāḥ sāmudrā
ratnāny abhiharantu te
//
tac chrutvā bharato vākyaṃ
śokenābhipariplutaḥ
jagāma manasā rāmaṃ
dharmajño dharmakāṅkṣayā
//
sa bāṣpakalayā vācā
kalahaṃsasvaro yuvā
vilalāpa sabhāmadhye
jagarhe ca purohitam
//
caritabrahmacaryasya
vidyā snātasya dhīmataḥ
dharme prayatamānasya
ko rājyaṃ madvidho haret
//
kathaṃ daśarathāj jāto
bhaved rājyāpahārakaḥ
rājyaṃ cāhaṃ ca rāmasya
dharmaṃ vaktum ihārhasi
//
jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā
dilīpanahuṣopamaḥ
labdhum arhati kākutstho
rājyaṃ daśaratho yathā
//
anāryajuṣṭam asvargyaṃ
kuryāṃ pāpam ahaṃ yadi
ikṣvākūṇām ahaṃ loke
bhaveyaṃ kulapāṃsanaḥ
//
yaddhi mātrā kṛtaṃ pāpaṃ
nāhaṃ tad abhirocaye
ihastho vanadurgasthaṃ
namasyāmi kṛtāñjaliḥ
//
rāmam evānugacchāmi
sa rājā dvipadāṃ varaḥ
trayāṇām api lokānāṃ
rāghavo rājyam arhati
//
tad vākyaṃ dharmasaṃyuktaṃ
śrutvā sarve sabhāsadaḥ
harṣān mumucur aśrūṇi
rāme nihitacetasaḥ
//
yadi tv āryaṃ na śakṣyāmi
vinivartayituṃ vanāt
vane tatraiva vatsyāmi
yathāryo lakṣmaṇas tathā
//
sarvopāyaṃ tu vartiṣye
vinivartayituṃ balāt
samakṣam āryamiśrāṇāṃ
sādhūnāṃ guṇavartinām
//
evam uktvā tu dharmātmā
bharato bhrātṛvatsalaḥ
samīpastham uvācedaṃ
sumantraṃ mantrakovidam
//
tūrṇam utthāya gaccha tvaṃ
sumantra mama śāsanāt
yātrām ājñāpaya kṣipraṃ
balaṃ caiva samānaya
//
evam uktaḥ sumantras tu
bharatena mahātmanā
prahṛṣṭaḥ so 'diśat sarvaṃ
yathā saṃdiṣṭam iṣṭavat
//
tāḥ prahṛṣṭāḥ prakṛtayo
balādhyakṣā balasya ca
śrutvā yātrāṃ samājñaptāṃ
rāghavasya nivartane
//
tato yodhāṅganāḥ sarvā
bhartṝn sarvān gṛhe gṛhe
yātrāgamanam ājñāya
tvarayanti sma harṣitāḥ
//
te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ
syandanaiś ca manojavaiḥ
saha yodhair balādhyakṣā
balaṃ sarvam acodayan
//
sajjaṃ tu tad balaṃ dṛṣṭvā
bharato gurusaṃnidhau
rathaṃ me tvarayasveti
sumantraṃ pārśvato 'bravīt
//
bharatasya tu tasyājñāṃ
pratigṛhya praharṣitaḥ
rathaṃ gṛhītvā prayayau
yuktaṃ paramavājibhiḥ
//
sa rāghavaḥ satyadhṛtiḥ pratāpavān
bruvan suyuktaṃ dṛḍhasatyavikramaḥ
guruṃ mahāraṇyagataṃ yaśasvinaṃ
prasādayiṣyan bharato 'bravīt tadā
//
tūrṇaṃ samutthāya sumantra gaccha
balasya yogāya balapradhānān
ānetum icchāmi hi taṃ vanasthaṃ
prasādya rāmaṃ jagato hitāya
//
sa sūtaputro bharatena samyag
ājñāpitaḥ saṃparipūrṇakāmaḥ
śaśāsa sarvān prakṛtipradhānān
balasya mukhyāṃś ca suhṛjjanaṃ ca
//
tataḥ samutthāya kule kule te
rājanyavaiśyā vṛṣalāś ca viprāḥ
ayūyujann uṣṭrarathān kharāṃś ca
nāgān hayāṃś caiva kulaprasūtān
//
tataḥ samutthitaḥ kālyam
āsthāya syandanottamam
prayayau bharataḥ śīghraṃ
rāmadarśanakāṅkṣayā
//
agrataḥ prayayus tasya
sarve mantripurodhasaḥ
adhiruhya hayair yuktān
rathān sūryarathopamān
//
navanāgasahasrāṇi
kalpitāni yathāvidhi
anvayur bharataṃ yāntam
ikṣvākukulanandanam
//
ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi
dhanvino vividhāyudhāḥ
anvayur bharataṃ yāntaṃ
rājaputraṃ yaśasvinam
//
śataṃ sahasrāṇy aśvānāṃ
samārūḍhāni rāghavam
anvayur bharataṃ yāntaṃ
rājaputraṃ yaśasvinam
//
kaikeyī ca sumitrā ca
kausalyā ca yaśasvinī
rāmānayanasaṃhṛṣṭā
yayur yānena bhāsvatā
//
prayātāś cāryasaṃghātā
rāmaṃ draṣṭuṃ salakṣmaṇam
tasyaiva ca kathāś citrāḥ
kurvāṇā hṛṣṭamānasāḥ
//
meghaśyāmaṃ mahābāhuṃ
sthirasattvaṃ dṛḍhavratam
kadā drakṣyāmahe rāmaṃ
jagataḥ śokanāśanam
//
dṛṣṭa eva hi naḥ śokam
apaneṣyati rāghavaḥ
tamaḥ sarvasya lokasya
samudyann iva bhāskaraḥ
//
ity evaṃ kathayantas te
samprahṛṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ
pariṣvajānāś cānyonyaṃ
yayur nāgarikās tadā
//
ye ca tatrāpare sarve
saṃmatā ye ca naigamāḥ
rāmaṃ prati yayur hṛṣṭāḥ
sarvāḥ prakṛtayas tadā
//
maṇikārāś ca ye kecit
kumbhakārāś ca śobhanāḥ
sūtrakarmakṛtaś caiva
ye ca śastropajīvinaḥ
//
māyūrakāḥ krākacikā
rocakā vedhakās tathā
dantakārāḥ sudhākārās
tathā gandhopajīvinaḥ
//
suvarṇakārāḥ prakhyātās
tathā kambaladhāvakāḥ
snāpakācchādakā vaidyā
dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā
//
rajakās tunnavāyāś ca
grāmaghoṣamahattarāḥ
śailūṣāś ca saha strībhir
yānti kaivartakās tathā
//
samāhitā vedavido
brāhmaṇā vṛttasaṃmatāḥ
gorathair bharataṃ yāntam
anujagmuḥ sahasraśaḥ
//
suveṣāḥ śuddhavasanās
tāmramṛṣṭānulepanāḥ
sarve te vividhair yānaiḥ
śanair bharatam anvayuḥ
//
prahṛṣṭamuditā senā
sānvayāt kaikayīsutam
vyavātiṣṭhata sā senā
bharatasyānuyāyinī
//
nirīkṣyānugatāṃ senāṃ
tāṃ ca gaṅgāṃ śivodakām
bharataḥ sacivān sarvān
abravīd vākyakovidaḥ
//
niveśayata me sainyam
abhiprāyeṇa sarvaśaḥ
viśrāntāḥ pratariṣyāmaḥ
śva idānīṃ mahānadīm
//
dātuṃ ca tāvad icchāmi
svar gatasya mahīpateḥ
aurdhvadehanimittārtham
avatīryodakaṃ nadīm
//
tasyaivaṃ bruvato 'mātyās
tathety uktvā samāhitāḥ
nyaveśayaṃs tāṃś chandena
svena svena pṛthakpṛthak
//
niveśya gaṅgām anu tāṃ mahānadīṃ
camūṃ vidhānaiḥ paribarhaśobhinīm
uvāsa rāmasya tadā mahātmano
vicintayāno bharato nivartanam
//
tato niviṣṭāṃ dhvajinīṃ
gaṅgām anvāśritāṃ nadīm
niṣādarājo dṛṣṭvaiva
jñātīn saṃtvarito 'bravīt
//
mahatīyam ataḥ senā
sāgarābhā pradṛśyate
nāsyāntam avagacchāmi
manasāpi vicintayan
//
sa eṣa hi mahākāyaḥ
kovidāradhvajo rathe
bandhayiṣyati vā dāśān
atha vāsmān vadhiṣyati
//
atha dāśarathiṃ rāmaṃ
pitrā rājyād vivāsitam
bharataḥ kaikeyīputro
hantuṃ samadhigacchati
//
bhartā caiva sakhā caiva
rāmo dāśarathir mama
tasyārthakāmāḥ saṃnaddhā
gaṅgānūpe 'tra tiṣṭhata
//
tiṣṭhantu sarvadāśāś ca
gaṅgām anvāśritā nadīm
balayuktā nadīrakṣā
māṃsamūlaphalāśanāḥ
//
nāvāṃ śatānāṃ pañcānāṃ
kaivartānāṃ śataṃ śatam
saṃnaddhānāṃ tathā yūnāṃ
tiṣṭhantv ity abhyacodayat
//
yadā tuṣṭas tu bharato
rāmasyeha bhaviṣyati
seyaṃ svastimayī senā
gaṅgām adya tariṣyati
//
ity uktvopāyanaṃ gṛhya
matsyamāṃsamadhūni ca
abhicakrāma bharataṃ
niṣādādhipatir guhaḥ
//
tam āyāntaṃ tu samprekṣya
sūtaputraḥ pratāpavān
bharatāyācacakṣe 'tha
vinayajño vinītavat
//
eṣa jñātisahasreṇa
sthapatiḥ parivāritaḥ
kuśalo daṇḍakāraṇye
vṛddho bhrātuś ca te sakhā
//
tasmāt paśyatu kākutstha
tvāṃ niṣādādhipo guhaḥ
asaṃśayaṃ vijānīte
yatra tau rāmalakṣmaṇau
//
etat tu vacanaṃ śrutvā
sumantrād bharataḥ śubham
uvāca vacanaṃ śīghraṃ
guhaḥ paśyatu mām iti
//
labdhvābhyanujñāṃ saṃhṛṣṭo
jñātibhiḥ parivāritaḥ
āgamya bharataṃ prahvo
guho vacanam abravīt
//
niṣkuṭaś caiva deśo 'yaṃ
vañcitāś cāpi te vayam
nivedayāmas te sarve
svake dāśakule vasa
//
asti mūlaṃ phalaṃ caiva
niṣādaiḥ samupāhṛtam
ārdraṃ ca māṃsaṃ śuṣkaṃ ca
vanyaṃ coccāvacaṃ mahat
//
āśaṃse svāśitā senā
vatsyatīmāṃ vibhāvarīm
arcito vividhaiḥ kāmaiḥ
śvaḥ sasainyo gamiṣyasi
//
evam uktas tu bharato
niṣādādhipatiṃ guham
pratyuvāca mahāprājño
vākyaṃ hetvarthasaṃhitam
//
ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ
kṛto mama guroḥ sakhe
yo me tvam īdṛśīṃ senām
eko 'bhyarcitum icchasi
//
ity uktvā tu mahātejā
guhaṃ vacanam uttamam
abravīd bharataḥ śrīmān
niṣādādhipatiṃ punaḥ
//
katareṇa gamiṣyāmi
bharadvājāśramaṃ guha
gahano 'yaṃ bhṛśaṃ deśo
gaṅgānūpo duratyayaḥ
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
rājaputrasya dhīmataḥ
abravīt prāñjalir vākyaṃ
guho gahanagocaraḥ
//
dāśās tv anugamiṣyanti
dhanvinaḥ susamāhitāḥ
ahaṃ cānugamiṣyāmi
rājaputra mahāyaśaḥ
//
kaccin na duṣṭo vrajasi
rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
iyaṃ te mahatī senā
śaṅkāṃ janayatīva me
//
tam evam abhibhāṣantam
ākāśa iva nirmalaḥ
bharataḥ ślakṣṇayā vācā
guhaṃ vacanam abravīt
//
mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṃ
na māṃ śaṅkitum arhasi
rāghavaḥ sa hi me bhrātā
jyeṣṭhaḥ pitṛsamo mama
//
taṃ nivartayituṃ yāmi
kākutsthaṃ vanavāsinam
buddhir anyā na te kāryā
guha satyaṃ bravīmi te
//
sa tu saṃhṛṣṭavadanaḥ
śrutvā bharatabhāṣitam
punar evābravīd vākyaṃ
bharataṃ prati harṣitaḥ
//
dhanyas tvaṃ na tvayā tulyaṃ
paśyāmi jagatītale
ayatnād āgataṃ rājyaṃ
yas tvaṃ tyaktum ihecchasi
//
śāśvatī khalu te kīrtir
lokān anucariṣyati
yas tvaṃ kṛcchragataṃ rāmaṃ
pratyānayitum icchasi
//
evaṃ sambhāṣamāṇasya
guhasya bharataṃ tadā
babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo
rajanī cābhyavartata
//
saṃniveśya sa tāṃ senāṃ
guhena paritoṣitaḥ
śatrughnena saha śrīmāñ
śayanaṃ punar āgamat
//
rāmacintāmayaḥ śoko
bharatasya mahātmanaḥ
upasthito hy anarhasya
dharmaprekṣasya tādṛśaḥ
//
antardāhena dahanaḥ
saṃtāpayati rāghavam
vanadāhābhisaṃtaptaṃ
gūḍho 'gnir iva pādapam
//
prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ
svedaḥ śokāgnisambhavaḥ
yathā sūryāṃśusaṃtapto
himavān prasruto himam
//
dhyānanirdaraśailena
viniḥśvasitadhātunā
dainyapādapasaṃghena
śokāyāsādhiśṛṅgiṇā
//
pramohānantasattvena
saṃtāpauṣadhiveṇunā
ākrānto duḥkhaśailena
mahatā kaikayīsutaḥ
//
guhena sārdhaṃ bharataḥ samāgato
mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ
sudurmanās taṃ bharataṃ tadā punar
guhaḥ samāśvāsayad agrajaṃ prati
//
ācacakṣe 'tha sadbhāvaṃ
lakṣmaṇasya mahātmanaḥ
bharatāyāprameyāya
guho gahanagocaraḥ
//
taṃ jāgrataṃ guṇair yuktaṃ
varacāpeṣudhāriṇam
bhrātṛguptyartham atyantam
ahaṃ lakṣmaṇam abruvam
//
iyaṃ tāta sukhā śayyā
tvadartham upakalpitā
pratyāśvasihi śeṣvāsyāṃ
sukhaṃ rāghavanandana
//
ucito 'yaṃ janaḥ sarvo
duḥkhānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ
dharmātmaṃs tasya guptyarthaṃ
jāgariṣyāmahe vayam
//
na hi rāmāt priyataro
mamāsti bhuvi kaścana
motsuko bhūr bravīmy etad
apy asatyaṃ tavāgrataḥ
//
asya prasādād āśaṃse
loke 'smin sumahad yaśaḥ
dharmāvāptiṃ ca vipulām
arthāvāptiṃ ca kevalām
//
so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ
śayānaṃ saha sītayā
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ
sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha
//
na hi me 'viditaṃ kiṃcid
vane 'smiṃś carataḥ sadā
caturaṅgaṃ hy api balaṃ
prasahema vayaṃ yudhi
//
evam asmābhir uktena
lakṣmaṇena mahātmanā
anunītā vayaṃ sarve
dharmam evānupaśyatā
//
kathaṃ dāśarathau bhūmau
śayāne saha sītayā
śakyā nidrā mayā labdhuṃ
jīvitaṃ vā sukhāni vā
//
yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ
śakyaḥ prasahituṃ yudhi
taṃ paśya guha saṃviṣṭaṃ
tṛṇeṣu saha sītayā
//
mahatā tapasā labdho
vividhaiś ca pariśramaiḥ
eko daśarathasyaiṣa
putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ
//
asmin pravrājite rājā
na ciraṃ vartayiṣyati
vidhavā medinī nūnaṃ
kṣipram eva bhaviṣyati
//
vinadya sumahānādaṃ
śrameṇoparatāḥ striyaḥ
nirghoṣoparataṃ nūnam
adya rājaniveśanam
//
kausalyā caiva rājā ca
tathaiva jananī mama
nāśaṃse yadi te sarve
jīveyuḥ śarvarīm imām
//
jīved api hi me mātā
śatrughnasyānvavekṣayā
duḥkhitā yā tu kausalyā
vīrasūr vinaśiṣyati
//
atikrāntam atikrāntam
anavāpya manoratham
rājye rāmam anikṣipya
pitā me vinaśiṣyati
//
siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ
tasmin kāle hy upasthite
pretakāryeṣu sarveṣu
saṃskariṣyanti bhūmipam
//
ramyacatvarasaṃsthānāṃ
suvibhaktamahāpathām
harmyaprāsādasampannāṃ
sarvaratnavibhūṣitām
//
gajāśvarathasambādhāṃ
tūryanādavināditām
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ
hṛṣṭapuṣṭajanākulām
//
ārāmodyānasampūrṇāṃ
samājotsavaśālinīm
sukhitā vicariṣyanti
rājadhānīṃ pitur mama
//
api satyapratijñena
sārdhaṃ kuśalinā vayam
nivṛtte samaye hy asmin
sukhitāḥ praviśemahi
//
paridevayamānasya
tasyaivaṃ sumahātmanaḥ
tiṣṭhato rājaputrasya
śarvarī sātyavartata
//
prabhāte vimale sūrye
kārayitvā jaṭā ubhau
asmin bhāgīrathītīre
sukhaṃ saṃtāritau mayā
//
jaṭādharau tau drumacīravāsasau
mahābalau kuñjarayūthapopamau
vareṣucāpāsidharau paraṃtapau
vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau
//
guhasya vacanaṃ śrutvā
bharato bhṛśam apriyam
dhyānaṃ jagāma tatraiva
yatra tac chrutam apriyam
//
sukumāro mahāsattvaḥ
siṃhaskandho mahābhujaḥ
puṇḍarīkaviśālākṣas
taruṇaḥ priyadarśanaḥ
//
pratyāśvasya muhūrtaṃ tu
kālaṃ paramadurmanāḥ
papāta sahasā totrair
hṛdi viddha iva dvipaḥ
//
tadavasthaṃ tu bharataṃ
śatrughno 'nantarasthitaḥ
pariṣvajya rurodoccair
visaṃjñaḥ śokakarśitaḥ
//
tataḥ sarvāḥ samāpetur
mātaro bharatasya tāḥ
upavāsakṛśā dīnā
bhartṛvyasanakarśitāḥ
//
tāś ca taṃ patitaṃ bhūmau
rudantyaḥ paryavārayan
kausalyā tv anusṛtyainaṃ
durmanāḥ pariṣasvaje
//
vatsalā svaṃ yathā vatsam
upagūhya tapasvinī
paripapraccha bharataṃ
rudantī śokalālasā
//
putra vyādhir na te kaccic
charīraṃ paribādhate
adya rājakulasyāsya
tvadadhīnaṃ hi jīvitam
//
tvāṃ dṛṣṭvā putra jīvāmi
rāme sabhrātṛke gate
vṛtte daśarathe rājñi
nātha ekas tvam adya naḥ
//
kaccin na lakṣmaṇe putra
śrutaṃ te kiṃcid apriyam
putra vā hy ekaputrāyāḥ
sahabhārye vanaṃ gate
//
sa muhūrtaṃ samāśvasya
rudann eva mahāyaśāḥ
kausalyāṃ parisāntvyedaṃ
guhaṃ vacanam abravīt
//
bhrātā me kvāvasad rātriṃ
kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ
asvapac chayane kasmin
kiṃ bhuktvā guha śaṃsa me
//
so 'bravīd bharataṃ pṛṣṭo
niṣādādhipatir guhaḥ
yadvidhaṃ pratipede ca
rāme priyahite 'tithau
//
annam uccāvacaṃ bhakṣāḥ
phalāni vividhāni ca
rāmāyābhyavahārārthaṃ
bahu copahṛtaṃ mayā
//
tat sarvaṃ pratyanujñāsīd
rāmaḥ satyaparākramaḥ
na hi tat pratyagṛhṇāt sa
kṣatradharmam anusmaran
//
na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṃ
sakhe deyaṃ tu sarvadā
iti tena vayaṃ rājann
anunītā mahātmanā
//
lakṣmaṇena samānītaṃ
pītvā vāri mahāyaśāḥ
aupavāsyaṃ tadākārṣīd
rāghavaḥ saha sītayā
//
tatas tu jalaśeṣeṇa
lakṣmaṇo 'py akarot tadā
vāgyatās te trayaḥ saṃdhyām
upāsata samāhitāḥ
//
saumitris tu tataḥ paścād
akarot svāstaraṃ śubham
svayam ānīya barhīṃṣi
kṣipraṃ rāghavakāraṇāt
//
tasmin samāviśad rāmaḥ
svāstare saha sītayā
prakṣālya ca tayoḥ pādāv
apacakrāma lakṣmaṇaḥ
//
etat tad iṅgudīmūlam
idam eva ca tat tṛṇam
yasmin rāmaś ca sītā ca
rātriṃ tāṃ śayitāv ubhau
//
niyamya pṛṣṭhe tu talāṅgulitravāñ
śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṃtapaḥ
mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo
niśām atiṣṭhat parito 'sya kevalam
//
tatas tv ahaṃ cottamabāṇacāpadhṛk
sthito 'bhavaṃ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ
atandribhir jñātibhir āttakārmukair
mahendrakalpaṃ paripālayaṃs tadā
//
tac chrutvā nipuṇaṃ sarvaṃ
bharataḥ saha mantribhiḥ
iṅgudīmūlam āgamya
rāmaśayyām avekṣya tām
//
abravīj jananīḥ sarvā
iha tena mahātmanā
śarvarī śayitā bhūmāv
idam asya vimarditam
//
mahābhāgakulīnena
mahābhāgena dhīmatā
jāto daśarathenorvyāṃ
na rāmaḥ svaptum arhati
//
ajinottarasaṃstīrṇe
varāstaraṇasaṃcaye
śayitvā puruṣavyāghraḥ
kathaṃ śete mahītale
//
prāsādāgravimāneṣu
valabhīṣu ca sarvadā
haimarājatabhaumeṣu
varāstaraṇaśāliṣu
//
puṣpasaṃcayacitreṣu
candanāgarugandhiṣu
pāṇḍurābhraprakāśeṣu
śukasaṃgharuteṣu ca
//
gītavāditranirghoṣair
varābharaṇaniḥsvanaiḥ
mṛdaṅgavaraśabdaiś ca
satataṃ pratibodhitaḥ
//
bandibhir vanditaḥ kāle
bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ
gāthābhir anurūpābhiḥ
stutibhiś ca paraṃtapaḥ
//
aśraddheyam idaṃ loke
na satyaṃ pratibhāti mā
muhyate khalu me bhāvaḥ
svapno 'yam iti me matiḥ
//
na nūnaṃ daivataṃ kiṃcit
kālena balavattaram
yatra dāśarathī rāmo
bhūmāv evaṃ śayīta saḥ
//
videharājasya sutā
sītā ca priyadarśanā
dayitā śayitā bhūmau
snuṣā daśarathasya ca
//
iyaṃ śayyā mama bhrātur
idaṃ hi parivartitam
sthaṇḍile kaṭhine sarvaṃ
gātrair vimṛditaṃ tṛṇam
//
manye sābharaṇā suptā
sītāsmiñ śayane tadā
tatra tatra hi dṛśyante
saktāḥ kanakabindavaḥ
//
uttarīyam ihāsaktaṃ
suvyaktaṃ sītayā tadā
tathā hy ete prakāśante
saktāḥ kauśeyatantavaḥ
//
manye bhartuḥ sukhā śayyā
yena bālā tapasvinī
sukumārī satī duḥkhaṃ
na vijānāti maithilī
//
sārvabhaumakule jātaḥ
sarvalokasukhāvahaḥ
sarvalokapriyas tyaktvā
rājyaṃ priyam anuttamam
//
katham indīvaraśyāmo
raktākṣaḥ priyadarśanaḥ
sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ
śayito bhuvi rāghavaḥ
//
siddhārthā khalu vaidehī
patiṃ yānugatā vanam
vayaṃ saṃśayitāḥ sarve
hīnās tena mahātmanā
//
akarṇadhārā pṛthivī
śūnyeva pratibhāti mā
gate daśarathe svarge
rāme cāraṇyam āśrite
//
na ca prārthayate kaścin
manasāpi vasuṃdharām
vane 'pi vasatas tasya
bāhuvīryābhirakṣitām
//
śūnyasaṃvaraṇārakṣām
ayantritahayadvipām
apāvṛtapuradvārāṃ
rājadhānīm arakṣitām
//
aprahṛṣṭabalāṃ nyūnāṃ
viṣamasthām anāvṛtām
śatravo nābhimanyante
bhakṣān viṣakṛtān iva
//
adya prabhṛti bhūmau tu
śayiṣye 'haṃ tṛṇeṣu vā
phalamūlāśano nityaṃ
jaṭācīrāṇi dhārayan
//
tasyārtham uttaraṃ kālaṃ
nivatsyāmi sukhaṃ vane
taṃ pratiśravam āmucya
nāsya mithyā bhaviṣyati
//
vasantaṃ bhrātur arthāya
śatrughno mānuvatsyati
lakṣmaṇena saha tv āryo
ayodhyāṃ pālayiṣyati
//
abhiṣekṣyanti kākutstham
ayodhyāyāṃ dvijātayaḥ
api me devatāḥ kuryur
imaṃ satyaṃ manoratham
//
prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṃ
bahuprakāraṃ yadi na prapatsyate
tato 'nuvatsyāmi cirāya rāghavaṃ
vane vasan nārhati mām upekṣitum
//
vyuṣya rātriṃ tu tatraiva
gaṅgākūle sa rāghavaḥ
bharataḥ kālyam utthāya
śatrughnam idam abravīt
//
śatrughottiṣṭha kiṃ śeṣe
niṣādādhipatiṃ guham
śīghram ānaya bhadraṃ te
tārayiṣyati vāhinīm
//
jāgarmi nāhaṃ svapimi
tathaivāryaṃ vicintayan
ity evam abravīd bhrātrā
śatrughno 'pi pracoditaḥ
//
iti saṃvadator evam
anyonyaṃ narasiṃhayoḥ
āgamya prāñjaliḥ kāle
guho bharatam abravīt
//
kaccit sukhaṃ nadītīre
'vātsīḥ kākutstha śarvarīm
kaccic ca saha sainyasya
tava sarvam anāmayam
//
guhasya tat tu vacanaṃ
śrutvā snehād udīritam
rāmasyānuvaśo vākyaṃ
bharato 'pīdam abravīt
//
sukhā naḥ śarvarī rājan
pūjitāś cāpi te vayam
gaṅgāṃ tu naubhir bahvībhir
dāśāḥ saṃtārayantu naḥ
//
tato guhaḥ saṃtvaritaḥ
śrutvā bharataśāsanam
pratipraviśya nagaraṃ
taṃ jñātijanam abravīt
//
uttiṣṭhata prabudhyadhvaṃ
bhadram astu hi vaḥ sadā
nāvaḥ samanukarṣadhvaṃ
tārayiṣyāma vāhinīm
//
te tathoktāḥ samutthāya
tvaritā rājaśāsanāt
pañca nāvāṃ śatāny eva
samāninyuḥ samantataḥ
//
anyāḥ svastikavijñeyā
mahāghaṇṭādharā varāḥ
śobhamānāḥ patākinyo
yuktavātāḥ susaṃhatāḥ
//
tataḥ svastikavijñeyāṃ
pāṇḍukambalasaṃvṛtām
sanandighoṣāṃ kalyāṇīṃ
guho nāvam upāharat
//
tām āruroha bharataḥ
śatrughnaś ca mahābalaḥ
kausalyā ca sumitrā ca
yāś cānyā rājayoṣitaḥ
//
purohitaś ca tat pūrvaṃ
gurave brāhmaṇāś ca ye
anantaraṃ rājadārās
tathaiva śakaṭāpaṇāḥ
//
āvāsam ādīpayatāṃ
tīrthaṃ cāpy avagāhatām
bhāṇḍāni cādadānānāṃ
ghoṣas tridivam aspṛśat
//
patākinyas tu tā nāvaḥ
svayaṃ dāśair adhiṣṭhitāḥ
vahantyo janam ārūḍhaṃ
tadā saṃpetur āśugāḥ
//
nārīṇām abhipūrṇās tu
kāścit kāścit tu vājinām
kaścit tatra vahanti sma
yānayugyaṃ mahādhanam
//
tāḥ sma gatvā paraṃ tīram
avaropya ca taṃ janam
nivṛttāḥ kāṇḍacitrāṇi
kriyante dāśabandhubhiḥ
//
savaijayantās tu gajā
gajārohaiḥ pracoditāḥ
tarantaḥ sma prakāśante
sadhvajā iva parvatāḥ
//
nāvaś cāruruhus tv anye
plavais terus tathāpare
anye kumbhaghaṭais terur
anye teruś ca bāhubhiḥ
//
sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṃ
dāśaiḥ saṃtāritā svayam
maitre muhūrte prayayau
prayāgavanam uttamam
//
āśvāsayitvā ca camūṃ mahātmā
niveśayitvā ca yathopajoṣam
draṣṭuṃ bharadvājam ṛṣipravaryam
ṛtvigvṛtaḥ san bharataḥ pratasthe
//
bharadvājāśramaṃ dṛṣṭvā
krośād eva nararṣabhaḥ
balaṃ sarvam avasthāpya
jagāma saha mantribhiḥ
//
padbhyām eva hi dharmajño
nyastaśastraparicchadaḥ
vasāno vāsasī kṣaume
purodhāya purohitam
//
tataḥ saṃdarśane tasya
bharadvājasya rāghavaḥ
mantriṇas tān avasthāpya
jagāmānu purohitam
//
vasiṣṭham atha dṛṣṭvaiva
bharadvājo mahātapāḥ
saṃcacālāsanāt tūrṇaṃ
śiṣyān arghyam iti bruvan
//
samāgamya vasiṣṭhena
bharatenābhivāditaḥ
abudhyata mahātejāḥ
sutaṃ daśarathasya tam
//
tābhyām arghyaṃ ca pādyaṃ ca
dattvā paścāt phalāni ca
ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ
papraccha kuśalaṃ kule
//
ayodhyāyāṃ bale kośe
mitreṣv api ca mantriṣu
jānan daśarathaṃ vṛttaṃ
na rājānam udāharat
//
vasiṣṭho bharataś cainaṃ
papracchatur anāmayam
śarīre 'gniṣu vṛkṣeṣu
śiṣyeṣu mṛgapakṣiṣu
//
tatheti ca pratijñāya
bharadvājo mahātapāḥ
bharataṃ pratyuvācedaṃ
rāghavasnehabandhanāt
//
kim ihāgamane kāryaṃ
tava rājyaṃ praśāsataḥ
etad ācakṣva me sarvaṃ
na hi me śudhyate manaḥ
//
suṣuve yamamitraghnaṃ
kausalyānandavardhanam
bhrātrā saha sabhāryo yaś
ciraṃ pravrājito vanam
//
niyuktaḥ strīniyuktena
pitrā yo 'sau mahāyaśāḥ
vanavāsī bhavetīha
samāḥ kila caturdaśa
//
kaccin na tasyāpāpasya
pāpaṃ kartum ihecchasi
akaṇṭakaṃ bhoktumanā
rājyaṃ tasyānujasya ca
//
evam ukto bharadvājaṃ
bharataḥ pratyuvāca ha
paryaśrunayano duḥkhād
vācā saṃsajjamānayā
//
hato 'smi yadi mām evaṃ
bhagavān api manyate
matto na doṣam āśaṅker
naivaṃ mām anuśādhi hi
//
na caitad iṣṭaṃ mātā me
yad avocan madantare
nāham etena tuṣṭaś ca
na tad vacanam ādade
//
ahaṃ tu taṃ naravyāghram
upayātaḥ prasādakaḥ
pratinetum ayodhyāṃ ca
pādau tasyābhivanditum
//
tvaṃ mām evaṃ gataṃ matvā
prasādaṃ kartum arhasi
śaṃsa me bhagavan rāmaḥ
kva samprati mahīpatiḥ
//
uvāca taṃ bharadvājaḥ
prasādād bharataṃ vacaḥ
tvayy etat puruṣavyāghra
yuktaṃ rāghavavaṃśaje
guruvṛttir damaś caiva
sādhūnāṃ cānuyāyitā
//
jāne caitan manaḥsthaṃ te
dṛḍhīkaraṇam astv iti
apṛcchaṃ tvāṃ tavātyarthaṃ
kīrtiṃ samabhivardhayan
//
asau vasati te bhrātā
citrakūṭe mahāgirau
śvas tu gantāsi taṃ deśaṃ
vasādya saha mantribhiḥ
etaṃ me kuru suprājña
kāmaṃ kāmārthakovida
//
tatas tathety evam udāradarśanaḥ
pratītarūpo bharato 'bravīd vacaḥ
cakāra buddhiṃ ca tadā mahāśrame
niśānivāsāya narādhipātmajaḥ
//
kṛtabuddhiṃ nivāsāya
tathaiva sa munis tadā
bharataṃ kaikayīputram
ātithyena nyamantrayat
//
abravīd bharatas tv enaṃ
nanv idaṃ bhavatā kṛtam
pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ
vane yad upapadyate
//
athovāca bharadvājo
bharataṃ prahasann iva
jāne tvāṃ prītisaṃyuktaṃ
tuṣyes tvaṃ yena kenacit
//
senāyās tu tavaitasyāḥ
kartum icchāmi bhojanam
mama prītir yathārūpā
tvam arho manujarṣabha
//
kimarthaṃ cāpi nikṣipya
dūre balam ihāgataḥ
kasmān nehopayāto 'si
sabalaḥ puruṣarṣabha
//
bharataḥ pratyuvācedaṃ
prāñjalis taṃ tapodhanam
sasainyo nopayāto 'smi
bhagavan bhagavadbhayāt
//
vājimukhyā manuṣyāś ca
mattāś ca varavāraṇāḥ
pracchādya mahatīṃ bhūmiṃ
bhagavann anuyānti mām
//
te vṛkṣān udakaṃ bhūmim
āśrameṣūṭajāṃs tathā
na hiṃsyur iti tenāham
eka evāgatas tataḥ
//
ānīyatām itaḥ senety
ājñaptaḥ paramarṣiṇā
tathā tu cakre bharataḥ
senāyāḥ samupāgamam
//
agniśālāṃ praviśyātha
pītvāpaḥ parimṛjya ca
ātithyasya kriyāhetor
viśvakarmāṇam āhvayat
//
āhvaye viśvakarmāṇam
ahaṃ tvaṣṭāram eva ca
ātithyaṃ kartum icchāmi
tatra me saṃvidhīyatām
//
prāksrotasaś ca yā nadyaḥ
pratyaksrotasa eva ca
pṛthivyām antarikṣe ca
samāyāntv adya sarvaśaḥ
//
anyāḥ sravantu maireyaṃ
surām anyāḥ suniṣṭhitām
aparāś codakaṃ śītam
ikṣukāṇḍarasopamam
//
āhvaye devagandharvān
viśvāvasuhahāhuhūn
tathaivāpsaraso devīr
gandharvīś cāpi sarvaśaḥ
//
ghṛtācīm atha viśvācīṃ
miśrakeśīm alambusām
śakraṃ yāś copatiṣṭhanti
brahmāṇaṃ yāś ca bhāminīḥ
sarvās tumburuṇā sārdham
āhvaye saparicchadāḥ
//
vanaṃ kuruṣu yad divyaṃ
vāso bhūṣaṇapattravat
divyanārīphalaṃ śaśvat
tat kauberam ihaiva tu
//
iha me bhagavān somo
vidhattām annam uttamam
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca coṣyaṃ ca
lehyaṃ ca vividhaṃ bahu
//
vicitrāṇi ca mālyāni
pādapapracyutāni ca
surādīni ca peyāni
māṃsāni vividhāni ca
//
evaṃ samādhinā yuktas
tejasāpratimena ca
śikṣāsvarasamāyuktaṃ
tapasā cābravīn muniḥ
//
manasā dhyāyatas tasya
prāṅmukhasya kṛtāñjaleḥ
ājagmus tāni sarvāṇi
daivatāni pṛthakpṛthak
//
malayaṃ darduraṃ caiva
tataḥ svedanudo 'nilaḥ
upaspṛśya vavau yuktyā
supriyātmā sukhaḥ śivaḥ
//
tato 'bhyavartanta ghanā
divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ
devadundubhighoṣaś ca
dikṣu sarvāsu śuśruve
//
pravavuś cottamā vātā
nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ
prajagur devagandharvā
vīṇāḥ pramumucuḥ svarān
//
sa śabdo dyāṃ ca bhūmiṃ ca
prāṇināṃ śravaṇāni ca
viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ
samo layaguṇānvitaḥ
//
tasminn uparate śabde
divye śrotrasukhe nṛṇām
dadarśa bhārataṃ sainyaṃ
vidhānaṃ viśvakarmaṇaḥ
//
babhūva hi samā bhūmiḥ
samantāt pañcayojanam
śādvalair bahubhiś channā
nīlavaiḍūryasaṃnibhaiḥ
//
tasmin bilvāḥ kapitthāś ca
panasā bījapūrakāḥ
āmalakyo babhūvuś ca
cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ
//
uttarebhyaḥ kurubhyaś ca
vanaṃ divyopabhogavat
ājagāma nadī divyā
tīrajair bahubhir vṛtā
//
catuḥśālāni śubhrāṇi
śālāś ca gajavājinām
harmyaprāsādasaṃghātās
toraṇāni śubhāni ca
//
sitameghanibhaṃ cāpi
rājaveśma sutoraṇam
śuklamālyakṛtākāraṃ
divyagandhasamukṣitam
//
caturasram asaṃbādhaṃ
śayanāsanayānavat
divyaiḥ sarvarasair yuktaṃ
divyabhojanavastravat
//
upakalpitasarvānnaṃ
dhautanirmalabhājanam
kḷptasarvāsanaṃ śrīmat
svāstīrṇaśayanottamam
//
praviveśa mahābāhur
anujñāto maharṣiṇā
veśma tad ratnasampūrṇaṃ
bharataḥ kaikayīsutaḥ
//
anujagmuś ca taṃ sarve
mantriṇaḥ sapurohitāḥ
babhūvuś ca mudā yuktās
taṃ dṛṣṭvā veśmasaṃvidhim
//
tatra rājāsanaṃ divyaṃ
vyajanaṃ chattram eva ca
bharato mantribhiḥ sārdham
abhyavartata rājavat
//
āsanaṃ pūjayāmāsa
rāmāyābhipraṇamya ca
vālavyajanam ādāya
nyaṣīdat sacivāsane
//
ānupūrvyān niṣeduś ca
sarve mantripurohitāḥ
tataḥ senāpatiḥ paścāt
praśāstā ca niṣedatuḥ
//
tatas tatra muhūrtena
nadyaḥ pāyasakardamāḥ
upātiṣṭhanta bharataṃ
bharadvājasya śāsanāt
//
tāsām ubhayataḥ kūlaṃ
pāṇḍumṛttikalepanāḥ
ramyāś cāvasathā divyā
brahmaṇas tu prasādajāḥ
//
tenaiva ca muhūrtena
divyābharaṇabhūṣitāḥ
āgur viṃśatisāhasrā
brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ
//
suvarṇamaṇimuktena
pravālena ca śobhitāḥ
āgur viṃśatisāhasrāḥ
kuberaprahitāḥ striyaḥ
//
yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ
sonmāda iva lakṣyate
āgur viṃśatisāhasrā
nandanād apsarogaṇāḥ
//
nāradas tumburur gopaḥ
parvataḥ sūryavarcasaḥ
ete gandharvarājāno
bharatasyāgrato jaguḥ
//
alambusā miśrakeśī
puṇḍarīkātha vāmanā
upānṛtyaṃs tu bharataṃ
bharadvājasya śāsanāt
//
yāni mālyāni deveṣu
yāni caitrarathe vane
prayāge tāny adṛśyanta
bharadvājasya śāsanāt
//
bilvā mārdaṅgikā āsañ
śamyāgrāhā vibhītakāḥ
aśvatthā nartakāś cāsan
bharadvājasya tejasā
//
tataḥ saralatālāś ca
tilakā naktamālakāḥ
prahṛṣṭās tatra saṃpetuḥ
kubjā bhūtvātha vāmanāḥ
//
śiṃśapāmalakī jambūr
yāś cānyāḥ kānane latāḥ
pramadāvigrahaṃ kṛtvā
bharadvājāśrame 'vasan
//
surāṃ surāpāḥ pibata
pāyasaṃ ca bubhukṣitāḥ
māṃsāni ca sumedhyāni
bhakṣyantāṃ yāvad icchatha
//
utsādya snāpayanti sma
nadītīreṣu valguṣu
apy ekam ekaṃ puruṣaṃ
pramadāḥ sapta cāṣṭa ca
//
saṃvahantyaḥ samāpetur
nāryo ruciralocanāḥ
parimṛjya tathā nyāyaṃ
pāyayanti varāṅganāḥ
//
hayān gajān kharān uṣṭrāṃs
tathaiva surabheḥ sutān
ikṣūṃś ca madhujālāṃś ca
bhojayanti sma vāhanān
ikṣvākuvarayodhānāṃ
codayanto mahābalāḥ
//
nāśvabandho 'śvam ājānān
na gajaṃ kuñjaragrahaḥ
mattapramattamuditā
camūḥ sā tatra saṃbabhau
//
tarpitāḥ sarvakāmais te
raktacandanarūṣitāḥ
apsarogaṇasaṃyuktāḥ
sainyā vācam udairayan
//
naivāyodhyāṃ gamiṣyāmo
na gamiṣyāma daṇḍakān
kuśalaṃ bharatasyāstu
rāmasyāstu tathā sukham
//
iti pādātayodhāś ca
hastyaśvārohabandhakāḥ
anāthās taṃ vidhiṃ labdhvā
vācam etām udairayan
//
samprahṛṣṭā vinedus te
narās tatra sahasraśaḥ
bharatasyānuyātāraḥ
svargo 'yam iti cābruvan
//
tato bhuktavatāṃ teṣāṃ
tad annam amṛtopamam
divyān udvīkṣya bhakṣyāṃs tān
abhavad bhakṣaṇe matiḥ
//
preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca
balasthāś cāpi sarvaśaḥ
babhūvus te bhṛśaṃ tṛptāḥ
sarve cāhatavāsasaḥ
//
kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca
go'śvāś ca mṛgapakṣiṇaḥ
babhūvuḥ subhṛtās tatra
nānyo hy anyam akalpayat
//
nāśuklavāsās tatrāsīt
kṣudhito malino 'pi vā
rajasā dhvastakeśo vā
naraḥ kaścid adṛśyata
//
ājaiś cāpi ca vārāhair
niṣṭhānavarasaṃcayaiḥ
phalaniryūhasaṃsiddhaiḥ
sūpair gandharasānvitaiḥ
//
puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ
śuklasyānnasya cābhitaḥ
dadṛśur vismitās tatra
narā lauhīḥ sahasraśaḥ
//
babhūvur vanapārśveṣu
kūpāḥ pāyasakardamāḥ
tāś ca kāmadughā gāvo
drumāś cāsan madhuścyutaḥ
//
vāpyo maireyapūrṇāś ca
mṛṣṭamāṃsacayair vṛtāḥ
prataptapiṭharaiś cāpi
mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ
//
pātrīṇāṃ ca sahasrāṇi
śātakumbhamayāni ca
sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca
dadhipūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ
yauvanasthasya gaurasya
kapitthasya sugandhinaḥ
//
hradāḥ pūrṇā rasālasya
dadhnaḥ śvetasya cāpare
babhūvuḥ pāyasasyānte
śarkarāyāś ca saṃcayāḥ
//
kalkāṃś cūrṇakaṣāyāṃś ca
snānāni vividhāni ca
dadṛśur bhājanasthāni
tīrtheṣu saritāṃ narāḥ
//
śuklān aṃśumataś cāpi
dantadhāvanasaṃcayān
śuklāṃś candanakalkāṃś ca
samudgeṣv avatiṣṭhataḥ
//
darpaṇān parimṛṣṭāṃś ca
vāsasāṃ cāpi saṃcayān
pādukopānahāṃ caiva
yugmān yatra sahasraśaḥ
//
āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṃś
chattrāṇi ca dhanūṃṣi ca
marmatrāṇāni citrāṇi
śayanāny āsanāni ca
//
pratipānahradān pūrṇān
kharoṣṭragajavājinām
avagāhya sutīrthāṃś ca
hradān sotpalapuṣkarān
//
nīlavaiḍūryavarṇāṃś ca
mṛdūn yavasasaṃcayān
nirvāpārthaṃ paśūnāṃ te
dadṛśus tatra sarvaśaḥ
//
vyasmayanta manuṣyās te
svapnakalpaṃ tad adbhutam
dṛṣṭvātithyaṃ kṛtaṃ tādṛg
bharatasya maharṣiṇā
//
ity evaṃ ramamāṇānāṃ
devānām iva nandane
bharadvājāśrame ramye
sā rātrir vyatyavartata
//
pratijagmuś ca tā nadyo
gandharvāś ca yathāgatam
bharadvājam anujñāpya
tāś ca sarvā varāṅganāḥ
//
tathaiva mattā madirotkaṭā narās
tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ
tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ
pṛthakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ
//
tatas tāṃ rajanīm uṣya
bharataḥ saparicchadaḥ
kṛtātithyo bharadvājaṃ
kāmād abhijagāma ha
//
tam ṛṣiḥ puruṣavyāghraṃ
prekṣya prāñjalim āgatam
hutāgnihotro bharataṃ
bharadvājo 'bhyabhāṣata
//
kaccid atra sukhā rātris
tavāsmadviṣaye gatā
samagras te janaḥ kaccid
ātithye śaṃsa me 'nagha
//
tam uvācāñjaliṃ kṛtvā
bharato 'bhipraṇamya ca
āśramād abhiniṣkrāntam
ṛṣim uttamatejasam
//
sukhoṣito 'smi bhagavan
samagrabalavāhanaḥ
tarpitaḥ sarvakāmaiś ca
sāmātyo balavat tvayā
//
apetaklamasaṃtāpāḥ
subhikṣāḥ supratiśrayāḥ
api preṣyān upādāya
sarve sma susukhoṣitāḥ
//
āmantraye 'haṃ bhagavan
kāmaṃ tvām ṛṣisattama
samīpaṃ prasthitaṃ bhrātur
maitreṇekṣasva cakṣuṣā
//
āśramaṃ tasya dharmajña
dhārmikasya mahātmanaḥ
ācakṣva katamo mārgaḥ
kiyān iti ca śaṃsa me
//
iti pṛṣṭas tu bharataṃ
bhrātṛdarśanalālasam
pratyuvāca mahātejā
bharadvājo mahātapāḥ
//
bharatārdhatṛtīyeṣu
yojaneṣv ajane vane
citrakūṭo giris tatra
ramyanirdarakānanaḥ
//
uttaraṃ pārśvam āsādya
tasya mandākinī nadī
puṣpitadrumasaṃchannā
ramyapuṣpitakānanā
//
anantaraṃ tat saritaś
citrakūṭaś ca parvataḥ
tayoḥ parṇakuṭī tāta
tatra tau vasato dhruvam
//
dakṣiṇenaiva mārgeṇa
savyadakṣiṇam eva ca
gajavājirathākīrṇāṃ
vāhinīṃ vāhinīpate
vāhayasva mahābhāga
tato drakṣyasi rāghavam
//
prayāṇam iti ca śrutvā
rājarājasya yoṣitaḥ
hitvā yānāni yānārhā
brāhmaṇaṃ paryavārayan
//
vepamānā kṛśā dīnā
saha devyā sumitrayā
kausalyā tatra jagrāha
karābhyāṃ caraṇau muneḥ
//
asamṛddhena kāmena
sarvalokasya garhitā
kaikeyī tasya jagrāha
caraṇau savyapatrapā
//
taṃ pradakṣiṇam āgamya
bhagavantaṃ mahāmunim
adūrād bharatasyaiva
tasthau dīnamanās tadā
//
tataḥ papraccha bharataṃ
bharadvājo dṛḍhavrataḥ
viśeṣaṃ jñātum icchāmi
mātṝṇāṃ tava rāghava
//
evam uktas tu bharato
bharadvājena dhārmikaḥ
uvāca prāñjalir bhūtvā
vākyaṃ vacanakovidaḥ
//
yām imāṃ bhagavan dīnāṃ
śokānaśanakarśitām
pitur hi mahiṣīṃ devīṃ
devatām iva paśyasi
//
eṣā taṃ puruṣavyāghraṃ
siṃhavikrāntagāminam
kausalyā suṣuve rāmaṃ
dhātāram aditir yathā
//
asyā vāmabhujaṃ śliṣṭā
yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ
karṇikārasya śākheva
śīrṇapuṣpā vanāntare
//
etasyās tau sutau devyāḥ
kumārau devavarṇinau
ubhau lakṣmaṇaśatrughnau
vīrau satyaparākramau
//
yasyāḥ kṛte naravyāghrau
jīvanāśam ito gatau
rājā putravihīnaś ca
svargaṃ daśaratho gataḥ
//
aiśvaryakāmāṃ kaikeyīm
anāryām āryarūpiṇīm
mamaitāṃ mātaraṃ viddhi
nṛśaṃsāṃ pāpaniścayām
yatomūlaṃ hi paśyāmi
vyasanaṃ mahad ātmanaḥ
//
ity uktvā naraśārdūlo
bāṣpagadgadayā girā
sa niśaśvāsa tāmrākṣo
nāgaḥ kruddha ivāsakṛt
//
bharadvājo maharṣis taṃ
bruvantaṃ bharataṃ tadā
pratyuvāca mahābuddhir
idaṃ vacanam arthavat
//
na doṣeṇāvagantavyā
kaikeyī bharata tvayā
rāmapravrājanaṃ hy etat
sukhodarkaṃ bhaviṣyati
//
abhivādya tu saṃsiddhaḥ
kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam
āmantrya bharataḥ sainyaṃ
yujyatām ity acodayat
//
tato vājirathān yuktvā
divyān hemapariṣkṛtān
adhyārohat prayāṇārthī
bahūn bahuvidho janaḥ
//
gajakanyāgajāś caiva
hemakakṣyāḥ patākinaḥ
jīmūtā iva gharmānte
saghoṣāḥ sampratasthire
//
vividhāny api yānāni
mahānti ca laghūni ca
prayayuḥ sumahārhāṇi
pādair eva padātayaḥ
//
atha yānapravekais tu
kausalyāpramukhāḥ striyaḥ
rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ
prayayur muditās tadā
//
sa cārkataruṇābhāsāṃ
niyuktāṃ śibikāṃ śubhām
āsthāya prayayau śrīmān
bharataḥ saparicchadaḥ
//
sā prayātā mahāsenā
gajavājirathākulā
dakṣiṇāṃ diśam āvṛtya
mahāmegha ivotthitaḥ
vanāni tu vyatikramya
juṣṭāni mṛgapakṣibhiḥ
//
sā samprahṛṣṭadvipavājiyodhā
vitrāsayantī mṛgapakṣisaṃghān
mahad vanaṃ tat pravigāhamānā
rarāja senā bharatasya tatra
//
tayā mahatyā yāyinyā
dhvajinyā vanavāsinaḥ
arditā yūthapā mattāḥ
sayūthāḥ sampradudruvuḥ
//
ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca
ruravaś ca samantataḥ
dṛśyante vanarājīṣu
giriṣv api nadīṣu ca
//
sa sampratasthe dharmātmā
prīto daśarathātmajaḥ
vṛto mahatyā nādinyā
senayā caturaṅgayā
//
sāgaraughanibhā senā
bharatasya mahātmanaḥ
mahīṃ saṃchādayāmāsa
prāvṛṣi dyām ivāmbudaḥ
//
turaṃgaughair avatatā
vāraṇaiś ca mahājavaiḥ
anālakṣyā ciraṃ kālaṃ
tasmin kāle babhūva bhūḥ
//
sa yātvā dūram adhvānaṃ
supariśrāntavāhanaḥ
uvāca bharataḥ śrīmān
vasiṣṭhaṃ mantriṇāṃ varam
//
yādṛśaṃ lakṣyate rūpaṃ
yathā caiva śrutaṃ mayā
vyaktaṃ prāptāḥ sma taṃ deśaṃ
bharadvājo yam abravīt
//
ayaṃ giriś citrakūṭas
tathā mandākinī nadī
etat prakāśate dūrān
nīlameghanibhaṃ vanam
//
gireḥ sānūni ramyāṇi
citrakūṭasya samprati
vāraṇair avamṛdyante
māmakaiḥ parvatopamaiḥ
//
muñcanti kusumāny ete
nagāḥ parvatasānuṣu
nīlā ivātapāpāye
toyaṃ toyadharā ghanāḥ
//
kiṃnarācaritoddeśaṃ
paśya śatrughna parvatam
hayaiḥ samantād ākīrṇaṃ
makarair iva sāgaram
//
ete mṛgagaṇā bhānti
śīghravegāḥ pracoditāḥ
vāyupraviddhāḥ śaradi
megharājir ivāmbare
//
kurvanti kusumāpīḍāñ
śiraḥsu surabhīn amī
meghaprakāśaiḥ phalakair
dākṣiṇātyā yathā narāḥ
//
niṣkūjam iva bhūtvedaṃ
vanaṃ ghorapradarśanam
ayodhyeva janākīrṇā
samprati pratibhāti mā
//
khurair udīrito reṇur
divaṃ pracchādya tiṣṭhati
taṃ vahaty anilaḥ śīghraṃ
kurvann iva mama priyam
//
syandanāṃs turagopetān
sūtamukhyair adhiṣṭhitān
etān saṃpatataḥ śīghraṃ
paśya śatrughna kānane
//
etān vitrāsitān paśya
barhiṇaḥ priyadarśanān
etam āviśataḥ śailam
adhivāsaṃ patatriṇām
//
atimātram ayaṃ deśo
manojñaḥ pratibhāti mā
tāpasānāṃ nivāso 'yaṃ
vyaktaṃ svargapatho yathā
//
mṛgā mṛgībhiḥ sahitā
bahavaḥ pṛṣatā vane
manojñarūpā lakṣyante
kusumair iva citritāḥ
//
sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṃ
vicinvantu ca kānanam
yathā tau puruṣavyāghrau
dṛśyete rāmalakṣmaṇau
//
bharatasya vacaḥ śrutvā
puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ
viviśus tad vanaṃ śūrā
dhūmaṃ ca dadṛśus tataḥ
//
te samālokya dhūmāgram
ūcur bharatam āgatāḥ
nāmanuṣye bhavaty agnir
vyaktam atraiva rāghavau
//
atha nātra naravyāghrau
rājaputrau paraṃtapau
anye rāmopamāḥ santi
vyaktam atra tapasvinaḥ
//
tac chrutvā bharatas teṣāṃ
vacanaṃ sādhusaṃmatam
sainyān uvāca sarvāṃs tān
amitrabalamardanaḥ
//
yattā bhavantas tiṣṭhantu
neto gantavyam agrataḥ
aham eva gamiṣyāmi
sumantro gurur eva ca
//
evam uktās tataḥ sarve
tatra tasthuḥ samantataḥ
bharato yatra dhūmāgraṃ
tatra dṛṣṭiṃ samādadhāt
//
vyavasthitā yā bharatena sā camūr
nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ
babhūva hṛṣṭā nacireṇa jānatī
priyasya rāmasya samāgamaṃ tadā
//
dīrghakāloṣitas tasmin
girau girivanapriyaḥ
vaidehyāḥ priyamākāṅkṣan
svaṃ ca cittaṃ vilobhayan
//
atha dāśarathiś citraṃ
citrakūṭam adarśayat
bhāryām amarasaṃkāśaḥ
śacīm iva puraṃdaraḥ
//
na rājyād bhraṃśanaṃ bhadre
na suhṛdbhir vinābhavaḥ
mano me bādhate dṛṣṭvā
ramaṇīyam imaṃ girim
//
paśyemam acalaṃ bhadre
nānādvijagaṇāyutam
śikharaiḥ kham ivodviddhair
dhātumadbhir vibhūṣitam
//
kecid rajatasaṃkāśāḥ
kecit kṣatajasaṃnibhāḥ
pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca
kecin maṇivaraprabhāḥ
//
puṣpārkaketakābhāś ca
kecij jyotīrasaprabhāḥ
virājante 'calendrasya
deśā dhātuvibhūṣitāḥ
//
nānāmṛgagaṇadvīpi
tarakṣvṛkṣagaṇair vṛtaḥ
aduṣṭair bhāty ayaṃ śailo
bahupakṣisamākulaḥ
//
āmrajambvasanair lodhraiḥ
priyālaiḥ panasair dhavaiḥ
aṅkolair bhavyatiniśair
bilvatindukaveṇubhiḥ
//
kāśmaryariṣṭavaraṇair
madhūkais tilakais tathā
badaryāmalakair nīpair
vetradhanvanabījakaiḥ
//
puṣpavadbhiḥ phalopetaiś
chāyāvadbhir manoramaiḥ
evamādibhir ākīrṇaḥ
śriyaṃ puṣyaty ayaṃ giriḥ
//
śailaprastheṣu ramyeṣu
paśyemān kāmaharṣaṇān
kiṃnarān dvaṃdvaśo bhadre
ramamāṇān manasvinaḥ
//
śākhāvasaktān khaḍgāṃś ca
pravarāṇy ambarāṇi ca
paśya vidyādharastrīṇāṃ
krīḍoddeśān manoramān
//
jalaprapātair udbhedair
nisyandaiś ca kvacit kvacit
sravadbhir bhāty ayaṃ śailaḥ
sravan mada iva dvipaḥ
//
guhāsamīraṇo gandhān
nānāpuṣpabhavān vahan
ghrāṇatarpaṇam abhyetya
kaṃ naraṃ na praharṣayet
//
yadīha śarado 'nekās
tvayā sārdham anindite
lakṣmaṇena ca vatsyāmi
na māṃ śokaḥ pradhakṣyati
//
bahupuṣpaphale ramye
nānādvijagaṇāyute
vicitraśikhare hy asmin
ratavān asmi bhāmini
//
anena vanavāsena
mayā prāptaṃ phaladvayam
pituś cānṛṇatā dharme
bharatasya priyaṃ tathā
//
vaidehi ramase kaccic
citrakūṭe mayā saha
paśyantī vividhān bhāvān
manovākkāyasaṃyatān
//
idam evāmṛtaṃ prāhū
rājñāṃ rājarṣayaḥ pare
vanavāsaṃ bhavārthāya
pretya me prapitāmahāḥ
//
śilāḥ śailasya śobhante
viśālāḥ śataśo 'bhitaḥ
bahulā bahulair varṇair
nīlapītasitāruṇaiḥ
//
niśi bhānty acalendrasya
hutāśanaśikhā iva
oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā
bhrājamānāḥ sahasraśaḥ
//
kecit kṣayanibhā deśāḥ
kecid udyānasaṃnibhāḥ
kecid ekaśilā bhānti
parvatasyāsya bhāmini
//
bhittveva vasudhāṃ bhāti
citrakūṭaḥ samutthitaḥ
citrakūṭasya kūṭo 'sau
dṛśyate sarvataḥ śivaḥ
//
kuṣṭhapuṃnāgatagara
bhūrjapatrottarachadān
kāmināṃ svāstarān paśya
kuśeśayadalāyutān
//
mṛditāś cāpaviddhāś ca
dṛśyante kamalasrajaḥ
kāmibhir vanite paśya
phalāni vividhāni ca
//
vasvaukasārāṃ nalinīm
atyetīvottarān kurūn
parvataś citrakūṭo 'sau
bahumūlaphalodakaḥ
//
imaṃ tu kālaṃ vanite vijahrivāṃs
tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca
ratiṃ prapatsye kuladharmavardhinīṃ
satāṃ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ
//
atha śailād viniṣkramya
maithilīṃ kosaleśvaraḥ
adarśayac chubhajalāṃ
ramyāṃ mandākinīṃ nadīm
//
abravīc ca varārohāṃ
cārucandranibhānanām
videharājasya sutāṃ
rāmo rājīvalocanaḥ
//
vicitrapulināṃ ramyāṃ
haṃsasārasasevitām
kusumair upasaṃpannāṃ
paśya mandākinīṃ nadīm
//
nānāvidhais tīraruhair
vṛtāṃ puṣpaphaladrumaiḥ
rājantīṃ rājarājasya
nalinīm iva sarvataḥ
//
mṛgayūthanipītāni
kaluṣāmbhāṃsi sāmpratam
tīrthāni ramaṇīyāni
ratiṃ saṃjanayanti me
//
jaṭājinadharāḥ kāle
valkalottaravāsasaḥ
ṛṣayas tv avagāhante
nadīṃ mandākinīṃ priye
//
ādityam upatiṣṭhante
niyamād ūrdhvabāhavaḥ
ete 'pare viśālākṣi
munayaḥ saṃśitavratāḥ
//
mārutoddhūtaśikharaiḥ
pranṛtta iva parvataḥ
pādapaiḥ pattrapuṣpāṇi
sṛjadbhir abhito nadīm
//
kaccin maṇinikāśodāṃ
kaccit pulinaśālinīm
kaccit siddhajanākīrṇāṃ
paśya mandākinīṃ nadīm
//
nirdhūtān vāyunā paśya
vitatān puṣpasaṃcayān
poplūyamānān aparān
paśya tvaṃ jalamadhyagān
//
tāṃś cātivalguvacaso
rathāṅgāhvayanā dvijāḥ
adhirohanti kalyāṇi
niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ
//
darśanaṃ citrakūṭasya
mandākinyāś ca śobhane
adhikaṃ puravāsāc ca
manye ca tava darśanāt
//
vidhūtakaluṣaiḥ siddhais
tapodamaśamānvitaiḥ
nityavikṣobhitajalāṃ
vigāhasva mayā saha
//
sakhīvac ca vigāhasva
sīte mandākinīm imām
kamalāny avamajjantī
puṣkarāṇi ca bhāmini
//
tvaṃ paurajanavad vyālān
ayodhyām iva parvatam
manyasva vanite nityaṃ
sarayūvad imāṃ nadīm
//
lakṣmaṇaś caiva dharmātmā
mannideśe vyavasthitaḥ
tvaṃ cānukūlā vaidehi
prītiṃ janayatho mama
//
upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ
madhumūlaphalāśanaḥ
nāyodhyāyai na rājyāya
spṛhaye 'dya tvayā saha
//
imāṃ hi ramyāṃ gajayūthalolitāṃ
nipītatoyāṃ gajasiṃhavānaraiḥ
supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṃkṛtāṃ
na so 'sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī
//
itīva rāmo bahusaṃgataṃ vacaḥ
priyāsahāyaḥ saritaṃ prati bruvan
cacāra ramyaṃ nayanāñjanaprabhaṃ
sa citrakūṭaṃ raghuvaṃśavardhanaḥ
//
tathā tatrāsatas tasya
bharatasyopayāyinaḥ
sainyareṇuś ca śabdaś ca
prādurāstāṃ nabhaḥspṛśau
//
etasminn antare trastāḥ
śabdena mahatā tataḥ
arditā yūthapā mattāḥ
sayūthā dudruvur diśaḥ
//
sa taṃ sainyasamudbhūtaṃ
śabdaṃ śuśrava rāghavaḥ
tāṃś ca vipradrutān sarvān
yūthapān anvavaikṣata
//
tāṃś ca vidravato dṛṣṭvā
taṃ ca śrutvā sa niḥsvanam
uvāca rāmaḥ saumitriṃ
lakṣmaṇaṃ dīptatejasam
//
hanta lakṣmaṇa paśyeha
sumitrā suprajās tvayā
bhīmastanitagambhīras
tumulaḥ śrūyate svanaḥ
//
rājā vā rājamātro vā
mṛgayām aṭate vane
anyad vā śvāpadaṃ kiṃcit
saumitre jñātum arhasi
sarvam etad yathātattvam
acirāj jñātum arhasi
//
sa lakṣmaṇaḥ saṃtvaritaḥ
sālam āruhya puṣpitam
prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ
pūrvāṃ diśam avaikṣata
//
udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo
dadarśa mahatīṃ camūm
rathāśvagajasambādhāṃ
yattair yuktāṃ padātibhiḥ
//
tām aśvagajasampūrṇāṃ
rathadhvajavibhūṣitām
śaśaṃsa senāṃ rāmāya
vacanaṃ cedam abravīt
//
agniṃ saṃśamayatv āryaḥ
sītā ca bhajatāṃ guhām
sajyaṃ kuruṣva cāpaṃ ca
śarāṃś ca kavacaṃ tathā
//
taṃ rāmaḥ puruṣavyāghro
lakṣmaṇaṃ pratyuvāca ha
aṅgāvekṣasva saumitre
kasyaitāṃ manyase camūm
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇo vākyam abravīt
didhakṣann iva tāṃ senāṃ
ruṣitaḥ pāvako yathā
//
sampannaṃ rājyam icchaṃs tu
vyaktaṃ prāpyābhiṣecanam
āvāṃ hantuṃ samabhyeti
kaikeyyā bharataḥ sutaḥ
//
eṣa vai sumahāñ śrīmān
viṭapī saṃprakāśate
virājaty udgataskandhaḥ
kovidāradhvajo rathe
//
bhajanty ete yathākāmam
aśvān āruhya śīghragān
ete bhrājanti saṃhṛṣṭā
gajān āruhya sādinaḥ
//
gṛhītadhanuṣau cāvāṃ
giriṃ vīra śrayāvahe
api nau vaśam āgacchet
kovidāradhvajo raṇe
//
api drakṣyāmi bharataṃ
yatkṛte vyasanaṃ mahat
tvayā rāghava samprāptaṃ
sītayā ca mayā tathā
//
yannimittaṃ bhavān rājyāc
cyuto rāghava śāśvatāt
samprāpto 'yam arir vīra
bharato vadhya eva me
//
bharatasya vadhe doṣaṃ
nāhaṃ paśyāmi rāghava
pūrvāpakāriṇāṃ tyāge
na hy adharmo vidhīyate
etasmin nihate kṛtsnām
anuśādhi vasuṃdharām
//
adya putraṃ hataṃ saṃkhye
kaikeyī rājyakāmukā
mayā paśyet suduḥkhārtā
hastibhagnam iva drumam
//
kaikeyīṃ ca vadhiṣyāmi
sānubandhāṃ sabāndhavām
kaluṣeṇādya mahatā
medinī parimucyatām
//
adyemaṃ saṃyataṃ krodham
asatkāraṃ ca mānada
mokṣyāmi śatrusainyeṣu
kakṣeṣv iva hutāśanam
//
adyaitac citrakūṭasya
kānanaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
bhindañ śatruśarīrāṇi
kariṣye śoṇitokṣitam
//
śarair nirbhinnahṛdayān
kuñjarāṃs turagāṃs tathā
śvāpadāḥ parikarṣantu
narāṃś ca nihatān mayā
//
śarāṇāṃ dhanuṣaś cāham
anṛṇo 'smi mahāvane
sasainyaṃ bharataṃ hatvā
bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ
//
susaṃrabdhaṃ tu saumitriṃ
lakṣmaṇaṃ krodhamūrchitam
rāmas tu parisāntvyātha
vacanaṃ cedam abravīt
//
kim atra dhanuṣā kāryam
asinā vā sacarmaṇā
maheṣvāse mahāprājñe
bharate svayam āgate
//
prāptakālaṃ yad eṣo 'smān
bharato draṣṭum icchati
asmāsu manasāpy eṣa
nāhitaṃ kiṃcid ācaret
//
vipriyaṃ kṛtapūrvaṃ te
bharatena kadā na kim
īdṛśaṃ vā bhayaṃ te 'dya
bharataṃ yo 'tra śaṅkase
//
na hi te niṣṭhuraṃ vācyo
bharato nāpriyaṃ vacaḥ
ahaṃ hy apriyam uktaḥ syāṃ
bharatasyāpriye kṛte
//
kathaṃ nu putrāḥ pitaraṃ
hanyuḥ kasyāṃcid āpadi
bhrātā vā bhrātaraṃ hanyāt
saumitre prāṇam ātmanaḥ
//
yadi rājyasya hetos tvam
imāṃ vācaṃ prabhāṣase
vakṣyāmi bharataṃ dṛṣṭvā
rājyam asmai pradīyatām
//
ucyamāno hi bharato
mayā lakṣmaṇa tattvataḥ
rājyam asmai prayaccheti
bāḍham ity eva vakṣyati
//
tathokto dharmaśīlena
bhrātrā tasya hite rataḥ
lakṣmaṇaḥ praviveśeva
svāni gātrāṇi lajjayā
//
vrīḍitaṃ lakṣmaṇaṃ dṛṣṭvā
rāghavaḥ pratyuvāca ha
eṣa manye mahābāhur
ihāsmān draṣṭum āgataḥ
//
vanavāsam anudhyāya
gṛhāya pratineṣyati
imāṃ vāpy eṣa vaidehīm
atyantasukhasevinīm
//
etau tau saṃprakāśete
gotravantau manoramau
vāyuvegasamau vīra
javanau turagottamau
//
sa eṣa sumahākāyaḥ
kampate vāhinīmukhe
nāgaḥ śatruṃjayo nāma
vṛddhas tātasya dhīmataḥ
//
avatīrya tu sālāgrāt
tasmāt sa samitiṃjayaḥ
lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā
tasthau rāmasya pārśvataḥ
//
bharatenātha saṃdiṣṭā
sammardo na bhaved iti
samantāt tasya śailasya
senāvāsam akalpayat
//
adhyardham ikṣvākucamūr
yojanaṃ parvatasya sā
pārśve nyaviśad āvṛtya
gajavājirathākulā
//
sā citrakūṭe bharatena senā
dharmaṃ puraskṛtya vidhūya darpam
prasādanārthaṃ raghunandanasya
virocate nītimatā praṇītā
//
niveśya senāṃ tu vibhuḥ
padbhyāṃ pādavatāṃ varaḥ
abhigantuṃ sa kākutstham
iyeṣa guruvartakam
//
niviṣṭamātre sainye tu
yathoddeśaṃ vinītavat
bharato bhrātaraṃ vākyaṃ
śatrughnam idam abravīt
//
kṣipraṃ vanam idaṃ saumya
narasaṃghaiḥ samantataḥ
lubdhaiś ca sahitair ebhis
tvam anveṣitum arhasi
//
yāvan na rāmaṃ drakṣyāmi
lakṣmaṇaṃ vā mahābalam
vaidehīṃ vā mahābhāgāṃ
na me śāntir bhaviṣyati
//
yāvan na candrasaṃkāśaṃ
drakṣyāmi śubham ānanam
bhrātuḥ padmapalāśākṣaṃ
na me śāntir bhaviṣyati
//
yāvan na caraṇau bhrātuḥ
pārthivavyañjanānvitau
śirasā dhārayiṣyāmi
na me śāntir bhaviṣyati
//
yāvan na rājye rājyārhaḥ
pitṛpaitāmahe sthitaḥ
abhiṣekajalaklinno
na me śāntir bhaviṣyati
//
kṛtakṛtyā mahābhāgā
vaidehī janakātmajā
bhartāraṃ sāgarāntāyāḥ
pṛthivyā yānugacchati
//
subhagaś citrakūṭo 'sau
girirājopamo giriḥ
yasmin vasati kākutsthaḥ
kubera iva nandane
//
kṛtakāryam idaṃ durgaṃ
vanaṃ vyālaniṣevitam
yad adhyāste mahātejā
rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
//
evam uktvā mahātejā
bharataḥ puruṣarṣabhaḥ
padbhyām eva mahātejāḥ
praviveśa mahad vanam
//
sa tāni drumajālāni
jātāni girisānuṣu
puṣpitāgrāṇi madhyena
jagāma vadatāṃ varaḥ
//
sa gireś citrakūṭasya
sālam āsādya puṣpitam
rāmāśramagatasyāgner
dadarśa dhvajam ucchritam
//
taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān
mumoda sahabāndhavaḥ
atra rāma iti jñātvā
gataḥ pāram ivāmbhasaḥ
//
sa citrakūṭe tu girau niśāmya
rāmāśramaṃ puṇyajanopapannam
guhena sārdhaṃ tvarito jagāma
punar niveśyaiva camūṃ mahātmā
//
niviṣṭāyāṃ tu senāyām
utsuko bharatas tadā
jagāma bhrātaraṃ draṣṭuṃ
śatrughnam anudarśayan
//
ṛṣiṃ vasiṣṭhaṃ saṃdiśya
mātṝn me śīghram ānaya
iti tvaritam agre sa
jagāma guruvatsalaḥ
//
sumantras tv api śatrughnam
adūrād anvapadyata
rāmadarśanajas tarṣo
bharatasyeva tasya ca
//
gacchann evātha bharatas
tāpasālayasaṃsthitām
bhrātuḥ parṇakuṭīṃ śrīmān
uṭajaṃ ca dadarśa ha
//
śālāyās tv agratas tasyā
dadarśa bharatas tadā
kāṣṭhāni cāvabhagnāni
puṣpāṇy avacitāni ca
//
dadarśa ca vane tasmin
mahataḥ saṃcayān kṛtān
mṛgāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca
karīṣaiḥ śītakāraṇāt
//
gacchan eva mahābāhur
dyutimān bharatas tadā
śatrughnaṃ cābravīd dhṛṣṭas
tān amātyāṃś ca sarvaśaḥ
//
manye prāptāḥ sma taṃ deśaṃ
bharadvājo yam abravīt
nātidūre hi manye 'haṃ
nadīṃ mandākinīm itaḥ
//
uccair baddhāni cīrāṇi
lakṣmaṇena bhaved ayam
abhijñānakṛtaḥ panthā
vikāle gantum icchatā
//
idaṃ codāttadantānāṃ
kuñjarāṇāṃ tarasvinām
śailapārśve parikrāntam
anyonyam abhigarjatām
//
yam evādhātum icchanti
tāpasāḥ satataṃ vane
tasyāsau dṛśyate dhūmaḥ
saṃkulaḥ kṛṣṇavartmanaḥ
//
atrāhaṃ puruṣavyāghraṃ
gurusatkārakāriṇam
āryaṃ drakṣyāmi saṃhṛṣṭo
maharṣim iva rāghavam
//
atha gatvā muhūrtaṃ tu
citrakūṭaṃ sa rāghavaḥ
mandākinīm anuprāptas
taṃ janaṃ cedam abravīt
//
jagatyāṃ puruṣavyāghra
āste vīrāsane rataḥ
janendro nirjanaṃ prāpya
dhin me janma sajīvitam
//
matkṛte vyasanaṃ prāpto
lokanātho mahādyutiḥ
sarvān kāmān parityajya
vane vasati rāghavaḥ
//
iti lokasamākruṣṭaḥ
pādeṣv adya prasādayan
rāmasya nipatiṣyāmi
sītāyāś ca punaḥ punaḥ
//
evaṃ sa vilapaṃs tasmin
vane daśarathātmajaḥ
dadarśa mahatīṃ puṇyāṃ
parṇaśālāṃ manoramām
//
sālatālāśvakarṇānāṃ
parṇair bahubhir āvṛtām
viśālāṃ mṛdubhis tīrṇāṃ
kuśair vedim ivādhvare
//
śakrāyudhanikāśaiś ca
kārmukair bhārasādhanaiḥ
rukmapṛṣṭhair mahāsāraiḥ
śobhitāṃ śatrubādhakaiḥ
//
arkaraśmipratīkāśair
ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ
śobhitāṃ dīptavadanaiḥ
sarpair bhogavatīm iva
//
mahārajatavāsobhyām
asibhyāṃ ca virājitām
rukmabinduvicitrābhyāṃ
carmabhyāṃ cāpi śobhitām
//
godhāṅgulitrair āsaktaiś
citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ
arisaṃghair anādhṛṣyāṃ
mṛgaiḥ siṃhaguhām iva
//
prāgudaksravaṇāṃ vediṃ
viśālāṃ dīptapāvakām
dadarśa bharatas tatra
puṇyāṃ rāmaniveśane
//
nirīkṣya sa muhūrtaṃ tu
dadarśa bharato gurum
uṭaje rāmam āsīnaṃ
jaṭāmaṇḍaladhāriṇam
//
taṃ tu kṛṣṇājinadharaṃ
cīravalkalavāsasam
dadarśa rāmam āsīnam
abhitaḥ pāvakopamam
//
siṃhaskandhaṃ mahābāhuṃ
puṇḍarīkanibhekṣaṇam
pṛthivyāḥ sagarāntāyā
bhartāraṃ dharmacāriṇam
//
upaviṣṭaṃ mahābāhuṃ
brahmāṇam iva śāśvatam
sthaṇḍile darbhasaṃstīrṇe
sītayā lakṣmaṇena ca
//
taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān
duḥkhamohapariplutaḥ
abhyadhāvata dharmātmā
bharataḥ kaikayīsutaḥ
//
dṛṣṭvā ca vilalāpārto
bāṣpasaṃdigdhayā girā
aśaknuvan dhārayituṃ
dhairyād vacanam abravīt
//
yaḥ saṃsadi prakṛtibhir
bhaved yukta upāsitum
vanyair mṛgair upāsīnaḥ
so 'yam āste mamāgrajaḥ
//
vāsobhir bahusāhasrair
yo mahātmā purocitaḥ
mṛgājine so 'yam iha
pravaste dharmam ācaran
//
adhārayad yo vividhāś
citrāḥ sumanasas tadā
so 'yaṃ jaṭābhāram imaṃ
sahate rāghavaḥ katham
//
yasya yajñair yathādiṣṭair
yukto dharmasya saṃcayaḥ
śarīrakleśasambhūtaṃ
sa dharmaṃ parimārgate
//
candanena mahārheṇa
yasyāṅgam upasevitam
malena tasyāṅgam idaṃ
katham āryasya sevyate
//
mannimittam idaṃ duḥkhaṃ
prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ
dhig jīvitaṃ nṛśaṃsasya
mama lokavigarhitam
//
ity evaṃ vilapan dīnaḥ
prasvinnamukhapaṅkajaḥ
pādāv aprāpya rāmasya
papāta bharato rudan
//
duḥkhābhitapto bharato
rājaputro mahābalaḥ
uktvāryeti sakṛd dīnaṃ
punar novāca kiṃcana
//
bāṣpāpihitakaṇṭhaś ca
prekṣya rāmaṃ yaśasvinam
āryety evābhisaṃkruśya
vyāhartuṃ nāśakat tataḥ
//
śatrughnaś cāpi rāmasya
vavande caraṇau rudan
tāv ubhau sa samāliṅgya
rāmo 'py aśrūṇy avartayat
//
tataḥ sumantreṇa guhena caiva
samīyatū rājasutāv araṇye
divākaraś caiva niśākaraś ca
yathāmbare śukrabṛhaspatibhyām
//
tān pārthivān vāraṇayūthapābhān
samāgatāṃs tatra mahaty araṇye
vanaukasas te 'pi samīkṣya sarve
'py aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam
//
āghrāya rāmas taṃ mūrdhni
pariṣvajya ca rāghavaḥ
aṅke bharatam āropya
paryapṛcchat samāhitaḥ
//
kva nu te 'bhūt pitā tāta
yad araṇyaṃ tvam āgataḥ
na hi tvaṃ jīvatas tasya
vanam āgantum arhasi
//
cirasya bata paśyāmi
dūrād bharatam āgatam
duṣpratīkam araṇye 'smin
kiṃ tāta vanam āgataḥ
//
kaccid daśaratho rājā
kuśalī satyasaṃgaraḥ
rājasūyāśvamedhānām
āhartā dharmaniścayaḥ
//
sa kaccid brāhmaṇo vidvān
dharmanityo mahādyutiḥ
ikṣvākūṇām upādhyāyo
yathāvat tāta pūjyate
//
tāta kaccic ca kausalyā
sumitrā ca prajāvatī
sukhinī kaccid āryā ca
devī nandati kaikayī
//
kaccid vinayasampannaḥ
kulaputro bahuśrutaḥ
anasūyur anudraṣṭā
satkṛtas te purohitaḥ
//
kaccid agniṣu te yukto
vidhijño matimān ṛjuḥ
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca
kāle vedayate sadā
//
iṣvastravarasampannam
arthaśāstraviśāradam
sudhanvānam upādhyāyaṃ
kaccit tvaṃ tāta manyase
//
kaccid ātmasamāḥ śūrāḥ
śrutavanto jitendriyāḥ
kulīnāś ceṅgitajñāś ca
kṛtās te tāta mantriṇaḥ
//
mantro vijayamūlaṃ hi
rājñāṃ bhavati rāghava
susaṃvṛto mantradharair
amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ
//
kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi
kaccit kāle vibudhyase
kaccic cāpararātriṣu
cintayasy arthanaipuṇam
//
kaccin mantrayase naikaḥ
kaccin na bahubhiḥ saha
kaccit te mantrito mantro
rāṣṭraṃ na paridhāvati
//
kaccid arthaṃ viniścitya
laghumūlaṃ mahodayam
kṣipram ārabhase kartuṃ
na dīrghayasi rāghava
//
kaccit tu sukṛtāny eva
kṛtarūpāṇi vā punaḥ
vidus te sarvakāryāṇi
na kartavyāni pārthivāḥ
//
kaccin na tarkair yuktvā vā
ye cāpy aparikīrtitāḥ
tvayā vā tava vāmātyair
budhyate tāta mantritam
//
kaccit sahasrān mūrkhāṇām
ekam icchasi paṇḍitam
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu
kuryān niḥśreyasaṃ mahat
//
sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ
yady upāste mahīpatiḥ
atha vāpy ayutāny eva
nāsti teṣu sahāyatā
//
eko 'py amātyo medhāvī
śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ
rājānaṃ rājamātraṃ vā
prāpayen mahatīṃ śriyam
//
kaccin mukhyā mahatsv eva
madhyameṣu ca madhyamāḥ
jaghanyāś ca jaghanyeṣu
bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ
//
amātyān upadhātītān
pitṛpaitāmahāñ śucīn
śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ
niyojayasi karmasu
//
kaccit tvāṃ nāvajānanti
yājakāḥ patitaṃ yathā
ugrapratigrahītāraṃ
kāmayānam iva striyaḥ
//
upāyakuśalaṃ vaidyaṃ
bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam
śūram aiśvaryakāmaṃ ca
yo na hanti sa vadhyate
//
kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca
dhṛtimān matimāñ śuciḥ
kulīnaś cānuraktaś ca
dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ
//
balavantaś ca kaccit te
mukhyā yuddhaviśāradāḥ
dṛṣṭāpadānā vikrāntās
tvayā satkṛtya mānitāḥ
//
kaccid balasya bhaktaṃ ca
vetanaṃ ca yathocitam
samprāptakālaṃ dātavyaṃ
dadāsi na vilambase
//
kālātikramaṇe hy eva
bhaktavetanayor bhṛtāḥ
bhartuḥ kupyanti duṣyanti
so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ
//
kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ
kulaputrāḥ pradhānataḥ
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu
saṃtyajanti samāhitāḥ
//
kaccij jānapado vidvān
dakṣiṇaḥ pratibhānavān
yathoktavādī dūtas te
kṛto bharata paṇḍitaḥ
//
kaccid aṣṭādaśāny eṣu
svapakṣe daśa pañca ca
tribhis tribhir avijñātair
vetsi tīrthāni cārakaiḥ
//
kaccid vyapāstān ahitān
pratiyātāṃś ca sarvadā
durbalān anavajñāya
vartase ripusūdana
//
kaccin na lokāyatikān
brāhmaṇāṃs tāta sevase
anarthakuśalā hy ete
bālāḥ paṇḍitamāninaḥ
//
dharmaśāstreṣu mukhyeṣu
vidyamāneṣu durbudhāḥ
buddhimān vīkṣikīṃ prāpya
nirarthaṃ pravadanti te
//
vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam
asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ
satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ
hastyaśvarathasaṃkulām
//
brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ
svakarmanirataiḥ sadā
jitendriyair mahotsāhair
vṛtām āryaiḥ sahasraśaḥ
//
prāsādair vividhākārair
vṛtāṃ vaidyajanākulām
kaccit samuditāṃ sphītām
ayodhyāṃ parirakṣasi
//
kaccic caityaśatair juṣṭaḥ
suniviṣṭajanākulaḥ
devasthānaiḥ prapābhiś ca
taḍāgaiś copaśobhitaḥ
//
prahṛṣṭanaranārīkaḥ
samājotsavaśobhitaḥ
sukṛṣṭasīmā paśumān
hiṃsābhir parivarjitaḥ
//
adevamātṛko ramyaḥ
śvāpadaiḥ parivarjitaḥ
kaccij janapadaḥ sphītaḥ
sukhaṃ vasati rāghava
//
kaccit te dayitāḥ sarve
kṛṣigorakṣajīvinaḥ
vārttāyāṃ saṃśritas tāta
loko hi sukham edhate
//
teṣāṃ guptiparīhāraiḥ
kaccit te bharaṇaṃ kṛtam
rakṣyā hi rājñā dharmeṇa
sarve viṣayavāsinaḥ
//
kaccit striyaḥ sāntvayasi
kaccit tāś ca surakṣitāḥ
kaccin na śraddadhāsyāsāṃ
kaccid guhyaṃ na bhāṣase
//
kaccin nāgavanaṃ guptaṃ
kuñjarāṇāṃ ca tṛpyasi
kaccid darśayase nityaṃ
manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam
utthāyotthāya pūrvāhṇe
rājaputro mahāpathe
//
kaccit sarvāṇi durgāṇi
dhanadhānyāyudhodakaiḥ
yantraiś ca paripūrṇāni
tathā śilpidhanurdharaiḥ
//
āyas te vipulaḥ kaccit
kaccid alpataro vyayaḥ
apātreṣu na te kaccit
kośo gacchati rāghava
//
devatārthe ca pitrarthe
brāhmaṇābhyāgateṣu ca
yodheṣu mitravargeṣu
kaccid gacchati te vyayaḥ
//
kaccid āryo viśuddhātmā
kṣāritaś corakarmaṇā
apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair
na lobhād badhyate śuciḥ
//
gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca
kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ
kaccin na mucyate coro
dhanalobhān nararṣabha
//
vyasane kaccid āḍhyasya
durgatasya ca rāghava
arthaṃ virāgāḥ paśyanti
tavāmātyā bahuśrutāḥ
//
yāni mithyābhiśastānāṃ
patanty asrāṇi rāghava
tāni putrapaśūn ghnanti
prītyartham anuśāsataḥ
//
kaccid vṛddhāṃś ca bālāṃś ca
vaidyamukhyāṃś ca rāghava
dānena manasā vācā
tribhir etair bubhūṣase
//
kaccid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca
tāpasān devatātithīn
caityāṃś ca sarvān siddhārthān
brāhmaṇāṃś ca namasyasi
//
kaccid arthena vā dharmaṃ
dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ
ubhau vā prītilobhena
kāmena na vibādhase
//
kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca
kāmaṃ ca jayatāṃ vara
vibhajya kāle kālajña
sarvān bharata sevase
//
kaccit te brāhmaṇāḥ śarma
sarvaśāstrārthakovidāḥ
āśaṃsante mahāprājña
paurajānapadaiḥ saha
//
nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ
pramādaṃ dīrghasūtratām
adarśanaṃ jñānavatām
ālasyaṃ pañcavṛttitām
//
ekacintanam arthānām
anarthajñaiś ca mantraṇam
niścitānām anārambhaṃ
mantrasyāparirakṣaṇam
//
maṅgalasyāprayogaṃ ca
pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ
kaccit tvaṃ varjayasy etān
rājadoṣāṃś caturdaśa
//
kaccit svādukṛtaṃ bhojyam
eko nāśnāsi rāghava
kaccid āśaṃsamānebhyo
mitrebhyaḥ samprayacchasi
//
rāmasya vacanaṃ śrutvā
bharataḥ pratyuvāca ha
kiṃ me dharmād vihīnasya
rājadharmaḥ kariṣyati
//
śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ
sthito 'smāsu nararṣabha
jyeṣṭhaputre sthite rājan
na kanīyān bhaven nṛpaḥ
//
sa samṛddhāṃ mayā sārdham
ayodhyāṃ gaccha rāghava
abhiṣecaya cātmānaṃ
kulasyāsya bhavāya naḥ
//
rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur
devatve saṃmato mama
yasya dharmārthasahitaṃ
vṛttam āhur amānuṣam
//
kekayasthe ca mayi tu
tvayi cāraṇyam āśrite
divam ārya gato rājā
yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ
//
uttiṣṭha puruṣavyāghra
kriyatām udakaṃ pituḥ
ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ
pūrvam eva kṛtodakau
//
priyeṇa kila dattaṃ hi
pitṛlokeṣu rāghava
akṣayyaṃ bhavatīty āhur
bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ
//
tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ
pitur maraṇasaṃhitām
rāghavo bharatenoktāṃ
babhūva gatacetanaḥ
//
vāgvajraṃ bharatenoktam
amanojñaṃ paraṃtapaḥ
pragṛhya bāhū rāmo vai
puṣpitāgro yathā drumaḥ
vane paraśunā kṛttas
tathā bhuvi papāta ha
//
tathā hi patitaṃ rāmaṃ
jagatyāṃ jagatīpatim
kūlaghātapariśrāntaṃ
prasuptam iva kuñjaram
//
bhrātaras te maheṣvāsaṃ
sarvataḥ śokakarśitam
rudantaḥ saha vaidehyā
siṣicuḥ salilena vai
//
sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā
netrābhyām āsram utsṛjan
upākrāmata kākutsthaḥ
kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum
//
kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ
durjātena mahātmanaḥ
yo mṛto mama śokena
na mayā cāpi saṃskṛtaḥ
//
aho bharata siddhārtho
yena rājā tvayānagha
śatrugheṇa ca sarveṣu
pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ
//
niṣpradhānām anekāgrāṃ
narendreṇa vinākṛtām
nivṛttavanavāso 'pi
nāyodhyāṃ gantum utsahe
//
samāptavanavāsaṃ mām
ayodhyāyāṃ paraṃtapa
ko nu śāsiṣyati punas
tāte lokāntaraṃ gate
//
purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ
pitā yāny āha sāntvayan
vākyāni tāni śroṣyāmi
kutaḥ karṇasukhāny aham
//
evam uktvā sa bharataṃ
bhāryām abhyetya rāghavaḥ
uvāca śokasaṃtaptaḥ
pūrṇacandranibhānanām
//
sīte mṛtas te śvaśuraḥ
pitrā hīno 'si lakṣmaṇa
bharato duḥkham ācaṣṭe
svargataṃ pṛthivīpatim
//
sāntvayitvā tu tāṃ rāmo
rudantīṃ janakātmajām
uvāca lakṣmaṇaṃ tatra
duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ
//
ānayeṅgudīpiṇyākaṃ
cīram āhara cottaram
jalakriyārthaṃ tātasya
gamiṣyāmi mahātmanaḥ
//
sītā purastād vrajatu
tvam enām abhito vraja
ahaṃ paścād gamiṣyāmi
gatir hy eṣā sudāruṇā
//
tato nityānugas teṣāṃ
viditātmā mahāmatiḥ
mṛdur dāntaś ca śāntaś ca
rāme ca dṛḍhabhaktimān
//
sumantras tair nṛpasutaiḥ
sārdham āśvāsya rāghavam
avātārayad ālambya
nadīṃ mandākinīṃ śivām
//
te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād
upāgamya yaśasvinaḥ
nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ
sadā puṣpitakānanām
//
śīghrasrotasam āsādya
tīrthaṃ śivam akardamam
siṣicus tūdakaṃ rājñe
tata etad bhavatv iti
//
pragṛhya ca mahīpālo
jalapūritam añjalim
diśaṃ yāmyām abhimukho
rudan vacanam abravīt
//
etat te rājaśārdūla
vimalaṃ toyam akṣayam
pitṛlokagatasyādya
maddattam upatiṣṭhatu
//
tato mandākinītīrāt
pratyuttīrya sa rāghavaḥ
pituś cakāra tejasvī
nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha
//
aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ
piṇyākaṃ darbhasaṃstare
nyasya rāmaḥ suduḥkhārto
rudan vacanam abravīt
//
idaṃ bhuṅkṣva mahārāja
prīto yadaśanā vayam
yadannaḥ puruṣo bhavati
tadannās tasya devatāḥ
//
tatas tenaiva mārgeṇa
pratyuttīrya nadītaṭāt
āruroha naravyāghro
ramyasānuṃ mahīdharam
//
tataḥ parṇakuṭīdvāram
āsādya jagatīpatiḥ
parijagrāha pāṇibhyām
ubhau bharatalakṣmaṇau
//
teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt
pratiśrutkābhavad girau
bhrātṝṇāṃ saha vaidehyā
siṃhānāṃ nardatām iva
//
vijñāya tumulaṃ śabdaṃ
trastā bharatasainikāḥ
abruvaṃś cāpi rāmeṇa
bharataḥ saṃgato dhruvam
teṣām eva mahāñ śabdaḥ
śocatāṃ pitaraṃ mṛtam
//
atha vāsān parityajya
taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam
apy ekamanaso jagmur
yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ
//
hayair anye gajair anye
rathair anye svalaṃkṛtaiḥ
sukumārās tathaivānye
padbhir eva narā yayuḥ
//
aciraproṣitaṃ rāmaṃ
ciraviproṣitaṃ yathā
draṣṭukāmo janaḥ sarvo
jagāma sahasāśramam
//
bhrātṝṇāṃ tvaritās te tu
draṣṭukāmāḥ samāgamam
yayur bahuvidhair yānaiḥ
khuranemisamākulaiḥ
//
sā bhūmir bahubhir yānaiḥ
khuranemisamāhatā
mumoca tumulaṃ śabdaṃ
dyaur ivābhrasamāgame
//
tena vitrāsitā nāgāḥ
kareṇuparivāritāḥ
āvāsayanto gandhena
jagmur anyad vanaṃ tataḥ
//
varāhamṛgasiṃhāś ca
mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ
vyāghragokarṇagavayā
vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha
//
rathāṅgasāhvā natyūhā
haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ
tathā puṃskokilāḥ krauñcā
visaṃjñā bhejire diśaḥ
//
tena śabdena vitrastair
ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam
manuṣyair āvṛtā bhūmir
ubhayaṃ prababhau tadā
//
tān narān bāṣpapūrṇākṣān
samīkṣyātha suduḥkhitān
paryaṣvajata dharmajñaḥ
pitṛvan mātṛvac ca saḥ
//
sa tatra kāṃścit pariṣasvaje narān
narāś ca kecit tu tam abhyavādayan
cakāra sarvān savayasyabāndhavān
yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ
//
tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ
bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ
guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ
mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve
//
vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā
dārān daśarathasya ca
abhicakrāma taṃ deśaṃ
rāmadarśanatarṣitaḥ
//
rājapatnyaś ca gacchantyo
mandaṃ mandākinīṃ prati
dadṛśus tatra tat tīrthaṃ
rāmalakṣmaṇasevitam
//
kausalyā bāṣpapūrṇena
mukhena pariśuṣyatā
sumitrām abravīd dīnā
yāś cānyā rājayoṣitaḥ
//
idaṃ teṣām anāthānāṃ
kliṣṭam akliṣṭakarmaṇām
vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ
ye te nirviṣayīkṛtāḥ
//
itaḥ sumitre putras te
sadā jalam atandritaḥ
svayaṃ harati saumitrir
mama putrasya kāraṇāt
//
dakṣiṇāgreṣu darbheṣu
sā dadarśa mahītale
pitur iṅgudīpiṇyākaṃ
nyastam āyatalocanā
//
taṃ bhūmau pitur ārtena
nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā
uvāca devī kausalyā
sarvā daśarathastriyaḥ
//
idam ikṣvākunāthasya
rāghavasya mahātmanaḥ
rāghaveṇa pitur dattaṃ
paśyataitad yathāvidhi
//
tasya devasamānasya
pārthivasya mahātmanaḥ
naitad aupayikaṃ manye
bhuktabhogasya bhojanam
//
caturantāṃ mahīṃ bhuktvā
mahendrasadṛśo vibhuḥ
katham iṅgudīpiṇyākaṃ
sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ
//
ato duḥkhataraṃ loke
na kiṃcit pratibhāti mā
yatra rāmaḥ pitur dadyād
iṅgudīkṣodam ṛddhimān
//
rāmeṇeṅgudīpiṇyākaṃ
pitur dattaṃ samīkṣya me
kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ
na sphoṭati sahasradhā
//
evam ārtāṃ sapatnyas tā
jagmur āśvāsya tāṃ tadā
dadṛśuś cāśrame rāmaṃ
svargāc cyutam ivāmaram
//
sarvabhogaiḥ parityaktaṃ
rāmaṃ samprekṣya mātaraḥ
ārtā mumucur aśrūṇi
sasvaraṃ śokakarśitāḥ
//
tāsāṃ rāmaḥ samutthāya
jagrāha caraṇāñ śubhān
mātṝṇāṃ manujavyāghraḥ
sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ
//
tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair
mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ
pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād
rāmasyāyatalocanāḥ
//
saumitrir api tāḥ sarvā
mātṝn samprekṣya duḥkhitaḥ
abhyavādayatāsaktaṃ
śanai rāmād anantaram
//
yathā rāme tathā tasmin
sarvā vavṛtire striyaḥ
vṛttiṃ daśarathāj jāte
lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe
//
sītāpi caraṇāṃs tāsām
upasaṃgṛhya duḥkhitā
śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī
sā babhūvāgrataḥ sthitā
//
tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ
mātā duhitaraṃ yathā
vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ
kausalyā vākyam abravīt
//
videharājasya sutā
snuṣā daśarathasya ca
rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ
samprāptā nirjane vane
//
padmam ātapasaṃtaptaṃ
parikliṣṭam ivotpalam
kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ
kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ
//
mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko
dahaty agnir ivāśrayam
bhṛśaṃ manasi vaidehi
vyasanāraṇisambhavaḥ
//
bruvantyām evam ārtāyāṃ
jananyāṃ bharatāgrajaḥ
pādāv āsādya jagrāha
vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ
//
purohitasyāgnisamasya tasya vai
bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ
pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ
sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ
//
tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ
purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ
janena dharmajñatamena dharmavān
upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam
//
upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs
tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam
śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir
yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim
//
kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ
praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati
itīva tasyāryajanasya tattvato
babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā
//
sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo
mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ
vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare
yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ
//
taṃ tu rāmaḥ samāśvāsya
bhrātaraṃ guruvatsalam
lakṣmaṇena saha bhrātrā
praṣṭuṃ samupacakrame
//
kim etad iccheyam ahaṃ
śrotuṃ pravyāhṛtaṃ tvayā
yasmāt tvam āgato deśam
imaṃ cīrajaṭājinī
//
yannimittam imaṃ deśaṃ
kṛṣṇājinajaṭādharaḥ
hitvā rājyaṃ praviṣṭas tvaṃ
tat sarvaṃ vaktum arhasi
//
ity uktaḥ kekayīputraḥ
kākutsthena mahātmanā
pragṛhya balavad bhūyaḥ
prāñjalir vākyam abravīt
//
āryaṃ tātaḥ parityajya
kṛtvā karma suduṣkaram
gataḥ svargaṃ mahābāhuḥ
putraśokābhipīḍitaḥ
//
striyā niyuktaḥ kaikeyyā
mama mātrā paraṃtapa
cakāra sumahat pāpam
idam ātmayaśoharam
//
sā rājyaphalam aprāpya
vidhavā śokakarśitā
patiṣyati mahāghore
niraye jananī mama
//
tasya me dāsabhūtasya
prasādaṃ kartum arhasi
abhiṣiñcasva cādyaiva
rājyena maghavān iva
//
imāḥ prakṛtayaḥ sarvā
vidhavā mātaraś ca yāḥ
tvatsakāśam anuprāptāḥ
prasādaṃ kartum arhasi
//
tadānupūrvyā yuktaṃ ca
yuktaṃ cātmani mānada
rājyaṃ prāpnuhi dharmeṇa
sakāmān suhṛdaḥ kuru
//
bhavatv avidhavā bhūmiḥ
samagrā patinā tvayā
śaśinā vimaleneva
śāradī rajanī yathā
//
ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṃ
śirasā yācito mayā
bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya
prasādaṃ kartum arhasi
//
tad idaṃ śāśvataṃ pitryaṃ
sarvaṃ sacivamaṇḍalam
pūjitaṃ puruṣavyāghra
nātikramitum utsahe
//
evam uktvā mahābāhuḥ
sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ
rāmasya śirasā pādau
jagrāha bharataḥ punaḥ
//
taṃ mattam iva mātaṃgaṃ
niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ
bhrātaraṃ bharataṃ rāmaḥ
pariṣvajyedam abravīt
//
kulīnaḥ sattvasampannas
tejasvī caritavrataḥ
rājyahetoḥ kathaṃ pāpam
ācaret tvadvidho janaḥ
//
na doṣaṃ tvayi paśyāmi
sūkṣmam apy arisūdana
na cāpi jananīṃ bālyāt
tvaṃ vigarhitum arhasi
//
yāvat pitari dharmajña
gauravaṃ lokasatkṛte
tāvad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha
jananyām api gauravam
//
etābhyāṃ dharmaśīlābhyāṃ
vanaṃ gaccheti rāghava
mātāpitṛbhyām ukto 'haṃ
katham anyat samācare
//
tvayā rājyam ayodhyāyāṃ
prāptavyaṃ lokasatkṛtam
vastavyaṃ daṇḍakāraṇye
mayā valkalavāsasā
//
evaṃ kṛtvā mahārājo
vibhāgaṃ lokasaṃnidhau
vyādiśya ca mahātejā
divaṃ daśaratho gataḥ
//
sa ca pramāṇaṃ dharmātmā
rājā lokagurus tava
pitrā dattaṃ yathābhāgam
upabhoktuṃ tvam arhasi
//
caturdaśa samāḥ saumya
daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
upabhokṣye tv ahaṃ dattaṃ
bhāgaṃ pitrā mahātmanā
//
yad abravīn māṃ naralokasatkṛtaḥ
pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ
tad eva manye paramātmano hitaṃ
na sarvalokeśvarabhāvam avyayam
//
tataḥ puruṣasiṃhānāṃ
vṛtānāṃ taiḥ suhṛdgaṇaiḥ
śocatām eva rajanī
duḥkhena vyatyavartata
//
rajanyāṃ suprabhātāyāṃ
bhrātaras te suhṛdvṛtāḥ
mandākinyāṃ hutaṃ japyaṃ
kṛtvā rāmam upāgaman
//
tūṣṇīṃ te samupāsīnā
na kaścit kiṃcid abravīt
bharatas tu suhṛnmadhye
rāmaṃ vacanam abravīt
//
sāntvitā māmikā mātā
dattaṃ rājyam idaṃ mama
tad dadāmi tavaivāhaṃ
bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam
//
mahatevāmbuvegena
bhinnaḥ setur jalāgame
durāvāraṃ tvadanyena
rājyakhaṇḍam idaṃ mahat
//
gatiṃ khara ivāśvasya
tārkṣyasyeva patatriṇaḥ
anugantuṃ na śaktir me
gatiṃ tava mahīpate
//
sujīvaṃ nityaśas tasya
yaḥ parair upajīvyate
rāma tena tu durjīvaṃ
yaḥ parān upajīvati
//
yathā tu ropito vṛkṣaḥ
puruṣeṇa vivardhitaḥ
hrasvakena durāroho
rūḍhaskandho mahādrumaḥ
//
sa yadā puṣpito bhūtvā
phalāni na vidarśayet
sa tāṃ nānubhavet prītiṃ
yasya hetoḥ prabhāvitaḥ
//
eṣopamā mahābāho
tvam arthaṃ vettum arhasi
yadi tvam asmān ṛṣabho
bhartā bhṛtyān na śādhi hi
//
śreṇayas tvāṃ mahārāja
paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ
pratapantam ivādityaṃ
rājye sthitam ariṃdamam
//
tavānuyāne kākutstha
mattā nardantu kuñjarāḥ
antaḥpuragatā nāryo
nandantu susamāhitāḥ
//
tasya sādhv ity amanyanta
nāgarā vividhā janāḥ
bharatasya vacaḥ śrutvā
rāmaṃ pratyanuyācataḥ
//
tam evaṃ duḥkhitaṃ prekṣya
vilapantaṃ yaśasvinam
rāmaḥ kṛtātmā bharataṃ
samāśvāsayad ātmavān
//
nātmanaḥ kāmakāro 'sti
puruṣo 'yam anīśvaraḥ
itaś cetarataś cainaṃ
kṛtāntaḥ parikarṣati
//
sarve kṣayāntā nicayāḥ
patanāntāḥ samucchrayāḥ
saṃyogā viprayogāntā
maraṇāntaṃ ca jīvitam
//
yathā phalānāṃ pakvānāṃ
nānyatra patanād bhayam
evaṃ narasya jātasya
nānyatra maraṇād bhayam
//
yathāgāraṃ dṛḍhasthūṇaṃ
jīrṇaṃ bhūtvāvasīdati
tathāvasīdanti narā
jarāmṛtyuvaśaṃ gatāḥ
//
ahorātrāṇi gacchanti
sarveṣāṃ prāṇinām iha
āyūṃṣi kṣapayanty āśu
grīṣme jalam ivāṃśavaḥ
//
ātmānam anuśoca tvaṃ
kim anyam anuśocasi
āyus te hīyate yasya
sthitasya ca gatasya ca
//
sahaiva mṛtyur vrajati
saha mṛtyur niṣīdati
gatvā sudīrgham adhvānaṃ
saha mṛtyur nivartate
//
gātreṣu valayaḥ prāptāḥ
śvetāś caiva śiroruhāḥ
jarayā puruṣo jīrṇaḥ
kiṃ hi kṛtvā prabhāvayet
//
nandanty udita āditye
nandanty astam ite ravau
ātmano nāvabudhyante
manuṣyā jīvitakṣayam
//
hṛṣyanty ṛtumukhaṃ dṛṣṭvā
navaṃ navam ihāgatam
ṛtūnāṃ parivartena
prāṇināṃ prāṇasaṃkṣayaḥ
//
yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca
sameyātāṃ mahārṇave
sametya ca vyapeyātāṃ
kālam āsādya kaṃcana
//
evaṃ bhāryāś ca putrāś ca
jñātayaś ca vasūni ca
sametya vyavadhāvanti
dhruvo hy eṣāṃ vinābhavaḥ
//
nātra kaścid yathā bhāvaṃ
prāṇī samabhivartate
tena tasmin na sāmarthyaṃ
pretasyāsty anuśocataḥ
//
yathā hi sārthaṃ gacchantaṃ
brūyāt kaścit pathi sthitaḥ
aham apy āgamiṣyāmi
pṛṣṭhato bhavatām iti
//
evaṃ pūrvair gato mārgaḥ
pitṛpaitāmaho dhruvaḥ
tam āpannaḥ kathaṃ śoced
yasya nāsti vyatikramaḥ
//
vayasaḥ patamānasya
srotaso vānivartinaḥ
ātmā sukhe niyoktavyaḥ
sukhabhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ
//
dharmātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ
kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ
dhūtapāpo gataḥ svargaṃ
pitā naḥ pṛthivīpatiḥ
//
bhṛtyānāṃ bharaṇāt samyak
prajānāṃ paripālanāt
arthādānāc ca dhārmeṇa
pitā nas tridivaṃ gataḥ
//
iṣṭvā bahuvidhair yajñair
bhogāṃś cāvāpya puṣkalān
uttamaṃ cāyur āsādya
svar gataḥ pṛthivīpatiḥ
//
sa jīrṇaṃ mānuṣaṃ dehaṃ
parityajya pitā hi naḥ
daivīm ṛddhim anuprāpto
brahmalokavihāriṇīm
//
taṃ tu naivaṃvidhaḥ kaścit
prājñaḥ śocitum arhati
tvadvidho yadvidhaś cāpi
śrutavān buddhimattaraḥ
//
ete bahuvidhāḥ śokā
vilāparudite tathā
varjanīyā hi dhīreṇa
sarvāvasthāsu dhīmatā
//
sa svastho bhava mā śoco
yātvā cāvasa tāṃ purīm
tathā pitrā niyukto 'si
vaśinā vadatāṃ vara
//
yatrāham api tenaiva
niyuktaḥ puṇyakarmaṇā
tatraivāhaṃ kariṣyāmi
pitur āryasya śāsanam
//
na mayā śāsanaṃ tasya
tyaktuṃ nyāyyam ariṃdama
tat tvayāpi sadā mānyaṃ
sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā
//
evam uktvā tu virate
rāme vacanam arthavat
uvāca bharataś citraṃ
dhārmiko dhārmikaṃ vacaḥ
//
ko hi syād īdṛśo loke
yādṛśas tvam ariṃdama
na tvāṃ pravyathayed duḥkhaṃ
prītir vā na praharṣayet
//
saṃmataś cāsi vṛddhānāṃ
tāṃś ca pṛcchasi saṃśayān
yathā mṛtas tathā jīvan
yathāsati tathā sati
//
yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt
paritapyeta kena saḥ
sa evaṃ vyasanaṃ prāpya
na viṣīditum arhati
//
amaropamasattvas tvaṃ
mahātmā satyasaṃgaraḥ
sarvajñaḥ sarvadarśī ca
buddhimāṃś cāsi rāghava
//
na tvām evaṃ guṇair yuktaṃ
prabhavābhavakovidam
aviṣahyatamaṃ duḥkham
āsādayitum arhati
//
proṣite mayi yat pāpaṃ
mātrā matkāraṇāt kṛtam
kṣudrayā tad aniṣṭaṃ me
prasīdatu bhavān mama
//
dharmabandhena baddho 'smi
tenemāṃ neha mātaram
hanmi tīvreṇa daṇḍena
daṇḍārhāṃ pāpakāriṇīm
//
kathaṃ daśarathāj jātaḥ
śuddhābhijanakarmaṇaḥ
jānan dharmam adharmiṣṭhaṃ
kuryāṃ karma jugupsitam
//
guruḥ kriyāvān vṛddhaś ca
rājā pretaḥ piteti ca
tātaṃ na parigarheyaṃ
daivataṃ ceti saṃsadi
//
ko hi dharmārthayor hīnam
īdṛśaṃ karma kilbiṣam
striyāḥ priyacikīrṣuḥ san
kuryād dharmajña dharmavit
//
antakāle hi bhūtāni
muhyantīti purāśrutiḥ
rājñaivaṃ kurvatā loke
pratyakṣā sā śrutiḥ kṛtā
//
sādhvartham abhisaṃdhāya
krodhān mohāc ca sāhasāt
tātasya yad atikrāntaṃ
pratyāharatu tad bhavān
//
pitur hi samatikrāntaṃ
putro yaḥ sādhu manyate
tad apatyaṃ mataṃ loke
viparītam ato 'nyathā
//
tad apatyaṃ bhavān astu
mā bhavān duṣkṛtaṃ pituḥ
abhipattā kṛtaṃ karma
loke dhīravigarhitam
//
kaikeyīṃ māṃ ca tātaṃ ca
suhṛdo bāndhavāṃś ca naḥ
paurajānapadān sarvāṃs
trātu sarvam idaṃ bhavān
//
kva cāraṇyaṃ kva ca kṣātraṃ
kva jaṭāḥ kva ca pālanam
īdṛśaṃ vyāhataṃ karma
na bhavān kartum arhati
//
atha kleśajam eva tvaṃ
dharmaṃ caritum icchasi
dharmeṇa caturo varṇān
pālayan kleśam āpnuhi
//
caturṇām āśramāṇāṃ hi
gārhasthyaṃ śreṣṭham āśramam
āhur dharmajña dharmajñās
taṃ kathaṃ tyaktum arhasi
//
śrutena bālaḥ sthānena
janmanā bhavato hy aham
sa kathaṃ pālayiṣyāmi
bhūmiṃ bhavati tiṣṭhati
//
hīnabuddhiguṇo bālo
hīnaḥ sthānena cāpy aham
bhavatā ca vinā bhūto
na vartayitum utsahe
//
idaṃ nikhilam avyagraṃ
pitryaṃ rājyam akaṇṭakam
anuśādhi svadharmeṇa
dharmajña saha bāndhavaiḥ
//
ihaiva tvābhiṣiñcantu
dharmajña saha bāndhavaiḥ
ṛtvijaḥ savasiṣṭhāś ca
mantravan mantrakovidāḥ
//
abhiṣiktas tvam asmābhir
ayodhyāṃ pālane vraja
vijitya tarasā lokān
marudbhir iva vāsavaḥ
//
ṛṇāni trīṇy apākurvan
durhṛdaḥ sādhu nirdahan
suhṛdas tarpayan kāmais
tvam evātrānuśādhi mām
//
adyārya muditāḥ santu
suhṛdas te 'bhiṣecane
adya bhītāḥ pālayantāṃ
durhṛdas te diśo daśa
//
ākrośaṃ mama mātuś ca
pramṛjya puruṣarṣabha
adya tatra bhavantaṃ ca
pitaraṃ rakṣa kilbiṣāt
//
śirasā tvābhiyāce 'haṃ
kuruṣva karuṇāṃ mayi
bāndhaveṣu ca sarveṣu
bhūteṣv iva maheśvaraḥ
//
atha vā pṛṣṭhataḥ kṛtvā
vanam eva bhavān itaḥ
gamiṣyati gamiṣyāmi
bhavatā sārdham apy aham
//
tathāpi rāmo bharatena tāmyatā
prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ
na caiva cakre gamanāya sattvavān
matiṃ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ
//
tad adbhutaṃ sthairyam avekṣya rāghave
samaṃ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ
na yāty ayodhyām iti duḥkhito 'bhavat
sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ
//
tam ṛtvijo naigamayūthavallabhās
tathā visaṃjñāśrukalāś ca mātaraḥ
tathā bruvāṇaṃ bharataṃ pratuṣṭuvuḥ
praṇamya rāmaṃ ca yayācire saha
//
punar evaṃ bruvāṇaṃ tu
bharataṃ lakṣmaṇāgrajaḥ
pratyuvāca tataḥ śrīmāñ
jñātimadhye 'tisatkṛtaḥ
//
upapannam idaṃ vākyaṃ
yat tvam evam abhāṣathāḥ
jātaḥ putro daśarathāt
kaikeyyāṃ rājasattamāt
//
purā bhrātaḥ pitā naḥ sa
mātaraṃ te samudvahan
mātāmahe samāśrauṣīd
rājyaśulkam anuttamam
//
devāsure ca saṃgrāme
jananyai tava pārthivaḥ
samprahṛṣṭo dadau rājā
varam ārādhitaḥ prabhuḥ
//
tataḥ sā saṃpratiśrāvya
tava mātā yaśasvinī
ayācata naraśreṣṭhaṃ
dvau varau varavarṇinī
//
tava rājyaṃ naravyāghra
mama pravrājanaṃ tathā
tac ca rājā tathā tasyai
niyuktaḥ pradadau varam
//
tena pitrāham apy atra
niyuktaḥ puruṣarṣabha
caturdaśa vane vāsaṃ
varṣāṇi varadānikam
//
so 'haṃ vanam idaṃ prāpto
nirjanaṃ lakṣmaṇānvitaḥ
śītayā cāpratidvandvaḥ
satyavāde sthitaḥ pituḥ
//
bhavān api tathety eva
pitaraṃ satyavādinam
kartum arhati rājendraṃ
kṣipram evābhiṣecanāt
//
ṛṇān mocaya rājānaṃ
matkṛte bharata prabhum
pitaraṃ trāhi dharmajña
mātaraṃ cābhinandaya
//
śrūyate hi purā tāta
śrutir gītā yaśasvinī
gayena yajamānena
gayeṣv eva pitṝn prati
//
puṃnāmnā narakād yasmāt
pitaraṃ trāyate sutaḥ
tasmāt putra iti proktaḥ
pitṝn yat pāti vā sutaḥ
//
eṣṭavyā bahavaḥ putrā
guṇavanto bahuśrutāḥ
teṣāṃ vai samavetānām
api kaścid gayāṃ vrajet
//
evaṃ rājarṣayaḥ sarve
pratītā rājanandana
tasmāt trāhi naraśreṣṭha
pitaraṃ narakāt prabho
//
ayodhyāṃ gaccha bharata
prakṛtīr anurañjaya
śatrughnasahito vīra
saha sarvair dvijātibhiḥ
//
pravekṣye daṇḍakāraṇyam
aham apy avilambayan
ābhyāṃ tu sahito rājan
vaidehyā lakṣmaṇena ca
//
tvaṃ rājā bhava bharata svayaṃ narāṇāṃ
vanyānām aham api rājarāṇ mṛgāṇām
gaccha tvaṃ puravaram adya samprahṛṣṭaḥ
saṃhṛṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye
//
chāyāṃ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṃ
varṣatraṃ bharata karotu mūrdhni śītām
eteṣām aham api kānanadrumāṇāṃ
chāyāṃ tām atiśayinīṃ sukhaṃ śrayiṣye
//
śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ
saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram
catvāras tanayavarā vayaṃ narendraṃ
satyasthaṃ bharata carāma mā viṣādam
//
āśvāsayantaṃ bharataṃ
jābālir brāhmaṇottamaḥ
uvāca rāmaṃ dharmajñaṃ
dharmāpetam idaṃ vacaḥ
//
sādhu rāghava mā bhūt te
buddhir evaṃ nirarthakā
prākṛtasya narasyeva
āryabuddhes tapasvinaḥ
//
kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ
kim āpyaṃ kasya kenacit
yad eko jāyate jantur
eka eva vinaśyati
//
tasmān mātā pitā ceti
rāma sajjeta yo naraḥ
unmatta iva sa jñeyo
nāsti kāciddhi kasyacit
//
yathā grāmāntaraṃ gacchan
naraḥ kaścit kvacid vaset
utsṛjya ca tam āvāsaṃ
pratiṣṭhetāpare 'hani
//
evam eva manuṣyāṇāṃ
pitā mātā gṛhaṃ vasu
āvāsamātraṃ kākutstha
sajjante nātra sajjanāḥ
//
pitryaṃ rājyaṃ samutsṛjya
sa nārhati narottama
āsthātuṃ kāpathaṃ duḥkhaṃ
viṣamaṃ bahukaṇṭakam
//
samṛddhāyām ayodhyāyām
ātmānam abhiṣecaya
ekaveṇīdharā hi tvāṃ
nagarī sampratīkṣate
//
rājabhogān anubhavan
mahārhān pārthivātmaja
vihara tvam ayodhyāyāṃ
yathā śakras triviṣṭape
//
na te kaścid daśaratas
tvaṃ ca tasya na kaścana
anyo rājā tvam anyaś ca
tasmāt kuru yad ucyate
//
gataḥ sa nṛpatis tatra
gantavyaṃ yatra tena vai
pravṛttir eṣā martyānāṃ
tvaṃ tu mithyā vihanyase
//
arthadharmaparā ye ye
tāṃs tāñ śocāmi netarān
te hi duḥkham iha prāpya
vināśaṃ pretya bhejire
//
aṣṭakāpitṛdaivatyam
ity ayaṃ prasṛto janaḥ
annasyopadravaṃ paśya
mṛto hi kim aśiṣyati
//
yadi bhuktam ihānyena
deham anyasya gacchati
dadyāt pravasataḥ śrāddhaṃ
na tat pathy aśanaṃ bhavet
//
dānasaṃvananā hy ete
granthā medhāvibhiḥ kṛtāḥ
yajasva dehi dīkṣasva
tapas tapyasva saṃtyaja
//
sa nāsti param ity eva
kuru buddhiṃ mahāmate
pratyakṣaṃ yat tad ātiṣṭha
parokṣaṃ pṛṣṭhataḥ kuru
//
satāṃ buddhiṃ puraskṛtya
sarvalokanidarśinīm
rājyaṃ tvaṃ pratigṛhṇīṣva
bharatena prasāditaḥ
//
jābāles tu vacaḥ śrutvā
rāmaḥ satyātmanāṃ varaḥ
uvāca parayā yuktyā
svabuddhyā cāvipannayā
//
bhavān me priyakāmārthaṃ
vacanaṃ yad ihoktavān
akāryaṃ kāryasaṃkāśam
apathyaṃ pathyasaṃmitam
//
nirmaryādas tu puruṣaḥ
pāpācārasamanvitaḥ
mānaṃ na labhate satsu
bhinnacāritradarśanaḥ
//
kulīnam akulīnaṃ vā
vīraṃ puruṣamāninam
cāritram eva vyākhyāti
śuciṃ vā yadi vāśucim
//
anāryas tv āryasaṃkāśaḥ
śaucāddhīnas tathā śuciḥ
lakṣaṇyavad alakṣaṇyo
duḥśīlaḥ śīlavān iva
//
adharmaṃ dharmaveṣeṇa
yadīmaṃ lokasaṃkaram
abhipatsye śubhaṃ hitvā
kriyāvidhivivarjitam
//
kaś cetayānaḥ puruṣaḥ
kāryākāryavicakṣaṇaḥ
bahu maṃsyati māṃ loke
durvṛttaṃ lokadūṣaṇam
//
kasya yāsyāmy ahaṃ vṛttaṃ
kena vā svargam āpnuyām
anayā vartamāno 'haṃ
vṛttyā hīnapratijñayā
//
kāmavṛttas tv ayaṃ lokaḥ
kṛtsnaḥ samupavartate
yadvṛttāḥ santi rājānas
tadvṛttāḥ santi hi prajāḥ
//
satyam evānṛśaṃsyaṃ ca
rājavṛttaṃ sanātanam
tasmāt satyātmakaṃ rājyaṃ
satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ
//
ṛṣayaś caiva devāś ca
satyam eva hi menire
satyavādī hi loke 'smin
paramaṃ gacchati kṣayam
//
udvijante yathā sarpān
narād anṛtavādinaḥ
dharmaḥ satyaṃ paro loke
mūlaṃ svargasya cocyate
//
satyam eveśvaro loke
satyaṃ padmā samāśritā
satyamūlāni sarvāṇi
satyān nāsti paraṃ padam
//
dattam iṣṭaṃ hutaṃ caiva
taptāni ca tapāṃsi ca
vedāḥ satyapratiṣṭhānās
tasmāt satyaparo bhavet
//
ekaḥ pālayate lokam
ekaḥ pālayate kulam
majjaty eko hi niraya
ekaḥ svarge mahīyate
//
so 'haṃ pitur nideśaṃ tu
kimarthaṃ nānupālaye
satyapratiśravaḥ satyaṃ
satyena samayīkṛtaḥ
//
naiva lobhān na mohād vā
na cājñānāt tamo'nvitaḥ
setuṃ satyasya bhetsyāmi
guroḥ satyapratiśravaḥ
//
asatyasaṃdhasya sataś
calasyāsthiracetasaḥ
naiva devā na pitaraḥ
pratīcchantīti naḥ śrutam
//
pratyagātmam imaṃ dharmaṃ
satyaṃ paśyāmy ahaṃ svayam
bhāraḥ satpuruṣācīrṇas
tadartham abhinandyate
//
kṣātraṃ dharmam ahaṃ tyakṣye
hy adharmaṃ dharmasaṃhitam
kṣudrair nṛśaṃsair lubdhaiś ca
sevitaṃ pāpakarmabhiḥ
//
kāyena kurute pāpaṃ
manasā sampradhārya ca
anṛtaṃ jihvayā cāha
trividhaṃ karma pātakam
//
bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ
puruṣaṃ prārthayanti hi
svargasthaṃ cānubadhnanti
satyam eva bhajeta tat
//
śreṣṭhaṃ hy anāryam eva syād
yad bhavān avadhārya mām
āha yuktikarair vākyair
idaṃ bhadraṃ kuruṣva ha
//
kathaṃ hy ahaṃ pratijñāya
vanavāsam imaṃ guroḥ
bharatasya kariṣyāmi
vaco hitvā guror vacaḥ
//
sthirā mayā pratijñātā
pratijñā gurusaṃnidhau
prahṛṣṭamānasā devī
kaikeyī cābhavat tadā
//
vanavāsaṃ vasann evaṃ
śucir niyatabhojanaḥ
mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ
pitṝn devāṃś ca tarpayan
//
saṃtuṣṭapañcavargo 'haṃ
lokayātrāṃ pravartaye
akuhaḥ śraddadhānaḥ san
kāryākāryavicakṣaṇaḥ
//
karmabhūmim imāṃ prāpya
kartavyaṃ karma yac chubham
agnir vāyuś ca somaś ca
karmaṇāṃ phalabhāginaḥ
//
śataṃ kratūnām āhṛtya
devarāṭ tridivaṃ gataḥ
tapāṃsy ugrāṇi cāsthāya
divaṃ yātā maharṣayaḥ
//
satyaṃ ca dharmaṃ ca parākramaṃ ca
bhūtānukampāṃ priyavāditāṃ ca
dvijātidevātithipūjanaṃ ca
panthānam āhus tridivasya santaḥ
//
dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās
tejasvino dānaguṇapradhānāḥ
ahiṃsakā vītamalāś ca loke
bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ
//
kruddham ājñāya rāmaṃ tu
vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
jābālir api jānīte
lokasyāsya gatāgatim
nivartayitukāmas tu
tvām etad vākyam abravīt
//
imāṃ lokasamutpattiṃ
lokanātha nibodha me
sarvaṃ salilam evāsīt
pṛthivī yatra nirmitā
tataḥ samabhavad brahmā
svayambhūr daivataiḥ saha
//
sa varāhas tato bhūtvā
projjahāra vasuṃdharām
asṛjac ca jagat sarvaṃ
saha putraiḥ kṛtātmabhiḥ
//
ākāśaprabhavo brahmā
śāśvato nitya avyayaḥ
tasmān marīciḥ saṃjajñe
marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ
//
vivasvān kaśyapāj jajñe
manur vaivasvataḥ smṛtaḥ
sa tu prajāpatiḥ pūrvam
ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ
//
yasyeyaṃ prathamaṃ dattā
samṛddhā manunā mahī
tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ
rājānaṃ viddhi pūrvakam
//
ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān
kukṣir eveti viśrutaḥ
kukṣer athātmajo vīro
vikukṣir udapadyata
//
vikukṣes tu mahātejā
bāṇaḥ putraḥ pratāpavān
bāṇasya tu mahābāhur
anaraṇyo mahāyaśāḥ
//
nānāvṛṣṭir babhūvāsmin
na durbhikṣaṃ satāṃ vare
anaraṇye mahārāje
taskaro vāpi kaścana
//
anaraṇyān mahābāhuḥ
pṛthū rājā babhūva ha
tasmāt pṛthor mahārājas
triśaṅkur udapadyata
sa satyavacanād vīraḥ
saśarīro divaṃ gataḥ
//
triśaṅkor abhavat sūnur
dhundhumāro mahāyaśāḥ
dhundhumārān mahātejā
yuvanāśvo vyajāyata
//
yuvanāśvasutaḥ śrīmān
māndhātā samapadyata
māndhātus tu mahātejāḥ
susaṃdhir udapadyata
//
susaṃdher api putrau dvau
dhruvasaṃdhiḥ prasenajit
yaśasvī dhruvasaṃdhes tu
bharato ripusūdanaḥ
//
bharatāt tu mahābāhor
asito nāma jāyata
yasyaite pratirājāna
udapadyanta śatravaḥ
haihayās tālajaṅghāś ca
śūrāś ca śaśabindavaḥ
//
tāṃs tu sarvān prativyūhya
yuddhe rājā pravāsitaḥ
sa ca śailavare ramye
babhūvābhirato muniḥ
dve cāsya bhārye garbhiṇyau
babhūvatur iti śrutiḥ
//
bhārgavaś cyavano nāma
himavantam upāśritaḥ
tam ṛṣiṃ samupāgamya
kālindī tv abhyavādayat
//
sa tām abhyavadad vipro
varepsuṃ putrajanmani
tataḥ sā gṛham āgamya
devī putraṃ vyajāyata
//
sapatnyā tu garas tasyai
datto garbhajighāṃsayā
gareṇa saha tenaiva
jātaḥ sa sagaro 'bhavat
//
sa rājā sagaro nāma
yaḥ samudram akhānayat
iṣṭvā parvaṇi vegena
trāsayantam imāḥ prajāḥ
//
asamañjas tu putro 'bhūt
sagarasyeti naḥ śrutam
jīvann eva sa pitrā tu
nirastaḥ pāpakarmakṛt
//
aṃśumān iti putro 'bhūd
asamañjasya vīryavān
dilīpo 'ṃśumataḥ putro
dilīpasya bhagīrathaḥ
//
bhagīrathāt kakutsthas tu
kākutsthā yena tu smṛtāḥ
kakutsthasya tu putro 'bhūd
raghur yena tu rāghavaḥ
//
raghos tu putras tejasvī
pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ
kalmāṣapādaḥ saudāsa
ity evaṃ prathito bhuvi
//
kalmāṣapādaputro 'bhūc
chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ
yas tu tad vīryam āsādya
sahaseno vyanīnaśat
//
śaṅkhaṇasya tu putro 'bhūc
chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ
sudarśanasyāgnivarṇa
agnivarṇasya śīghragaḥ
//
śīghragasya maruḥ putro
maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ
praśuśrukasya putro 'bhūd
ambarīṣo mahādyutiḥ
//
ambarīṣasya putro 'bhūn
nahuṣaḥ satyavikramaḥ
nahuṣasya ca nābhāgaḥ
putraḥ paramadhārmikaḥ
//
ajaś ca suvrataś caiva
nābhāgasya sutāv ubhau
ajasya caiva dharmātmā
rājā daśarathaḥ sutaḥ
//
tasya jyeṣṭho 'si dāyādo
rāma ity abhiviśrutaḥ
tad gṛhāṇa svakaṃ rājyam
avekṣasva jagan nṛpa
//
ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ
rājā bhavati pūrvajaḥ
pūrvajenāvaraḥ putro
jyeṣṭho rājye 'bhiṣicyate
//
sa rāghavāṇāṃ kuladharmam ātmanaḥ
sanātanaṃ nādya vihātum arhasi
prabhūtaratnām anuśādhi medinīṃ
prabhūtarāṣṭrāṃ pitṛvan mahāyaśāḥ
//
vasiṣṭhas tu tadā rāmam
uktvā rājapurohitaḥ
abravīd dharmasaṃyuktaṃ
punar evāparaṃ vacaḥ
//
puruṣasyeha jātasya
bhavanti guravas trayaḥ
ācāryaś caiva kākutstha
pitā mātā ca rāghava
//
pitā hy enaṃ janayati
puruṣaṃ puruṣarṣabha
prajñāṃ dadāti cācāryas
tasmāt sa gurur ucyate
//
sa te 'haṃ pitur ācāryas
tava caiva paraṃtapa
mama tvaṃ vacanaṃ kurvan
nātivarteḥ satāṃ gatim
//
imā hi te pariṣadaḥ
śreṇayaś ca samāgatāḥ
eṣu tāta caran dharmaṃ
nātivarteḥ satāṃ gatim
//
vṛddhāyā dharmaśīlāyā
mātur nārhasy avartitum
asyās tu vacanaṃ kurvan
nātivarteḥ satāṃ gatim
//
bharatasya vacaḥ kurvan
yācamānasya rāghava
ātmānaṃ nātivartes tvaṃ
satyadharmaparākrama
//
evaṃ madhuram uktas tu
guruṇā rāghavaḥ svayam
pratyuvāca samāsīnaṃ
vasiṣṭhaṃ puruṣarṣabhaḥ
//
yan mātāpitarau vṛttaṃ
tanaye kurutaḥ sadā
na supratikaraṃ tat tu
mātrā pitrā ca yat kṛtam
//
yathāśakti pradānena
snāpanāc chādanena ca
nityaṃ ca priyavādena
tathā saṃvardhanena ca
//
sa hi rājā janayitā
pitā daśaratho mama
ājñātaṃ yan mayā tasya
na tan mithyā bhaviṣyati
//
evam uktas tu rāmeṇa
bharataḥ pratyanantaram
uvāca paramodāraḥ
sūtaṃ paramadurmanāḥ
//
iha me sthaṇḍile śīghraṃ
kuśān āstara sārathe
āryaṃ pratyupavekṣyāmi
yāvan me na prasīdati
//
anāhāro nirāloko
dhanahīno yathā dvijaḥ
śeṣye purastāc chālāyā
yāvan na pratiyāsyati
//
sa tu rāmam avekṣantaṃ
sumantraṃ prekṣya durmanāḥ
kuśottaram upasthāpya
bhūmāv evāstarat svayam
//
tam uvāca mahātejā
rāmo rājarṣisattamāḥ
kiṃ māṃ bharata kurvāṇaṃ
tāta pratyupavekṣyasi
//
brāhmaṇo hy ekapārśvena
narān roddhum ihārhati
na tu mūrdhāvasiktānāṃ
vidhiḥ pratyupaveśane
//
uttiṣṭha naraśārdūla
hitvaitad dāruṇaṃ vratam
puravaryām itaḥ kṣipram
ayodhyāṃ yāhi rāghava
//
āsīnas tv eva bharataḥ
paurajānapadaṃ janam
uvāca sarvataḥ prekṣya
kim āryaṃ nānuśāsatha
//
te tam ūcur mahātmānaṃ
paurajānapadā janāḥ
kākutstham abhijānīmaḥ
samyag vadati rāghavaḥ
//
eṣo 'pi hi mahābhāgaḥ
pitur vacasi tiṣṭhati
ata eva na śaktāḥ smo
vyāvartayitum añjasā
//
teṣām ājñāya vacanaṃ
rāmo vacanam abravīt
evaṃ nibodha vacanaṃ
suhṛdāṃ dharmacakṣuṣām
//
etac caivobhayaṃ śrutvā
samyak saṃpaśya rāghava
uttiṣṭha tvaṃ mahābāho
māṃ ca spṛśa tathodakam
//
athotthāya jalaṃ spṛṣṭvā
bharato vākyam abravīt
śṛṇvantu me pariṣado
mantriṇaḥ śreṇayas tathā
//
na yāce pitaraṃ rājyaṃ
nānuśāsāmi mātaram
āryaṃ paramadharmajñam
abhijānāmi rāghavam
//
yadi tv avaśyaṃ vastavyaṃ
kartavyaṃ ca pitur vacaḥ
aham eva nivatsyāmi
caturdaśa vane samāḥ
//
dharmātmā tasya tathyena
bhrātur vākyena vismitaḥ
uvāca rāmaḥ samprekṣya
paurajānapadaṃ janam
//
vikrītam āhitaṃ krītaṃ
yat pitrā jīvatā mama
na tal lopayituṃ śakyaṃ
mayā vā bharatena vā
//
upadhir na mayā kāryo
vanavāse jugupsitaḥ
yuktam uktaṃ ca kaikeyyā
pitrā me sukṛtaṃ kṛtam
//
jānāmi bharataṃ kṣāntaṃ
gurusatkārakāriṇam
sarvam evātra kalyāṇaṃ
satyasaṃdhe mahātmani
//
anena dharmaśīlena
vanāt pratyāgataḥ punaḥ
bhrātrā saha bhaviṣyāmi
pṛthivyāḥ patir uttamaḥ
//
vṛto rājā hi kaikeyyā
mayā tadvacanaṃ kṛtam
anṛtān mocayānena
pitaraṃ taṃ mahīpatim
//
tam apratimatejobhyāṃ
bhrātṛbhyāṃ romaharṣaṇam
vismitāḥ saṃgamaṃ prekṣya
samavetā maharṣayaḥ
//
antarhitās tv ṛṣigaṇāḥ
siddhāś ca paramarṣayaḥ
tau bhrātarau mahātmānau
kākutsthau praśaśaṃsire
//
sa dhanyo yasya putrau dvau
dharmajñau dharmavikramau
śrutvā vayaṃ hi sambhāṣām
ubhayoḥ spṛhayāmahe
//
tatas tv ṛṣigaṇāḥ kṣipraṃ
daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ
bharataṃ rājaśārdūlam
ity ūcuḥ saṃgatā vacaḥ
//
kule jāta mahāprājña
mahāvṛtta mahāyaśaḥ
grāhyaṃ rāmasya vākyaṃ te
pitaraṃ yady avekṣase
//
sadānṛṇam imaṃ rāmaṃ
vayam icchāmahe pituḥ
anṛṇatvāc ca kaikeyyāḥ
svargaṃ daśaratho gataḥ
//
etāvad uktvā vacanaṃ
gandharvāḥ samaharṣayaḥ
rājarṣayaś caiva tathā
sarve svāṃ svāṃ gatiṃ gatāḥ
//
hlāditas tena vākyena
śubhena śubhadarśanaḥ
rāmaḥ saṃhṛṣṭavadanas
tān ṛṣīn abhyapūjayat
//
srastagātras tu bharataḥ
sa vācā sajjamānayā
kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ
rāghavaṃ punar abravīt
//
rājadharmam anuprekṣya
kuladharmānusaṃtatim
kartum arhasi kākutstha
mama mātuś ca yācanām
//
rakṣituṃ sumahad rājyam
aham ekas tu notsahe
paurajānapadāṃś cāpi
raktān rañjayituṃ tathā
//
jñātayaś ca hi yodhāś ca
mitrāṇi suhṛdaś ca naḥ
tvām eva pratikāṅkṣante
parjanyam iva karṣakāḥ
//
idaṃ rājyaṃ mahāprājña
sthāpaya pratipadya hi
śaktimān asi kākutstha
lokasya paripālane
//
ity uktvā nyapatad bhrātuḥ
pādayor bharatas tadā
bhṛśaṃ samprārthayāmāsa
rāmam evaṃ priyaṃvadaḥ
//
tam aṅke bhrātaraṃ kṛtvā
rāmo vacanam abravīt
śyāmaṃ nalinapattrākṣaṃ
mattahaṃsasvaraṃ svayam
//
āgatā tvām iyaṃ buddhiḥ
svajā vainayikī ca yā
bhṛśam utsahase tāta
rakṣituṃ pṛthivīm api
//
amātyaiś ca suhṛdbhiś ca
buddhimadbhiś ca mantribhiḥ
sarvakāryāṇi saṃmantrya
sumahānty api kāraya
//
lakṣmīś candrād apeyād vā
himavān vā himaṃ tyajet
atīyāt sāgaro velāṃ
na pratijñām ahaṃ pituḥ
//
kāmād vā tāta lobhād vā
mātrā tubhyam idaṃ kṛtam
na tan manasi kartavyaṃ
vartitavyaṃ ca mātṛvat
//
evaṃ bruvāṇaṃ bharataḥ
kausalyāsutam abravīt
tejasādityasaṃkāśaṃ
pratipaccandradarśanam
//
adhirohārya pādābhyāṃ
pāduke hemabhūṣite
ete hi sarvalokasya
yogakṣemaṃ vidhāsyataḥ
//
so 'dhiruhya naravyāghraḥ
pāduke hy avaruhya ca
prāyacchat sumahātejā
bharatāya mahātmane
//
sa pāduke te bharataḥ pratāpavān
svalaṃkṛte samparigṛhya dharmavit
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ
cakāra caivottamanāgamūrdhani
//
athānupūrvyāt pratipūjya taṃ janaṃ
gurūṃś ca mantriprakṛtīs tathānujau
vyasarjayad rāghavavaṃśavardhanaḥ
sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ
//
taṃ mātaro bāṣpagṛhītakaṇṭhyo
duḥkhena nāmantrayituṃ hi śekuḥ
sa tv eva mātṝn abhivādya sarvā
rudan kuṭīṃ svāṃ praviveśa rāmaḥ
//
tataḥ śirasi kṛtvā tu
pāduke bharatas tadā
āruroha rathaṃ hṛṣṭaḥ
śatrughnena samanvitaḥ
//
vasiṣṭho vāmadevaś ca
jābāliś ca dṛḍhavrataḥ
agrataḥ prayayuḥ sarve
mantriṇo mantrapūjitāḥ
//
mandākinīṃ nadīṃ ramyāṃ
prāṅmukhās te yayus tadā
pradakṣiṇaṃ ca kurvāṇāś
citrakūṭaṃ mahāgirim
//
paśyan dhātusahasrāṇi
ramyāṇi vividhāni ca
prayayau tasya pārśvena
sasainyo bharatas tadā
//
adūrāc citrakūṭasya
dadarśa bharatas tadā
āśramaṃ yatra sa munir
bharadvājaḥ kṛtālayaḥ
//
sa tam āśramam āgamya
bharadvājasya buddhimān
avatīrya rathāt pādau
vavande kulanandanaḥ
//
tato hṛṣṭo bharadvājo
bharataṃ vākyam abravīt
api kṛtyaṃ kṛtaṃ tāta
rāmeṇa ca samāgatam
//
evam uktas tu bharato
bharadvājena dhīmatā
pratyuvāca bharadvājaṃ
bharato dharmavatsalaḥ
//
sa yācyamāno guruṇā
mayā ca dṛḍhavikramaḥ
rāghavaḥ paramaprīto
vasiṣṭhaṃ vākyam abravīt
//
pituḥ pratijñāṃ tām eva
pālayiṣyāmi tattvataḥ
caturdaśa hi varṣāṇi
yā pratijñā pitur mama
//
evam ukto mahāprājño
vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
vākyajño vākyakuśalaṃ
rāghavaṃ vacanaṃ mahat
//
ete prayaccha saṃhṛṣṭaḥ
pāduke hemabhūṣite
ayodhyāyāṃ mahāprājña
yogakṣemakare tava
//
evam ukto vasiṣṭhena
rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ
pāduke hemavikṛte
mama rājyāya te dadau
//
nivṛtto 'ham anujñāto
rāmeṇa sumahātmanā
ayodhyām eva gacchāmi
gṛhītvā pāduke śubhe
//
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ
bharatasya mahātmanaḥ
bharadvājaḥ śubhataraṃ
munir vākyam udāharat
//
naitac citraṃ naravyāghra
śīlavṛttavatāṃ vara
yad āryaṃ tvayi tiṣṭhet tu
nimne vṛṣṭim ivodakam
//
amṛtaḥ sa mahābāhuḥ
pitā daśarathas tava
yasya tvam īdṛśaḥ putro
dharmātmā dharmavatsalaḥ
//
tam ṛṣiṃ tu mahātmānam
uktavākyaṃ kṛtāñjaliḥ
āmantrayitum ārebhe
caraṇāv upagṛhya ca
//
tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā
bharadvājaṃ punaḥ punaḥ
bharatas tu yayau śrīmān
ayodhyāṃ saha mantribhiḥ
//
yānaiś ca śakaṭaiś caiva
hayair nāgaiś ca sā camūḥ
punar nivṛttā vistīrṇā
bharatasyānuyāyinī
//
tatas te yamunāṃ divyāṃ
nadīṃ tīrtvormimālinīm
dadṛśus tāṃ punaḥ sarve
gaṅgāṃ śivajalāṃ nadīm
//
tāṃ ramyajalasampūrṇāṃ
saṃtīrya sahabāndhavaḥ
śṛṅgaverapuraṃ ramyaṃ
praviveśa sasainikaḥ
//
śṛṅgaverapurād bhūya
ayodhyāṃ saṃdadarśa ha
bharato duḥkhasaṃtaptaḥ
sārathiṃ cedam abravīt
//
sārathe paśya vidhvastā
ayodhyā na prakāśate
nirākārā nirānandā
dīnā pratihatasvanā
//
snigdhagambhīraghoṣeṇa
syandanenopayān prabhuḥ
ayodhyāṃ bharataḥ kṣipraṃ
praviveśa mahāyaśāḥ
//
biḍālolūkacaritām
ālīnanaravāraṇām
timirābhyāhatāṃ kālīm
aprakāśāṃ niśām iva
//
rāhuśatroḥ priyāṃ patnīṃ
śriyā prajvalitaprabhām
graheṇābhyutthitenaikāṃ
rohiṇīm iva pīḍitām
//
alpoṣṇakṣubdhasalilāṃ
gharmottaptavihaṃgamām
līnamīnajhaṣagrāhāṃ
kṛśāṃ girinadīm iva
//
vidhūmām iva hemābhām
adhvarāgnisamutthitām
havirabhyukṣitāṃ paścāc
chikhāṃ vipralayaṃ gatām
//
vidhvastakavacāṃ rugṇa
gajavājirathadhvajām
hatapravīrām āpannāṃ
camūm iva mahāhave
//
saphenāṃ sasvanāṃ bhūtvā
sāgarasya samutthitām
praśāntamārutoddhūtāṃ
jalormim iva niḥsvanām
//
tyaktāṃ yajñāyudhaiḥ sarvair
abhirūpaiś ca yājakaiḥ
sutyākāle vinirvṛtte
vediṃ gataravām iva
//
goṣṭhamadhye sthitām ārtām
acarantīṃ navaṃ tṛṇam
govṛṣeṇa parityaktāṃ
gavāṃ patnīm ivotsukām
//
prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ
prajvaladbhir ivottamaiḥ
viyuktāṃ maṇibhir jātyair
navāṃ muktāvalīm iva
//
sahasā calitāṃ sthānān
mahīṃ puṇyakṣayād gatām
saṃhṛtadyutivistārāṃ
tārām iva divaś cyutām
//
puṣpanaddhāṃ vasantānte
mattabhramaraśālinīm
drutadāvāgnivipruṣṭāṃ
klāntāṃ vanalatām iva
//
saṃmūḍhanigamāṃ sarvāṃ
saṃkṣiptavipaṇāpaṇām
pracchannaśaśinakṣatrāṃ
dyām ivāmbudharair vṛtām
//
kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ
śarāvair abhisaṃvṛtām
hataśauṇḍām ivākāśe
pānabhūmim asaṃskṛtām
//
vṛkṇabhūmitalāṃ nimnāṃ
vṛkṇapātraiḥ samāvṛtām
upayuktodakāṃ bhagnāṃ
prapāṃ nipatitām iva
//
vipulāṃ vitatāṃ caiva
yuktapāśāṃ tarasvinām
bhūmau bāṇair viniṣkṛttāṃ
patitāṃ jyām ivāyudhāt
//
sahasā yuddhaśauṇḍena
hayāroheṇa vāhitām
nikṣiptabhāṇḍām utsṛṣṭāṃ
kiśorīm iva durbalām
//
prāvṛṣi pravigāḍhāyāṃ
praviṣṭasyābhramaṇḍalam
pracchannāṃ nīlajīmūtair
bhāskarasya prabhām iva
//
bharatas tu rathasthaḥ sañ
śrīmān daśarathātmajaḥ
vāhayantaṃ rathaśreṣṭhaṃ
sārathiṃ vākyam abravīt
//
kiṃ nu khalv adya gambhīro
mūrchito na niśamyate
yathāpuram ayodhyāyāṃ
gītavāditraniḥsvanaḥ
//
vāruṇīmadagandhāś ca
mālyagandhaś ca mūrchitaḥ
dhūpitāgarugandhaś ca
na pravāti samantataḥ
//
yānapravaraghoṣaś ca
snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ
pramattagajanādaś ca
mahāṃś ca rathaniḥsvanaḥ
nedānīṃ śrūyate puryām
asyāṃ rāme vivāsite
//
taruṇaiś cāruveṣaiś ca
narair unnatagāmibhiḥ
saṃpatadbhir ayodhyāyāṃ
na vibhānti mahāpathāḥ
//
evaṃ bahuvidhaṃ jalpan
viveśa vasatiṃ pituḥ
tena hīnāṃ narendreṇa
siṃhahīnāṃ guhām iva
//
tato nikṣipya mātṝn sa
ayodhyāyāṃ dṛḍhavrataḥ
bharataḥ śokasaṃtapto
gurūn idam athābravīt
//
nandigrāmaṃ gamiṣyāmi
sarvān āmantraye 'dya vaḥ
tatra duḥkham idaṃ sarvaṃ
sahiṣye rāghavaṃ vinā
//
gataś ca hi divaṃ rājā
vanasthaś ca gurur mama
rāmaṃ pratīkṣe rājyāya
sa hi rājā mahāyaśāḥ
//
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ
bharatasya mahātmanaḥ
abruvan mantriṇaḥ sarve
vasiṣṭhaś ca purohitaḥ
//
sadṛśaṃ ślāghanīyaṃ ca
yad uktaṃ bharata tvayā
vacanaṃ bhrātṛvātsalyād
anurūpaṃ tavaiva tat
//
nityaṃ te bandhulubdhasya
tiṣṭhato bhrātṛsauhṛde
āryamārgaṃ prapannasya
nānumanyeta kaḥ pumān
//
mantriṇāṃ vacanaṃ śrutvā
yathābhilaṣitaṃ priyam
abravīt sārathiṃ vākyaṃ
ratho me yujyatām iti
//
prahṛṣṭavadanaḥ sarvā
mātṝn samabhivādya saḥ
āruroha rathaṃ śrīmāñ
śatrughnena samanvitaḥ
//
āruhya tu rathaṃ śīghraṃ
śatrughnabharatāv ubhau
yayatuḥ paramaprītau
vṛtau mantripurohitaiḥ
//
agrato guravas tatra
vasiṣṭhapramukhā dvijāḥ
prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve
nandigrāmo yato 'bhavat
//
balaṃ ca tad anāhūtaṃ
gajāśvarathasaṃkulam
prayayau bharate yāte
sarve ca puravāsinaḥ
//
rathasthaḥ sa tu dharmātmā
bharato bhrātṛvatsalaḥ
nandigrāmaṃ yayau tūrṇaṃ
śirasy ādhāya pāduke
//
tatas tu bharataḥ kṣipraṃ
nandigrāmaṃ praviśya saḥ
avatīrya rathāt tūrṇaṃ
gurūn idam uvāca ha
//
etad rājyaṃ mama bhrātrā
dattaṃ saṃnyāsavat svayam
yogakṣemavahe ceme
pāduke hemabhūṣite
tam imaṃ pālayiṣyāmi
rāghavāgamanaṃ prati
//
kṣipraṃ saṃyojayitvā tu
rāghavasya punaḥ svayam
caraṇau tau tu rāmasya
drakṣyāmi sahapādukau
//
tato nikṣiptabhāro 'haṃ
rāghaveṇa samāgataḥ
nivedya gurave rājyaṃ
bhajiṣye guruvṛttitām
//
rāghavāya ca saṃnyāsaṃ
dattveme varapāduke
rājyaṃ cedam ayodhyāṃ ca
dhūtapāpo bhavāmi ca
//
abhiṣikte tu kākutsthe
prahṛṣṭamudite jane
prītir mama yaśaś caiva
bhaved rājyāc caturguṇam
//
evaṃ tu vilapan dīno
bharataḥ sa mahāyaśāḥ
nandigrāme 'karod rājyaṃ
duḥkhito mantribhiḥ saha
//
sa valkalajaṭādhārī
muniveṣadharaḥ prabhuḥ
nandigrāme 'vasad vīraḥ
sasainyo bharatas tadā
//
rāmāgamanam ākāṅkṣan
bharato bhrātṛvatsalaḥ
bhrātur vacanakārī ca
pratijñāpāragas tadā
//
pāduke tv abhiṣicyātha
nandigrāme 'vasat tadā
bharataḥ śāsanaṃ sarvaṃ
pādukābhyāṃ nyavedayat
//
pratiprayāte bharate
vasan rāmas tapovane
lakṣayāmāsa sodvegam
athautsukyaṃ tapasvinām
//
ye tatra citrakūṭasya
purastāt tāpasāśrame
rāmam āśritya niratās
tān alakṣayad utsukān
//
nayanair bhṛkuṭībhiś ca
rāmaṃ nirdiśya śaṅkitāḥ
anyonyam upajalpantaḥ
śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ
//
teṣām autsukyam ālakṣya
rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ
kṛtāñjalir uvācedam
ṛṣiṃ kulapatiṃ tataḥ
//
na kaccid bhagavan kiṃcit
pūrvavṛttam idaṃ mayi
dṛśyate vikṛtaṃ yena
vikriyante tapasvinaḥ
//
pramādāc caritaṃ kaccit
kiṃcin nāvarajasya me
lakṣmaṇasyarṣibhir dṛṣṭaṃ
nānurūpam ivātmanaḥ
//
kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ
śuśrūṣaṇaparā mayi
pramadābhyucitāṃ vṛttiṃ
sītā yuktaṃ na vartate
//
atharṣir jarayā vṛddhas
tapasā ca jarāṃ gataḥ
vepamāna ivovāca
rāmaṃ bhūtadayāparam
//
kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ
kalyāṇābhirates tathā
calanaṃ tāta vaidehyās
tapasviṣu viśeṣataḥ
//
tvannimittam idaṃ tāvat
tāpasān prati vartate
rakṣobhyas tena saṃvignāḥ
kathayanti mithaḥ kathāḥ
//
rāvaṇāvarajaḥ kaścit
kharo nāmeha rākṣasaḥ
utpāṭya tāpasān sarvāñ
janasthānaniketanān
//
dhṛṣṭaś ca jitakāśī ca
nṛśaṃsaḥ puruṣādakaḥ
avaliptaś ca pāpaś ca
tvāṃ ca tāta na mṛṣyate
//
tvaṃ yadā prabhṛti hy asminn
āśrame tāta vartase
tadā prabhṛti rakṣāṃsi
viprakurvanti tāpasān
//
darśayanti hi bībhatsaiḥ
krūrair bhīṣaṇakair api
nānā rūpair virūpaiś ca
rūpair asukhadarśanaiḥ
//
apraśastair aśucibhiḥ
saṃprayojya ca tāpasān
pratighnanty aparān kṣipram
anāryāḥ purataḥ sthitāḥ
//
teṣu teṣv āśramasthāneṣv
abuddham avalīya ca
ramante tāpasāṃs tatra
nāśayanto 'lpacetasaḥ
//
apakṣipanti srugbhāṇḍān
agnīn siñcanti vāriṇā
kalaśāṃś ca pramṛdnanti
havane samupasthite
//
tair durātmabhir āviṣṭān
āśramān prajihāsavaḥ
gamanāyānyadeśasya
codayanty ṛṣayo 'dya mām
//
tat purā rāma śārīrām
upahiṃsāṃ tapasviṣu
darśayanti hi duṣṭās te
tyakṣyāma imam āśramam
//
bahumūlaphalaṃ citram
avidūrād ito vanam
purāṇāśramam evāhaṃ
śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ
//
kharas tvayy api cāyuktaṃ
purā tāta pravartate
sahāsmābhir ito gaccha
yadi buddhiḥ pravartate
//
sakalatrasya saṃdeho
nityaṃ yat tasya rāghava
samarthasyāpi hi sato
vāso duḥkham ihādya te
//
ity uktavantaṃ rāmas taṃ
rājaputras tapasvinam
na śaśākottarair vākyair
avaroddhuṃ samutsukam
//
abhinandya samāpṛcchya
samādhāya ca rāghavam
sa jagāmāśramaṃ tyaktvā
kulaiḥ kulapatiḥ saha
//
rāmaḥ saṃsādhya tv ṛṣigaṇam anugamanād
deśāt tasmāccit kulapatim abhivādya rṣim
samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ
puṇyaṃ vāsāya svanilayam upasaṃpede
//
āśramaṃ tv ṛṣivirahitaṃ prabhuḥ
kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ
rāghavaṃ hi satatam anugatās
tāpasāś cārṣicaritadhṛtaguṇāḥ
//
rāghavas tv apayāteṣu
tapasviṣu vicintayan
na tatrārocayad vāsaṃ
kāraṇair bahubhis tadā
//
iha me bharato dṛṣṭo
mātaraś ca sanāgarāḥ
sā ca me smṛtir anveti
tān nityam anuśocataḥ
//
skandhāvāraniveśena
tena tasya mahātmanaḥ
hayahastikarīṣaiś ca
upamardaḥ kṛto bhṛśam
//
tasmād anyatra gacchāma
iti saṃcintya rāghavaḥ
prātiṣṭhata sa vaidehyā
lakṣmaṇena ca saṃgataḥ
//
so 'trer āśramam āsādya
taṃ vavande mahāyaśāḥ
taṃ cāpi bhagavān atriḥ
putravat pratyapadyata
//
svayam ātithyam ādiśya
sarvam asya susatkṛtam
saumitriṃ ca mahābhāgāṃ
sītāṃ ca samasāntvayat
//
patnīṃ ca samanuprāptāṃ
vṛddhām āmantrya satkṛtām
sāntvayāmāsa dharmajñaḥ
sarvabhūtahite rataḥ
//
anasūyāṃ mahābhāgāṃ
tāpasīṃ dharmacāriṇīm
pratigṛhṇīṣva vaidehīm
abravīd ṛṣisattamaḥ
//
rāmāya cācacakṣe tāṃ
tāpasīṃ dharmacāriṇīm
daśa varṣāṇy anāvṛṣṭyā
dagdhe loke nirantaram
//
yayā mūlaphale sṛṣṭe
jāhnavī ca pravartitā
ugreṇa tapasā yuktā
niyamaiś cāpy alaṃkṛtā
//
daśavarṣasahasrāṇi
yayā taptaṃ mahat tapaḥ
anasūyāvratais tāta
pratyūhāś ca nibarhitāḥ
//
devakāryanimittaṃ ca
yayā saṃtvaramāṇayā
daśarātraṃ kṛtvā rātriḥ
seyaṃ māteva te 'nagha
//
tām imāṃ sarvabhūtānāṃ
namaskāryāṃ yaśasvinīm
abhigacchatu vaidehī
vṛddhām akrodhanāṃ sadā
//
evaṃ bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ
tathety uktvā sa rāghavaḥ
sītām uvāca dharmajñām
idaṃ vacanam uttamam
//
rājaputri śrutaṃ tv etan
muner asya samīritam
śreyo'rtham ātmanaḥ śīghram
abhigaccha tapasvinīm
//
anasūyeti yā loke
karmabhiḥ khyātim āgatā
tāṃ śīghram abhigaccha tvam
abhigamyāṃ tapasvinīm
//
sītā tv etad vacaḥ śrutvā
rāghavasya hitaiṣiṇī
tām atripatnīṃ dharmajñām
abhicakrāma maithilī
//
śithilāṃ valitāṃ vṛddhāṃ
jarāpāṇḍuramūrdhajām
satataṃ vepamānāṅgīṃ
pravāte kadalī yathā
//
tāṃ tu sītā mahābhāgām
anasūyāṃ pativratām
abhyavādayad avyagrā
svaṃ nāma samudāharat
//
abhivādya ca vaidehī
tāpasīṃ tām aninditām
baddhāñjalipuṭā hṛṣṭā
paryapṛcchad anāmayam
//
tataḥ sītāṃ mahābhāgāṃ
dṛṣṭvā tāṃ dharmacāriṇīm
sāntvayanty abravīd dhṛṣṭā
diṣṭyā dharmam avekṣase
//
tyaktvā jñātijanaṃ sīte
mānam ṛddhiṃ ca mānini
avaruddhaṃ vane rāmaṃ
diṣṭyā tvam anugacchasi
//
nagarastho vanastho vā
pāpo vā yadi vāśubhaḥ
yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā
tāsāṃ lokā mahodayāḥ
//
duḥśīlaḥ kāmavṛtto vā
dhanair vā parivarjitaḥ
strīṇām āryasvabhāvānāṃ
paramaṃ daivataṃ patiḥ
//
nāto viśiṣṭaṃ paśyāmi
bāndhavaṃ vimṛśanty aham
sarvatra yogyaṃ vaidehi
tapaḥ kṛtam ivāvyayam
//
na tv evam avagacchanti
guṇadoṣam asatstriyaḥ
kāmavaktavyahṛdayā
bhartṛnāthāś caranti yāḥ
//
prāpnuvanty ayaśaś caiva
dharmabhraṃśaṃ ca maithili
akāryavaśam āpannāḥ
striyo yāḥ khalu tadvidhāḥ
//
tvadvidhās tu guṇair yuktā
dṛṣṭalokaparāvarāḥ
striyaḥ svarge cariṣyanti
yathā puṇyakṛtas tathā
//
sā tv evam uktā vaidehī
anasūyānasūyayā
pratipūjya vaco mandaṃ
pravaktum upacakrame
//
naitad āścaryam āryāyā
yan māṃ tvam anubhāṣase
viditaṃ tu mamāpy etad
yathā nāryāḥ patir guruḥ
//
yady apy eṣa bhaved bhartā
mamārye vṛttavarjitaḥ
advaidham upacartavyas
tathāpy eṣa mayā bhavet
//
kiṃ punar yo guṇaślāghyaḥ
sānukrośo jitendriyaḥ
sthirānurāgo dharmātmā
mātṛvartī pitṛpriyaḥ
//
yāṃ vṛttiṃ vartate rāmaḥ
kausalyāyāṃ mahābalaḥ
tām eva nṛpanārīṇām
anyāsām api vartate
//
sakṛd dṛṣṭāsv api strīṣu
nṛpeṇa nṛpavatsalaḥ
mātṛvad vartate vīro
mānam utsṛjya dharmavit
//
āgacchantyāś ca vijanaṃ
vanam evaṃ bhayāvaham
samāhitaṃ hi me śvaśrvā
hṛdaye yat sthitaṃ mama
//
pāṇipradānakāle ca
yat purā tv agnisaṃnidhau
anuśiṣṭā jananyāsmi
vākyaṃ tad api me dhṛtam
//
navīkṛtaṃ tu tat sarvaṃ
vākyais te dharmacāriṇi
patiśuśrūṣaṇān nāryās
tapo nānyad vidhīyate
//
sāvitrī patiśuśrūṣāṃ
kṛtvā svarge mahīyate
tathā vṛttiś ca yātā tvaṃ
patiśuśrūṣayā divam
//
variṣṭhā sarvanārīṇām
eṣā ca divi devatā
rohiṇī ca vinā candraṃ
muhūrtam api dṛśyate
//
evaṃvidhāś ca pravarāḥ
striyo bhartṛdṛḍhavratāḥ
devaloke mahīyante
puṇyena svena karmaṇā
//
tato 'nasūyā saṃhṛṣṭā
śrutvoktaṃ sītayā vacaḥ
śirasy āghrāya covāca
maithilīṃ harṣayanty uta
//
niyamair vividhair āptaṃ
tapo hi mahad asti me
tat saṃśritya balaṃ sīte
chandaye tvāṃ śucivrate
//
upapannaṃ ca yuktaṃ ca
vacanaṃ tava maithili
prītā cāsmy ucitaṃ kiṃ te
karavāṇi bravīhi me
kṛtam ity abravīt sītā
tapobalasamanvitām
//
sā tv evam uktā dharmajñā
tayā prītatarābhavat
saphalaṃ ca praharṣaṃ te
hanta sīte karomy aham
//
idaṃ divyaṃ varaṃ mālyaṃ
vastram ābharaṇāni ca
aṅgarāgaṃ ca vaidehi
mahārham anulepanam
//
mayā dattam idaṃ sīte
tava gātrāṇi śobhayet
anurūpam asaṃkliṣṭaṃ
nityam eva bhaviṣyati
//
aṅgarāgeṇa divyena
liptāṅgī janakātmaje
śobhayiṣyāmi bhartāraṃ
yathā śrīr viṣṇum avyayam
//
sā vastram aṅgarāgaṃ ca
bhūṣaṇāni srajas tathā
maithilī pratijagrāha
prītidānam anuttamam
//
pratigṛhya ca tat sītā
prītidānaṃ yaśasvinī
śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā
samupāsta tapodhanām
//
tathā sītām upāsīnām
anasūyā dṛḍhavratā
vacanaṃ praṣṭum ārebhe
kathāṃ kāṃcid anupriyām
//
svayaṃvare kila prāptā
tvam anena yaśasvinā
rāghaveṇeti me sīte
kathā śrutim upāgatā
//
tāṃ kathāṃ śrotum icchāmi
vistareṇa ca maithili
yathānubhūtaṃ kārtsnyena
tan me tvaṃ vaktum arhasi
//
evam uktā tu sā sītā
tāṃ tato dharmacāriṇīm
śrūyatām iti coktvā vai
kathayāmāsa tāṃ kathām
//
mithilādhipatir vīro
janako nāma dharmavit
kṣatradharmaṇy abhirato
nyāyataḥ śāsti medinīm
//
tasya lāṅgalahastasya
karṣataḥ kṣetramaṇḍalam
ahaṃ kilotthitā bhittvā
jagatīṃ nṛpateḥ sutā
//
sa māṃ dṛṣṭvā narapatir
muṣṭivikṣepatatparaḥ
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ
vismito janako 'bhavat
//
anapatyena ca snehād
aṅkam āropya ca svayam
mameyaṃ tanayety uktvā
sneho mayi nipātitaḥ
//
antarikṣe ca vāg uktā
pratimāmānuṣī kila
evam etan narapate
dharmeṇa tanayā tava
//
tataḥ prahṛṣṭo dharmātmā
pitā me mithilādhipaḥ
avāpto vipulām ṛddhiṃ
mām avāpya narādhipaḥ
//
dattā cāsmīṣṭavad devyai
jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā
tayā saṃbhāvitā cāsmi
snigdhayā mātṛsauhṛdāt
//
patisaṃyogasulabhaṃ
vayo dṛṣṭvā tu me pitā
cintām abhyagamad dīno
vittanāśād ivādhanaḥ
//
sadṛśāc cāpakṛṣṭāc ca
loke kanyāpitā janāt
pradharṣaṇām avāpnoti
śakreṇāpi samo bhuvi
//
tāṃ dharṣaṇām adūrasthāṃ
saṃdṛśyātmani pārthivaḥ
cintārṇavagataḥ pāraṃ
nāsasādāplavo yathā
//
ayonijāṃ hi māṃ jñātvā
nādhyagacchat sa cintayan
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca
mahīpālaḥ patiṃ mama
//
tasya buddhir iyaṃ jātā
cintayānasya saṃtatam
svayaṃ varaṃ tanūjāyāḥ
kariṣyāmīti dhīmataḥ
//
mahāyajñe tadā tasya
varuṇena mahātmanā
dattaṃ dhanurvaraṃ prītyā
tūṇī cākṣayasāyakau
//
asaṃcālyaṃ manuṣyaiś ca
yatnenāpi ca gauravāt
tan na śaktā namayituṃ
svapneṣv api narādhipāḥ
//
tad dhanuḥ prāpya me pitrā
vyāhṛtaṃ satyavādinā
samavāye narendrāṇāṃ
pūrvam āmantrya pārthivān
//
idaṃ ca dhanur udyamya
sajyaṃ yaḥ kurute naraḥ
tasya me duhitā bhāryā
bhaviṣyati na saṃśayaḥ
//
tac ca dṛṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṃ
gauravād girisaṃnibham
abhivādya nṛpā jagmur
aśaktās tasya tolane
//
sudīrghasya tu kālasya
rāghavo 'yaṃ mahādyutiḥ
viśvāmitreṇa sahito
yajñaṃ draṣṭuṃ samāgataḥ
//
lakṣmaṇena saha bhrātrā
rāmaḥ satyaparākramaḥ
viśvāmitras tu dharmātmā
mama pitrā supūjitaḥ
//
provāca pitaraṃ tatra
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
sutau daśarathasyemau
dhanurdarśanakāṅkṣiṇau
ity uktas tena vipreṇa
tad dhanuḥ samupānayat
//
nimeṣāntaramātreṇa
tad ānamya sa vīryavān
jyāṃ samāropya jhaṭiti
pūrayāmāsa vīryavān
//
tena pūrayatā vegān
madhye bhagnaṃ dvidhā dhanuḥ
tasya śabdo 'bhavad bhīmaḥ
patitasyāśaner iva
//
tato 'haṃ tatra rāmāya
pitrā satyābhisaṃdhinā
udyatā dātum udyamya
jalabhājanam uttamam
//
dīyamānāṃ na tu tadā
pratijagrāha rāghavaḥ
avijñāya pituś chandam
ayodhyādhipateḥ prabhoḥ
//
tataḥ śvaśuram āmantrya
vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam
mama pitrā ahaṃ dattā
rāmāya viditātmane
//
mama caivānujā sādhvī
ūrmilā priyadarśanā
bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi
dattā pitrā mama svayam
//
evaṃ dattāsmi rāmāya
tadā tasmin svayaṃvare
anuraktā ca dharmeṇa
patiṃ vīryavatāṃ varam
//
anasūyā tu dharmajñā
śrutvā tāṃ mahatīṃ kathām
paryaṣvajata bāhubhyāṃ
śirasy āghrāya maithilīm
//
vyaktākṣarapadaṃ citraṃ
bhāṣitaṃ madhuraṃ tvayā
yathā svayaṃvaraṃ vṛttaṃ
tat sarvaṃ hi śrutaṃ mayā
//
rame 'haṃ kathayā te tu
dṛḍhaṃ madhurabhāṣiṇi
ravir astaṃ gataḥ śrīmān
upohya rajanīṃ śivām
//
divasaṃ pratikīrṇānām
āhārārthaṃ patatriṇām
saṃdhyākāle nilīnānāṃ
nidrārthaṃ śrūyate dhvaniḥ
//
ete cāpy abhiṣekārdrā
munayaḥ phalaśodhanāḥ
sahitā upavartante
salilāplutavalkalāḥ
//
ṛṣīṇām agnihotreṣu
huteṣu vidhipurvakam
kapotāṅgāruṇo dhūmo
dṛśyate pavanoddhataḥ
//
alpaparṇā hi taravo
ghanībhūtāḥ samantataḥ
viprakṛṣṭe 'pi ye deśe
na prakāśanti vai diśaḥ
//
rajanīcarasattvāni
pracaranti samantataḥ
tapovanamṛgā hy ete
veditīrtheṣu śerate
//
sampravṛttā niśā sīte
nakṣatrasamalaṃkṛtā
jyotsnāprāvaraṇaś candro
dṛśyate 'bhyudito 'mbare
//
gamyatām anujānāmi
rāmasyānucarī bhava
kathayantyā hi madhuraṃ
tvayāhaṃ paritoṣitā
//
alaṃkuru ca tāvat tvaṃ
pratyakṣaṃ mama maithili
prītiṃ janaya me vatsa
divyālaṃkāraśobhinī
//
sā tadā samalaṃkṛtya
sītā surasutopamā
praṇamya śirasā tasyai
rāmaṃ tv abhimukhī yayau
//
tathā tu bhūṣitāṃ sītāṃ
dadarśa vadatāṃ varaḥ
rāghavaḥ prītidānena
tapasvinyā jaharṣa ca
//
nyavedayat tataḥ sarvaṃ
sītā rāmāya maithilī
prītidānaṃ tapasvinyā
vasanābharaṇasrajām
//
prahṛṣṭas tv abhavad rāmo
lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ
maithilyāḥ satkriyāṃ dṛṣṭvā
mānuṣeṣu sudurlabhām
//
tatas tāṃ śarvarīṃ prītaḥ
puṇyāṃ śaśinibhānanaḥ
arcitas tāpasaiḥ siddhair
uvāsa raghunandanaḥ
//
tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām
abhiṣicya hutāgnikān
āpṛcchetāṃ naravyāghrau
tāpasān vanagocarān
//
tāv ūcus te vanacarās
tāpasā dharmacāriṇaḥ
vanasya tasya saṃcāraṃ
rākṣasaiḥ samabhiplutam
//
eṣa panthā maharṣīṇāṃ
phalāny āharatāṃ vane
anena tu vanaṃ durgaṃ
gantuṃ rāghava te kṣamam
//
itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir
dvijaiḥ kṛtasvastyayanaḥ paraṃtapaḥ
vanaṃ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ
salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam
//
praviśya tu mahāraṇyaṃ
daṇḍakāraṇyam ātmavān
dadarśa rāmo durdharṣas
tāpasāśramamaṇḍalam
//
kuśacīraparikṣiptaṃ
brāhmyā lakṣmyā samāvṛtam
yathā pradīptaṃ durdharṣaṃ
gagane sūryamaṇḍalam
//
śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ
susaṃmṛṣṭājiraṃ sadā
pūjitaṃ copanṛttaṃ ca
nityam apsarasāṃ gaṇaiḥ
//
viśālair agniśaraṇaiḥ
srugbhāṇḍair ajinaiḥ kuśaiḥ
samidbhis toyakalaśaiḥ
phalamūlaiś ca śobhitam
//
āraṇyaiś ca mahāvṛkṣaiḥ
puṇyaiḥ svāduphalair vṛtam
balihomārcitaṃ puṇyaṃ
brahmaghoṣanināditam
//
puṣpair vanyaiḥ parikṣiptaṃ
padminyā ca sapadmayā
phalamūlāśanair dāntaiś
cīrakṛṣṇājināmbaraiḥ
//
sūryavaiśvānarābhaiś ca
purāṇair munibhir vṛtam
puṇyaiś ca niyatāhāraiḥ
śobhitaṃ paramarṣibhiḥ
//
tad brahmabhavanaprakhyaṃ
brahmaghoṣanināditam
brahmavidbhir mahābhāgair
brāhmaṇair upaśobhitam
//
tad dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmāṃs
tāpasāśramamaṇḍalam
abhyagacchan mahātejā
vijyaṃ kṛtvā mahad dhanuḥ
//
divyajñānopapannās te
rāmaṃ dṛṣṭvā maharṣayaḥ
abhyagacchaṃs tadā prītā
vaidehīṃ ca yaśasvinīm
//
te taṃ somam ivodyantaṃ
dṛṣṭvā vai dharmacāriṇaḥ
maṅgalāni prayuñjānāḥ
pratyagṛhṇan dṛḍhavratāḥ
//
rūpasaṃhananaṃ lakṣmīṃ
saukumāryaṃ suveṣatām
dadṛśur vismitākārā
rāmasya vanavāsinaḥ
//
vaidehīṃ lakṣmaṇaṃ rāmaṃ
netrair animiṣair iva
āścaryabhūtān dadṛśuḥ
sarve te vanacāriṇaḥ
//
atrainaṃ hi mahābhāgāḥ
sarvabhūtahite ratāḥ
atithiṃ parṇaśālāyāṃ
rāghavaṃ saṃnyaveśayan
//
tato rāmasya satkṛtya
vidhinā pāvakopamāḥ
ājahrus te mahābhāgāḥ
salilaṃ dharmacāriṇaḥ
//
mūlaṃ puṣpaṃ phalaṃ vanyam
āśramaṃ ca mahātmanaḥ
nivedayitvā dharmajñās
tataḥ prāñjalayo 'bruvan
//
dharmapālo janasyāsya
śaraṇyaś ca mahāyaśāḥ
pūjanīyaś ca mānyaś ca
rājā daṇḍadharo guruḥ
//
indrasyeva caturbhāgaḥ
prajā rakṣati rāghava
rājā tasmād varān bhogān
bhuṅkte lokanamaskṛtaḥ
//
te vayaṃ bhavatā rakṣyā
bhavadviṣayavāsinaḥ
nagarastho vanastho vā
tvaṃ no rājā janeśvaraḥ
//
nyastadaṇḍā vayaṃ rājañ
jitakrodhā jitendriyāḥ
rakṣitavyās tvayā śaśvad
garbhabhūtās tapodhanāḥ
//
evam uktvā phalair mūlaiḥ
puṣpair vanyaiś ca rāghavam
anyaiś ca vividhāhāraiḥ
salakṣmaṇam apūjayan
//
tathānye tāpasāḥ siddhā
rāmaṃ vaiśvānaropamāḥ
nyāyavṛttā yathānyāyaṃ
tarpayāmāsur īśvaram
//
kṛtātithyo 'tha rāmas tu
sūryasyodayanaṃ prati
āmantrya sa munīn sarvān
vanam evānvagāhata
//
nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ
śārdūlavṛkasevitam
dhvastavṛkṣalatāgulmaṃ
durdarśasalilāśayam
//
niṣkūjanānāśakuni
jhillikāgaṇanāditam
lakṣmaṇānugato rāmo
vanamadhyaṃ dadarśa ha
//
vanamadhye tu kākutsthas
tasmin ghoramṛgāyute
dadarśa giriśṛṅgābhaṃ
puruṣādaṃ mahāsvanam
//
gabhīrākṣaṃ mahāvaktraṃ
vikaṭaṃ viṣamodaram
bībhatsaṃ viṣamaṃ dīrghaṃ
vikṛtaṃ ghoradarśanam
//
vasānaṃ carma vaiyāghraṃ
vasārdraṃ rudhirokṣitam
trāsanaṃ sarvabhūtānāṃ
vyāditāsyam ivāntakam
//
trīn siṃhāṃś caturo vyāghrān
dvau vṛkau pṛṣatān daśa
saviṣāṇaṃ vasādigdhaṃ
gajasya ca śiro mahat
//
avasajyāyase śūle
vinadantaṃ mahāsvanam
sa rāmaṃ lakṣmaṇaṃ caiva
sītāṃ dṛṣṭvā ca maithilīm
//
abhyadhāvat susaṃkruddhaḥ
prajāḥ kāla ivāntakaḥ
sa kṛtvā bhairavaṃ nādaṃ
cālayann iva medinīm
//
aṅgenādāya vaidehīm
apakramya tato 'bravīt
yuvāṃ jaṭācīradharau
sabhāryau kṣīṇajīvitau
//
praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ
śaracāpāsidhāriṇau
kathaṃ tāpasayor vāṃ ca
vāsaḥ pramadayā saha
//
adharmacāriṇau pāpau
kau yuvāṃ munidūṣakau
ahaṃ vanam idaṃ durgaṃ
virādho nāma rākṣasaḥ
//
carāmi sāyudho nityam
ṛṣimāṃsāni bhakṣayan
iyaṃ nārī varārohā
mama bhāryā bhaviṣyati
yuvayoḥ pāpayoś cāhaṃ
pāsyāmi rudhiraṃ mṛdhe
//
tasyaivaṃ bruvato dhṛṣṭaṃ
virādhasya durātmanaḥ
śrutvā sagarvitaṃ vākyaṃ
saṃbhrāntā janakātmajā
sītā prāvepatodvegāt
pravāte kadalī yathā
//
tāṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ sītāṃ
virādhāṅkagatāṃ śubhām
abravīl lakṣmaṇaṃ vākyaṃ
mukhena pariśuṣyatā
//
paśya saumya narendrasya
janakasyātmasambhavām
mama bhāryāṃ śubhācārāṃ
virādhāṅke praveśitām
atyantasukhasaṃvṛddhāṃ
rājaputrīṃ yaśasvinīm
//
yad abhipretam asmāsu
priyaṃ varavṛtaṃ ca yat
kaikeyyās tu susaṃvṛttaṃ
kṣipram adyaiva lakṣmaṇa
//
yā na tuṣyati rājyena
putrārthe dīrghadarśinī
yayāhaṃ sarvabhūtānāṃ
hitaḥ prasthāpito vanam
adyedānīṃ sakāmā sā
yā mātā mama madhyamā
//
parasparśāt tu vaidehyā
na duḥkhataram asti me
pitur vināśāt saumitre
svarājyaharaṇāt tathā
//
iti bruvati kākutsthe
bāṣpaśokapariplute
abravīl lakṣmaṇaḥ kruddho
ruddho nāga iva śvasan
//
anātha iva bhūtānāṃ
nāthas tvaṃ vāsavopamaḥ
mayā preṣyeṇa kākutstha
kimarthaṃ paritapyase
//
śareṇa nihatasyādya
mayā kruddhena rakṣasaḥ
virādhasya gatāsor hi
mahī pāsyati śoṇitam
//
rājyakāme mama krodho
bharate yo babhūva ha
taṃ virādhe vimokṣyāmi
vajrī vajram ivācale
//
mama bhujabalavegavegitaḥ
patatu śaro 'sya mahān mahorasi
vyapanayatu tanoś ca jīvitaṃ
patatu tataś ca mahīṃ vighūrṇitaḥ
//
athovāca punar vākyaṃ
virādhaḥ pūrayan vanam
ātmānaṃ pṛcchate brūtaṃ
kau yuvāṃ kva gamiṣyathaḥ
//
tam uvāca tato rāmo
rākṣasaṃ jvalitānanam
pṛcchantaṃ sumahātejā
ikṣvākukulam ātmanaḥ
//
kṣatriyau vṛttasampannau
viddhi nau vanagocarau
tvāṃ tu veditum icchāvaḥ
kas tvaṃ carasi daṇḍakān
//
tam uvāca virādhas tu
rāmaṃ satyaparākramam
hanta vakṣyāmi te rājan
nibodha mama rāghava
//
putraḥ kila jayasyāhaṃ
mātā mama śatahradā
virādha iti mām āhuḥ
pṛthivyāṃ sarvarākṣasāḥ
//
tapasā cāpi me prāptā
brahmaṇo hi prasādajā
śastreṇāvadhyatā loke
'cchedyābhedyatvam eva ca
//
utsṛjya pramadām enām
anapekṣau yathāgatam
tvaramāṇau pālayethāṃ
na vāṃ jīvitam ādade
//
taṃ rāmaḥ pratyuvācedaṃ
kopasaṃraktalocanaḥ
rākṣasaṃ vikṛtākāraṃ
virādhaṃ pāpacetasam
//
kṣudra dhik tvāṃ tu hīnārthaṃ
mṛtyum anveṣase dhruvam
raṇe samprāpsyase tiṣṭha
na me jīvan gamiṣyasi
//
tataḥ sajyaṃ dhanuḥ kṛtvā
rāmaḥ suniśitāñ śarān
suśīghram abhisaṃdhāya
rākṣasaṃ nijaghāna ha
//
dhanuṣā jyāguṇavatā
saptabāṇān mumoca ha
rukmapuṅkhān mahāvegān
suparṇānilatulyagān
//
te śarīraṃ virādhasya
bhittvā barhiṇavāsasaḥ
nipetuḥ śoṇitādigdhā
dharaṇyāṃ pāvakopamāḥ
//
sa vinadya mahānādaṃ
śūlaṃ śakradhvajopamam
pragṛhyāśobhata tadā
vyāttānana ivāntakaḥ
//
tac chūlaṃ vajrasaṃkāśaṃ
gagane jvalanopamam
dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda
rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
//
tasya raudrasya saumitrir
bāhuṃ savyaṃ babhañja ha
rāmas tu dakṣiṇaṃ bāhuṃ
tarasā tasya rakṣasaḥ
//
sa bhagnabāhuḥ saṃvigno
nipapātāśu rākṣasaḥ
dharaṇyāṃ meghasaṃkāśo
vajrabhinna ivācalaḥ
idaṃ provāca kākutsthaṃ
virādhaḥ puruṣarṣabham
//
kausalyā suprajās tāta
rāmas tvaṃ vidito mayā
vaidehī ca mahābhāgā
lakṣmaṇaś ca mahāyaśāḥ
//
abhiśāpād ahaṃ ghorāṃ
praviṣṭo rākṣasīṃ tanum
tumburur nāma gandharvaḥ
śapto vaiśravaṇena hi
//
prasādyamānaś ca mayā
so 'bravīn māṃ mahāyaśāḥ
yadā dāśarathī rāmas
tvāṃ vadhiṣyati saṃyuge
//
tadā prakṛtim āpanno
bhavān svargaṃ gamiṣyati
iti vaiśravaṇo rājā
rambhāsaktam uvāca ha
//
anupasthīyamāno māṃ
saṃkruddho vyājahāra ha
tava prasādān mukto 'ham
abhiśāpāt sudāruṇāt
bhavanaṃ svaṃ gamiṣyāmi
svasti vo 'stu paraṃtapa
//
ito vasati dharmātmā
śarabhaṅgaḥ pratāpavān
adhyardhayojane tāta
maharṣiḥ sūryasaṃnibhaḥ
//
taṃ kṣipram abhigaccha tvaṃ
sa te śreyo vidhāsyati
avaṭe cāpi māṃ rāma
nikṣipya kuśalī vraja
//
rakṣasāṃ gatasattvānām
eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
avaṭe ye nidhīyante
teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ
//
evam uktvā tu kākutsthaṃ
virādhaḥ śarapīḍitaḥ
babhūva svargasamprāpto
nyastadeho mahābalaḥ
//
taṃ muktakaṇṭham utkṣipya
śaṅkukarṇaṃ mahāsvanam
virādhaṃ prākṣipac chvabhre
nadantaṃ bhairavasvanam
//
tatas tu tau kāñcanacitrakārmukau
nihatya rakṣaḥ parigṛhya maithilīm
vijahratus tau muditau mahāvane
divi sthitau candradivākarāv iva
//
hatvā tu taṃ bhīmabalaṃ
virādhaṃ rākṣasaṃ vane
tataḥ sītāṃ pariṣvajya
samāśvāsya ca vīryavān
abravīl lakṣmaṇaṃ rāmo
bhrātaraṃ dīptatejasam
//
kaṣṭaṃ vanam idaṃ durgaṃ
na ca smo vanagocarāḥ
abhigacchāmahe śīghraṃ
śarabhaṅgaṃ tapodhanam
//
āśramaṃ śarabhaṅgasya
rāghavo 'bhijagāma ha
//
tasya devaprabhāvasya
tapasā bhāvitātmanaḥ
samīpe śarabhaṅgasya
dadarśa mahad adbhutam
//
vibhrājamānaṃ vapuṣā
sūryavaiśvānaropamam
asaṃspṛśantaṃ vasudhāṃ
dadarśa vibudheśvaram
//
suprabhābharaṇaṃ devaṃ
virajo'mbaradhāriṇam
tadvidhair eva bahubhiḥ
pūjyamānaṃ mahātmabhiḥ
//
haribhir vājibhir yuktam
antarikṣagataṃ ratham
dadarśādūratas tasya
taruṇādityasaṃnibham
//
pāṇḍurābhraghanaprakhyaṃ
candramaṇḍalasaṃnibham
apaśyad vimalaṃ chattraṃ
citramālyopaśobhitam
//
cāmaravyajane cāgrye
rukmadaṇḍe mahādhane
gṛhīte vananārībhyāṃ
dhūyamāne ca mūrdhani
//
gandharvāmarasiddhāś ca
bahavaḥ paramarṣayaḥ
antarikṣagataṃ devaṃ
vāgbhir agryābhir īḍire
//
dṛṣṭvā śatakratuṃ tatra
rāmo lakṣmaṇam abravīt
ye hayāḥ puruhūtasya
purā śakrasya naḥ śrutāḥ
antarikṣagatā divyās
ta ime harayo dhruvam
//
ime ca puruṣavyāghra
ye tiṣṭhanty abhito ratham
śataṃ śataṃ kuṇḍalino
yuvānaḥ khaḍgapāṇayaḥ
//
urodeśeṣu sarveṣāṃ
hārā jvalanasaṃnibhāḥ
rūpaṃ bibhrati saumitre
pañcaviṃśativārṣikam
//
etaddhi kila devānāṃ
vayo bhavati nityadā
yatheme puruṣavyāghrā
dṛśyante priyadarśanāḥ
//
ihaiva saha vaidehyā
muhūrtaṃ tiṣṭha lakṣmaṇa
yāvaj janāmy ahaṃ vyaktaṃ
ka eṣa dyutimān rathe
//
tam evam uktvā saumitrim
ihaiva sthīyatām iti
abhicakrāma kākutsthaḥ
śarabhaṅgāśramaṃ prati
//
tataḥ samabhigacchantaṃ
prekṣya rāmaṃ śacīpatiḥ
śarabhaṅgam anujñāpya
vibudhān idam abravīt
//
ihopayāty asau rāmo
yāvan māṃ nābhibhāṣate
niṣṭhāṃ nayata tāvat tu
tato māṃ draṣṭum arhati
//
jitavantaṃ kṛtārthaṃ ca
draṣṭāham acirād imam
karma hy anena kartavyaṃ
mahad anyaiḥ suduṣkaram
//
iti vajrī tam āmantrya
mānayitvā ca tāpasam
rathena hariyuktena
yayau divam ariṃdamaḥ
//
prayāte tu sahasrākṣe
rāghavaḥ saparicchadaḥ
agnihotram upāsīnaṃ
śarabhaṅgam upāgamat
//
tasya pādau ca saṃgṛhya
rāmaḥ sītā ca lakṣmaṇaḥ
niṣedus tadanujñātā
labdhavāsā nimantritāḥ
//
tataḥ śakropayānaṃ tu
paryapṛcchat sa rāghavaḥ
śarabhaṅgaś ca tat sarvaṃ
rāghavāya nyavedayat
//
mām eṣa varado rāma
brahmalokaṃ ninīṣati
jitam ugreṇa tapasā
duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
//
ahaṃ jñātvā naravyāghra
vartamānam adūrataḥ
brahmalokaṃ na gacchāmi
tvām adṛṣṭvā priyātithim
//
samāgamya gamiṣyāmi
tridivaṃ devasevitam
akṣayā naraśārdūla
jitā lokā mayā śubhāḥ
brāhmyāś ca nākapṛṣṭhyāś ca
pratigṛhṇīṣva māmakān
//
evam ukto naravyāghraḥ
sarvaśāstraviśāradaḥ
ṛṣiṇā śarabhaṅgena
rāghavo vākyam abravīt
//
aham evāhariṣyāmi
sarvāṃl lokān mahāmune
āvāsaṃ tv aham icchāmi
pradiṣṭam iha kānane
//
rāghaveṇaivam uktas tu
śakratulyabalena vai
śarabhaṅgo mahāprājñaḥ
punar evābravīd vacaḥ
//
sutīkṣṇam abhigaccha tvaṃ
śucau deśe tapasvinam
ramaṇīye vanoddeśe
sa te vāsaṃ vidhāsyati
//
eṣa panthā naravyāghra
muhūrtaṃ paśya tāta mām
yāvaj jahāmi gātrāṇi
jīrṇāṃ tvacam ivoragaḥ
//
tato 'gniṃ sa samādhāya
hutvā cājyena mantravit
śarabhaṅgo mahātejāḥ
praviveśa hutāśanam
//
tasya romāṇi keśāṃś ca
dadāhāgnir mahātmanaḥ
jīrṇāṃ tvacaṃ tathāsthīni
yac ca māṃsaṃ ca śoṇitam
//
sa ca pāvakasaṃkāśaḥ
kumāraḥ samapadyata
utthāyāgnicayāt tasmāc
charabhaṅgo vyarocata
//
sa lokān āhitāgnīnām
ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
devānāṃ ca vyatikramya
brahmalokaṃ vyarohata
//
sa puṇyakarmā bhuvane dvijarṣabhaḥ
pitāmahaṃ sānucaraṃ dadarśa ha
pitāmahaś cāpi samīkṣya taṃ dvijaṃ
nananda susvāgatam ity uvāca ha
//
śarabhaṅge divaṃ prāpte
munisaṃghāḥ samāgatāḥ
abhyagacchanta kākutsthaṃ
rāmaṃ jvalitatejasam
//
vaikhānasā vālakhilyāḥ
samprakṣālā marīcipāḥ
aśmakuṭṭāś ca bahavaḥ
pattrāhārāś ca tāpasāḥ
//
dantolūkhalinaś caiva
tathaivonmajjakāḥ pare
munayaḥ salilāhārā
vāyubhakṣās tathāpare
//
ākāśanilayāś caiva
tathā sthaṇḍilaśāyinaḥ
tathordhvavāsino dāntās
tathārdrapaṭavāsasaḥ
//
sajapāś ca taponityās
tathā pañcatapo'nvitāḥ
sarve brāhmyā śriyā juṣṭā
dṛḍhayogasamāhitāḥ
śarabhaṅgāśrame rāmam
abhijagmuś ca tāpasāḥ
//
abhigamya ca dharmajñā
rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam
ūcuḥ paramadharmajñam
ṛṣisaṃghāḥ samāhitāḥ
//
tvam ikṣvākukulasyāsya
pṛthivyāś ca mahārathaḥ
pradhānaś cāsi nāthaś ca
devānāṃ maghavān iva
//
viśrutas triṣu lokeṣu
yaśasā vikrameṇa ca
pitṛvratatvaṃ satyaṃ ca
tvayi dharmaś ca puṣkalaḥ
//
tvām āsādya mahātmānaṃ
dharmajñaṃ dharmavatsalam
arthitvān nātha vakṣyāmas
tac ca naḥ kṣantum arhasi
//
adharmas tu mahāṃs tāta
bhavet tasya mahīpateḥ
yo hared baliṣaḍbhāgaṃ
na ca rakṣati putravat
//
yuñjānaḥ svān iva prāṇān
prāṇair iṣṭān sutān iva
nityayuktaḥ sadā rakṣan
sarvān viṣayavāsinaḥ
//
prāpnoti śāśvatīṃ rāma
kīrtiṃ sa bahuvārṣikīm
brahmaṇaḥ sthānam āsādya
tatra cāpi mahīyate
//
yat karoti paraṃ dharmaṃ
munir mūlaphalāśanaḥ
tatra rājñaś caturbhāgaḥ
prajā dharmeṇa rakṣataḥ
//
so 'yaṃ brāhmaṇabhūyiṣṭho
vānaprasthagaṇo mahān
tvan nātho 'nāthavad rāma
rākṣasair vadhyate bhṛśam
//
ehi paśya śarīrāṇi
munīnāṃ bhāvitātmanām
hatānāṃ rākṣasair ghorair
bahūnāṃ bahudhā vane
//
pampānadīnivāsānām
anumandākinīm api
citrakūṭālayānāṃ ca
kriyate kadanaṃ mahat
//
evaṃ vayaṃ na mṛṣyāmo
viprakāraṃ tapasvinām
kriyamāṇaṃ vane ghoraṃ
rakṣobhir bhīmakarmabhiḥ
//
tatas tvāṃ śaraṇārthaṃ ca
śaraṇyaṃ samupasthitāḥ
paripālaya no rāma
vadhyamānān niśācaraiḥ
//
etac chrutvā tu kākutsthas
tāpasānāṃ tapasvinām
idaṃ provāca dharmātmā
sarvān eva tapasvinaḥ
naivam arhatha māṃ vaktum
ājñāpyo 'haṃ tapasvinām
//
bhavatām arthasiddhyartham
āgato 'haṃ yadṛcchayā
tasya me 'yaṃ vane vāso
bhaviṣyati mahāphalaḥ
tapasvināṃ raṇe śatrūn
hantum icchāmi rākṣasān
//
dattvā varaṃ cāpi tapodhanānāṃ
dharme dhṛtātmā saha lakṣmaṇena
tapodhanaiś cāpi sabhājyavṛttaḥ
sutīkṣṇam evābhijagāma vīraḥ
//
rāmas tu sahito bhrātrā
sītayā ca paraṃtapaḥ
sutīkṣṇasyāśramapadaṃ
jagāma saha tair dvijaiḥ
//
sa gatvā dūram adhvānaṃ
nadīs tīrtvā bahūdakāḥ
dadarśa vipulaṃ śailaṃ
mahāmegham ivonnatam
//
tatas tad ikṣvākuvarau
satataṃ vividhair drumaiḥ
kānanaṃ tau viviśatuḥ
sītayā saha rāghavau
//
praviṣṭas tu vanaṃ ghoraṃ
bahupuṣpaphaladrumam
dadarśāśramam ekānte
cīramālāpariṣkṛtam
//
tatra tāpasam āsīnaṃ
malapaṅkajaṭādharam
rāmaḥ sutīkṣṇaṃ vidhivat
tapovṛddham abhāṣata
//
rāmo 'ham asmi bhagavan
bhavantaṃ draṣṭum āgataḥ
tan mābhivada dharmajña
maharṣe satyavikrama
//
sa nirīkṣya tato vīraṃ
rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam
samāśliṣya ca bāhubhyām
idaṃ vacanam abravīt
//
svāgataṃ khalu te vīra
rāma dharmabhṛtāṃ vara
āśramo 'yaṃ tvayākrāntaḥ
sanātha iva sāmpratam
//
pratīkṣamāṇas tvām eva
nārohe 'haṃ mahāyaśaḥ
devalokam ito vīra
dehaṃ tyaktvā mahītale
//
citrakūṭam upādāya
rājyabhraṣṭo 'si me śrutaḥ
ihopayātaḥ kākutstho
devarājaḥ śatakratuḥ
sarvāṃl lokāñ jitān āha
mama puṇyena karmaṇā
//
teṣu devarṣijuṣṭeṣu
jiteṣu tapasā mayā
matprasādāt sabhāryas tvaṃ
viharasva salakṣmaṇaḥ
//
tam ugratapasaṃ dīptaṃ
maharṣiṃ satyavādinam
pratyuvācātmavān rāmo
brahmāṇam iva vāsavaḥ
//
aham evāhariṣyāmi
svayaṃ lokān mahāmune
āvāsaṃ tv aham icchāmi
pradiṣṭam iha kānane
//
bhavān sarvatra kuśalaḥ
sarvabhūtahite rataḥ
ākhyātaḥ śarabhaṅgena
gautamena mahātmanā
//
evam uktas tu rāmeṇa
maharṣir lokaviśrutaḥ
abravīn madhuraṃ vākyaṃ
harṣeṇa mahatāplutaḥ
//
ayam evāśramo rāma
guṇavān ramyatām iha
ṛṣisaṃghānucaritaḥ
sadā mūlaphalair yutaḥ
//
imam āśramam āgamya
mṛgasaṃghā mahāyaśaḥ
aṭitvā pratigacchanti
lobhayitvākutobhayāḥ
//
tac chrutvā vacanaṃ tasya
maharṣer lakṣmaṇāgrajaḥ
uvāca vacanaṃ dhīro
vikṛṣya saśaraṃ dhanuḥ
//
tān ahaṃ sumahābhāga
mṛgasaṃghān samāgatān
hanyāṃ niśitadhāreṇa
śareṇāśanivarcasā
//
bhavāṃs tatrābhiṣajyeta
kiṃ syāt kṛcchrataraṃ tataḥ
etasminn āśrame vāsaṃ
ciraṃ tu na samarthaye
//
tam evam uktvā varadaṃ
rāmaḥ saṃdhyām upāgamat
anvāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ
tatra vāsam akalpayat
//
tataḥ śubhaṃ tāpasabhojyam annaṃ
svayaṃ sutīkṣṇaḥ puruṣarṣabhābhyām
tābhyāṃ susatkṛtya dadau mahātmā
saṃdhyānivṛttau rajanīṃ samīkṣya
//
rāmas tu sahasaumitriḥ
sutīkṣṇenābhipūjitaḥ
pariṇāmya niśāṃ tatra
prabhāte pratyabudhyata
//
utthāya tu yathākālaṃ
rāghavaḥ saha sītayā
upāspṛśat suśītena
jalenotpalagandhinā
//
atha te 'gniṃ surāṃś caiva
vaidehī rāmalakṣmaṇau
kālyaṃ vidhivad abhyarcya
tapasviśaraṇe vane
//
udayantaṃ dinakaraṃ
dṛṣṭvā vigatakalmaṣāḥ
sutīkṣṇam abhigamyedaṃ
ślakṣṇaṃ vacanam abruvan
//
sukhoṣitāḥ sma bhagavaṃs
tvayā pūjyena pūjitāḥ
āpṛcchāmaḥ prayāsyāmo
munayas tvarayanti naḥ
//
tvarāmahe vayaṃ draṣṭuṃ
kṛtsnam āśramamaṇḍalam
ṛṣīṇāṃ puṇyaśīlānāṃ
daṇḍakāraṇyavāsinām
//
abhyanujñātum icchāmaḥ
sahaibhir munipuṃgavaiḥ
dharmanityais tapodāntair
viśikhair iva pāvakaiḥ
//
aviṣahyātapo yāvat
sūryo nātivirājate
amārgeṇāgatāṃ lakṣmīṃ
prāpyevānvayavarjitaḥ
//
tāvad icchāmahe gantum
ity uktvā caraṇau muneḥ
vavande sahasaumitriḥ
sītayā saha rāghavaḥ
//
tau saṃspṛśantau caraṇāv
utthāpya munipuṃgavaḥ
gāḍham āliṅgya sasneham
idaṃ vacanam abravīt
//
ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ
rāma saumitriṇā saha
sītayā cānayā sārdhaṃ
chāyayevānuvṛttayā
//
paśyāśramapadaṃ ramyaṃ
daṇḍakāraṇyavāsinām
eṣāṃ tapasvināṃ vīra
tapasā bhāvitātmanām
//
suprājyaphalamūlāni
puṣpitāni vanāni ca
praśāntamṛgayūthāni
śāntapakṣigaṇāni ca
//
phullapaṅkajaṣaṇḍāni
prasannasalilāni ca
kāraṇḍavavikīrṇāni
taṭākāni sarāṃsi ca
//
drakṣyase dṛṣṭiramyāṇi
giriprasravaṇāni ca
ramaṇīyāny araṇyāni
mayūrābhirutāni ca
//
gamyatāṃ vatsa saumitre
bhavān api ca gacchatu
āgantavyaṃ ca te dṛṣṭvā
punar evāśramaṃ mama
//
evam uktas tathety uktvā
kākutsthaḥ sahalakṣmaṇaḥ
pradakṣiṇaṃ muniṃ kṛtvā
prasthātum upacakrame
//
tataḥ śubhatare tūṇī
dhanuṣī cāyatekṣaṇā
dadau sītā tayor bhrātroḥ
khaḍgau ca vimalau tataḥ
//
ābadhya ca śubhe tūṇī
cāpau cādāya sasvanau
niṣkrāntāv āśramād gantum
ubhau tau rāmalakṣmaṇau
//
sutīkṣṇenābhyanujñātaṃ
prasthitaṃ raghunandanam
vaidehī snigdhayā vācā
bhartāram idam abravīt
//
ayaṃ dharmaḥ susūkṣmeṇa
vidhinā prāpyate mahān
nivṛttena ca śakyo 'yaṃ
vyasanāt kāmajād iha
//
trīṇy eva vyasanāny atra
kāmajāni bhavanty uta
mithyāvākyaṃ paramakaṃ
tasmād gurutarāv ubhau
paradārābhigamanaṃ
vinā vairaṃ ca raudratā
//
mithyāvākyaṃ na te bhūtaṃ
na bhaviṣyati rāghava
kuto 'bhilaṣaṇaṃ strīṇāṃ
pareṣāṃ dharmanāśanam
//
tac ca sarvaṃ mahābāho
śakyaṃ voḍhuṃ jitendriyaiḥ
tava vaśyendriyatvaṃ ca
jānāmi śubhadarśana
//
tṛtīyaṃ yad idaṃ raudraṃ
paraprāṇābhihiṃsanam
nirvairaṃ kriyate mohāt
tac ca te samupasthitam
//
pratijñātas tvayā vīra
daṇḍakāraṇyavāsinām
ṛṣīṇāṃ rakṣaṇārthāya
vadhaḥ saṃyati rakṣasām
//
etannimittaṃ ca vanaṃ
daṇḍakā iti viśrutam
prasthitas tvaṃ saha bhrātrā
dhṛtabāṇaśarāsanaḥ
//
tatas tvāṃ prasthitaṃ dṛṣṭvā
mama cintākulaṃ manaḥ
tvadvṛttaṃ cintayantyā vai
bhaven niḥśreyasaṃ hitam
//
na hi me rocate vīra
gamanaṃ daṇḍakān prati
kāraṇaṃ tatra vakṣyāmi
vadantyāḥ śrūyatāṃ mama
//
tvaṃ hi bāṇadhanuṣpāṇir
bhrātrā saha vanaṃ gataḥ
dṛṣṭvā vanacarān sarvān
kaccit kuryāḥ śaravyayam
//
kṣatriyāṇām iha dhanur
hutāśasyendhanāni ca
samīpataḥ sthitaṃ tejo
balam ucchrayate bhṛśam
//
purā kila mahābāho
tapasvī satyavāk śuciḥ
kasmiṃścid abhavat puṇye
vane ratamṛgadvije
//
tasyaiva tapaso vighnaṃ
kartum indraḥ śacīpatiḥ
khaḍgapāṇir athāgacchad
āśramaṃ bhaṭarūpadhṛk
//
tasmiṃs tadāśramapade
nihitaḥ khaḍga uttamaḥ
sa nyāsavidhinā dattaḥ
puṇye tapasi tiṣṭhataḥ
//
sa tac chastram anuprāpya
nyāsarakṣaṇatatparaḥ
vane tu vicaraty eva
rakṣan pratyayam ātmanaḥ
//
yatra gacchaty upādātuṃ
mūlāni ca phalāni ca
na vinā yāti taṃ khaḍgaṃ
nyāsarakṣaṇatatparaḥ
//
nityaṃ śastraṃ parivahan
krameṇa sa tapodhanaḥ
cakāra raudrīṃ svāṃ buddhiṃ
tyaktvā tapasi niścayam
//
tataḥ sa raudrābhirataḥ
pramatto 'dharmakarṣitaḥ
tasya śastrasya saṃvāsāj
jagāma narakaṃ muniḥ
//
snehāc ca bahumānāc ca
smāraye tvāṃ na śikṣaye
na kathaṃcana sā kāryā
gṛhītadhanuṣā tvayā
//
buddhir vairaṃ vinā hantuṃ
rākṣasān daṇḍakāśritān
aparādhaṃ vinā hantuṃ
lokān vīra na kāmaye
//
kṣatriyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ
vaneṣu niyatātmanām
dhanuṣā kāryam etāvad
ārtānām abhirakṣaṇam
//
kva ca śastraṃ kva ca vanaṃ
kva ca kṣātraṃ tapaḥ kva ca
vyāviddham idam asmābhir
deśadharmas tu pūjyatām
//
tadārya kaluṣā buddhir
jāyate śastrasevanāt
punar gatvā tv ayodhyāyāṃ
kṣatradharmaṃ cariṣyasi
//
akṣayā tu bhavet prītiḥ
śvaśrūśvaśurayor mama
yadi rājyaṃ hi saṃnyasya
bhaves tvaṃ nirato muniḥ
//
dharmād arthaḥ prabhavati
dharmāt prabhavate sukham
dharmeṇa labhate sarvaṃ
dharmasāram idaṃ jagat
//
ātmānaṃ niyamais tais taiḥ
karṣayitvā prayatnataḥ
prāpyate nipuṇair dharmo
na sukhāl labhyate sukham
//
nityaṃ śucimatiḥ saumya
cara dharmaṃ tapovane
sarvaṃ hi viditaṃ tubhyaṃ
trailokyam api tattvataḥ
//
strīcāpalād etad udāhṛtaṃ me
dharmaṃ ca vaktuṃ tava kaḥ samarthaḥ
vicārya buddhyā tu sahānujena
yad rocate tat kuru mācireṇa
//
vākyam etat tu vaidehyā
vyāhṛtaṃ bhartṛbhaktayā
śrutvā dharme sthito rāmaḥ
pratyuvācātha maithilīm
//
hitam uktaṃ tvayā devi
snigdhayā sadṛśaṃ vacaḥ
kulaṃ vyapadiśantyā ca
dharmajñe janakātmaje
//
kiṃ tu vakṣyāmy ahaṃ devi
tvayaivoktam idaṃ vacaḥ
kṣatriyair dhāryate cāpo
nārtaśabdo bhaved iti
//
te cārtā daṇḍakāraṇye
munayaḥ saṃśitavratāḥ
māṃ sīte svayam āgamya
śaraṇyāḥ śaraṇaṃ gatāḥ
//
vasanto dharmaniratā
vane mūlaphalāśanāḥ
na labhante sukhaṃ bhītā
rākṣasaiḥ krūrakarmabhiḥ
//
kāle kāle ca niratā
niyamair vividhair vane
bhakṣyante rākṣasair bhīmair
naramāṃsopajīvibhiḥ
//
te bhakṣyamāṇā munayo
daṇḍakāraṇyavāsinaḥ
asmān abhyavapadyeti
mām ūcur dvijasattamāḥ
//
mayā tu vacanaṃ śrutvā
teṣām evaṃ mukhāc cyutam
kṛtvā caraṇaśuśrūṣāṃ
vākyam etad udāhṛtam
//
prasīdantu bhavanto me
hrīr eṣā hi mamātulā
yadīdṛśair ahaṃ viprair
upastheyair upasthitaḥ
kiṃ karomīti ca mayā
vyāhṛtaṃ dvijasaṃnidhau
//
sarvair eva samāgamya
vāg iyaṃ samudāhṛtā
rākṣasair daṇḍakāraṇye
bahubhiḥ kāmarūpibhiḥ
arditāḥ sma bhṛśaṃ rāma
bhavān nas trātum arhati
//
homakāle tu samprāpte
parvakāleṣu cānagha
dharṣayanti sma durdharṣā
rākṣasāḥ piśitāśanāḥ
//
rākṣasair dharṣitānāṃ ca
tāpasānāṃ tapasvinām
gatiṃ mṛgayamāṇānāṃ
bhavān naḥ paramā gatiḥ
//
kāmaṃ tapaḥprabhāvena
śaktā hantuṃ niśācarān
cirārjitaṃ tu necchāmas
tapaḥ khaṇḍayituṃ vayam
//
bahuvighnaṃ taponityaṃ
duścaraṃ caiva rāghava
tena śāpaṃ na muñcāmo
bhakṣyamāṇāś ca rākṣasaiḥ
//
tad ardyamānān rakṣobhir
daṇḍakāraṇyavāsibhiḥ
rakṣa nas tvaṃ saha bhrātrā
tvannāthā hi vayaṃ vane
//
mayā caitad vacaḥ śrutvā
kārtsnyena paripālanam
ṛṣīṇāṃ daṇḍakāraṇye
saṃśrutaṃ janakātmaje
//
saṃśrutya ca na śakṣyāmi
jīvamānaḥ pratiśravam
munīnām anyathā kartuṃ
satyam iṣṭaṃ hi me sadā
//
apy ahaṃ jīvitaṃ jahyāṃ
tvāṃ vā sīte salakṣmaṇām
na tu pratijñāṃ saṃśrutya
brāhmaṇebhyo viśeṣataḥ
//
tad avaśyaṃ mayā kāryam
ṛṣīṇāṃ paripālanam
anuktenāpi vaidehi
pratijñāya tu kiṃ punaḥ
//
mama snehāc ca sauhārdād
idam uktaṃ tvayā vacaḥ
parituṣṭo 'smy ahaṃ sīte
na hy aniṣṭo 'nuśiṣyate
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca
kulasya tava śobhane
//
ity evam uktvā vacanaṃ mahātmā
sītāṃ priyāṃ maithilarājaputrīm
rāmo dhanuṣmān saha lakṣmaṇena
jagāma ramyāṇi tapovanāni
//
agrataḥ prayayau rāmaḥ
sītā madhye sumadhyamā
pṛṣṭhatas tu dhanuṣpāṇir
lakṣmaṇo 'nujagāma ha
//
tau paśyamānau vividhāñ
śailaprasthān vanāni ca
nadīś ca vividhā ramyā
jagmatuḥ saha sītayā
//
sārasāṃś cakravākāṃś ca
nadīpulinacāriṇaḥ
sarāṃsi ca sapadmāni
yutāni jalajaiḥ khagaiḥ
//
yūthabaddhāṃś ca pṛṣatān
madonmattān viṣāṇinaḥ
mahiṣāṃś ca varāhāṃś ca
gajāṃś ca drumavairiṇaḥ
//
te gatvā dūram adhvānaṃ
lambamāne divākare
dadṛśuḥ sahitā ramyaṃ
taṭākaṃ yojanāyatam
//
padmapuṣkarasambādhaṃ
gajayūthair alaṃkṛtam
sārasair haṃsakādambaiḥ
saṃkulaṃ jalacāribhiḥ
//
prasannasalile ramye
tasmin sarasi śuśruve
gītavāditranirghoṣo
na tu kaścana dṛśyate
//
tataḥ kautūhalād rāmo
lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ
muniṃ dharmabhṛtaṃ nāma
praṣṭuṃ samupacakrame
//
idam atyadbhutaṃ śrutvā
sarveṣāṃ no mahāmune
kautūhalaṃ mahaj jātaṃ
kim idaṃ sādhu kathyatām
//
tenaivam ukto dharmātmā
rāghaveṇa munis tadā
prabhāvaṃ sarasaḥ kṛtsnam
ākhyātum upacakrame
//
idaṃ pañcāpsaro nāma
taṭākaṃ sārvakālikam
nirmitaṃ tapasā rāma
muninā māṇḍakarṇinā
//
sa hi tepe tapas tīvraṃ
māṇḍakarṇir mahāmuniḥ
daśavarṣasahasrāṇi
vāyubhakṣo jalāśrayaḥ
//
tataḥ pravyathitāḥ sarve
devāḥ sāgnipurogamāḥ
abruvan vacanaṃ sarve
parasparasamāgatāḥ
asmākaṃ kasyacit sthānam
eṣa prārthayate muniḥ
//
tataḥ kartuṃ tapovighnaṃ
sarvair devair niyojitāḥ
pradhānāpsarasaḥ pañca
vidyuccalitavarcasaḥ
//
apsarobhis tatas tābhir
munir dṛṣṭaparāvaraḥ
nīto madanavaśyatvaṃ
surāṇāṃ kāryasiddhaye
//
tāś caivāpsarasaḥ pañca
muneḥ patnītvam āgatāḥ
taṭāke nirmitaṃ tāsām
asminn antarhitaṃ gṛham
//
tatraivāpsarasaḥ pañca
nivasantyo yathāsukham
ramayanti tapoyogān
muniṃ yauvanam āsthitam
//
tāsāṃ saṃkrīḍamānānām
eṣa vāditraniḥsvanaḥ
śrūyate bhūṣaṇonmiśro
gītaśabdo manoharaḥ
//
āścaryam iti tasyaitad
vacanaṃ bhāvitātmanaḥ
rāghavaḥ pratijagrāha
saha bhrātrā mahāyaśāḥ
//
evaṃ kathayamānasya
dadarśāśramamaṇḍalam
kuśacīraparikṣiptaṃ
nānāvṛkṣasamāvṛtam
//
praviśya saha vaidehyā
lakṣmaṇena ca rāghavaḥ
tadā tasmin sa kākutsthaḥ
śrīmaty āśramamaṇḍale
//
uṣitvā susukhaṃ tatra
pūjyamāno maharṣibhiḥ
jagāma cāśramāṃs teṣāṃ
paryāyeṇa tapasvinām
//
yeṣām uṣitavān pūrvaṃ
sakāśe sa mahāstravit
kvacit paridaśān māsān
ekaṃ saṃvatsaraṃ kvacit
//
kvacic ca caturo māsān
pañcaṣaṭ cāparān kvacit
aparatrādhikān māsān
adhyardham adhikaṃ kvacit
//
trīn māsān aṣṭamāsāṃś ca
rāghavo nyavasat sukham
tathā saṃvasatas tasya
munīnām āśrameṣu vai
ramataś cānukūlyena
yayuḥ saṃvatsarā daśa
//
parisṛtya ca dharmajño
rāghavaḥ saha sītayā
sutīkṣṇasyāśramaṃ śrīmān
punar evājagāma ha
//
sa tam āśramam āgamya
munibhiḥ pratipūjitaḥ
tatrāpi nyavasad rāmaḥ
kaṃcit kālam ariṃdamaḥ
//
athāśramastho vinayāt
kadācit taṃ mahāmunim
upāsīnaḥ sa kākutsthaḥ
sutīkṣṇam idam abravīt
//
asminn araṇye bhagavann
agastyo munisattamaḥ
vasatīti mayā nityaṃ
kathāḥ kathayatāṃ śrutam
//
na tu jānāmi taṃ deśaṃ
vanasyāsya mahattayā
kutrāśramapadaṃ puṇyaṃ
maharṣes tasya dhīmataḥ
//
prasādāt tatra bhavataḥ
sānujaḥ saha sītayā
agastyam abhigaccheyam
abhivādayituṃ munim
//
manoratho mahān eṣa
hṛdi samparivartate
yad ahaṃ taṃ munivaraṃ
śuśrūṣeyam api svayam
//
iti rāmasya sa muniḥ
śrutvā dharmātmano vacaḥ
sutīkṣṇaḥ pratyuvācedaṃ
prīto daśarathātmajam
//
aham apy etad eva tvāṃ
vaktukāmaḥ salakṣmaṇam
agastyam abhigaccheti
sītayā saha rāghava
//
diṣṭyā tv idānīm arthe 'smin
svayam eva bravīṣi mām
aham ākhyāsi te vatsa
yatrāgastyo mahāmuniḥ
//
yojanāny āśramāt tāta
yāhi catvāri vai tataḥ
dakṣiṇena mahāñ śrīmān
agastyabhrātur āśramaḥ
//
sthalaprāye vanoddeśe
pippalīvanaśobhite
bahupuṣpaphale ramye
nānāśakuninādite
//
padminyo vividhās tatra
prasannasalilāḥ śivāḥ
haṃsakāraṇḍavākīrṇāś
cakravākopaśobhitāḥ
//
tatraikāṃ rajanīm uṣya
prabhāte rāma gamyatām
dakṣiṇāṃ diśam āsthāya
vanakhaṇḍasya pārśvataḥ
//
tatrāgastyāśramapadaṃ
gatvā yojanam antaram
ramaṇīye vanoddeśe
bahupādapasaṃvṛte
raṃsyate tatra vaidehī
lakṣmaṇaś ca tvayā saha
//
sa hi ramyo vanoddeśo
bahupādapasaṃkulaḥ
yadi buddhiḥ kṛtā draṣṭum
agastyaṃ taṃ mahāmunim
adyaiva gamane buddhiṃ
rocayasva mahāyaśaḥ
//
iti rāmo muneḥ śrutvā
saha bhrātrābhivādya ca
pratasthe 'gastyam uddiśya
sānujaḥ saha sītayā
//
paśyan vanāni citrāṇi
parvatāṃś cābhrasaṃnibhān
sarāṃsi saritaś caiva
pathi mārgavaśānugāḥ
//
sutīkṣṇenopadiṣṭena
gatvā tena pathā sukham
idaṃ paramasaṃhṛṣṭo
vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt
//
etad evāśramapadaṃ
nūnaṃ tasya mahātmanaḥ
agastyasya muner bhrātur
dṛśyate puṇyakarmaṇaḥ
//
yathā hīme vanasyāsya
jñātāḥ pathi sahasraśaḥ
saṃnatāḥ phalabhāreṇa
puṣpabhāreṇa ca drumāḥ
//
pippalīnāṃ ca pakvānāṃ
vanād asmād upāgataḥ
gandho 'yaṃ pavanotkṣiptaḥ
sahasā kaṭukodayaḥ
//
tatra tatra ca dṛśyante
saṃkṣiptāḥ kāṣṭhasaṃcayāḥ
lūnāś ca pathi dṛśyante
darbhā vaiḍūryavarcasaḥ
//
etac ca vanamadhyasthaṃ
kṛṣṇābhraśikharopamam
pāvakasyāśramasthasya
dhūmāgraṃ sampradṛśyate
//
vivikteṣu ca tīrtheṣu
kṛtasnānā dvijātayaḥ
puṣpopahāraṃ kurvanti
kusumaiḥ svayam ārjitaiḥ
//
tat sutīkṣṇasya vacanaṃ
yathā saumya mayā śrutam
agastyasyāśramo bhrātur
nūnam eṣa bhaviṣyati
//
nigṛhya tarasā mṛtyuṃ
lokānāṃ hitakāmyayā
yasya bhrātrā kṛteyaṃ dik
śaraṇyā puṇyakarmaṇā
//
ihaikadā kila krūro
vātāpir api celvalaḥ
bhrātarau sahitāv āstāṃ
brāhmaṇaghnau mahāsurau
//
dhārayan brāhmaṇaṃ rūpam
ilvalaḥ saṃskṛtaṃ vadan
āmantrayati viprān sa
śrāddham uddiśya nirghṛṇaḥ
//
bhrātaraṃ saṃskṛtaṃ bhrātā
tatas taṃ meṣarūpiṇam
tān dvijān bhojayāmāsa
śrāddhadṛṣṭena karmaṇā
//
tato bhuktavatāṃ teṣāṃ
viprāṇām ilvalo 'bravīt
vātāpe niṣkramasveti
svareṇa mahatā vadan
//
tato bhrātur vacaḥ śrutvā
vātāpir meṣavan nadan
bhittvā bhittvā śarīrāṇi
brāhmaṇānāṃ viniṣpatat
//
brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi
tair evaṃ kāmarūpibhiḥ
vināśitāni saṃhatya
nityaśaḥ piśitāśanaiḥ
//
agastyena tadā devaiḥ
prārthitena maharṣiṇā
anubhūya kila śrāddhe
bhakṣitaḥ sa mahāsuraḥ
//
tataḥ sampannam ity uktvā
dattvā hastāvasecanam
bhrātaraṃ niṣkramasveti
ilvalaḥ so 'bhyabhāṣata
//
taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu
bhrātaraṃ vipraghātinam
abravīt prahasan dhīmān
agastyo munisattamaḥ
//
kuto niṣkramituṃ śaktir
mayā jīrṇasya rakṣasaḥ
bhrātus te meṣarūpasya
gatasya yamasādanam
//
atha tasya vacaḥ śrutvā
bhrātur nidhanasaṃśritam
pradharṣayitum ārebhe
muniṃ krodhān niśācaraḥ
//
so 'bhyadravad dvijendraṃ taṃ
muninā dīptatejasā
cakṣuṣānalakalpena
nirdagdho nidhanaṃ gataḥ
//
tasyāyam āśramo bhrātus
taṭākavanaśobhitaḥ
viprānukampayā yena
karmedaṃ duṣkaraṃ kṛtam
//
evaṃ kathayamānasya
tasya saumitriṇā saha
rāmasyāstaṃ gataḥ sūryaḥ
saṃdhyākālo 'bhyavartata
//
upāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ
saha bhrātrā yathāvidhi
praviveśāśramapadaṃ
tam ṛṣiṃ cābhyavādayan
//
samyak pratigṛhītas tu
muninā tena rāghavaḥ
nyavasat tāṃ niśām ekāṃ
prāśya mūlaphalāni ca
//
tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ
vimale sūryamaṇḍale
bhrātaraṃ tam agastyasya
āmantrayata rāghavaḥ
//
abhivādaye tvā bhagavan
sukham adhyuṣito niśām
āmantraye tvāṃ gacchāmi
guruṃ te draṣṭum agrajam
//
gamyatām iti tenokto
jagāma raghunandanaḥ
yathoddiṣṭena mārgeṇa
vanaṃ tac cāvalokayan
//
nīvārān panasāṃs tālāṃs
timiśān vañjulān dhavān
ciribilvān madhūkāṃś ca
bilvān api ca tindukān
//
puṣpitān puṣpitāgrābhir
latābhir anuveṣṭitān
dadarśa rāmaḥ śataśas
tatra kāntārapādapān
//
hastihastair vimṛditān
vānarair upaśobhitān
mattaiḥ śakunisaṃghaiś ca
śataśaḥ pratināditān
//
tato 'bravīt samīpasthaṃ
rāmo rājīvalocanaḥ
pṛṣṭhato 'nugataṃ vīraṃ
lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam
//
snigdhapattrā yathā vṛkṣā
yathā kṣāntā mṛgadvijāḥ
āśramo nātidūrastho
maharṣer bhāvitātmanaḥ
//
agastya iti vikhyāto
loke svenaiva karmaṇā
āśramo dṛśyate tasya
pariśrāntaśramāpahaḥ
//
prājyadhūmākulavanaś
cīramālāpariṣkṛtaḥ
praśāntamṛgayūthaś ca
nānāśakunināditaḥ
//
nigṛhya tarasā mṛtyuṃ
lokānāṃ hitakāmyayā
dakṣiṇā dik kṛtā yena
śaraṇyā puṇyakarmaṇā
//
tasyedam āśramapadaṃ
prabhāvād yasya rākṣasaiḥ
dig iyaṃ dakṣiṇā trāsād
dṛśyate nopabhujyate
//
yadāprabhṛti cākrāntā
dig iyaṃ puṇyakarmaṇā
tadā prabhṛti nirvairāḥ
praśāntā rajanīcarāḥ
//
nāmnā ceyaṃ bhagavato
dakṣiṇā dik pradakṣiṇā
prathitā triṣu lokeṣu
durdharṣā krūrakarmabhiḥ
//
mārgaṃ niroddhuṃ satataṃ
bhāskarasyācalottamaḥ
saṃdeśaṃ pālayaṃs tasya
vindhyaḥ śailo na vardhate
//
ayaṃ dīrghāyuṣas tasya
loke viśrutakarmaṇaḥ
agastyasyāśramaḥ śrīmān
vinītamṛgasevitaḥ
//
eṣa lokārcitaḥ sādhur
hite nityaṃ rataḥ satām
asmān adhigatān eṣa
śreyasā yojayiṣyati
//
ārādhayiṣyāmy atrāham
agastyaṃ taṃ mahāmunim
śeṣaṃ ca vanavāsasya
saumya vatsyāmy ahaṃ prabho
//
atra devāḥ sagandharvāḥ
siddhāś ca paramarṣayaḥ
agastyaṃ niyatāhāraṃ
satataṃ paryupāsate
//
nātra jīven mṛṣāvādī
krūro vā yadi vā śaṭhaḥ
nṛśaṃsaḥ kāmavṛtto vā
munir eṣa tathāvidhaḥ
//
atra devāś ca yakṣāś ca
nāgāś ca patagaiḥ saha
vasanti niyatāhārā
dharmam ārādhayiṣṇavaḥ
//
atra siddhā mahātmāno
vimānaiḥ sūryasaṃnibhaiḥ
tyaktvā dehān navair dehaiḥ
svaryātāḥ paramarṣayaḥ
//
yakṣatvam amaratvaṃ ca
rājyāni vividhāni ca
atra devāḥ prayacchanti
bhūtair ārādhitāḥ śubhaiḥ
//
āgatāḥ smāśramapadaṃ
saumitre praviśāgrataḥ
nivedayeha māṃ prāptam
ṛṣaye saha sītayā
//
sa praviśyāśramapadaṃ
lakṣmaṇo rāghavānujaḥ
agastyaśiṣyam āsādya
vākyam etad uvāca ha
//
rājā daśaratho nāma
jyeṣṭhas tasya suto balī
rāmaḥ prāpto muniṃ draṣṭuṃ
bhāryayā saha sītayā
//
lakṣmaṇo nāma tasyāhaṃ
bhrātā tv avarajo hitaḥ
anukūlaś ca bhaktaś ca
yadi te śrotram āgataḥ
//
te vayaṃ vanam atyugraṃ
praviṣṭāḥ pitṛśāsanāt
draṣṭum icchāmahe sarve
bhagavantaṃ nivedyatām
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
lakṣmaṇasya tapodhanaḥ
tathety uktvāgniśaraṇaṃ
praviveśa niveditum
//
sa praviśya muniśreṣṭhaṃ
tapasā duṣpradharṣaṇam
kṛtāñjalir uvācedaṃ
rāmāgamanam añjasā
//
putrau daśarathasyemau
rāmo lakṣmaṇa eva ca
praviṣṭāv āśramapadaṃ
sītayā saha bhāryayā
//
draṣṭuṃ bhavantam āyātau
śuśrūṣārtham ariṃdamau
yad atrānantaraṃ tattvam
ājñāpayitum arhasi
//
tataḥ śiṣyād upaśrutya
prāptaṃ rāmaṃ salakṣmaṇam
vaidehīṃ ca mahābhāgām
idaṃ vacanam abravīt
//
diṣṭyā rāmaś cirasyādya
draṣṭuṃ māṃ samupāgataḥ
manasā kāṅkṣitaṃ hy asya
mayāpy āgamanaṃ prati
//
gamyatāṃ satkṛto rāmaḥ
sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
praveśyatāṃ samīpaṃ me
kiṃ cāsau na praveśitaḥ
//
evam uktas tu muninā
dharmajñena mahātmanā
abhivādyābravīc chiṣyas
tatheti niyatāñjaliḥ
//
tato niṣkramya saṃbhrāntaḥ
śiṣyo lakṣmaṇam abravīt
kvāsau rāmo muniṃ draṣṭum
etu praviśatu svayam
//
tato gatvāśramapadaṃ
śiṣyeṇa sahalakṣmaṇaḥ
darśayāmāsa kākutsthaṃ
sītāṃ ca janakātmajām
//
taṃ śiṣyaḥ praśritaṃ vākyam
agastyavacanaṃ bruvan
prāveśayad yathānyāyaṃ
satkārārthaṃ susatkṛtam
//
praviveśa tato rāmaḥ
sītayā sahalakṣmaṇaḥ
praśāntahariṇākīrṇam
āśramaṃ hy avalokayan
//
sa tatra brahmaṇaḥ sthānam
agneḥ sthānaṃ tathaiva ca
viṣṇoḥ sthānaṃ mahendrasya
sthānaṃ caiva vivasvataḥ
//
somasthānaṃ bhagasthānaṃ
sthānaṃ kauberam eva ca
dhātur vidhātuḥ sthānaṃ ca
vāyoḥ sthānaṃ tathaiva ca
//
tataḥ śiṣyaiḥ parivṛto
munir apy abhiniṣpatat
taṃ dadarśāgrato rāmo
munīnāṃ dīptatejasam
abravīd vacanaṃ vīro
lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam
//
eṣa lakṣmaṇa niṣkrāmaty
agastyo bhagavān ṛṣiḥ
audāryeṇāvagacchāmi
nidhānaṃ tapasām imam
//
evam uktvā mahābāhur
agastyaṃ sūryavarcasam
jagrāha paramaprītas
tasya pādau paraṃtapaḥ
//
abhivādya tu dharmātmā
tasthau rāmaḥ kṛtāñjaliḥ
sītayā saha vaidehyā
tadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ
//
pratigṛhya ca kākutstham
arcayitvāsanodakaiḥ
kuśalapraśnam uktvā ca
āsyatām iti so 'bravīt
//
agniṃ hutvā pradāyārghyam
atithiṃ pratipūjya ca
vānaprasthena dharmeṇa
sa teṣāṃ bhojanaṃ dadau
//
prathamaṃ copaviśyātha
dharmajño munipuṃgavaḥ
uvāca rāmam āsīnaṃ
prāñjaliṃ dharmakovidam
//
anyathā khalu kākutstha
tapasvī samudācaran
duḥsākṣīva pare loke
svāni māṃsāni bhakṣayet
//
rājā sarvasya lokasya
dharmacārī mahārathaḥ
pūjanīyaś ca mānyaś ca
bhavān prāptaḥ priyātithiḥ
//
evam uktvā phalair mūlaiḥ
puṣpaiś cānyaiś ca rāghavam
pūjayitvā yathākāmaṃ
punar eva tato 'bravīt
//
idaṃ divyaṃ mahac cāpaṃ
hemavajravibhūṣitam
vaiṣṇavaṃ puruṣavyāghra
nirmitaṃ viśvakarmaṇā
//
amoghaḥ sūryasaṃkāśo
brahmadattaḥ śarottamaḥ
datto mama mahendreṇa
tūṇī cākṣayasāyakau
//
sampūrṇau niśitair bāṇair
jvaladbhir iva pāvakaiḥ
mahārajatakośo 'yam
asir hemavibhūṣitaḥ
//
anena dhanuṣā rāma
hatvā saṃkhye mahāsurān
ājahāra śriyaṃ dīptāṃ
purā viṣṇur divaukasām
//
tad dhanus tau ca tūṇīrau
śaraṃ khaḍgaṃ ca mānada
jayāya pratigṛhṇīṣva
vajraṃ vajradharo yathā
//
evam uktvā mahātejāḥ
samastaṃ tad varāyudham
dattvā rāmāya bhagavān
agastyaḥ punar abravīt
//
rāma prīto 'smi bhadraṃ te
parituṣṭo 'smi lakṣmaṇa
abhivādayituṃ yan māṃ
prāptau sthaḥ saha sītayā
//
adhvaśrameṇa vāṃ khedo
bādhate pracuraśramaḥ
vyaktam utkaṇṭhate cāpi
maithilī janakātmajā
//
eṣā hi sukumārī ca
duḥkhaiś ca na vimānitā
prājyadoṣaṃ vanaṃ prāptā
bhartṛsnehapracoditā
//
yathaiṣā ramate rāma
iha sītā tathā kuru
duṣkaraṃ kṛtavaty eṣā
vane tvām anugacchatī
//
eṣā hi prakṛtiḥ strīṇām
āsṛṣṭe raghunandana
samastham anurajyante
viṣamasthaṃ tyajanti ca
//
śatahradānāṃ lolatvaṃ
śastrāṇāṃ tīkṣṇatāṃ tathā
garuḍānilayoḥ śaighryam
anugacchanti yoṣitaḥ
//
iyaṃ tu bhavato bhāryā
doṣair etair vivarjitā
ślāghyā ca vyapadeśyā ca
yathā devī hy arundhatī
//
alaṃkṛto 'yaṃ deśaś ca
yatra saumitriṇā saha
vaidehyā cānayā rāma
vatsyasi tvam ariṃdama
//
evam uktas tu muninā
rāghavaḥ saṃyatāñjaliḥ
uvāca praśritaṃ vākyam
ṛṣiṃ dīptam ivānalam
//
dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi
yasya me munipuṃgavaḥ
guṇaiḥ sabhrātṛbhāryasya
varadaḥ parituṣyati
//
kiṃ tu vyādiśa me deśaṃ
sodakaṃ bahukānanam
yatrāśramapadaṃ kṛtvā
vaseyaṃ nirataḥ sukham
//
tato 'bravīn muniśreṣṭhaḥ
śrutvā rāmasya bhāṣitam
dhyātvā muhūrtaṃ dharmātmā
dhīro dhīrataraṃ vacaḥ
//
ito dviyojane tāta
bahumūlaphalodakaḥ
deśo bahumṛgaḥ śrīmān
pañcavaṭy abhiviśrutaḥ
//
tatra gatvāśramapadaṃ
kṛtvā saumitriṇā saha
ramasva tvaṃ pitur vākyaṃ
yathoktam anupālayan
//
vidito hy eṣa vṛttānto
mama sarvas tavānagha
tapasaś ca prabhāvena
snehād daśarathasya ca
//
hṛdayasthaś ca te chando
vijñātas tapasā mayā
iha vāsaṃ pratijñāya
mayā saha tapovane
//
ataś ca tvām ahaṃ brūmi
gaccha pañcavaṭīm iti
sa hi ramyo vanoddeśo
maithilī tatra raṃsyate
//
sa deśaḥ ślāghanīyaś ca
nātidūre ca rāghava
godāvaryāḥ samīpe ca
maithilī tatra raṃsyate
//
prājyamūlaphalaiś caiva
nānādvijagaṇair yutaḥ
viviktaś ca mahābāho
puṇyo ramyas tathaiva ca
//
bhavān api sadāraś ca
śaktaś ca parirakṣaṇe
api cātra vasan rāmas
tāpasān pālayiṣyasi
//
etad ālakṣyate vīra
madhūkānāṃ mahad vanam
uttareṇāsya gantavyaṃ
nyagrodham abhigacchatā
//
tataḥ sthalam upāruhya
parvatasyāvidūrataḥ
khyātaḥ pañcavaṭīty eva
nityapuṣpitakānanaḥ
//
agastyenaivam uktas tu
rāmaḥ saumitriṇā saha
satkṛtyāmantrayāmāsa
tam ṛṣiṃ satyavādinam
//
tau tu tenābhyanujñātau
kṛtapādābhivandanau
tadāśramāt pañcavaṭīṃ
jagmatuḥ saha sītayā
//
gṛhītacāpau tu narādhipātmajau
viṣaktatūṇī samareṣv akātarau
yathopadiṣṭena pathā maharṣiṇā
prajagmatuḥ pañcavaṭīṃ samāhitau
//
atha pañcavaṭīṃ gacchann
antarā raghunandanaḥ
āsasāda mahākāyaṃ
gṛdhraṃ bhīmaparākramam
//
taṃ dṛṣṭvā tau mahābhāgau
vanasthaṃ rāmalakṣmaṇau
menāte rākṣasaṃ pakṣiṃ
bruvāṇau ko bhavān iti
//
sa tau madhurayā vācā
saumyayā prīṇayann iva
uvāca vatsa māṃ viddhi
vayasyaṃ pitur ātmanaḥ
//
sa taṃ pitṛsakhaṃ buddhvā
pūjayāmāsa rāghavaḥ
sa tasya kulam avyagram
atha papraccha nāma ca
//
rāmasya vacanaṃ śrutvā
kulam ātmānam eva ca
ācacakṣe dvijas tasmai
sarvabhūtasamudbhavam
//
pūrvakāle mahābāho
ye prajāpatayo 'bhavan
tān me nigadataḥ sarvān
āditaḥ śṛṇu rāghava
//
kardamaḥ prathamas teṣāṃ
vikṛtas tadanantaram
śeṣaś ca saṃśrayaś caiva
bahuputraś ca vīryavān
//
sthāṇur marīcir atriś ca
kratuś caiva mahābalaḥ
pulastyaś cāṅgirāś caiva
pracetāḥ pulahas tathā
//
dakṣo vivasvān aparo
'riṣṭanemiś ca rāghava
kaśyapaś ca mahātejās
teṣām āsīc ca paścimaḥ
//
prajāpates tu dakṣasya
babhūvur iti naḥ śrutam
ṣaṣṭir duhitaro rāma
yaśasvinyo mahāyaśaḥ
//
kaśyapaḥ pratijagrāha
tāsām aṣṭau sumadhyamāḥ
aditiṃ ca ditiṃ caiva
danum api ca kālakām
//
tāmrāṃ krodhavaśāṃ caiva
manuṃ cāpy analām api
tās tu kanyās tataḥ prītaḥ
kaśyapaḥ punar abravīt
//
putrāṃs trailokyabhartṝn vai
janayiṣyatha matsamān
aditis tanmanā rāma
ditiś ca danur eva ca
//
kālakā ca mahābāho
śeṣās tv amanaso 'bhavan
adityāṃ jajñire devās
trayastriṃśad ariṃdama
//
ādityā vasavo rudrā
aśvinau ca paraṃtapa
ditis tv ajanayat putrān
daityāṃs tāta yaśasvinaḥ
//
teṣām iyaṃ vasumatī
purāsīt savanārṇavā
danus tv ajanayat putram
aśvagrīvam ariṃdama
//
narakaṃ kālakaṃ caiva
kālakāpi vyajāyata
krauñcīṃ bhāsīṃ tathā śyenīṃ
dhṛtarāṣṭrīṃ tathā śukīm
//
tāmrāpi suṣuve kanyāḥ
pañcaitā lokaviśrutāḥ
ulūkāñ janayat krauñcī
bhāsī bhāsān vyajāyata
//
śyenī śyenāṃś ca gṛdhrāṃś ca
vyajāyata sutejasaḥ
dhṛtarāṣṭrī tu haṃsāṃś ca
kalahaṃsāṃś ca sarvaśaḥ
//
cakravākāṃś ca bhadraṃ te
vijajñe sāpi bhāminī
śukī natāṃ vijajñe tu
natāyā vinatā sutā
//
daśa krodhavaśā rāma
vijajñe 'py ātmasambhavāḥ
mṛgīṃ ca mṛgamandāṃ ca
harīṃ bhadramadām api
//
mātaṃgīm atha śārdūlīṃ
śvetāṃ ca surabhīṃ tathā
sarvalakṣaṇasampannāṃ
surasāṃ kadrukām api
//
apatyaṃ tu mṛgāḥ sarve
mṛgyā naravarottama
ṛkṣāś ca mṛgamandāyāḥ
sṛmarāś camarās tathā
//
tatas tv irāvatīṃ nāma
jajñe bhadramadā sutām
tasyās tv airāvataḥ putro
lokanātho mahāgajaḥ
//
haryāś ca harayo 'patyaṃ
vānarāś ca tapasvinaḥ
golāṅgūlāṃś ca śārdūlī
vyāghrāṃś cājanayat sutān
//
mātaṃgyās tv atha mātaṃgā
apatyaṃ manujarṣabha
diśāgajaṃ tu śvetākṣaṃ
śvetā vyajanayat sutam
//
tato duhitarau rāma
surabhir devy ajāyata
rohiṇīṃ nāma bhadraṃ te
gandharvīṃ ca yaśasvinīm
//
rohiṇy ajanayad gā vai
gandharvī vājinaḥ sutān
surasājanayan nāgān
rāma kadrūś ca pannagān
//
manur manuṣyāñ janayat
kaśyapasya mahātmanaḥ
brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ
śūdrāṃś ca manujarṣabha
//
mukhato brāhmaṇā jātā
urasaḥ kṣatriyās tathā
ūrubhyāṃ jajñire vaiśyāḥ
padbhyāṃ śūdrā iti śrutiḥ
//
sarvān puṇyaphalān vṛkṣān
analāpi vyajāyata
vinatā ca śukī pautrī
kadrūś ca surasā svasā
//
kadrūr nāgaṃ sahasraṃ tu
vijajñe dharaṇīdharam
dvau putrau vinatāyās tu
garuḍo 'ruṇa eva ca
//
tasmāj jāto 'ham aruṇāt
sampātiś ca mamāgrajaḥ
jaṭāyur iti māṃ viddhi
śyenīputram ariṃdama
//
so 'haṃ vāsasahāyas te
bhaviṣyāmi yadīcchasi
sītāṃ ca tāta rakṣiṣye
tvayi yāte salakṣmaṇe
//
jaṭāyuṣaṃ tu pratipūjya rāghavo
mudā pariṣvajya ca saṃnato 'bhavat
pitur hi śuśrāva sakhitvam ātmavāñ
jaṭāyuṣā saṃkathitaṃ punaḥ punaḥ
//
sa tatra sītāṃ paridāya maithilīṃ
sahaiva tenātibalena pakṣiṇā
jagāma tāṃ pañcavaṭīṃ salakṣmaṇo
ripūn didhakṣañ śalabhān ivānalaḥ
//
tataḥ pañcavaṭīṃ gatvā
nānāvyālamṛgāyutām
uvāca bhrātaraṃ rāmo
lakṣmaṇaṃ dīptatejasam
//
āgatāḥ sma yathoddiṣṭam
amuṃ deśaṃ maharṣiṇā
ayaṃ pañcavaṭīdeśaḥ
saumya puṣpitakānanaḥ
//
sarvataś cāryatāṃ dṛṣṭiḥ
kānane nipuṇo hy asi
āśramaḥ katarasmin no
deśe bhavati saṃmataḥ
//
ramate yatra vaidehī
tvam ahaṃ caiva lakṣmaṇa
tādṛśo dṛśyatāṃ deśaḥ
saṃnikṛṣṭajalāśayaḥ
//
vanarāmaṇyakaṃ yatra
jalarāmaṇyakaṃ tathā
saṃnikṛṣṭaṃ ca yatra syāt
samitpuṣpakuśodakam
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇaḥ saṃyatāñjaliḥ
sītāsamakṣaṃ kākutstham
idaṃ vacanam abravīt
//
paravān asmi kākutstha
tvayi varṣaśataṃ sthite
svayaṃ tu rucire deśe
kriyatām iti māṃ vada
//
suprītas tena vākyena
lakṣmaṇasya mahādyutiḥ
vimṛśan rocayāmāsa
deśaṃ sarvaguṇānvitam
//
sa taṃ ruciram ākramya
deśam āśramakarmaṇi
hastau gṛhītvā hastena
rāmaḥ saumitrim abravīt
//
ayaṃ deśaḥ samaḥ śrīmān
puṣpitais tarubhir vṛtaḥ
ihāśramapadaṃ saumya
yathāvat kartum arhasi
//
iyam ādityasaṃkāśaiḥ
padmaiḥ surabhigandhibhiḥ
adūre dṛśyate ramyā
padminī padmaśobhitā
//
yathākhyātam agastyena
muninā bhāvitātmanā
iyaṃ godāvarī ramyā
puṣpitais tarubhir vṛtā
//
haṃsakāraṇḍavākīrṇā
cakravākopaśobhitā
nātidūre na cāsanne
mṛgayūthanipīḍitā
//
mayūranāditā ramyāḥ
prāṃśavo bahukandarāḥ
dṛśyante girayaḥ saumya
phullais tarubhir āvṛtāḥ
//
sauvarṇe rājatais tāmrair
deśe deśe ca dhātubhiḥ
gavākṣitā ivābhānti
gajāḥ paramabhaktibhiḥ
//
sālais tālais tamālaiś ca
kharjūraiḥ panasāmrakaiḥ
nīvārais timiśaiś caiva
puṃnāgaiś copaśobhitāḥ
//
cūtair aśokais tilakaiś
campakaiḥ ketakair api
puṣpagulmalatopetais
tais tais tarubhir āvṛtāḥ
//
candanaiḥ syandanair nīpaiḥ
panasair lakucair api
dhavāśvakarṇakhadiraiḥ
śamīkiṃśukapāṭalaiḥ
//
idaṃ puṇyam idaṃ medhyam
idaṃ bahumṛgadvijam
iha vatsyāma saumitre
sārdham etena pakṣiṇā
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇaḥ paravīrahā
acireṇāśramaṃ bhrātuś
cakāra sumahābalaḥ
//
parṇaśālāṃ suvipulāṃ
tatra saṃghātamṛttikām
sustambhāṃ maskarair dīrghaiḥ
kṛtavaṃśāṃ suśobhanām
//
sa gatvā lakṣmaṇaḥ śrīmān
nadīṃ godāvarīṃ tadā
snātvā padmāni cādāya
saphalaḥ punar āgataḥ
//
tataḥ puṣpabaliṃ kṛtvā
śāntiṃ ca sa yathāvidhi
darśayāmāsa rāmāya
tad āśramapadaṃ kṛtam
//
sa taṃ dṛṣṭvā kṛtaṃ saumyam
āśramaṃ saha sītayā
rāghavaḥ parṇaśālāyāṃ
harṣam āhārayat param
//
susaṃhṛṣṭaḥ pariṣvajya
bāhubhyāṃ lakṣmaṇaṃ tadā
atisnigdhaṃ ca gāḍhaṃ ca
vacanaṃ cedam abravīt
//
prīto 'smi te mahat karma
tvayā kṛtam idaṃ prabho
pradeyo yannimittaṃ te
pariṣvaṅgo mayā kṛtaḥ
//
bhāvajñena kṛtajñena
dharmajñena ca lakṣmaṇa
tvayā putreṇa dharmātmā
na saṃvṛttaḥ pitā mama
//
evaṃ lakṣmaṇam uktvā tu
rāghavo lakṣmivardhanaḥ
tasmin deśe bahuphale
nyavasat sa sukhaṃ vaśī
//
kaṃcit kālaṃ sa dharmātmā
sītayā lakṣmaṇena ca
anvāsyamāno nyavasat
svargaloke yathāmaraḥ
//
asatas tasya tu sukhaṃ
rāghavasya mahātmanaḥ
śaradvyapāye hemanta
ṛtur iṣṭaḥ pravartate
//
sa kadācit prabhātāyāṃ
śarvaryāṃ raghunandanaḥ
prayayāv abhiṣekārthaṃ
ramyāṃ godāvarīṃ nadīm
//
prahvaḥ kalaśahastas taṃ
sītayā saha vīryavān
pṛṣṭhato 'nuvrajan bhrātā
saumitrir idam abravīt
//
ayaṃ sa kālaḥ samprāptaḥ
priyo yas te priyaṃvada
alaṃkṛta ivābhāti
yena saṃvatsaraḥ śubhaḥ
//
nīhāraparuṣo lokaḥ
pṛthivī sasyamālinī
jalāny anupabhogyāni
subhago havyavāhanaḥ
//
navāgrayaṇapūjābhir
abhyarcya pitṛdevatāḥ
kṛtāgrayaṇakāḥ kāle
santo vigatakalmaṣāḥ
//
prājyakāmā janapadāḥ
sampannataragorasāḥ
vicaranti mahīpālā
yātrārthaṃ vijigīṣavaḥ
//
sevamāne dṛḍhaṃ sūrye
diśam antakasevitām
vihīnatilakeva strī
nottarā dik prakāśate
//
prakṛtyā himakośāḍhyo
dūrasūryaś ca sāmpratam
yathārthanāmā suvyaktaṃ
himavān himavān giriḥ
//
atyantasukhasaṃcārā
madhyāhne sparśataḥ sukhāḥ
divasāḥ subhagādityāś
chāyāsaliladurbhagāḥ
//
mṛdusūryāḥ sanīhārāḥ
paṭuśītāḥ samārutāḥ
śūnyāraṇyā himadhvastā
divasā bhānti sāmpratam
//
nivṛttākāśaśayanāḥ
puṣyanītā himāruṇāḥ
śītā vṛddhatarāyāmās
triyāmā yānti sāmpratam
//
ravisaṃkrāntasaubhāgyas
tuṣārāruṇamaṇḍalaḥ
niḥśvāsāndha ivādarśaś
candramā na prakāśate
//
jyotsnā tuṣāramalinā
paurṇamāsyāṃ na rājate
sīteva cātapaśyāmā
lakṣyate na tu śobhate
//
prakṛtyā śītalasparśo
himaviddhaś ca sāmpratam
pravāti paścimo vāyuḥ
kāle dviguṇaśītalaḥ
//
bāṣpacchannānyaraṇyāni
yavagodhūmavanti ca
śobhante 'bhyudite sūrye
nadadbhiḥ krauñcasārasaiḥ
//
kharjūrapuṣpākṛtibhiḥ
śirobhiḥ pūrṇataṇḍulaiḥ
śobhante kiṃcidālambāḥ
śālayaḥ kanakaprabhāḥ
//
mayūkhair upasarpadbhir
himanīhārasaṃvṛtaiḥ
dūram abhyuditaḥ sūryaḥ
śaśāṅka iva lakṣyate
//
agrāhyavīryaḥ pūrvāhṇe
madhyāhne sparśataḥ sukhaḥ
saṃraktaḥ kiṃcid āpāṇḍur
ātapaḥ śobhate kṣitau
//
avaśyāyanipātena
kiṃcit praklinnaśādvalā
vanānāṃ śobhate bhūmir
niviṣṭataruṇātapā
//
avaśyāyatamonaddhā
nīhāratamasāvṛtāḥ
prasuptā iva lakṣyante
vipuṣpā vanarājayaḥ
//
bāṣpasaṃchannasalilā
rutavijñeyasārasāḥ
himārdravālukais tīraiḥ
sarito bhānti sāmpratam
//
tuṣārapatanāc caiva
mṛdutvād bhāskarasya ca
śaityād agāgrastham api
prāyeṇa rasavaj jalam
//
jarājarjaritaiḥ parṇaiḥ
śīrṇakesarakarṇikaiḥ
nālaśeṣā himadhvastā
na bhānti kamalākarāḥ
//
asmiṃs tu puruṣavyāghra
kāle duḥkhasamanvitaḥ
tapaś carati dharmātmā
tvadbhaktyā bharataḥ pure
//
tyaktvā rājyaṃ ca mānaṃ ca
bhogāṃś ca vividhān bahūn
tapasvī niyatāhāraḥ
śete śīte mahītale
//
so 'pi velām imāṃ nūnam
abhiṣekārtham udyataḥ
vṛtaḥ prakṛtibhir nityaṃ
prayāti sarayūṃ nadīm
//
atyantasukhasaṃvṛddhaḥ
sukumāro himārditaḥ
kathaṃ tv apararātreṣu
sarayūm avagāhate
//
padmapattrekṣaṇaḥ śyāmaḥ
śrīmān nirudaro mahān
dharmajñaḥ satyavādī ca
hrīniṣedho jitendriyaḥ
//
priyābhibhāṣī madhuro
dīrghabāhur ariṃdamaḥ
saṃtyajya vividhān bhogān
āryaṃ sarvātmanāśritaḥ
//
jitaḥ svargas tava bhrātrā
bharatena mahātmanā
vanastham api tāpasye
yas tvām anuvidhīyate
//
na pitryam anuvartante
mātṛkaṃ dvipadā iti
khyāto lokapravādo 'yaṃ
bharatenānyathākṛtaḥ
//
bhartā daśaratho yasyāḥ
sādhuś ca bharataḥ sutaḥ
kathaṃ nu sāmbā kaikeyī
tādṛśī krūradarśinī
//
ity evaṃ lakṣmaṇe vākyaṃ
snehād bruvati dhārmike
parivādaṃ jananyās tam
asahan rāghavo 'bravīt
//
na te 'mbā madhyamā tāta
garhitavyā kathaṃcana
tām evekṣvākunāthasya
bharatasya kathāṃ kuru
//
niścitāpi hi me buddhir
vanavāse dṛḍhavratā
bharatasnehasaṃtaptā
bāliśī kriyate punaḥ
//
ity evaṃ vilapaṃs tatra
prāpya godāvarīṃ nadīm
cakre 'bhiṣekaṃ kākutsthaḥ
sānujaḥ saha sītayā
//
tarpayitvātha salilais
te pitṝn daivatāni ca
stuvanti smoditaṃ sūryaṃ
devatāś ca samāhitāḥ
//
kṛtābhiṣekaḥ sa rarāja rāmaḥ
sītādvitīyaḥ saha lakṣmaṇena
kṛtābhiṣekas tv agarājaputryā
rudraḥ sanandī bhagavān iveśaḥ
//
kṛtābhiṣeko rāmas tu
sītā saumitrir eva ca
tasmād godāvarītīrāt
tato jagmuḥ svam āśramam
//
āśramaṃ tam upāgamya
rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ
kṛtvā paurvāhṇikaṃ karma
parṇaśālām upāgamat
//
sa rāmaḥ parṇaśālāyām
āsīnaḥ saha sītayā
virarāja mahābāhuś
citrayā candramā iva
lakṣmaṇena saha bhrātrā
cakāra vividhāḥ kathāḥ
//
tadāsīnasya rāmasya
kathāsaṃsaktacetasaḥ
taṃ deśaṃ rākṣasī kācid
ājagāma yadṛcchayā
//
sā tu śūrpaṇakhā nāma
daśagrīvasya rakṣasaḥ
bhaginī rāmam āsādya
dadarśa tridaśopamam
//
siṃhoraskaṃ mahābāhuṃ
padmapattranibhekṣaṇam
sukumāraṃ mahāsattvaṃ
pārthivavyañjanānvitam
//
rāmam indīvaraśyāmaṃ
kandarpasadṛśaprabham
babhūvendropamaṃ dṛṣṭvā
rākṣasī kāmamohitā
//
sumukhaṃ durmukhī rāmaṃ
vṛttamadhyaṃ mahodarī
viśālākṣaṃ virūpākṣī
sukeśaṃ tāmramūrdhajā
//
priyarūpaṃ virūpā sā
susvaraṃ bhairavasvarā
taruṇaṃ dāruṇā vṛddhā
dakṣiṇaṃ vāmabhāṣiṇī
//
nyāyavṛttaṃ sudurvṛttā
priyam apriyadarśanā
śarīrajasamāviṣṭā
rākṣasī rāmam abravīt
//
jaṭī tāpasarūpeṇa
sabhāryaḥ śaracāpadhṛk
āgatas tvam imaṃ deśaṃ
kathaṃ rākṣasasevitam
//
evam uktas tu rākṣasyā
śūrpaṇakhyā paraṃtapaḥ
ṛjubuddhitayā sarvam
ākhyātum upacakrame
//
āsīd daśaratho nāma
rājā tridaśavikramaḥ
tasyāham agrajaḥ putro
rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ
//
bhrātāyaṃ lakṣmaṇo nāma
yavīyān mām anuvrataḥ
iyaṃ bhāryā ca vaidehī
mama sīteti viśrutā
//
niyogāt tu narendrasya
pitur mātuś ca yantritaḥ
dharmārthaṃ dharmakāṅkṣī ca
vanaṃ vastum ihāgataḥ
//
tvāṃ tu veditum icchāmi
kathyatāṃ kāsi kasya vā
iha vā kiṃnimittaṃ tvam
āgatā brūhi tattvataḥ
//
sābravīd vacanaṃ śrutvā
rākṣasī madanārditā
śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi
tattvārthaṃ vacanaṃ mama
//
ahaṃ śūrpaṇakhā nāma
rākṣasī kāmarūpiṇī
araṇyaṃ vicarāmīdam
ekā sarvabhayaṃkarā
//
rāvaṇo nāma me bhrātā
rākṣaso rākṣaseśvaraḥ
pravṛddhanidraś ca sadā
kumbhakarṇo mahābalaḥ
//
vibhīṣaṇas tu dharmātmā
na tu rākṣasaceṣṭitaḥ
prakhyātavīryau ca raṇe
bhrātarau kharadūṣaṇau
//
tān ahaṃ samatikrāntā
rāma tvā pūrvadarśanāt
samupetāsmi bhāvena
bhartāraṃ puruṣottamam
cirāya bhava bhartā me
sītayā kiṃ kariṣyasi
//
vikṛtā ca virūpā ca
na seyaṃ sadṛśī tava
aham evānurūpā te
bhāryā rūpeṇa paśya mām
//
imāṃ virūpām asatīṃ
karālāṃ nirṇatodarīm
anena saha te bhrātrā
bhakṣayiṣyāmi mānuṣīm
//
tataḥ parvataśṛṅgāṇi
vanāni vividhāni ca
paśyan saha mayā kānta
daṇḍakān vicariṣyasi
//
ity evam uktaḥ kākutsthaḥ
prahasya madirekṣaṇām
idaṃ vacanam ārebhe
vaktuṃ vākyaviśāradaḥ
//
tāṃ tu śūrpaṇakhāṃ rāmaḥ
kāmapāśāvapāśitām
svacchayā ślakṣṇayā vācā
smitapūrvam athābravīt
//
kṛtadāro 'smi bhavati
bhāryeyaṃ dayitā mama
tvadvidhānāṃ tu nārīṇāṃ
suduḥkhā sasapatnatā
//
anujas tv eṣa me bhrātā
śīlavān priyadarśanaḥ
śrīmān akṛtadāraś ca
lakṣmaṇo nāma vīryavān
//
apūrvī bhāryayā cārthī
taruṇaḥ priyadarśanaḥ
anurūpaś ca te bhartā
rūpasyāsya bhaviṣyati
//
enaṃ bhaja viśālākṣi
bhartāraṃ bhrātaraṃ mama
asapatnā varārohe
merum arkaprabhā yathā
//
iti rāmeṇa sā proktā
rākṣasī kāmamohitā
visṛjya rāmaṃ sahasā
tato lakṣmaṇam abravīt
//
asya rūpasya te yuktā
bhāryāhaṃ varavarṇinī
mayā saha sukhaṃ sarvān
daṇḍakān vicariṣyasi
//
evam uktas tu saumitrī
rākṣasyā vākyakovidaḥ
tataḥ śūrpaṇakhīṃ smitvā
lakṣmaṇo yuktam abravīt
//
kathaṃ dāsasya me dāsī
bhāryā bhavitum icchasi
so 'ham āryeṇa paravān
bhrātrā kamalavarṇini
//
samṛddhārthasya siddhārthā
muditāmalavarṇinī
āryasya tvaṃ viśālākṣi
bhāryā bhava yavīyasī
//
etāṃ virūpām asatīṃ
karālāṃ nirṇatodarīm
bhāryāṃ vṛddhāṃ parityajya
tvām evaiṣa bhajiṣyati
//
ko hi rūpam idaṃ śreṣṭhaṃ
saṃtyajya varavarṇini
mānuṣeṣu varārohe
kuryād bhāvaṃ vicakṣaṇaḥ
//
iti sā lakṣmaṇenoktā
karālā nirṇatodarī
manyate tad vacaḥ satyaṃ
parihāsāvicakṣaṇā
//
sā rāmaṃ parṇaśālāyām
upaviṣṭaṃ paraṃtapam
sītayā saha durdharṣam
abravīt kāmamohitā
//
imāṃ virūpām asatīṃ
karālāṃ nirṇatodarīm
vṛddhāṃ bhāryām avaṣṭabhya
na māṃ tvaṃ bahu manyase
//
adyemāṃ bhakṣayiṣyāmi
paśyatas tava mānuṣīm
tvayā saha cariṣyāmi
niḥsapatnā yathāsukham
//
ity uktvā mṛgaśāvākṣīm
alātasadṛśekṣaṇā
abhyadhāvat susaṃkruddhā
maholkā rohiṇīm iva
//
tāṃ mṛtyupāśapratimām
āpatantīṃ mahābalaḥ
nigṛhya rāmaḥ kupitas
tato lakṣmaṇam abravīt
//
krūrair anāryaiḥ saumitre
parihāsaḥ kathaṃcana
na kāryaḥ paśya vaidehīṃ
kathaṃcit saumya jīvatīm
//
imāṃ virūpām asatīm
atimattāṃ mahodarīm
rākṣasīṃ puruṣavyāghra
virūpayitum arhasi
//
ity ukto lakṣmaṇas tasyāḥ
kruddho rāmasya paśyataḥ
uddhṛtya khaḍgaṃ cicheda
karṇanāsaṃ mahābalaḥ
//
nikṛttakarṇanāsā tu
visvaraṃ sā vinadya ca
yathāgataṃ pradudrāva
ghorā śūrpaṇakhā vanam
//
sā virūpā mahāghorā
rākṣasī śoṇitokṣitā
nanāda vividhān nādān
yathā prāvṛṣi toyadaḥ
//
sā vikṣarantī rudhiraṃ
bahudhā ghoradarśanā
pragṛhya bāhū garjantī
praviveśa mahāvanam
//
tatas tu sā rākṣasasaṃghasaṃvṛtaṃ
kharaṃ janasthānagataṃ virūpitā
upetya taṃ bhrātaram ugratejasaṃ
papāta bhūmau gaganād yathāśaniḥ
//
tataḥ sabhāryaṃ bhayamohamūrchitā
salakṣmaṇaṃ rāghavam āgataṃ vanam
virūpaṇaṃ cātmani śoṇitokṣitā
śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā
//
tāṃ tathā patitāṃ dṛṣṭvā
virūpāṃ śoṇitokṣitām
bhaginīṃ krodhasaṃtaptaḥ
kharaḥ papraccha rākṣasaḥ
//
balavikramasampannā
kāmagā kāmarūpiṇī
imām avasthāṃ nītā tvaṃ
kenāntakasamā gatā
//
devagandharvabhūtānām
ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
ko 'yam evaṃ mahāvīryas
tvāṃ virūpāṃ cakāra ha
//
na hi paśyāmy ahaṃ loke
yaḥ kuryān mama vipriyam
antarena sahasrākṣaṃ
mahendraṃ pākaśāsanam
//
adyāhaṃ mārgaṇaiḥ prāṇān
ādāsye jīvitāntakaiḥ
salile kṣīram āsaktaṃ
niṣpibann iva sārasaḥ
//
nihatasya mayā saṃkhye
śarasaṃkṛttamarmaṇaḥ
saphenaṃ rudhiraṃ raktaṃ
medinī kasya pāsyati
//
kasya pattrarathāḥ kāyān
māṃsam utkṛtya saṃgatāḥ
prahṛṣṭā bhakṣayiṣyanti
nihatasya mayā raṇe
//
taṃ na devā na gandharvā
na piśācā na rākṣasāḥ
mayāpakṛṣṭaṃ kṛpaṇaṃ
śaktās trātuṃ mahāhave
//
upalabhya śanaiḥ saṃjñāṃ
taṃ me śaṃsitum arhasi
yena tvaṃ durvinītena
vane vikramya nirjitā
//
iti bhrātur vacaḥ śrutvā
kruddhasya ca viśeṣataḥ
tataḥ śūrpaṇakhā vākyaṃ
sabāṣpam idam abravīt
//
taruṇau rūpasampannau
sukumārau mahābalau
puṇḍarīkaviśālākṣau
cīrakṛṣṇājināmbarau
//
gandharvarājapratimau
pārthivavyañjanānvitau
devau vā mānuṣau vā tau
na tarkayitum utsahe
//
taruṇī rūpasampannā
sarvābharaṇabhūṣitā
dṛṣṭā tatra mayā nārī
tayor madhye sumadhyamā
//
tābhyām ubhābhyāṃ sambhūya
pramadām adhikṛtya tām
imām avasthāṃ nītāhaṃ
yathānāthāsatī tathā
//
tasyāś cānṛjuvṛttāyās
tayoś ca hatayor aham
saphenaṃ pātum icchāmi
rudhiraṃ raṇamūrdhani
//
eṣa me prathamaḥ kāmaḥ
kṛtas tāta tvayā bhavet
tasyās tayoś ca rudhiraṃ
pibeyam aham āhave
//
iti tasyāṃ bruvāṇāyāṃ
caturdaśa mahābalān
vyādideśa kharaḥ kruddho
rākṣasān antakopamān
//
mānuṣau śastrasampannau
cīrakṛṣṇājināmbarau
praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ
ghoraṃ pramadayā saha
//
tau hatvā tāṃ ca durvṛttām
upāvartitum arhatha
iyaṃ ca rudhiraṃ teṣāṃ
bhaginī mama pāsyati
//
manoratho 'yam iṣṭo 'syā
bhaginyā mama rākṣasāḥ
śīghraṃ saṃpadyatāṃ gatvā
tau pramathya svatejasā
//
iti pratisamādiṣṭā
rākṣasās te caturdaśa
tatra jagmus tayā sārdhaṃ
ghanā vāteritā yathā
//
ataḥ śūrpaṇakhā ghorā
rāghavāśramam āgatā
rakṣasām ācacakṣe tau
bhrātarau saha sītayā
//
te rāmaṃ parṇaśālāyām
upaviṣṭaṃ mahābalam
dadṛśuḥ sītayā sārdhaṃ
vaidehyā lakṣmaṇena ca
//
tān dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmān
āgatāṃ tāṃ ca rākṣasīm
abravīd bhrātaraṃ rāmo
lakṣmaṇaṃ dīptatejasam
//
muhūrtaṃ bhava saumitre
sītāyāḥ pratyanantaraḥ
imān asyā vadhiṣyāmi
padavīm āgatān iha
//
vākyam etat tataḥ śrutvā
rāmasya viditātmanaḥ
tatheti lakṣmaṇo vākyaṃ
rāmasya pratyapūjayat
//
rāghavo 'pi mahac cāpaṃ
cāmīkaravibhūṣitam
cakāra sajyaṃ dharmātmā
tāni rakṣāṃsi cābravīt
//
putrau daśarathasyāvāṃ
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
praviṣṭau sītayā sārdhaṃ
duścaraṃ daṇḍakāvanam
//
phalamūlāśanau dāntau
tāpasau dharmacāriṇau
vasantau daṇḍakāraṇye
kimartham upahiṃsatha
//
yuṣmān pāpātmakān hantuṃ
viprakārān mahāvane
ṛṣīṇāṃ tu niyogena
prāpto 'haṃ saśarāsanaḥ
//
tiṣṭhataivātra saṃtuṣṭā
nopasarpitum arhatha
yadi prāṇair ihārtho vo
nivartadhvaṃ niśācarāḥ
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
rākṣasās te caturdaśa
ūcur vācaṃ susaṃkruddhā
brahmaghnāḥ śūlapāṇayaḥ
//
saṃraktanayanā ghorā
rāmaṃ raktāntalocanam
paruṣāmadhurābhāṣaṃ
hṛṣṭā dṛṣṭaparākramam
//
krodham utpādya no bhartuḥ
kharasya sumahātmanaḥ
tvam eva hāsyase prāṇān
adyāsmābhir hato yudhi
//
kā hi te śaktir ekasya
bahūnāṃ raṇamūrdhani
asmākam agrataḥ sthātuṃ
kiṃ punar yoddhum āhave
//
ebhir bāhuprayuktair naḥ
parighaiḥ śūlapaṭṭiśaiḥ
prāṇāṃs tyakṣyasi vīryaṃ ca
dhanuś ca karapīḍitam
//
ity evam uktvā saṃrabdhā
rākṣasās te caturdaśa
udyatāyudhanistriṃśā
rāmam evābhidudruvuḥ
cikṣipus tāni śūlāni
rāghavaṃ prati durjayam
//
tāni śūlāni kākutsthaḥ
samastāni caturdaśa
tāvadbhir eva cicheda
śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
//
tataḥ paścān mahātejā
nārācān sūryasaṃnibhān
jagrāha paramakruddhaś
caturdaśa śilāśitān
//
gṛhītvā dhanur āyamya
lakṣyān uddiśya rākṣasān
mumoca rāghavo bāṇān
vajrān iva śatakratuḥ
//
rukmapuṅkhāś ca viśikhāḥ
pradīptā hemabhūṣaṇāḥ
antarikṣe maholkānāṃ
babhūvus tulyavarcasaḥ
//
te bhittvā rakṣasāṃ vegād
vakṣāṃsi rudhirāplutāḥ
viniṣpetus tadā bhūmau
nyamajjantāśanisvanāḥ
//
te bhinnahṛdayā bhūmau
chinnamūlā iva drumāḥ
nipetuḥ śoṇitārdrāṅgā
vikṛtā vigatāsavaḥ
//
tān bhūmau patitān dṛṣṭvā
rākṣasī krodhamūrchitā
paritrastā punas tatra
vyasṛjad bhairavaṃ ravam
//
sā nadantī mahānādaṃ
javāc chūrpaṇakhā punaḥ
upagamya kharaṃ sā tu
kiṃcit saṃśuṣkaśoṇitā
papāta punar evārtā
saniryāseva vallarī
//
nipātitān prekṣya raṇe tu rākṣasān
pradhāvitā śūrpaṇakhā punas tataḥ
vadhaṃ ca teṣāṃ nikhilena rakṣasāṃ
śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā
//
sa punaḥ patitāṃ dṛṣṭvā
krodhāc chūrpaṇakhāṃ kharaḥ
uvāca vyaktayā vācā
tām anarthārtham āgatām
//
mayā tv idānīṃ śūrās te
rākṣasā rudhirāśanāḥ
tvatpriyārthaṃ vinirdiṣṭāḥ
kimarthaṃ rudyate punaḥ
//
bhaktāś caivānuraktāś ca
hitāś ca mama nityaśaḥ
ghnanto 'pi na nihantavyā
na na kuryur vaco mama
//
kim etac chrotum icchāmi
kāraṇaṃ yatkṛte punaḥ
hā nātheti vinardantī
sarpavad veṣṭase kṣitau
//
anāthavad vilapasi
kiṃ nu nāthe mayi sthite
uttiṣṭhottiṣṭha mā bhaiṣīr
vaiklavyaṃ tyajyatām iha
//
ity evam uktā durdharṣā
khareṇa parisāntvitā
vimṛjya nayane sāsre
kharaṃ bhrātaram abravīt
//
preṣitāś ca tvayā śūrā
rākṣasās te caturdaśa
nihantuṃ rāghavaṃ ghorā
matpriyārthaṃ salakṣmaṇam
//
te tu rāmeṇa sāmarṣāḥ
śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ
samare nihatāḥ sarve
sāyakair marmabhedibhiḥ
//
tān bhūmau patitān dṛṣṭvā
kṣaṇenaiva mahābalān
rāmasya ca mahat karma
mahāṃs trāso 'bhavan mama
//
sāsmi bhītā samudvignā
viṣaṇṇā ca niśācara
śaraṇaṃ tvāṃ punaḥ prāptā
sarvato bhayadarśinī
//
viṣādanakrādhyuṣite
paritrāsormimālini
kiṃ māṃ na trāyase magnāṃ
vipule śokasāgare
//
ete ca nihatā bhūmau
rāmeṇa niśitaiḥ śaraiḥ
ye ca me padavīṃ prāptā
rākṣasāḥ piśitāśanāḥ
//
mayi te yady anukrośo
yadi rakṣaḥsu teṣu ca
rāmeṇa yadi śaktis te
tejo vāsti niśācara
daṇḍakāraṇyanilayaṃ
jahi rākṣasakaṇṭakam
//
yadi rāmaṃ mamāmitram
adya tvaṃ na vadhiṣyasi
tava caivāgrataḥ prāṇāṃs
tyakṣyāmi nirapatrapā
//
buddhyāham anupaśyāmi
na tvaṃ rāmasya saṃyuge
sthātuṃ pratimukhe śaktaḥ
sacāpasya mahāraṇe
//
śūramānī na śūras tvaṃ
mithyāropitavikramaḥ
mānuṣau yan na śaknoṣi
hantuṃ tau rāmalakṣmaṇau
//
apayāhi janasthānāt
tvaritaḥ sahabāndhavaḥ
niḥsattvasyālpavīryasya
vāsas te kīdṛśas tv iha
//
rāmatejo'bhibhūto hi
tvaṃ kṣipraṃ vinaśiṣyasi
sa hi tejaḥsamāyukto
rāmo daśarathātmajaḥ
bhrātā cāsya mahāvīryo
yena cāsmi virūpitā
//
evam ādharṣitaḥ śūraḥ
śūrpaṇakhyā kharas tadā
uvāca rakṣasāṃ madhye
kharaḥ kharataraṃ vacaḥ
//
tavāpamānaprabhavaḥ
krodho 'yam atulo mama
na śakyate dhārayituṃ
lavaṇāmbha ivotthitam
//
na rāmaṃ gaṇaye vīryān
mānuṣaṃ kṣīṇajīvitam
ātmā duścaritaiḥ prāṇān
hato yo 'dya vimokṣyati
//
bāṣpaḥ saṃhriyatām eṣa
sambhramaś ca vimucyatām
ahaṃ rāmaṃ saha bhrātrā
nayāmi yamasādanam
//
paraśvadhahatasyādya
mandaprāṇasya bhūtale
rāmasya rudhiraṃ raktam
uṣṇaṃ pāsyasi rākṣasi
//
sā prahṛṣṭā vacaḥ śrutvā
kharasya vadanāc cyutam
praśaśaṃsa punar maurkhyād
bhrātaraṃ rakṣasāṃ varam
//
tayā paruṣitaḥ pūrvaṃ
punar eva praśaṃsitaḥ
abravīd dūṣaṇaṃ nāma
kharaḥ senāpatiṃ tadā
//
caturdaśa sahasrāṇi
mama cittānuvartinām
rakṣasāṃ bhīmavegānāṃ
samareṣv anivartinām
//
nīlajīmūtavarṇānāṃ
ghorāṇāṃ krūrakarmaṇām
lokahiṃsāvihārāṇāṃ
balinām ugratejasām
//
teṣāṃ śārdūladarpāṇāṃ
mahāsyānāṃ mahaujasām
sarvodyogam udīrṇānāṃ
rakṣasāṃ saumya kāraya
//
upasthāpaya me kṣipraṃ
rathaṃ saumya dhanūṃṣi ca
śarāṃś ca citrān khaḍgāṃś ca
śaktīś ca vividhāḥ śitāḥ
//
agre niryātum icchāmi
paulastyānāṃ mahātmanām
vadhārthaṃ durvinītasya
rāmasya raṇakovidaḥ
//
iti tasya bruvāṇasya
sūryavarṇaṃ mahāratham
sadaśvaiḥ śabalair yuktam
ācacakṣe 'tha dūṣaṇaḥ
//
taṃ meruśikharākāraṃ
taptakāñcanabhūṣaṇam
hemacakram asaṃbādhaṃ
vaidūryamayakūbaram
//
matsyaiḥ puṣpair drumaiḥ śailaiś
candrasūryaiś ca kāñcanaiḥ
māṅgalyaiḥ pakṣisaṃghaiś ca
tārābhiś ca samāvṛtam
//
dhvajanistriṃśasampannaṃ
kiṅkiṇīkavibhūṣitam
sadaśvayuktaṃ so 'marṣād
āruroha rathaṃ kharaḥ
//
niśāmya taṃ rathagataṃ
rākṣasā bhīmavikramāḥ
tasthuḥ saṃparivāryainaṃ
dūṣaṇaṃ ca mahābalam
//
kharas tu tān maheṣvāsān
ghoracarmāyudhadhvajān
niryātety abravīd dṛṣṭvā
rathasthaḥ sarvarākṣasān
//
tatas tad rākṣasaṃ sainyaṃ
ghoracarmāyudhadhvajam
nirjagāma janasthānān
mahānādaṃ mahājavam
//
mudgaraiḥ paṭṭiśaiḥ śūlaiḥ
sutīkṣṇaiś ca paraśvadhaiḥ
khaḍgaiś cakraiś ca hastasthair
bhrājamānaiś ca tomaraiḥ
//
śaktibhiḥ parighair ghorair
atimātraiś ca kārmukaiḥ
gadāsimusalair vajrair
gṛhītair bhīmadarśanaiḥ
//
rākṣasānāṃ sughorāṇāṃ
sahasrāṇi caturdaśa
niryātāni janasthānāt
kharacittānuvartinām
//
tāṃs tv abhidravato dṛṣṭvā
rākṣasān bhīmavikramān
kharasyāpi rathaḥ kiṃcij
jagāma tadanantaram
//
tatas tāñ śabalān aśvāṃs
taptakāñcanabhūṣitān
kharasya matam ājñāya
sārathiḥ samacodayat
//
sa codito rathaḥ śīghraṃ
kharasya ripughātinaḥ
śabdenāpūrayām āsa
diśaḥ pratidiśas tathā
//
pravṛddhamanyus tu kharaḥ kharasvano
ripor vadhārthaṃ tvarito yathāntakaḥ
acūcudat sārathim unnadan punar
mahābalo megha ivāśmavarṣavān
//
tat prayātaṃ balaṃ ghoram
aśivaṃ śoṇitodakam
abhyavarṣan mahāmeghas
tumulo gardabhāruṇaḥ
//
nipetus turagās tasya
rathayuktā mahājavāḥ
same puṣpacite deśe
rājamārge yadṛcchayā
//
śyāmaṃ rudhiraparyantaṃ
babhūva pariveṣaṇam
alātacakrapratimaṃ
pratigṛhya divākaram
//
tato dhvajam upāgamya
hemadaṇḍaṃ samucchritam
samākramya mahākāyas
tasthau gṛdhraḥ sudāruṇaḥ
//
janasthānasamīpe ca
samākramya kharasvanāḥ
visvarān vividhāṃś cakrur
māṃsādā mṛgapakṣiṇaḥ
//
vyājahruś ca pradīptāyāṃ
diśi vai bhairavasvanam
aśivaṃ yātudhānānāṃ
śivā ghorā mahāsvanāḥ
//
prabhinnagirisaṃkāśās
toyaśoṣitadhāriṇaḥ
ākāśaṃ tad anākāśaṃ
cakrur bhīmā balāhakāḥ
//
babhūva timiraṃ ghoram
uddhataṃ romaharṣaṇam
diśo vā vidiśo vāpi
suvyaktaṃ na cakāśire
//
kṣatajārdrasavarṇābhā
saṃdhyākālaṃ vinā babhau
kharasyābhimukhaṃ nedus
tadā ghorā mṛgāḥ khagāḥ
//
nityāśivakarā yuddhe
śivā ghoranidarśanāḥ
nedur balasyābhimukhaṃ
jvālodgāribhir ānanaiḥ
//
kabandhaḥ parighābhāso
dṛśyate bhāskarāntike
jagrāha sūryaṃ svarbhānur
aparvaṇi mahāgrahaḥ
//
pravāti mārutaḥ śīghraṃ
niṣprabho 'bhūd divākaraḥ
utpetuś ca vinā rātriṃ
tārāḥ khadyotasaprabhāḥ
//
saṃlīnamīnavihagā
nalinyaḥ puṣpapaṅkajāḥ
tasmin kṣaṇe babhūvuś ca
vinā puṣpaphalair drumāḥ
//
uddhūtaś ca vinā vātaṃ
reṇur jaladharāruṇaḥ
vīcīkūcīti vāśyanto
babhūvus tatra sārikāḥ
//
ulkāś cāpi sanirghoṣā
nipetur ghoradarśanāḥ
pracacāla mahī cāpi
saśailavanakānanā
//
kharasya ca rathasthasya
nardamānasya dhīmataḥ
prākampata bhujaḥ savyaḥ
kharaś cāsyāvasajjata
//
sāsrā saṃpadyate dṛṣṭiḥ
paśyamānasya sarvataḥ
lalāṭe ca rujā jātā
na ca mohān nyavartata
//
tān samīkṣya mahotpātān
utthitān romaharṣaṇān
abravīd rākṣasān sarvān
prahasan sa kharas tadā
//
mahotpātān imān sarvān
utthitān ghoradarśanān
na cintayāmy ahaṃ vīryād
balavān durbalān iva
//
tārā api śarais tīkṣṇaiḥ
pātayeyaṃ nabhastalāt
mṛtyuṃ maraṇadharmeṇa
saṃkruddho yojayāmy aham
//
rāghavaṃ taṃ balotsiktaṃ
bhrātaraṃ cāpi lakṣmaṇam
ahatvā sāyakais tīkṣṇair
nopāvartitum utsahe
//
sakāmā bhaginī me 'stu
pītvā tu rudhiraṃ tayoḥ
yannimittaṃ tu rāmasya
lakṣmaṇasya viparyayaḥ
//
na kvacit prāptapūrvo me
saṃyugeṣu parājayaḥ
yuṣmākam etat pratyakṣaṃ
nānṛtaṃ kathayāmy aham
//
devarājam api kruddho
mattairāvatayāyinam
vajrahastaṃ raṇe hanyāṃ
kiṃ punas tau ca mānuṣau
//
sā tasya garjitaṃ śrutvā
rākṣasasya mahācamūḥ
praharṣam atulaṃ lebhe
mṛtyupāśāvapāśitā
//
sameyuś ca mahātmāno
yuddhadarśanakāṅkṣiṇaḥ
ṛṣayo devagandharvāḥ
siddhāś ca saha cāraṇaiḥ
//
sametya cocuḥ sahitās
te 'nyonyaṃ puṇyakarmaṇaḥ
svasti gobrāhmaṇebhyo 'stu
lokānāṃ ye ca saṃmatāḥ
//
jayatāṃ rāghavo yuddhe
paulastyān rajanīcarān
cakrahasto yathā yuddhe
sarvān asurapuṃgavān
//
etac cānyac ca bahuśo
bruvāṇāḥ paramarṣayaḥ
dadṛśur vāhinīṃ teṣāṃ
rākṣasānāṃ gatāyuṣām
//
rathena tu kharo vegāt
sainyasyāgrād viniḥsṛtaḥ
taṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ bhūyo
rākṣasāś ca viniḥsṛtāḥ
//
śyenagāmī pṛthugrīvo
yajñaśatrur vihaṃgamaḥ
durjayaḥ karavīrākṣaḥ
paruṣaḥ kālakārmukaḥ
//
meghamālī mahāmālī
sarpāsyo rudhirāśanaḥ
dvādaśaite mahāvīryāḥ
pratasthur abhitaḥ kharam
//
mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ
pramāthī triśirās tathā
catvāra ete senāgryā
dūṣaṇaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
//
sā bhīmavegā samarābhikāmā
sudāruṇā rākṣasavīrasenā
tau rājaputrau sahasābhyupetā
mālā grahāṇām iva candrasūryau
//
āśramaṃ pratiyāte tu
khare kharaparākrame
tān evautpātikān rāmaḥ
saha bhrātrā dadarśa ha
//
tān utpātān mahāghorān
utthitān romaharṣaṇān
prajānām ahitān dṛṣṭvā
vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt
//
imān paśya mahābāho
sarvabhūtāpahāriṇaḥ
samutthitān mahotpātān
saṃhartuṃ sarvarākṣasān
//
amī rudhiradhārās tu
visṛjantaḥ kharasvanān
vyomni meghā vivartante
paruṣā gardabhāruṇāḥ
//
sadhūmāś ca śarāḥ sarve
mama yuddhābhinandinaḥ
rukmapṛṣṭhāni cāpāni
viveṣṭante ca lakṣmaṇa
//
yādṛśā iha kūjanti
pakṣiṇo vanacāriṇaḥ
agrato no bhayaṃ prāptaṃ
saṃśayo jīvitasya ca
//
samprahāras tu sumahān
bhaviṣyati na saṃśayaḥ
ayam ākhyāti me bāhuḥ
sphuramāṇo muhur muhuḥ
//
saṃnikarṣe tu naḥ śūra
jayaṃ śatroḥ parājayam
suprabhaṃ ca prasannaṃ ca
tava vaktraṃ hi lakṣyate
//
udyatānāṃ hi yuddhārthaṃ
yeṣāṃ bhavati lakṣmaṇaḥ
niṣprabhaṃ vadanaṃ teṣāṃ
bhavaty āyuḥparikṣayaḥ
//
anāgatavidhānaṃ tu
kartavyaṃ śubham icchatā
āpadaṃ śaṅkamānena
puruṣeṇa vipaścitā
//
tasmād gṛhītvā vaidehīṃ
śarapāṇir dhanurdharaḥ
guhām āśraya śailasya
durgāṃ pādapasaṃkulām
//
pratikūlitum icchāmi
na hi vākyam idaṃ tvayā
śāpito mama pādābhyāṃ
gamyatāṃ vatsa māciram
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇaḥ saha sītayā
śarān ādāya cāpaṃ ca
guhāṃ durgāṃ samāśrayat
//
tasmin praviṣṭe tu guhāṃ
lakṣmaṇe saha sītayā
hanta niryuktam ity uktvā
rāmaḥ kavacam āviśat
//
sa tenāgninikāśena
kavacena vibhūṣitaḥ
babhūva rāmas timire
vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ
//
sa cāpam udyamya mahac
charān ādāya vīryavān
babhūvāvasthitas tatra
jyāsvanaiḥ pūrayan diśaḥ
//
tato devāḥ sagandharvāḥ
siddhāś ca saha cāraṇaiḥ
ūcuḥ paramasaṃtrastā
guhyakāś ca parasparam
//
caturdaśa sahasrāṇi
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
ekaś ca rāmo dharmātmā
kathaṃ yuddhaṃ bhaviṣyati
//
tato gambhīranirhrādaṃ
ghoravarmāyudhadhvajam
anīkaṃ yātudhānānāṃ
samantāt pratyadṛśyata
//
siṃhanādaṃ visṛjatām
anyonyam abhigarjatām
cāpāni visphārayatāṃ
jṛmbhatāṃ cāpy abhīkṣṇaśaḥ
//
vipraghuṣṭasvanānāṃ ca
dundubhīṃś cāpi nighnatām
teṣāṃ sutumulaḥ śabdaḥ
pūrayāmāsa tad vanam
//
tena śabdena vitrastāḥ
śvāpadā vanacāriṇaḥ
dudruvur yatra niḥśabdaṃ
pṛṣṭhato nāvalokayan
//
tat tv anīkaṃ mahāvegaṃ
rāmaṃ samupasarpata
dhṛtanānāpraharaṇaṃ
gambhīraṃ sāgaropamam
//
rāmo 'pi cārayaṃś cakṣuḥ
sarvato raṇapaṇḍitaḥ
dadarśa kharasainyaṃ tad
yuddhābhimukham udyatam
//
vitatya ca dhanur bhīmaṃ
tūṇyāś coddhṛtya sāyakān
krodham āhārayat tīvraṃ
vadhārthaṃ sarvarakṣasām
//
duṣprekṣyaḥ so 'bhavat kruddho
yugāntāgnir iva jvalan
taṃ dṛṣṭvā tejasāviṣṭaṃ
prāvyathan vanadevatāḥ
//
tasya kruddhasya rūpaṃ tu
rāmasya dadṛśe tadā
dakṣasyeva kratuṃ hantum
udyatasya pinākinaḥ
//
avaṣṭabdhadhanuṃ rāmaṃ
kruddhaṃ ca ripughātinam
dadarśāśramam āgamya
kharaḥ saha puraḥsaraiḥ
//
taṃ dṛṣṭvā saguṇaṃ cāpam
udyamya kharaniḥsvanam
rāmasyābhimukhaṃ sūtaṃ
codyatām ity acodayat
//
sa kharasyājñayā sūtas
turagān samacodayat
yatra rāmo mahābāhur
eko dhunvan dhanuḥ sthitaḥ
//
taṃ tu niṣpatitaṃ dṛṣṭvā
sarve te rajanīcarāḥ
nardamānā mahānādaṃ
sacivāḥ paryavārayan
//
sa teṣāṃ yātudhānānāṃ
madhye rato gataḥ kharaḥ
babhūva madhye tārāṇāṃ
lohitāṅga ivoditaḥ
//
tatas taṃ bhīmadhanvānaṃ
kruddhāḥ sarve niśācarāḥ
rāmaṃ nānāvidhaiḥ śastrair
abhyavarṣanta durjayam
//
mudgarair āyasaiḥ śūlaiḥ
prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśvadhaiḥ
rākṣasāḥ samare rāmaṃ
nijaghnū roṣatatparāḥ
//
te balāhakasaṃkāśā
mahānādā mahābalāḥ
abhyadhāvanta kākutsthaṃ
rāmaṃ yuddhe jighāṃsavaḥ
//
te rāme śaravarṣāṇi
vyasṛjan rakṣasāṃ guṇāḥ
śailendram iva dhārābhir
varṣamāṇā balāhakāḥ
//
sa taiḥ parivṛto ghorai
rāghavo rakṣasāṃ gaṇaiḥ
tithiṣv iva mahādevo
vṛtaḥ pāriṣadāṃ gaṇaiḥ
//
tāni muktāni śastrāṇi
yātudhānaiḥ sa rāghavaḥ
pratijagrāha viśikhair
nadyoghān iva sāgaraḥ
//
sa taiḥ praharaṇair ghorair
bhinnagātro na vivyathe
rāmaḥ pradīptair bahubhir
vajrair iva mahācalaḥ
//
sa viddhaḥ kṣatajādigdhaḥ
sarvagātreṣu rāghavaḥ
babhūva rāmaḥ saṃdhyābhrair
divākara ivāvṛtaḥ
//
viṣedur devagandharvāḥ
siddhāś ca paramarṣayaḥ
ekaṃ sahasrair bahubhis
tadā dṛṣṭvā samāvṛtam
//
tato rāmaḥ susaṃkruddho
maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
sasarja niśitān bāṇāñ
śataśo 'tha sahasraśaḥ
//
durāvārān durviṣahān
kālapāśopamān raṇe
mumoca līlayā rāmaḥ
kaṅkapattrān ajihmagān
//
te śarāḥ śatrusainyeṣu
muktā rāmeṇa līlayā
ādadū rakṣasāṃ prāṇān
pāśāḥ kālakṛtā iva
//
bhittvā rākṣasadehāṃs tāṃs
te śarā rudhirāplutāḥ
antarikṣagatā rejur
dīptāgnisamatejasaḥ
//
asaṃkhyeyās tu rāmasya
sāyakāś cāpamaṇḍalāt
viniṣpetur atīvogrā
rakṣaḥprāṇāpahāriṇaḥ
//
tair dhanūṃṣi dhvajāgrāṇi
varmāṇi ca śirāṃsi ca
bahūn sahastābharaṇān
ūrūn karikaropamān
//
tato nālīkanārācais
tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ
bhīmam ārtasvaraṃ cakrur
bhidyamānā niśācarāḥ
//
tat sainyaṃ niśitair bāṇair
arditaṃ marmabhedibhiḥ
rāmeṇa na sukhaṃ lebhe
śuṣkaṃ vanam ivāgninā
//
kecid bhīmabalāḥ śūrāḥ
śūlān khaḍgān paraśvadhān
cikṣipuḥ paramakruddhā
rāmāya rajanīcarāḥ
//
tāni bāṇair mahābāhuḥ
śastrāṇy āvārya rāghavaḥ
jahāra samare prāṇāṃś
cicheda ca śirodharān
//
avaśiṣṭāś ca ye tatra
viṣaṇṇāś ca niśācarāḥ
kharam evābhyadhāvanta
śaraṇārthaṃ śarārditāḥ
//
tān sarvān punar ādāya
samāśvāsya ca dūṣaṇaḥ
abhyadhāvata kākutsthaṃ
kruddho rudram ivāntakaḥ
//
nivṛttās tu punaḥ sarve
dūṣaṇāśrayanirbhayāḥ
rāmam evābhyadhāvanta
sālatālaśilāyudhāḥ
//
tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ
tumulaṃ romaharṣaṇam
rāmasyāsya mahāghoraṃ
punas teṣāṃ ca rakṣasām
//
tad drumāṇāṃ śilānāṃ ca
varṣaṃ prāṇaharaṃ mahat
pratijagrāha dharmātmā
rāghavas tīkṣṇasāyakaiḥ
//
pratigṛhya ca tad varaṃ
nimīlita ivarṣabhaḥ
rāmaḥ krodhaṃ paraṃ bheje
vadhārthaṃ sarvarakṣasām
//
tataḥ krodhasamāviṣṭaḥ
pradīpta iva tejasā
śarair abhyakirat sainyaṃ
sarvataḥ sahadūṣaṇam
//
tataḥ senāpatiḥ kruddho
dūṣaṇaḥ śatrudūṣaṇaḥ
jagrāha giriśṛṅgābhaṃ
parighaṃ romaharṣaṇam
//
veṣṭitaṃ kāñcanaiḥ paṭṭair
devasainyābhimardanam
āyasaiḥ śaṅkubhis tīkṣṇaiḥ
kīrṇaṃ paravasokṣitam
//
vajrāśanisamasparśaṃ
paragopuradāraṇam
taṃ mahoragasaṃkāśaṃ
pragṛhya parighaṃ raṇe
dūṣaṇo 'bhyapatad rāmaṃ
krūrakarmā niśācaraḥ
//
tasyābhipatamānasya
dūṣaṇasya sa rāghavaḥ
dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda
sahastābharaṇau bhujau
//
bhraṣṭas tasya mahākāyaḥ
papāta raṇamūrdhani
parighaś chinnahastasya
śakradhvaja ivāgrataḥ
//
sa karābhyāṃ vikīrṇābhyāṃ
papāta bhuvi dūṣaṇaḥ
viṣāṇābhyāṃ viśīrṇābhyāṃ
manasvīva mahāgajaḥ
//
dṛṣṭvā taṃ patitaṃ bhūmau
dūṣaṇaṃ nihataṃ raṇe
sādhu sādhv iti kākutsthaṃ
sarvabhūtāny apūjayan
//
etasminn antare kruddhās
trayaḥ senāgrayāyinaḥ
saṃhatyābhyadravan rāmaṃ
mṛtyupāśāvapāśitāḥ
mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ
pramāthī ca mahābalaḥ
//
mahākapālo vipulaṃ
śūlam udyamya rākṣasaḥ
sthūlākṣaḥ paṭṭiśaṃ gṛhya
pramāthī ca paraśvadham
//
dṛṣṭvaivāpatatas tāṃs tu
rāghavaḥ sāyakaiḥ śitaiḥ
tīkṣṇāgraiḥ pratijagrāha
samprāptān atithīn iva
//
mahākapālasya śiraś
cicheda raghunandanaḥ
asaṃkhyeyais tu bāṇaughaiḥ
pramamātha pramāthinam
//
sthūlākṣasyākṣiṇī tīkṣṇaiḥ
pūrayāmāsa sāyakaiḥ
sa papāta hato bhūmau
viṭapīva mahādrumaḥ
//
tataḥ pāvakasaṃkāśair
hemavajravibhūṣitaiḥ
jaghanaśeṣaṃ tejasvī
tasya sainyasya sāyakaiḥ
//
te rukmapuṅkhā viśikhāḥ
sadhūmā iva pāvakāḥ
nijaghnus tāni rakṣāṃsi
vajrā iva mahādrumān
//
rakṣasāṃ tu śataṃ rāmaḥ
śatenaikena karṇinā
sahasraṃ ca sahasreṇa
jaghāna raṇamūrdhani
//
tair bhinnavarmābharaṇāś
chinnabhinnaśarāsanāḥ
nipetuḥ śoṇitādigdhā
dharaṇyāṃ rajanīcarāḥ
//
tair muktakeśaiḥ samare
patitaiḥ śoṇitokṣitaiḥ
āstīrṇā vasudhā kṛtsnā
mahāvediḥ kuśair iva
//
kṣaṇena tu mahāghoraṃ
vanaṃ nihatarākṣasam
babhūva nirayaprakhyaṃ
māṃsaśoṇitakardamam
//
caturdaśa sahasrāṇi
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
hatāny ekena rāmeṇa
mānuṣeṇa padātinā
//
tasya sainyasya sarvasya
kharaḥ śeṣo mahārathaḥ
rākṣasas triśirāś caiva
rāmaś ca ripusūdanaḥ
//
tatas tu tad bhīmabalaṃ mahāhave
samīkṣya rāmeṇa hataṃ balīyasā
rathena rāmaṃ mahatā kharas tataḥ
samāsasādendra ivodyatāśaniḥ
//
kharaṃ tu rāmābhimukhaṃ
prayāntaṃ vāhinīpatiḥ
rākṣasas triśirā nāma
saṃnipatyedam abravīt
//
māṃ niyojaya vikrānta
saṃnivartasva sāhasāt
paśya rāmaṃ mahābāhuṃ
saṃyuge vinipātitam
//
pratijānāmi te satyam
āyudhaṃ cāham ālabhe
yathā rāmaṃ vadhiṣyāmi
vadhārhaṃ sarvarakṣasām
//
ahaṃ vāsya raṇe mṛtyur
eṣa vā samare mama
vinivartya raṇotsāhaṃ
muhūrtaṃ prāśniko bhava
//
prahṛṣṭo vā hate rāme
janasthānaṃ prayāsyasi
mayi vā nihate rāmaṃ
saṃyugāyopayāsyasi
//
kharas triśirasā tena
mṛtyulobhāt prasāditaḥ
gaccha yudhyety anujñāto
rāghavābhimukho yayau
//
triśirāś ca rathenaiva
vājiyuktena bhāsvatā
abhyadravad raṇe rāmaṃ
triśṛṅga iva parvataḥ
//
śaradhārāsamūhān sa
mahāmegha ivotsṛjan
vyasṛjat sadṛśaṃ nādaṃ
jalārdrasyeva dundubheḥ
//
āgacchantaṃ triśirasaṃ
rākṣasaṃ prekṣya rāghavaḥ
dhanuṣā pratijagrāha
vidhunvan sāyakāñ śitān
//
sa samprahāras tumulo
rāmatriśirasor mahān
babhūvātīva balinoḥ
siṃhakuñjarayor iva
//
tatas triśirasā bāṇair
lalāṭe tāḍitas tribhiḥ
amarṣī kupito rāmaḥ
saṃrabdham idam abravīt
//
aho vikramaśūrasya
rākṣasasyedṛśaṃ balam
puṣpair iva śarair yasya
lalāṭe 'smi parikṣataḥ
mamāpi pratigṛhṇīṣva
śarāṃś cāpaguṇacyutān
//
evam uktvā tu saṃrabdhaḥ
śarān āśīviṣopamān
triśirovakṣasi kruddho
nijaghāna caturdaśa
//
caturbhis turagān asya
śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
nyapātayata tejasvī
caturas tasya vājinaḥ
//
aṣṭabhiḥ sāyakaiḥ sūtaṃ
rathopasthe nyapātayat
rāmaś cicheda bāṇena
dhvajaṃ cāsya samucchritam
//
tato hatarathāt tasmād
utpatantaṃ niśācaram
bibheda rāmas taṃ bāṇair
hṛdaye so 'bhavaj jaḍaḥ
//
sāyakaiś cāprameyātmā
sāmarṣas tasya rakṣasaḥ
śirāṃsy apātayat trīṇi
vegavadbhis tribhiḥ śataiḥ
//
sa bhūmau śoṇitodgārī
rāmabāṇābhipīḍitaḥ
nyapatat patitaiḥ pūrvaṃ
svaśirobhir niśācaraḥ
//
hataśeṣās tato bhagnā
rākṣasāḥ kharasaṃśrayāḥ
dravanti sma na tiṣṭhanti
vyāghratrastā mṛgā iva
//
tān kharo dravato dṛṣṭvā
nivartya ruṣitaḥ svayam
rāmam evābhidudrāva
rāhuś candramasaṃ yathā
//
nihataṃ dūṣaṇaṃ dṛṣṭvā
raṇe triśirasā saha
kharasyāpy abhavat trāso
dṛṣṭvā rāmasya vikramam
//
sa dṛṣṭvā rākṣasaṃ sainyam
aviṣahyaṃ mahābalam
hatam ekena rāmeṇa
dūṣaṇas triśirā api
//
tad balaṃ hatabhūyiṣṭhaṃ
vimanāḥ prekṣya rākṣasaḥ
āsasāda kharo rāmaṃ
namucir vāsavaṃ yathā
//
vikṛṣya balavac cāpaṃ
nārācān raktabhojanān
kharaś cikṣepa rāmāya
kruddhān āśīviṣān iva
//
jyāṃ vidhunvan subahuśaḥ
śikṣayāstrāṇi darśayan
cacāra samare mārgāñ
śarai rathagataḥ kharaḥ
//
sa sarvāś ca diśo bāṇaiḥ
pradiśaś ca mahārathaḥ
pūrayāmāsa taṃ dṛṣṭvā
rāmo 'pi sumahad dhanuḥ
//
sa sāyakair durviṣahaiḥ
sasphuliṅgair ivāgnibhiḥ
nabhaś cakārāvivaraṃ
parjanya iva vṛṣṭibhiḥ
//
tad babhūva śitair bāṇaiḥ
khararāmavisarjitaiḥ
paryākāśam anākāśaṃ
sarvataḥ śarasaṃkulam
//
śarajālāvṛtaḥ sūryo
na tadā sma prakāśate
anyonyavadhasaṃrambhād
ubhayoḥ samprayudhyatoḥ
//
tato nālīkanārācais
tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ
ājaghāna raṇe rāmaṃ
totrair iva mahādvipam
//
taṃ rathasthaṃ dhanuṣpāṇiṃ
rākṣasaṃ paryavasthitam
dadṛśuḥ sarvabhūtāni
pāśahastam ivāntakam
//
taṃ siṃham iva vikrāntaṃ
siṃhavikrāntagāminam
dṛṣṭvā nodvijate rāmaḥ
siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
//
tataḥ sūryanikāśena
rathena mahatā kharaḥ
āsasāda raṇe rāmaṃ
pataṃga iva pāvakam
//
tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ
muṣṭideśe mahātmanaḥ
kharaś cicheda rāmasya
darśayan pāṇilāghavam
//
sa punas tv aparān sapta
śarān ādāya varmaṇi
nijaghāna raṇe kruddhaḥ
śakrāśanisamaprabhān
//
tatas tat prahataṃ bāṇaiḥ
kharamuktaiḥ suparvabhiḥ
papāta kavacaṃ bhūmau
rāmasyādityavarcasaḥ
//
sa śarair arpitaḥ kruddhaḥ
sarvagātreṣu rāghavaḥ
rarāja samare rāmo
vidhūmo 'gnir iva jvalan
//
tato gambhīranirhrādaṃ
rāmaḥ śatrunibarhaṇaḥ
cakārāntāya sa ripoḥ
sajyam anyan mahad dhanuḥ
//
sumahad vaiṣṇavaṃ yat tad
atisṛṣṭaṃ maharṣiṇā
varaṃ tad dhanur udyamya
kharaṃ samabhidhāvata
//
tataḥ kanakapuṅkhais tu
śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
cicheda rāmaḥ saṃkruddhaḥ
kharasya samare dhvajam
//
sa darśanīyo bahudhā
vicchinnaḥ kāñcano dhvajaḥ
jagāma dharaṇīṃ sūryo
devatānām ivājñayā
//
taṃ caturbhiḥ kharaḥ kruddho
rāmaṃ gātreṣu mārgaṇaiḥ
vivyādha hṛdi marmajño
mātaṃgam iva tomaraiḥ
//
sa rāmo bahubhir bāṇaiḥ
kharakārmukaniḥsṛtaiḥ
viddho rudhirasiktāṅgo
babhūva ruṣito bhṛśam
//
sa dhanur dhanvināṃ śreṣṭhaḥ
pragṛhya paramāhave
mumoca parameṣvāsaḥ
ṣaṭ śarān abhilakṣitān
//
śirasy ekena bāṇena
dvābhyāṃ bāhvor athārpayat
tribhiś candrārdhavaktraiś ca
vakṣasy abhijaghāna ha
//
tataḥ paścān mahātejā
nārācān bhāskaropamān
jighāṃsū rākṣasaṃ kruddhas
trayodaśa śilāśitān
//
tato 'sya yugam ekena
caturbhiś caturo hayān
ṣaṣṭhena ca śiraḥ saṃkhye
cicheda kharasāratheḥ
//
tribhis triveṇuṃ balavān
dvābhyām akṣaṃ mahābalaḥ
dvādaśena tu bāṇena
kharasya saśaraṃ dhanuḥ
//
chittvā vajranikāśena
rāghavaḥ prahasann iva
trayodaśenendrasamo
bibheda samare kharam
//
prabhagnadhanvā viratho
hatāśvo hatasārathiḥ
gadāpāṇir avaplutya
tasthau bhūmau kharas tadā
//
tat karma rāmasya mahārathasya
sametya devāś ca maharṣayaś ca
apūjayan prāñjalayaḥ prahṛṣṭās
tadā vimānāgragatāḥ sametāḥ
//
kharaṃ tu virathaṃ rāmo
gadāpāṇim avasthitam
mṛdupūrvaṃ mahātejāḥ
paruṣaṃ vākyam abravīt
//
gajāśvarathasambādhe
bale mahati tiṣṭhatā
kṛtaṃ sudāruṇaṃ karma
sarvalokajugupsitam
//
udvejanīyo bhūtānāṃ
nṛśaṃsaḥ pāpakarmakṛt
trayāṇām api lokānām
īśvaro 'pi na tiṣṭhati
//
karma lokaviruddhaṃ tu
kurvāṇaṃ kṣaṇadācara
tīkṣṇaṃ sarvajano hanti
sarpaṃ duṣṭam ivāgatam
//
lobhāt pāpāni kurvāṇaḥ
kāmād vā yo na budhyate
bhraṣṭaḥ paśyati tasyāntaṃ
brāhmaṇī karakād iva
//
vasato daṇḍakāraṇye
tāpasān dharmacāriṇaḥ
kiṃ nu hatvā mahābhāgān
phalaṃ prāpsyasi rākṣasa
//
na ciraṃ pāpakarmāṇaḥ
krūrā lokajugupsitāḥ
aiśvaryaṃ prāpya tiṣṭhanti
śīrṇamūlā iva drumāḥ
//
avaśyaṃ labhate kartā
phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
ghoraṃ paryāgate kāle
drumaḥ puṣpam ivārtavam
//
nacirāt prāpyate loke
pāpānāṃ karmaṇāṃ phalam
saviṣāṇām ivānnānāṃ
bhuktānāṃ kṣaṇadācara
//
pāpam ācaratāṃ ghoraṃ
lokasyāpriyam icchatām
aham āsādito rājā
prāṇān hantuṃ niśācara
//
adya hi tvāṃ mayā muktāḥ
śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ
vidārya nipatiṣyanti
valmīkam iva pannagāḥ
//
ye tvayā daṇḍakāraṇye
bhakṣitā dharmacāriṇaḥ
tān adya nihataḥ saṃkhye
sasainyo 'nugamiṣyasi
//
adya tvāṃ nihataṃ bāṇaiḥ
paśyantu paramarṣayaḥ
nirayasthaṃ vimānasthā
ye tvayā hiṃsitāḥ purā
//
prahara tvaṃ yathākāmaṃ
kuru yatnaṃ kulādhama
adya te pātayiṣyāmi
śiras tālaphalaṃ yathā
//
evam uktas tu rāmeṇa
kruddhaḥ saṃraktalocanaḥ
pratyuvāca tato rāmaṃ
prahasan krodhamūrchitaḥ
//
prākṛtān rākṣasān hatvā
yuddhe daśarathātmaja
ātmanā katham ātmānam
apraśasyaṃ praśaṃsasi
//
vikrāntā balavanto vā
ye bhavanti nararṣabhāḥ
kathayanti na te kiṃcit
tejasā svena garvitāḥ
//
prākṛtās tv akṛtātmāno
loke kṣatriyapāṃsanāḥ
nirarthakaṃ vikatthante
yathā rāma vikatthase
//
kulaṃ vyapadiśan vīraḥ
samare ko 'bhidhāsyati
mṛtyukāle hi samprāpte
svayam aprastave stavam
//
sarvathā tu laghutvaṃ te
katthanena vidarśitam
suvarṇapratirūpeṇa
tapteneva kuśāgninā
//
na tu mām iha tiṣṭhantaṃ
paśyasi tvaṃ gadādharam
dharādharam ivākampyaṃ
parvataṃ dhātubhiś citam
//
paryāpto 'haṃ gadāpāṇir
hantuṃ prāṇān raṇe tava
trayāṇām api lokānāṃ
pāśahasta ivāntakaḥ
//
kāmaṃ bahv api vaktavyaṃ
tvayi vakṣyāmi na tv aham
astaṃ gaccheddhi savitā
yuddhavighnas tato bhavet
//
caturdaśa sahasrāṇi
rākṣasānāṃ hatāni te
tvadvināśāt karomy adya
teṣām aśrupramārjanam
//
ity uktvā paramakruddhas
tāṃ gadāṃ paramāṅgadaḥ
kharaś cikṣepa rāmāya
pradīptām aśaniṃ yathā
//
kharabāhupramuktā sā
pradīptā mahatī gadā
bhasma vṛkṣāṃś ca gulmāṃś ca
kṛtvāgāt tatsamīpataḥ
//
tām āpatantīṃ jvalitāṃ
mṛtyupāśopamāṃ gadām
antarikṣagatāṃ rāmaś
cicheda bahudhā śaraiḥ
//
sā viśīrṇā śarair bhinnā
papāta dharaṇītale
gadāmantrauṣadhibalair
vyālīva vinipātitā
//
bhittvā tu tāṃ gadāṃ bāṇai
rāghavo dharmavatsalaḥ
smayamānaḥ kharaṃ vākyaṃ
saṃrabdham idam abravīt
//
etat te balasarvasvaṃ
darśitaṃ rākṣasādhama
śaktihīnataro matto
vṛthā tvam avagarjasi
//
eṣā bāṇavinirbhinnā
gadā bhūmitalaṃ gatā
abhidhānapragalbhasya
tava pratyayaghātinī
//
yat tvayoktaṃ vinaṣṭānām
idam aśrupramārjanam
rākṣasānāṃ karomīti
mithyā tad api te vacaḥ
//
nīcasya kṣudraśīlasya
mithyāvṛttasya rakṣasaḥ
prāṇān apahariṣyāmi
garutmān amṛtaṃ yathā
//
adya te bhinnakaṇṭhasya
phenabudbudabhūṣitam
vidāritasya madbāṇair
mahī pāsyati śoṇitam
//
pāṃsurūṣitasarvāṅgaḥ
srastanyastabhujadvayaḥ
svapsyase gāṃ samāśliṣya
durlabhāṃ pramadām iva
//
pravṛddhanidre śayite
tvayi rākṣasapāṃsane
bhaviṣyanty aśaraṇyānāṃ
śaraṇyā daṇḍakā ime
//
janasthāne hatasthāne
tava rākṣasa maccharaiḥ
nirbhayā vicariṣyanti
sarvato munayo vane
//
adya viprasariṣyanti
rākṣasyo hatabāndhavāḥ
bāṣpārdravadanā dīnā
bhayād anyabhayāvahāḥ
//
adya śokarasajñās tā
bhaviṣyanti niśācara
anurūpakulāḥ patnyo
yāsāṃ tvaṃ patir īdṛśaḥ
//
nṛśaṃsaśīla kṣudrātman
nityaṃ brāhmaṇakaṇṭaka
tvatkṛte śaṅkitair agnau
munibhiḥ pātyate haviḥ
//
tam evam abhisaṃrabdhaṃ
bruvāṇaṃ rāghavaṃ raṇe
kharo nirbhartsayāmāsa
roṣāt kharatarasvanaḥ
//
dṛḍhaṃ khalv avalipto 'si
bhayeṣv api ca nirbhayaḥ
vācyāvācyaṃ tato hi tvaṃ
mṛtyuvaśyo na budhyase
//
kālapāśaparikṣiptā
bhavanti puruṣā hi ye
kāryākāryaṃ na jānanti
te nirastaṣaḍindriyāḥ
//
evam uktvā tato rāmaṃ
saṃrudhya bhrukuṭiṃ tataḥ
sa dadarśa mahāsālam
avidūre niśācaraḥ
//
raṇe praharaṇasyārthe
sarvato hy avalokayan
sa tam utpāṭayāmāsa
saṃdṛśya daśanacchadam
//
taṃ samutkṣipya bāhubhyāṃ
vinarditvā mahābalaḥ
rāmam uddiśya cikṣepa
hatas tvam iti cābravīt
//
tam āpatantaṃ bāṇaughaiś
chittvā rāmaḥ pratāpavān
roṣam āhārayat tīvraṃ
nihantuṃ samare kharam
//
jātasvedas tato rāmo
roṣād raktāntalocanaḥ
nirbibheda sahasreṇa
bāṇānāṃ samare kharam
//
tasya bāṇāntarād raktaṃ
bahu susrāva phenilam
gireḥ prasravaṇasyeva
toyadhārāparisravaḥ
//
vihvalaḥ sa kṛto bāṇaiḥ
kharo rāmeṇa saṃyuge
matto rudhiragandhena
tam evābhyadravad drutam
//
tam āpatantaṃ saṃrabdhaṃ
kṛtāstro rudhirāplutam
apāsarpat pratipadaṃ
kiṃcit tvaritavikramaḥ
//
tataḥ pāvakasaṃkāśaṃ
vadhāya samare śaram
kharasya rāmo jagrāha
brahmadaṇḍam ivāparam
//
sa tad dattaṃ maghavatā
surarājena dhīmatā
saṃdadhe ca sa dharmātmā
mumoca ca kharaṃ prati
//
sa vimukto mahābāṇo
nirghātasamaniḥsvanaḥ
rāmeṇa dhanur udyamya
kharasyorasi cāpatat
//
sa papāta kharo bhūmau
dahyamānaḥ śarāgninā
rudreṇaiva vinirdagdhaḥ
śvetāraṇye yathāndhakaḥ
//
sa vṛtra iva vajreṇa
phenena namucir yathā
balo vendrāśanihato
nipapāta hataḥ kharaḥ
//
tato rājarṣayaḥ sarve
saṃgatāḥ paramarṣayaḥ
sabhājya muditā rāmam
idaṃ vacanam abruvan
//
etadarthaṃ mahātejā
mahendraḥ pākaśāsanaḥ
śarabhaṅgāśramaṃ puṇyam
ājagāma puraṃdaraḥ
//
ānītas tvam imaṃ deśam
upāyena maharṣibhiḥ
eṣāṃ vadhārthaṃ krūrāṇāṃ
rakṣasāṃ pāpakarmaṇām
//
tad idaṃ naḥ kṛtaṃ kāryaṃ
tvayā daśarathātmaja
sukhaṃ dharmaṃ cariṣyanti
daṇḍakeṣu maharṣayaḥ
//
etasminn antare vīro
lakṣmaṇaḥ saha sītayā
giridurgād viniṣkramya
saṃviveśāśramaṃ sukhī
//
tato rāmas tu vijayī
pūjyamāno maharṣibhiḥ
praviveśāśramaṃ vīro
lakṣmaṇenābhivāditaḥ
//
taṃ dṛṣṭvā śatruhantāraṃ
maharṣīṇāṃ sukhāvaham
babhūva hṛṣṭā vaidehī
bhartāraṃ pariṣasvaje
//
tataḥ śūrpaṇakhā dṛṣṭvā
sahasrāṇi caturdaśa
hatāny ekena rāmeṇa
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
//
dūṣaṇaṃ ca kharaṃ caiva
hataṃ triśirasaṃ raṇe
dṛṣṭvā punar mahānādaṃ
nanāda jaladopamā
//
sā dṛṣṭvā karma rāmasya
kṛtam anyaiḥ suduṣkaram
jagāma paramodvignā
laṅkāṃ rāvaṇapālitām
//
sā dadarśa vimānāgre
rāvaṇaṃ dīptatejasam
upopaviṣṭaṃ sacivair
marudbhir iva vāsavam
//
āsīnaṃ sūryasaṃkāśe
kāñcane paramāsane
rukmavedigataṃ prājyaṃ
jvalantam iva pāvakam
//
devagandharvabhūtānām
ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
ajeyaṃ samare śūraṃ
vyāttānanam ivāntakam
//
devāsuravimardeṣu
vajrāśanikṛtavraṇam
airāvataviṣāṇāgrair
utkṛṣṭakiṇavakṣasam
//
viṃśadbhujaṃ daśagrīvaṃ
darśanīyaparicchadam
viśālavakṣasaṃ vīraṃ
rājalakṣmaṇalakṣitam
//
snigdhavaiḍūryasaṃkāśaṃ
taptakāñcanakuṇḍalam
subhujaṃ śukladaśanaṃ
mahāsyaṃ parvatopamam
//
viṣṇucakranipātaiś ca
śataśo devasaṃyuge
āhatāṅgaṃ samastaiś ca
devapraharaṇais tathā
//
akṣobhyāṇāṃ samudrāṇāṃ
kṣobhaṇaṃ kṣiprakāriṇam
kṣeptāraṃ parvatāgrāṇāṃ
surāṇāṃ ca pramardanam
//
ucchettāraṃ ca dharmāṇāṃ
paradārābhimarśanam
sarvadivyāstrayoktāraṃ
yajñavighnakaraṃ sadā
//
purīṃ bhogavatīṃ gatvā
parājitya ca vāsukim
takṣakasya priyāṃ bhāryāṃ
parājitya jahāra yaḥ
//
kailāsaṃ parvataṃ gatvā
vijitya naravāhanam
vimānaṃ puṣpakaṃ tasya
kāmagaṃ vai jahāra yaḥ
//
vanaṃ caitrarathaṃ divyaṃ
nalinīṃ nandanaṃ vanam
vināśayati yaḥ krodhād
devodyānāni vīryavān
//
candrasūryau mahābhāgāv
uttiṣṭhantau paraṃtapau
nivārayati bāhubhyāṃ
yaḥ śailaśikharopamaḥ
//
daśavarṣasahasrāṇi
tapas taptvā mahāvane
purā svayambhuve dhīraḥ
śirāṃsy upajahāra yaḥ
//
devadānavagandharva
piśācapatagoragaiḥ
abhayaṃ yasya saṃgrāme
mṛtyuto mānuṣād ṛte
//
mantrair abhiṣutaṃ puṇyam
adhvareṣu dvijātibhiḥ
havirdhāneṣu yaḥ somam
upahanti mahābalaḥ
//
āptayajñaharaṃ krūraṃ
brahmaghnaṃ duṣṭacāriṇam
karkaśaṃ niranukrośaṃ
prajānām ahite ratam
rāvaṇaṃ sarvabhūtānāṃ
sarvalokabhayāvaham
//
rākṣasī bhrātaraṃ krūraṃ
sā dadarśa mahābalam
taṃ divyavastrābharaṇaṃ
divyamālyopaśobhitam
rākṣasendraṃ mahābhāgaṃ
paulastyakulanandanam
//
tam abravīd dīptaviśālalocanaṃ
pradarśayitvā bhayamohamūrchitā
sudāruṇaṃ vākyam abhītacāriṇī
mahātmanā śūrpaṇakhā virūpitā
//
tataḥ śūrpaṇakhā dīnā
rāvaṇaṃ lokarāvaṇam
amātyamadhye saṃkruddhā
paruṣaṃ vākyam abravīt
//
pramattaḥ kāmabhogeṣu
svairavṛtto niraṅkuśaḥ
samutpannaṃ bhayaṃ ghoraṃ
boddhavyaṃ nāvabudhyase
//
saktaṃ grāmyeṣu bhogeṣu
kāmavṛttaṃ mahīpatim
lubdhaṃ na bahu manyante
śmaśānāgnim iva prajāḥ
//
svayaṃ kāryāṇi yaḥ kāle
nānutiṣṭhati pārthivaḥ
sa tu vai saha rājyena
taiś ca kāryair vinaśyati
//
ayuktacāraṃ durdarśam
asvādhīnaṃ narādhipam
varjayanti narā dūrān
nadīpaṅkam iva dvipāḥ
//
ye na rakṣanti viṣayam
asvādhīnā narādhipāḥ
te na vṛddhyā prakāśante
girayaḥ sāgare yathā
//
ātmavadbhir vigṛhya tvaṃ
devagandharvadānavaiḥ
ayuktacāraś capalaḥ
kathaṃ rājā bhaviṣyasi
//
yeṣāṃ cāraś ca kośaś ca
nayaś ca jayatāṃ vara
asvādhīnā narendrāṇāṃ
prākṛtais te janaiḥ samāḥ
//
yasmāt paśyanti dūrasthān
sarvān arthān narādhipāḥ
cāreṇa tasmād ucyante
rājāno dīrghacakṣuṣaḥ
//
ayuktacāraṃ manye tvāṃ
prākṛtaiḥ sacivair vṛtam
svajanaṃ ca janasthānaṃ
hataṃ yo nāvabudhyase
//
caturdaśa sahasrāṇi
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
hatāny ekena rāmeṇa
kharaś ca sahadūṣaṇaḥ
//
ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ
kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ
dharṣitaṃ ca janasthānaṃ
rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
//
tvaṃ tu lubdhaḥ pramattaś ca
parādhīnaś ca rāvaṇa
viṣaye sve samutpannaṃ
bhayaṃ yo nāvabudhyase
//
tīkṣṇam alpapradātāraṃ
pramattaṃ garvitaṃ śaṭham
vyasane sarvabhūtāni
nābhidhāvanti pārthivam
//
atimāninam agrāhyam
ātmasaṃbhāvitaṃ naram
krodhanaṃ vyasane hanti
svajano 'pi narādhipam
//
nānutiṣṭhati kāryāṇi
bhayeṣu na bibheti ca
kṣipraṃ rājyāc cyuto dīnas
tṛṇais tulyo bhaviṣyati
//
śuṣkakāṣṭhair bhavet kāryaṃ
loṣṭair api ca pāṃsubhiḥ
na tu sthānāt paribhraṣṭaiḥ
kāryaṃ syād vasudhādhipaiḥ
//
upabhuktaṃ yathā vāsaḥ
srajo vā mṛditā yathā
evaṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ
samartho 'pi nirarthakaḥ
//
apramattaś ca yo rājā
sarvajño vijitendriyaḥ
kṛtajño dharmaśīlaś ca
sa rājā tiṣṭhate ciram
//
nayanābhyāṃ prasupto 'pi
jāgarti nayacakṣuṣā
vyaktakrodhaprasādaś ca
sa rājā pūjyate janaiḥ
//
tvaṃ tu rāvaṇa durbuddhir
guṇair etair vivarjitaḥ
yasya te 'viditaś cārai
rakṣasāṃ sumahān vadhaḥ
//
parāvamantā viṣayeṣu saṃgato
na deśakālapravibhāgatattvavit
ayuktabuddhir guṇadoṣaniścaye
vipannarājyo na cirād vipatsyate
//
iti svadoṣān parikīrtitāṃs tayā
samīkṣya buddhyā kṣaṇadācareśvaraḥ
dhanena darpeṇa balena cānvito
vicintayāmāsa ciraṃ sa rāvaṇaḥ
//
tataḥ śūrpaṇakhāṃ kruddhāṃ
bruvatīṃ paruṣaṃ vacaḥ
amātyamadhye saṃkruddhaḥ
paripapraccha rāvaṇaḥ
//
kaś ca rāmaḥ kathaṃvīryaḥ
kiṃrūpaḥ kiṃparākramaḥ
kimarthaṃ daṇḍakāraṇyaṃ
praviṣṭaś ca suduścaram
//
āyudhaṃ kiṃ ca rāmasya
nihatā yena rākṣasāḥ
kharaś ca nihataḥ saṃkhye
dūṣaṇas triśirās tathā
//
ity uktā rākṣasendreṇa
rākṣasī krodhamūrchitā
tato rāmaṃ yathānyāyam
ākhyātum upacakrame
//
dīrghabāhur viśālākṣaś
cīrakṛṣṇājināmbaraḥ
kandarpasamarūpaś ca
rāmo daśarathātmajaḥ
//
śakracāpanibhaṃ cāpaṃ
vikṛṣya kanakāṅgadam
dīptān kṣipati nārācān
sarpān iva mahāviṣān
//
nādadānaṃ śarān ghorān
na muñcantaṃ mahābalam
na kārmukaṃ vikarṣantaṃ
rāmaṃ paśyāmi saṃyuge
//
hanyamānaṃ tu tat sainyaṃ
paśyāmi śaravṛṣṭibhiḥ
indreṇevottamaṃ sasyam
āhataṃ tv aśmavṛṣṭibhiḥ
//
rakṣasāṃ bhīmavīryāṇāṃ
sahasrāṇi caturdaśa
nihatāni śarais tīkṣṇais
tenaikena padātinā
//
ardhādhikamuhūrtena
kharaś ca sahadūṣaṇaḥ
ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ
kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ
//
ekā kathaṃcin muktāhaṃ
paribhūya mahātmanā
strīvadhaṃ śaṅkamānena
rāmeṇa viditātmanā
//
bhrātā cāsya mahātejā
guṇatas tulyavikramaḥ
anuraktaś ca bhaktaś ca
lakṣmaṇo nāma vīryavān
//
amarṣī durjayo jetā
vikrānto buddhimān balī
rāmasya dakṣiṇo bāhur
nityaṃ prāṇo bahiścaraḥ
//
rāmasya tu viśālākṣī
dharmapatnī yaśasvinī
sītā nāma varārohā
vaidehī tanumadhyamā
//
naiva devī na gandharvī
na yakṣī na ca kiṃnarī
tathārūpā mayā nārī
dṛṣṭapūrvā mahītale
//
yasya sītā bhaved bhāryā
yaṃ ca hṛṣṭā pariṣvajet
atijīvet sa sarveṣu
lokeṣv api puraṃdarāt
//
sā suśīlā vapuḥślāghyā
rūpeṇāpratimā bhuvi
tavānurūpā bhāryā sā
tvaṃ ca tasyās tathā patiḥ
//
tāṃ tu vistīrṇajaghanāṃ
pīnottuṅgapayodharām
bhāryārthe tu tavānetum
udyatāhaṃ varānanām
//
tāṃ tu dṛṣṭvādya vaidehīṃ
pūrṇacandranibhānanām
manmathasya śarāṇāṃ ca
tvaṃ vidheyo bhaviṣyasi
//
yadi tasyām abhiprāyo
bhāryārthe tava jāyate
śīghram uddhriyatāṃ pādo
jayārtham iha dakṣiṇaḥ
//
kuru priyaṃ tathā teṣāṃ
rakṣasāṃ rākṣaseśvara
vadhāt tasya nṛśaṃsasya
rāmasyāśramavāsinaḥ
//
taṃ śarair niśitair hatvā
lakṣmaṇaṃ ca mahāratham
hatanāthāṃ sukhaṃ sītāṃ
yathāvad upabhokṣyase
//
rocate yadi te vākyaṃ
mamaitad rākṣaseśvara
kriyatāṃ nirviśaṅkena
vacanaṃ mama rāghava
//
niśamya rāmeṇa śarair ajihmagair
hatāñ janasthānagatān niśācarān
kharaṃ ca buddhvā nihataṃ ca dūṣaṇaṃ
tvam adya kṛtyaṃ pratipattum arhasi
//
tataḥ śūrpaṇakhāvākyaṃ
tac chrutvā romaharṣaṇam
sacivān abhyanujñāya
kāryaṃ buddhvā jagāma ha
//
tat kāryam anugamyātha
yathāvad upalabhya ca
doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca
sampradhārya balābalam
//
iti kartavyam ity eva
kṛtvā niścayam ātmanaḥ
sthirabuddhis tato ramyāṃ
yānaśālāṃ jagāma ha
//
yānaśālāṃ tato gatvā
pracchanno rākṣasādhipaḥ
sūtaṃ saṃcodayāmāsa
rathaḥ saṃyujyatām iti
//
evam uktaḥ kṣaṇenaiva
sārathir laghuvikramaḥ
rathaṃ saṃyojayāmāsa
tasyābhimatam uttamam
//
kāñcanaṃ ratham āsthāya
kāmagaṃ ratnabhūṣitam
piśācavadanair yuktaṃ
kharaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
//
meghapratimanādena
sa tena dhanadānujaḥ
rākṣasādhipatiḥ śrīmān
yayau nadanadīpatim
//
sa śvetavālavyasanaḥ
śvetacchattro daśānanaḥ
snigdhavaiḍūryasaṃkāśas
taptakāñcanabhūṣaṇaḥ
//
daśāsyo viṃśatibhujo
darśanīyaparicchadaḥ
tridaśārir munīndraghno
daśaśīrṣa ivādrirāṭ
//
kāmagaṃ ratham āsthāya
śuśubhe rākṣasādhipaḥ
vidyunmaṇḍalavān meghaḥ
sabalāka ivāmbare
//
saśailaṃ sāgarānūpaṃ
vīryavān avalokayan
nānāpuṣpaphalair vṛkṣair
anukīrṇaṃ sahasraśaḥ
//
śītamaṅgalatoyābhiḥ
padminībhiḥ samantataḥ
viśālair āśramapadair
vedimadbhiḥ samāvṛtam
//
kadalyāḍhakīsambādhaṃ
nālikeropaśobhitam
sālais tālais tamālaiś ca
tarubhiś ca supuṣpitaiḥ
//
atyantaniyatāhāraiḥ
śobhitaṃ paramarṣibhiḥ
nāgaiḥ suparṇair gandharvaiḥ
kiṃnaraiś ca sahasraśaḥ
//
jitakāmaiś ca siddhaiś ca
cāraṇaiś copaśobhitam
ājair vaikhānasair māṣair
vālakhilyair marīcipaiḥ
//
divyābharaṇamālyābhir
divyarūpābhir āvṛtam
krīḍāratividhijñābhir
apsarobhiḥ sahasraśaḥ
//
sevitaṃ devapatnībhiḥ
śrīmatībhiḥ śriyā vṛtam
devadānavasaṃghaiś ca
caritaṃ tv amṛtāśibhiḥ
//
haṃsakrauñcaplavākīrṇaṃ
sārasaiḥ saṃpraṇāditam
vaiḍūryaprastaraṃ ramyaṃ
snigdhaṃ sāgaratejasā
//
pāṇḍurāṇi viśālāni
divyamālyayutāni ca
tūryagītābhijuṣṭāni
vimānāni samantataḥ
//
tapasā jitalokānāṃ
kāmagāny abhisaṃpatan
gandharvāpsarasaś caiva
dadarśa dhanadānujaḥ
//
niryāsarasamūlānāṃ
candanānāṃ sahasraśaḥ
vanāni paśyan saumyāni
ghrāṇatṛptikarāṇi ca
//
agarūṇāṃ ca mukhyānāṃ
vanāny upavanāni ca
takkolānāṃ ca jātyānāṃ
phalānāṃ ca sugandhinām
//
puṣpāṇi ca tamālasya
gulmāni maricasya ca
muktānāṃ ca samūhāni
śuṣyamāṇāni tīrataḥ
//
śaṅkhānāṃ prastaraṃ caiva
pravālanicayaṃ tathā
kāñcanāni ca śailāni
rājatāni ca sarvaśaḥ
//
prasravāṇi manojñāni
prasannāni hradāni ca
dhanadhānyopapannāni
strīratnair āvṛtāni ca
//
hastyaśvarathagāḍhāni
nagarāṇy avalokayan
taṃ samaṃ sarvataḥ snigdhaṃ
mṛdusaṃsparśamārutam
//
anūpaṃ sindhurājasya
dadarśa tridivopamam
tatrāpaśyat sa meghābhaṃ
nyagrodham ṛṣibhir vṛtam
//
samantād yasya tāḥ śākhāḥ
śatayojanam āyatāḥ
yasya hastinam ādāya
mahākāyaṃ ca kacchapam
bhakṣārthaṃ garuḍaḥ śākhām
ājagāma mahābalaḥ
//
tasya tāṃ sahasā śākhāṃ
bhāreṇa patagottamaḥ
suparṇaḥ parṇabahulāṃ
babhañjātha mahābalaḥ
//
tatra vaikhānasā māṣā
vālakhilyā marīcipāḥ
ajā babhūvur dhūmrāś ca
saṃgatāḥ paramarṣayaḥ
//
teṣāṃ dayārthaṃ garuḍas
tāṃ śākhāṃ śatayojanām
jagāmādāya vegena
tau cobhau gajakacchapau
//
ekapādena dharmātmā
bhakṣayitvā tad āmiṣam
niṣādaviṣayaṃ hatvā
śākhayā patagottamaḥ
praharṣam atulaṃ lebhe
mokṣayitvā mahāmunīn
//
sa tenaiva praharṣeṇa
dviguṇīkṛtavikramaḥ
amṛtānayanārthaṃ vai
cakāra matimān matim
//
ayojālāni nirmathya
bhittvā ratnagṛhaṃ varam
mahendrabhavanād guptam
ājahārāmṛtaṃ tataḥ
//
taṃ maharṣigaṇair juṣṭaṃ
suparṇakṛtalakṣaṇam
nāmnā subhadraṃ nyagrodhaṃ
dadarśa dhanadānujaḥ
//
taṃ tu gatvā paraṃ pāraṃ
samudrasya nadīpateḥ
dadarśāśramam ekānte
puṇye ramye vanāntare
//
tatra kṛṣṇājinadharaṃ
jaṭāvalkaladhāriṇam
dadarśa niyatāhāraṃ
mārīcaṃ nāma rākṣasam
//
sa rāvaṇaḥ samāgamya
vidhivat tena rakṣasā
tataḥ paścād idaṃ vākyam
abravīd vākyakovidaḥ
//
mārīca śrūyatāṃ tāta
vacanaṃ mama bhāṣataḥ
ārto 'smi mama cārtasya
bhavān hi paramā gatiḥ
//
jānīṣe tvaṃ janasthānaṃ
bhrātā yatra kharo mama
dūṣaṇaś ca mahābāhuḥ
svasā śūrpaṇakhā ca me
//
triśirāś ca mahātejā
rākṣasaḥ piśitāśanaḥ
anye ca bahavaḥ śūrā
labdhalakṣā niśācarāḥ
//
vasanti manniyogena
adhivāsaṃ ca rākṣasaḥ
bādhamānā mahāraṇye
munīn ye dharmacāriṇaḥ
//
caturdaśa sahasrāṇi
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
śūrāṇāṃ labdhalakṣāṇāṃ
kharacittānuvartinām
//
te tv idānīṃ janasthāne
vasamānā mahābalāḥ
saṃgatāḥ param āyattā
rāmeṇa saha saṃyuge
//
tena saṃjātaroṣeṇa
rāmeṇa raṇamūrdhani
anuktvā paruṣaṃ kiṃcic
charair vyāpāritaṃ dhanuḥ
//
caturdaśa sahasrāṇi
rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
nihatāni śarais tīkṣṇair
mānuṣeṇa padātinā
//
kharaś ca nihataḥ saṃkhye
dūṣaṇaś ca nipātitaḥ
hatvā triśirasaṃ cāpi
nirbhayā daṇḍakāḥ kṛtāḥ
//
pitrā nirastaḥ kruddhena
sabhāryaḥ kṣīṇajīvitaḥ
sa hantā tasya sainyasya
rāmaḥ kṣatriyapāṃsanaḥ
//
aśīlaḥ karkaśas tīkṣṇo
mūrkho lubdho 'jitendriyaḥ
tyaktadharmas tv adharmātmā
bhūtānām ahite rataḥ
//
yena vairaṃ vināraṇye
sattvam āśritya kevalam
karṇanāsāpahāreṇa
bhaginī me virūpitā
//
tasya bhāryāṃ janasthānāt
sītāṃ surasutopamām
ānayiṣyāmi vikramya
sahāyas tatra me bhava
//
tvayā hy ahaṃ sahāyena
pārśvasthena mahābala
bhrātṛbhiś ca surān yuddhe
samagrān nābhicintaye
//
tat sahāyo bhava tvaṃ me
samartho hy asi rākṣasa
vīrye yuddhe ca darpe ca
na hy asti sadṛśas tava
//
etadartham ahaṃ prāptas
tvatsamīpaṃ niśācara
śṛṇu tat karma sāhāyye
yat kāryaṃ vacanān mama
//
sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā
citro rajatabindubhiḥ
āśrame tasya rāmasya
sītāyāḥ pramukhe cara
//
tvāṃ tu niḥsaṃśayaṃ sītā
dṛṣṭvā tu mṛgarūpiṇam
gṛhyatām iti bhartāraṃ
lakṣmaṇaṃ cābhidhāsyati
//
tatas tayor apāye tu
śūnye sītāṃ yathāsukham
nirābādho hariṣyāmi
rāhuś candraprabhām iva
//
tataḥ paścāt sukhaṃ rāme
bhāryāharaṇakarśite
viśrabdhaḥ prahariṣyāmi
kṛtārthenāntarātmanā
//
tasya rāmakathāṃ śrutvā
mārīcasya mahātmanaḥ
śuṣkaṃ samabhavad vaktraṃ
paritrasto babhūva ca
//
sa rāvaṇaṃ trastaviṣaṇṇacetā
mahāvane rāmaparākramajñaḥ
kṛtāñjalis tattvam uvāca vākyaṃ
hitaṃ ca tasmai hitam ātmanaś ca
//
tac chrutvā rākṣasendrasya
vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
pratyuvāca mahāprājño
mārīco rākṣaseśvaram
//
sulabhāḥ puruṣā rājan
satataṃ priyavādinaḥ
apriyasya ca pathyasya
vaktā śrotā ca durlabhaḥ
//
na nūnaṃ budhyase rāmaṃ
mahāvīryaṃ guṇonnatam
ayuktacāraś capalo
mahendravaruṇopamam
//
api svasti bhavet tāta
sarveṣāṃ bhuvi rakṣasām
api rāmo na saṃkruddhaḥ
kuryāl lokam arākṣasam
//
api te jīvitāntāya
notpannā janakātmajā
api sītā nimittaṃ ca
na bhaved vyasanaṃ mahat
//
api tvām īśvaraṃ prāpya
kāmavṛttaṃ niraṅkuśam
na vinaśyet purī laṅkā
tvayā saha sarākṣasā
//
tvadvidhaḥ kāmavṛtto hi
duḥśīlaḥ pāpamantritaḥ
ātmānaṃ svajanaṃ rāṣṭraṃ
sa rājā hanti durmatiḥ
//
na ca pitrā parityakto
nāmaryādaḥ kathaṃcana
na lubdho na ca duḥśīlo
na ca kṣatriyapāṃsanaḥ
//
na ca dharmaguṇair hīnaḥ
kausalyānandavardhanaḥ
na ca tīkṣṇo hi bhūtānāṃ
sarveṣāṃ ca hite rataḥ
//
vañcitaṃ pitaraṃ dṛṣṭvā
kaikeyyā satyavādinam
kariṣyāmīti dharmātmā
tataḥ pravrajito vanam
//
kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ
pitur daśarathasya ca
hitvā rājyaṃ ca bhogāṃś ca
praviṣṭo daṇḍakāvanam
//
na rāmaḥ karkaśas tāta
nāvidvān nājitendriyaḥ
anṛtaṃ na śrutaṃ caiva
naiva tvaṃ vaktum arhasi
//
rāmo vigrahavān dharmaḥ
sādhuḥ satyaparākramaḥ
rājā sarvasya lokasya
devānām iva vāsavaḥ
//
kathaṃ tvaṃ tasya vaidehīṃ
rakṣitāṃ svena tejasā
icchasi prasabhaṃ hartuṃ
prabhām iva vivasvataḥ
//
śarārciṣam anādhṛṣyaṃ
cāpakhaḍgendhanaṃ raṇe
rāmāgniṃ sahasā dīptaṃ
na praveṣṭuṃ tvam arhasi
//
dhanurvyāditadīptāsyaṃ
śarārciṣam amarṣaṇam
cāpabāṇadharaṃ vīraṃ
śatrusenāpahāriṇam
//
rājyaṃ sukhaṃ ca saṃtyajya
jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ
nātyāsādayituṃ tāta
rāmāntakam ihārhasi
//
aprameyaṃ hi tattejo
yasya sā janakātmajā
na tvaṃ samarthas tāṃ hartuṃ
rāmacāpāśrayāṃ vane
//
prāṇebhyo 'pi priyatarā
bhāryā nityam anuvratā
dīptasyeva hutāśasya
śikhā sītā sumadhyamā
//
kim udyamaṃ vyartham imaṃ
kṛtvā te rākṣasādhipa
dṛṣṭaś cet tvaṃ raṇe tena
tadantaṃ tava jīvitam
jīvitaṃ ca sukhaṃ caiva
rājyaṃ caiva sudurlabham
//
sa sarvaiḥ sacivaiḥ sārdhaṃ
vibhīṣaṇapuraskṛtaiḥ
mantrayitvā tu dharmiṣṭhaiḥ
kṛtvā niścayam ātmanaḥ
//
doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca
sampradhārya balābalam
ātmanaś ca balaṃ jñātvā
rāghavasya ca tattvataḥ
hitaṃ hi tava niścitya
kṣamaṃ tvaṃ kartum arhasi
//
ahaṃ tu manye tava na kṣamaṃ raṇe
samāgamaṃ kosalarājasūnunā
idaṃ hi bhūyaḥ śṛṇu vākyam uttamaṃ
kṣamaṃ ca yuktaṃ ca niśācarādhipa
//
kadācid apy ahaṃ vīryāt
paryaṭan pṛthivīm imām
balaṃ nāgasahasrasya
dhārayan parvatopamaḥ
//
nīlajīmūtasaṃkāśas
taptakāñcanakuṇḍalaḥ
bhayaṃ lokasya janayan
kirīṭī parighāyudhaḥ
vyacaraṃ daṇḍakāraṇyam
ṛṣimāṃsāni bhakṣayan
//
viśvāmitro 'tha dharmātmā
madvitrasto mahāmuniḥ
svayaṃ gatvā daśarathaṃ
narendram idam abravīt
//
ayaṃ rakṣatu māṃ rāmaḥ
parvakāle samāhitaḥ
mārīcān me bhayaṃ ghoraṃ
samutpannaṃ nareśvara
//
ity evam ukto dharmātmā
rājā daśarathas tadā
pratyuvāca mahābhāgaṃ
viśvāmitraṃ mahāmunim
//
ūnaṣoḍaśavarṣo 'yam
akṛtāstraś ca rāghavaḥ
kāmaṃ tu mama yat sainyaṃ
mayā saha gamiṣyati
vadhiṣyāmi muniśreṣṭha
śatruṃ tava yathepsitam
//
ity evam uktaḥ sa munī
rājānaṃ punar abravīt
rāmān nānyad balaṃ loke
paryāptaṃ tasya rakṣasaḥ
//
bālo 'py eṣa mahātejāḥ
samarthas tasya nigrahe
gamiṣye rāmam ādāya
svasti te 'stu paraṃtapa
//
ity evam uktvā sa munis
tam ādāya nṛpātmajam
jagāma paramaprīto
viśvāmitraḥ svam āśramam
//
taṃ tadā daṇḍakāraṇye
yajñam uddiśya dīkṣitam
babhūvāvasthito rāmaś
citraṃ visphārayan dhanuḥ
//
ajātavyañjanaḥ śrīmān
bālaḥ śyāmaḥ śubhekṣaṇaḥ
ekavastradharo dhanvī
śikhī kanakamālayā
//
śobhayan daṇḍakāraṇyaṃ
dīptena svena tejasā
adṛśyata tadā rāmo
bālacandra ivoditaḥ
//
tato 'haṃ meghasaṃkāśas
taptakāñcanakuṇḍalaḥ
balī dattavaro darpād
ājagāma tadāśramam
//
tena dṛṣṭaḥ praviṣṭo 'haṃ
sahasaivodyatāyudhaḥ
māṃ tu dṛṣṭvā dhanuḥ sajyam
asambhrāntaś cakāra ha
//
avajānann ahaṃ mohād
bālo 'yam iti rāghavam
viśvāmitrasya tāṃ vedim
adhyadhāvaṃ kṛtatvaraḥ
//
tena muktas tato bāṇaḥ
śitaḥ śatrunibarhaṇaḥ
tenāhaṃ tāḍitaḥ kṣiptaḥ
samudre śatayojane
//
rāmasya śaravegena
nirasto bhrāntacetanaḥ
pātito 'haṃ tadā tena
gambhīre sāgarāmbhasi
prāpya saṃjñāṃ cirāt tāta
laṅkāṃ prati gataḥ purīm
//
evam asmi tadā muktaḥ
sahāyās te nipātitāḥ
akṛtāstreṇa rāmeṇa
bālenākliṣṭakarmaṇā
//
tan mayā vāryamāṇas tvaṃ
yadi rāmeṇa vigraham
kariṣyasy āpadaṃ ghorāṃ
kṣipraṃ prāpya naśiṣyasi
//
krīḍāratividhijñānāṃ
samājotsavaśālinām
rakṣasāṃ caiva saṃtāpam
anarthaṃ cāhariṣyasi
//
harmyaprāsādasambādhāṃ
nānāratnavibhūṣitām
drakṣyasi tvaṃ purīṃ laṅkāṃ
vinaṣṭāṃ maithilīkṛte
//
akurvanto 'pi pāpāni
śucayaḥ pāpasaṃśrayāt
parapāpair vinaśyanti
matsyā nāgahrade yathā
//
divyacandanadigdhāṅgān
divyābharaṇabhūṣitān
drakṣyasy abhihatān bhūmau
tava doṣāt tu rākṣasān
//
hṛtadārān sadārāṃś ca
daśa vidravato diśaḥ
hataśeṣān aśaraṇān
drakṣyasi tvaṃ niśācarān
//
śarajālaparikṣiptām
agnijvālāsamāvṛtām
pradagdhabhavanāṃ laṅkāṃ
drakṣyasi tvam asaṃśayam
//
pramadānāṃ sahasrāṇi
tava rājan parigrahaḥ
bhava svadāranirataḥ
svakulaṃ rakṣa rākṣasa
//
mānaṃ vṛddhiṃ ca rājyaṃ ca
jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ
yadīcchasi ciraṃ bhoktuṃ
mā kṛthā rāmavipriyam
//
nivāryamāṇaḥ suhṛdā mayā bhṛśaṃ
prasahya sītāṃ yadi dharṣayiṣyasi
gamiṣyasi kṣīṇabalaḥ sabāndhavo
yamakṣayaṃ rāmaśarāttajīvitaḥ
//
evam asmi tadā muktaḥ
kathaṃcit tena saṃyuge
idānīm api yad vṛttaṃ
tac chṛṇuṣva yad uttaram
//
rākṣasābhyām ahaṃ dvābhyām
anirviṇṇas tathā kṛtaḥ
sahito mṛgarūpābhyāṃ
praviṣṭo daṇḍakāvanam
//
dīptajihvo mahākāyas
tīkṣṇaśṛṅgo mahābalaḥ
vyacaraṃ daṇḍakāraṇyaṃ
māṃsabhakṣo mahāmṛgaḥ
//
agnihotreṣu tīrtheṣu
caityavṛkṣeṣu rāvaṇa
atyantaghoro vyacaraṃ
tāpasāṃs tān pradharṣayan
//
nihatya daṇḍakāraṇye
tāpasān dharmacāriṇaḥ
rudhirāṇi pibaṃs teṣāṃ
tathā māṃsāni bhakṣayan
//
ṛṣimāṃsāśanaḥ krūras
trāsayan vanagocarān
tadā rudhiramatto 'haṃ
vyacaraṃ daṇḍakāvanam
//
tadāhaṃ daṇḍakāraṇye
vicaran dharmadūṣakaḥ
āsādayaṃ tadā rāmaṃ
tāpasaṃ dharmam āśritam
//
vaidehīṃ ca mahābhāgāṃ
lakṣmaṇaṃ ca mahāratham
tāpasaṃ niyatāhāraṃ
sarvabhūtahite ratam
//
so 'haṃ vanagataṃ rāmaṃ
paribhūya mahābalam
tāpaso 'yam iti jñātvā
pūrvavairam anusmaran
//
abhyadhāvaṃ susaṃkruddhas
tīkṣṇaśṛṅgo mṛgākṛtiḥ
jighāṃsur akṛtaprajñas
taṃ prahāram anusmaran
//
tena muktās trayo bāṇāḥ
śitāḥ śatrunibarhaṇāḥ
vikṛṣya balavac cāpaṃ
suparṇānilatulyagāḥ
//
te bāṇā vajrasaṃkāśāḥ
sughorā raktabhojanāḥ
ājagmuḥ sahitāḥ sarve
trayaḥ saṃnataparvaṇaḥ
//
parākramajño rāmasya
śaṭho dṛṣṭabhayaḥ purā
samutkrāntas tato muktas
tāv ubhau rākṣasau hatau
//
śareṇa mukto rāmasya
kathaṃcit prāpya jīvitam
iha pravrājito yuktas
tāpaso 'haṃ samāhitaḥ
//
vṛkṣe vṛkṣe hi paśyāmi
cīrakṛṣṇājināmbaram
gṛhītadhanuṣaṃ rāmaṃ
pāśahastam ivāntakam
//
api rāmasahasrāṇi
bhītaḥ paśyāmi rāvaṇa
rāmabhūtam idaṃ sarvam
araṇyaṃ pratibhāti me
//
rāmam eva hi paśyāmi
rahite rākṣaseśvara
dṛṣṭvā svapnagataṃ rāmam
udbhramāmi vicetanaḥ
//
rakārādīni nāmāni
rāmatrastasya rāvaṇa
ratnāni ca rathāś caiva
trāsaṃ saṃjanayanti me
//
ahaṃ tasya prabhāvajño
na yuddhaṃ tena te kṣamam
raṇe rāmeṇa yudhyasva
kṣamāṃ vā kuru rākṣasa
na te rāmakathā kāryā
yadi māṃ draṣṭum icchasi
//
idaṃ vaco bandhuhitārthinā mayā
yathocyamānaṃ yadi nābhipatsyase
sabāndhavas tyakṣyasi jīvitaṃ raṇe
hato 'dya rāmeṇa śarair ajihmagaiḥ
//
mārīcena tu tad vākyaṃ
kṣamaṃ yuktaṃ ca rāvaṇaḥ
ukto na pratijagrāha
martukāma ivauṣadham
//
taṃ pathyahitavaktāraṃ
mārīcaṃ rākṣasādhipaḥ
abravīt paruṣaṃ vākyam
ayuktaṃ kālacoditaḥ
//
yat kilaitad ayuktārthaṃ
mārīca mayi kathyate
vākyaṃ niṣphalam atyarthaṃ
bījam uptam ivoṣare
//
tvadvākyair na tu māṃ śakyaṃ
bhettuṃ rāmasya saṃyuge
pāpaśīlasya mūrkhasya
mānuṣasya viśeṣataḥ
//
yas tyaktvā suhṛdo rājyaṃ
mātaraṃ pitaraṃ tathā
strīvākyaṃ prākṛtaṃ śrutvā
vanam ekapade gataḥ
//
avaśyaṃ tu mayā tasya
saṃyuge kharaghātinaḥ
prāṇaiḥ priyatarā sītā
hartavyā tava saṃnidhau
//
evaṃ me niścitā buddhir
hṛdi mārīca vartate
na vyāvartayituṃ śakyā
sendrair api surāsuraiḥ
//
doṣaṃ guṇaṃ vā saṃpṛṣṭas
tvam evaṃ vaktum arhasi
apāyaṃ vāpy upāyaṃ vā
kāryasyāsya viniścaye
//
saṃpṛṣṭena tu vaktavyaṃ
sacivena vipaścitā
udyatāñjalinā rājño
ya icched bhūtim ātmanaḥ
//
vākyam apratikūlaṃ tu
mṛdupūrvaṃ śubhaṃ hitam
upacāreṇa yuktaṃ ca
vaktavyo vasudhādhipaḥ
//
sāvamardaṃ tu yad vākyaṃ
mārīca hitam ucyate
nābhinandati tad rājā
mānārho mānavarjitam
//
pañcarūpāṇi rājāno
dhārayanty amitaujasaḥ
agner indrasya somasya
yamasya varuṇasya ca
auṣṇyaṃ tathā vikramaṃ ca
saumyaṃ daṇḍaṃ prasannatām
//
tasmāt sarvāsv avasthāsu
mānyāḥ pūjyāś ca pārthivāḥ
tvaṃ tu dharmam avijñāya
kevalaṃ moham āsthitaḥ
//
abhyāgataṃ māṃ daurātmyāt
paruṣaṃ vadasīdṛśam
guṇadoṣau na pṛcchāmi
kṣamaṃ cātmani rākṣasa
asmiṃs tu sa bhavān kṛtye
sāhāyyaṃ kartum arhasi
//
sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā
citro rajatabindubhiḥ
pralobhayitvā vaidehīṃ
yatheṣṭaṃ gantum arhasi
//
tvāṃ tu māyāmṛgaṃ dṛṣṭvā
kāñcanaṃ jātavismayā
ānayainam iti kṣipraṃ
rāmaṃ vakṣyati maithilī
//
apakrānte ca kākutsthe
lakṣmaṇe ca yathāsukham
ānayiṣyāmi vaidehīṃ
sahasrākṣaḥ śacīm iva
//
evaṃ kṛtvā tv idaṃ kāryaṃ
yatheṣṭaṃ gaccha rākṣasa
rājyasyārdhaṃ pradāsyāmi
mārīca tava suvrata
//
gaccha saumya śivaṃ mārgaṃ
kāryasyāsya vivṛddhaye
prāpya sītām ayuddhena
vañcayitvā tu rāghavam
laṅkāṃ prati gamiṣyāmi
kṛtakāryaḥ saha tvayā
//
etat kāryam avaśyaṃ me
balād api kariṣyasi
rājño hi pratikūlastho
na jātu sukham edhate
//
āsādya taṃ jīvitasaṃśayas te
mṛtyur dhruvo hy adya mayā virudhya
etad yathāvat parigṛhya buddhyā
yad atra pathyaṃ kuru tat tathā tvam
//
ājñapto rājavad vākyaṃ
pratikūlaṃ niśācaraḥ
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ
mārīco rākṣasādhipam
//
kenāyam upadiṣṭas te
vināśaḥ pāpakarmaṇā
saputrasya sarāṣṭrasya
sāmātyasya niśācara
//
kas tvayā sukhinā rājan
nābhinandati pāpakṛt
kenedam upadiṣṭaṃ te
mṛtyudvāram upāyataḥ
//
śatravas tava suvyaktaṃ
hīnavīryā niśācara
icchanti tvāṃ vinaśyantam
uparuddhaṃ balīyasā
//
kenedam upadiṣṭaṃ te
kṣudreṇāhitavādinā
yas tvām icchati naśyantaṃ
svakṛtena niśācara
//
vadhyāḥ khalu na hanyante
sacivās tava rāvaṇa
ye tvām utpatham ārūḍhaṃ
na nigṛhṇanti sarvaśaḥ
//
amātyaiḥ kāmavṛtto hi
rājā kāpatham āśritaḥ
nigrāhyaḥ sarvathā sadbhir
na nigrāhyo nigṛhyase
//
dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca
yaśaś ca jayatāṃ vara
svāmiprasādāt sacivāḥ
prāpnuvanti niśācara
//
viparyaye tu tat sarvaṃ
vyarthaṃ bhavati rāvaṇa
vyasanaṃ svāmivaiguṇyāt
prāpnuvantītare janāḥ
//
rājamūlo hi dharmaś ca
jayaś ca jayatāṃ vara
tasmāt sarvāsv avasthāsu
rakṣitavyo narādhipaḥ
//
rājyaṃ pālayituṃ śakyaṃ
na tīkṣṇena niśācara
na cāpi pratikūlena
nāvinītena rākṣasa
//
ye tīkṣṇamantrāḥ sacivā
bhajyante saha tena vai
viṣameṣu rathāḥ śīghraṃ
mandasārathayo yathā
//
bahavaḥ sādhavo loke
yuktadharmam anuṣṭhitāḥ
pareṣām aparādhena
vinaṣṭāḥ saparicchadāḥ
//
svāminā pratikūlena
prajās tīkṣṇena rāvaṇa
rakṣyamāṇā na vardhante
meṣā gomāyunā yathā
//
avaśyaṃ vinaśiṣyanti
sarve rāvaṇa rākṣasāḥ
yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā
durbuddhir ajitendriyaḥ
//
tad idaṃ kākatālīyaṃ
ghoram āsāditaṃ tvayā
atra kiṃ śobhanaṃ yat tvaṃ
sasainyo vinaśiṣyasi
//
māṃ nihatya tu rāmo 'sau
nacirāt tvāṃ vadhiṣyati
anena kṛtakṛtyo 'smi
mriye yad ariṇā hataḥ
//
darśanād eva rāmasya
hataṃ mām upadhāraya
ātmānaṃ ca hataṃ viddhi
hṛtvā sītāṃ sabāndhavam
//
ānayiṣyāmi cet sītām
āśramāt sahito mayā
naiva tvam asi naivāhaṃ
naiva laṅkā na rākṣasāḥ
//
nivāryamāṇas tu mayā hitaiṣiṇā
na mṛṣyase vākyam idaṃ niśācara
paretakalpā hi gatāyuṣo narā
hitaṃ na gṛhṇanti suhṛdbhir īritam
//
evam uktvā tu paruṣaṃ
mārīco rāvaṇaṃ tataḥ
gacchāvety abravīd dīno
bhayād rātriṃcaraprabhoḥ
//
dṛṣṭaścāhaṃ punas tena
śaracāpāsidhāriṇā
madvidhodyataśastreṇa
vinaṣṭaṃ jīvitaṃ ca me
//
kiṃ tu kartuṃ mayā śakyam
evaṃ tvayi durātmani
eṣa gacchāmy ahaṃ tāta
svasti te 'stu niśācara
//
prahṛṣṭas tv abhavat tena
vacanena sa rākṣasaḥ
pariṣvajya susaṃśliṣṭam
idaṃ vacanam abravīt
//
etac chauṇḍīryayuktaṃ te
macchabdād iva bhāṣitam
idānīm asi mārīcaḥ
pūrvam anyo niśācaraḥ
//
āruhyatām ayaṃ śīghraṃ
khago ratnavibhūṣitaḥ
mayā saha ratho yuktaḥ
piśācavadanaiḥ kharaiḥ
//
tato rāvaṇamārīcau
vimānam iva taṃ ratham
āruhya yayatuḥ śīghraṃ
tasmād āśramamaṇḍalāt
//
tathaiva tatra paśyantau
pattanāni vanāni ca
girīṃś ca saritaḥ sarvā
rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca
//
sametya daṇḍakāraṇyaṃ
rāghavasyāśramaṃ tataḥ
dadarśa sahamarīco
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
//
avatīrya rathāt tasmāt
tataḥ kāñcanabhūṣaṇāt
haste gṛhītvā mārīcaṃ
rāvaṇo vākyam abravīt
//
etad rāmāśramapadaṃ
dṛśyate kadalīvṛtam
kriyatāṃ tat sakhe śīghraṃ
yadarthaṃ vayam āgatāḥ
//
sa rāvaṇavacaḥ śrutvā
mārīco rākṣasas tadā
mṛgo bhūtvāśramadvāri
rāmasya vicacāra ha
//
maṇipravaraśṛṅgāgraḥ
sitāsitamukhākṛtiḥ
raktapadmotpalamukha
indranīlotpalaśravāḥ
//
kiṃcid abhyunnatagrīva
indranīlanibhodaraḥ
madhūkanibhapārśvaś ca
kañjakiñjalkasaṃnibhaḥ
//
vaiḍūryasaṃkāśakhuras
tanujaṅghaḥ susaṃhataḥ
indrāyudhasavarṇena
pucchenordhvaṃ virājitaḥ
//
manoharasnigdhavarṇo
ratnair nānāvidhair vṛtaḥ
kṣaṇena rākṣaso jāto
mṛgaḥ paramaśobhanaḥ
//
vanaṃ prajvalayan ramyaṃ
rāmāśramapadaṃ ca tat
manoharaṃ darśanīyaṃ
rūpaṃ kṛtvā sa rākṣasaḥ
//
pralobhanārthaṃ vaidehyā
nānādhātuvicitritam
vicaran gacchate samyak
śādvalāni samantataḥ
//
rūpyabinduśataiś citro
bhūtvā ca priyadarśanaḥ
viṭapīnāṃ kisalayān
bhaṅktvādan vicacāra ha
//
kadalīgṛhakaṃ gatvā
karṇikārān itas tataḥ
samāśrayan mandagatiḥ
sītāsaṃdarśanaṃ tadā
//
rājīvacitrapṛṣṭhaḥ sa
virarāja mahāmṛgaḥ
rāmāśramapadābhyāśe
vicacāra yathāsukham
//
punar gatvā nivṛttaś ca
vicacāra mṛgottamaḥ
gatvā muhūrtaṃ tvarayā
punaḥ pratinivartate
//
vikrīḍaṃś ca punar bhūmau
punar eva niṣīdati
āśramadvāram āgamya
mṛgayūthāni gacchati
//
mṛgayūthair anugataḥ
punar eva nivartate
sītādarśanam ākāṅkṣan
rākṣaso mṛgatāṃ gataḥ
//
paribhramati citrāṇi
maṇḍalāni viniṣpatan
samudvīkṣya ca sarve taṃ
mṛgā ye 'nye vanecarāḥ
//
upagamya samāghrāya
vidravanti diśo daśa
rākṣasaḥ so 'pi tān vanyān
mṛgān mṛgavadhe rataḥ
//
pracchādanārthaṃ bhāvasya
na bhakṣayati saṃspṛśan
tasminn eva tataḥ kāle
vaidehī śubhalocanā
//
kusumāpacaye vyagrā
pādapān atyavartata
karṇikārān aśokāṃś ca
cūtāṃś ca madirekṣaṇā
//
kusumāny apacinvantī
cacāra rucirānanā
anarhāraṇyavāsasya
sā taṃ ratnamayaṃ mṛgam
muktāmaṇivicitrāṅgaṃ
dadarśa paramāṅganā
//
taṃ vai ruciradantauṣṭhaṃ
rūpyadhātutanūruham
vismayotphullanayanā
sasnehaṃ samudaikṣata
//
sa ca tāṃ rāmadayitāṃ
paśyan māyāmayo mṛgaḥ
vicacāra tatas tatra
dīpayann iva tad vanam
//
adṛṣṭapūrvaṃ dṛṣṭvā taṃ
nānāratnamayaṃ mṛgam
vismayaṃ paramaṃ sītā
jagāma janakātmajā
//
sā taṃ samprekṣya suśroṇī
kusumāni vicinvatī
hemarājatavarṇābhyāṃ
pārśvābhyām upaśobhitam
//
prahṛṣṭā cānavadyāṅgī
mṛṣṭahāṭakavarṇinī
bhartāram api cākrandal
lakṣmaṇaṃ caiva sāyudham
//
tayāhūtau naravyāghrau
vaidehyā rāmalakṣmaṇau
vīkṣamāṇau tu taṃ deśaṃ
tadā dadṛśatur mṛgam
//
śaṅkamānas tu taṃ dṛṣṭvā
lakṣmaṇo rāmam abravīt
tam evainam ahaṃ manye
mārīcaṃ rākṣasaṃ mṛgam
//
caranto mṛgayāṃ hṛṣṭā
pāpenopādhinā vane
anena nihatā rāma
rājānaḥ kāmarūpiṇā
//
asya māyāvido māyā
mṛgarūpam idaṃ kṛtam
bhānumatpuruṣavyāghra
gandharvapurasaṃnibham
//
mṛgo hy evaṃvidho ratna
vicitro nāsti rāghava
jagatyāṃ jagatīnātha
māyaiṣā hi na saṃśayaḥ
//
evaṃ bruvāṇaṃ kākutsthaṃ
prativārya śucismitā
uvāca sītā saṃhṛṣṭā
chadmanā hṛtacetanā
//
āryaputrābhirāmo 'sau
mṛgo harati me manaḥ
ānayainaṃ mahābāho
krīḍārthaṃ no bhaviṣyati
//
ihāśramapade 'smākaṃ
bahavaḥ puṇyadarśanāḥ
mṛgāś caranti sahitāś
camarāḥ sṛmarās tathā
//
ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca
vānarāḥ kiṃnarās tathā
vicaranti mahābāho
rūpaśreṣṭhā mahābalāḥ
//
na cāsya sadṛśo rājan
dṛṣṭapūrvo mṛgaḥ purā
tejasā kṣamayā dīptyā
yathāyaṃ mṛgasattamaḥ
//
nānāvarṇavicitrāṅgo
ratnabindusamācitaḥ
dyotayan vanam avyagraṃ
śobhate śaśisaṃnibhaḥ
//
aho rūpam aho lakṣmīḥ
svarasampac ca śobhanā
mṛgo 'dbhuto vicitro 'sau
hṛdayaṃ haratīva me
//
yadi grahaṇam abhyeti
jīvann eva mṛgas tava
āścaryabhūtaṃ bhavati
vismayaṃ janayiṣyati
//
samāptavanavāsānāṃ
rājyasthānāṃ ca naḥ punaḥ
antaḥpuravibhūṣārtho
mṛga eṣa bhaviṣyati
//
bharatasyāryaputrasya
śvaśrūṇāṃ mama ca prabho
mṛgarūpam idaṃ divyaṃ
vismayaṃ janayiṣyati
//
jīvan na yadi te 'bhyeti
grahaṇaṃ mṛgasattamaḥ
ajinaṃ naraśārdūla
ruciraṃ me bhaviṣyati
//
nihatasyāsya sattvasya
jāmbūnadamayatvaci
śaṣpabṛsyāṃ vinītāyām
icchāmy aham upāsitum
//
kāmavṛttam idaṃ raudraṃ
strīṇām asadṛśaṃ matam
vapuṣā tv asya sattvasya
vismayo janito mama
//
tena kāñcanaromnā tu
maṇipravaraśṛṅgiṇā
taruṇādityavarṇena
nakṣatrapathavarcasā
babhūva rāghavasyāpi
mano vismayam āgatam
//
evaṃ sītāvacaḥ śrutvā
dṛṣṭvā ca mṛgam adbhutam
uvāca rāghavo hṛṣṭo
bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ vacaḥ
//
paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ
spṛhāṃ mṛgagatām imām
rūpaśreṣṭhatayā hy eṣa
mṛgo 'dya na bhaviṣyati
//
na vane nandanoddeśe
na caitrarathasaṃśraye
kutaḥ pṛthivyāṃ saumitre
yo 'sya kaścit samo mṛgaḥ
//
pratilomānulomāś ca
rucirā romarājayaḥ
śobhante mṛgam āśritya
citrāḥ kanakabindubhiḥ
//
paśyāsya jṛmbhamāṇasya
dīptām agniśikhopamām
jihvāṃ mukhān niḥsarantīṃ
meghād iva śatahradām
//
masāragalvarkamukhaḥ
śaṅkhamuktānibhodaraḥ
kasya nāmābhirūpo 'sau
na mano lobhayen mṛgaḥ
//
kasya rūpam idaṃ dṛṣṭvā
jāmbūnadamayaprabham
nānāratnamayaṃ divyaṃ
na mano vismayaṃ vrajet
//
māṃsahetor api mṛgān
vihārārthaṃ ca dhanvinaḥ
ghnanti lakṣmaṇa rājāno
mṛgayāyāṃ mahāvane
//
dhanāni vyavasāyena
vicīyante mahāvane
dhātavo vividhāś cāpi
maṇiratnasuvarṇinaḥ
//
tat sāram akhilaṃ nṝṇāṃ
dhanaṃ nicayavardhanam
manasā cintitaṃ sarvaṃ
yathā śukrasya lakṣmaṇa
//
arthī yenārthakṛtyena
saṃvrajaty avicārayan
tam artham arthaśāstrajñaḥ
prāhur arthyāś ca lakṣmaṇa
//
etasya mṛgaratnasya
parārdhye kāñcanatvaci
upavekṣyati vaidehī
mayā saha sumadhyamā
//
na kādalī na priyakī
na praveṇī na cāvikī
bhaved etasya sadṛśī
sparśaneneti me matiḥ
//
eṣa caiva mṛgaḥ śrīmān
yaś ca divyo nabhaścaraḥ
ubhāv etau mṛgau divyau
tārāmṛgamahīmṛgau
//
yadi vāyaṃ tathā yan māṃ
bhaved vadasi lakṣmaṇa
māyaiṣā rākṣasasyeti
kartavyo 'sya vadho mayā
//
etena hi nṛśaṃsena
mārīcenākṛtātmanā
vane vicaratā pūrvaṃ
hiṃsitā munipuṃgavāḥ
//
utthāya bahavo yena
mṛgayāyāṃ janādhipāḥ
nihatāḥ parameṣvāsās
tasmād vadhyas tv ayaṃ mṛgaḥ
//
purastād iha vātāpiḥ
paribhūya tapasvinaḥ
udarastho dvijān hanti
svagarbho 'śvatarīm iva
//
sa kadācic cirāl loke
āsasāda mahāmunim
agastyaṃ tejasā yuktaṃ
bhakṣyas tasya babhūva ha
//
samutthāne ca tadrūpaṃ
kartukāmaṃ samīkṣya tam
utsmayitvā tu bhagavān
vātāpim idam abravīt
//
tvayāvigaṇya vātāpe
paribhūtāś ca tejasā
jīvaloke dvijaśreṣṭhās
tasmād asi jarāṃ gataḥ
//
evaṃ tan na bhaved rakṣo
vātāpir iva lakṣmaṇa
madvidhaṃ yo 'timanyeta
dharmanityaṃ jitendriyam
//
bhaveddhato 'yaṃ vātāpir
agastyeneva māṃ gatiḥ
iha tvaṃ bhava saṃnaddho
yantrito rakṣa maithilīm
//
asyām āyattam asmākaṃ
yat kṛtyaṃ raghunandana
aham enaṃ vadhiṣyāmi
grahīṣyāmy athavā mṛgam
//
yāvad gacchāmi saumitre
mṛgam ānayituṃ drutam
paśya lakṣmaṇa vaidehīṃ
mṛgatvaci gataspṛhām
//
tvacā pradhānayā hy eṣa
mṛgo 'dya na bhaviṣyati
apramattena te bhāvyam
āśramasthena sītayā
//
yāvat pṛṣatam ekena
sāyakena nihanmy aham
hatvaitac carma ādāya
śīghram eṣyāmi lakṣmaṇa
//
pradakṣiṇenātibalena pakṣiṇā
jaṭāyuṣā buddhimatā ca lakṣmaṇa
bhavāpramattaḥ pratigṛhya maithilīṃ
pratikṣaṇaṃ sarvata eva śaṅkitaḥ
//
tathā tu taṃ samādiśya
bhrātaraṃ raghunandanaḥ
babandhāsiṃ mahātejā
jāmbūnadamayatsarum
//
tatas tryavanataṃ cāpam
ādāyātmavibhūṣaṇam
ābadhya ca kalāpau dvau
jagāmodagravikramaḥ
//
taṃ vañcayāno rājendram
āpatantaṃ nirīkṣya vai
babhūvāntarhitas trāsāt
punaḥ saṃdarśane 'bhavat
//
baddhāsir dhanur ādāya
pradudrāva yato mṛgaḥ
taṃ sa paśyati rūpeṇa
dyotamānam ivāgrataḥ
//
avekṣyāvekṣya dhāvantaṃ
dhanuṣpāṇir mahāvane
ativṛttam iṣoḥ pātāl
lobhayānaṃ kadācana
//
śaṅkitaṃ tu samudbhrāntam
utpatantam ivāmbare
daśyamānam adṛśyaṃ ca
navoddeśeṣu keṣucit
//
chinnābhrair iva saṃvītaṃ
śāradaṃ candramaṇḍalam
muhūrtād eva dadṛśe
muhur dūrāt prakāśate
//
darśanādarśanenaiva
so 'pākarṣata rāghavam
āsīt kruddhas tu kākutstho
vivaśas tena mohitaḥ
//
athāvatasthe suśrāntaś
chāyām āśritya śādvale
mṛgaiḥ parivṛto vanyair
adūrāt pratyadṛśyata
//
dṛṣṭvā rāmo mahātejās
taṃ hantuṃ kṛtaniścayaḥ
saṃdhāya sudṛḍhe cāpe
vikṛṣya balavad balī
//
tam eva mṛgam uddiśya
jvalantam iva pannagam
mumoca jvalitaṃ dīptam
astrabrahmavinirmitam
//
sa bhṛśaṃ mṛgarūpasya
vinirbhidya śarottamaḥ
mārīcasyaiva hṛdayaṃ
vibhedāśanisaṃnibhaḥ
//
tālamātram athotpatya
nyapatat sa śarāturaḥ
vyanadad bhairavaṃ nādaṃ
dharaṇyām alpajīvitaḥ
mriyamāṇas tu mārīco
jahau tāṃ kṛtrimāṃ tanum
//
samprāptakālam ājñāya
cakāra ca tataḥ svaram
sadṛśaṃ rāghavasyaiva
hā sīte lakṣmaṇeti ca
//
tena marmaṇi nirviddhaḥ
śareṇānupamena hi
mṛgarūpaṃ tu tat tyaktvā
rākṣasaṃ rūpam ātmanaḥ
cakre sa sumahākāyo
mārīco jīvitaṃ tyajan
//
tato vicitrakeyūraḥ
sarvābharaṇabhūṣitaḥ
hemamālī mahādaṃṣṭro
rākṣaso 'bhūc charāhataḥ
//
taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau
rākṣasaṃ ghoradarśanam
jagāma manasā sītāṃ
lakṣmaṇasya vacaḥ smaran
//
hā sīte lakṣmaṇety evam
ākruśya tu mahāsvaram
mamāra rākṣasaḥ so 'yaṃ
śrutvā sītā kathaṃ bhavet
//
lakṣmaṇaś ca mahābāhuḥ
kām avasthāṃ gamiṣyati
iti saṃcintya dharmātmā
rāmo hṛṣṭatanūruhaḥ
//
tatra rāmaṃ bhayaṃ tīvram
āviveśa viṣādajam
rākṣasaṃ mṛgarūpaṃ taṃ
hatvā śrutvā ca tatsvaram
//
nihatya pṛṣataṃ cānyaṃ
māṃsam ādāya rāghavaḥ
tvaramāṇo janasthānaṃ
sasārābhimukhas tadā
//
ārtasvaraṃ tu taṃ bhartur
vijñāya sadṛśaṃ vane
uvāca lakṣmaṇaṃ sītā
gaccha jānīhi rāghavam
//
na hi me jīvitaṃ sthāne
hṛdayaṃ vāvatiṣṭhate
krośataḥ paramārtasya
śrutaḥ śabdo mayā bhṛśam
//
ākrandamānaṃ tu vane
bhrātaraṃ trātum arhasi
taṃ kṣipram abhidhāva tvaṃ
bhrātaraṃ śaraṇaiṣiṇam
//
rakṣasāṃ vaśam āpannaṃ
siṃhānām iva govṛṣam
na jagāma tathoktas tu
bhrātur ājñāya śāsanam
//
tam uvāca tatas tatra
kupitā janakātmajā
saumitre mitrarūpeṇa
bhrātus tvam asi śatruvat
//
yas tvam asyām avasthāyāṃ
bhrātaraṃ nābhipadyase
icchasi tvaṃ vinaśyantaṃ
rāmaṃ lakṣmaṇa matkṛte
//
vyasanaṃ te priyaṃ manye
sneho bhrātari nāsti te
tena tiṣṭhasi viśrabdhas
tam apaśyan mahādyutim
//
kiṃ hi saṃśayam āpanne
tasminn iha mayā bhavet
kartavyam iha tiṣṭhantyā
yat pradhānas tvam āgataḥ
//
iti bruvāṇāṃ vaidehīṃ
bāṣpaśokapariplutām
abravīl lakṣmaṇas trastāṃ
sītāṃ mṛgavadhūm iva
//
devi devamanuṣyeṣu
gandharveṣu patatriṣu
rākṣaseṣu piśāceṣu
kiṃnareṣu mṛgeṣu ca
//
dānaveṣu ca ghoreṣu
na sa vidyeta śobhane
yo rāmaṃ pratiyudhyeta
samare vāsavopamam
//
avadhyaḥ samare rāmo
naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi
na tvām asmin vane hātum
utsahe rāghavaṃ vinā
//
anivāryaṃ balaṃ tasya
balair balavatām api
tribhir lokaiḥ samudyuktaiḥ
seśvaraiḥ sāmarair api
//
hṛdayaṃ nirvṛtaṃ te 'stu
saṃtāpas tyajyatām ayam
āgamiṣyati te bhartā
śīghraṃ hatvā mṛgottamam
//
na sa tasya svaro vyaktaṃ
na kaścid api daivataḥ
gandharvanagaraprakhyā
māyā sā tasya rakṣasaḥ
//
nyāsabhūtāsi vaidehi
nyastā mayi mahātmanā
rāmeṇa tvaṃ varārohe
na tvāṃ tyaktum ihotsahe
//
kṛtavairāś ca kalyāṇi
vayam etair niśācaraiḥ
kharasya nidhane devi
janasthānavadhaṃ prati
//
rākṣasā vidhinā vāco
visṛjanti mahāvane
hiṃsāvihārā vaidehi
na cintayitum arhasi
//
lakṣmaṇenaivam uktā tu
kruddhā saṃraktalocanā
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ
lakṣmaṇaṃ satyavādinam
//
anārya karuṇārambha
nṛśaṃsa kulapāṃsana
ahaṃ tava priyaṃ manye
tenaitāni prabhāṣase
//
naitac citraṃ sapatneṣu
pāpaṃ lakṣmaṇa yad bhavet
tvadvidheṣu nṛśaṃseṣu
nityaṃ pracchannacāriṣu
//
suduṣṭas tvaṃ vane rāmam
ekam eko 'nugacchasi
mama hetoḥ praticchannaḥ
prayukto bharatena vā
//
katham indīvaraśyāmaṃ
rāmaṃ padmanibhekṣaṇam
upasaṃśritya bhartāraṃ
kāmayeyaṃ pṛthag janam
//
samakṣaṃ tava saumitre
prāṇāṃs tyakṣye na saṃśayaḥ
rāmaṃ vinā kṣaṇam api
na hi jīvāmi bhūtale
//
ity uktaḥ paruṣaṃ vākyaṃ
sītayā romaharṣaṇam
abravīl lakṣmaṇaḥ sītāṃ
prāñjalir vijitendriyaḥ
//
uttaraṃ notsahe vaktuṃ
daivataṃ bhavatī mama
vākyam apratirūpaṃ tu
na citraṃ strīṣu maithili
//
svabhāvas tv eṣa nārīṇām
eṣu lokeṣu dṛśyate
vimuktadharmāś capalās
tīkṣṇā bhedakarāḥ striyaḥ
//
upaśṛṇvantu me sarve
sākṣibhūtā vanecarāḥ
nyāyavādī yathā vākyam
ukto 'haṃ paruṣaṃ tvayā
//
dhik tvām adya praṇaśya tvaṃ
yan mām evaṃ viśaṅkase
strītvād duṣṭasvabhāvena
guruvākye vyavasthitam
//
gamiṣye yatra kākutsthaḥ
svasti te 'stu varānane
rakṣantu tvāṃ viśālākṣi
samagrā vanadevatāḥ
//
nimittāni hi ghorāṇi
yāni prādurbhavanti me
api tvāṃ saha rāmeṇa
paśyeyaṃ punar āgataḥ
//
lakṣmaṇenaivam uktā tu
rudatī janakātmajā
pratyuvāca tato vākyaṃ
tīvraṃ bāṣpapariplutā
//
godāvarīṃ pravekṣyāmi
vinā rāmeṇa lakṣmaṇa
ābandhiṣye 'thavā tyakṣye
viṣame deham ātmanaḥ
//
pibāmi vā viṣaṃ tīkṣṇaṃ
pravekṣyāmi hutāśanam
na tv ahaṃ rāghavād anyaṃ
padāpi puruṣaṃ spṛśe
//
iti lakṣmaṇam ākruśya
sītā duḥkhasamanvitā
pāṇibhyāṃ rudatī duḥkhād
udaraṃ prajaghāna ha
//
tām ārtarūpāṃ vimanā rudantīṃ
saumitrir ālokya viśālanetrām
āśvāsayāmāsa na caiva bhartus
taṃ bhrātaraṃ kiṃcid uvāca sītā
//
tatas tu sītām abhivādya lakṣmaṇaḥ
kṛtāñjaliḥ kiṃcid abhipraṇamya
avekṣamāṇo bahuśaś ca maithilīṃ
jagāma rāmasya samīpam ātmavān
//
tayā paruṣam uktas tu
kupito rāghavānujaḥ
sa vikāṅkṣan bhṛśaṃ rāmaṃ
pratasthe nacirād iva
//
tadāsādya daśagrīvaḥ
kṣipram antaram āsthitaḥ
abhicakrāma vaidehīṃ
parivrājakarūpadhṛk
//
ślakṣṇakāṣāyasaṃvītaḥ
śikhī chattrī upānahī
vāme cāṃse 'vasajyātha
śubhe yaṣṭikamaṇḍalū
parivrājakarūpeṇa
vaidehīṃ samupāgamat
//
tām āsasādātibalo
bhrātṛbhyāṃ rahitāṃ vane
rahitāṃ sūryacandrābhyāṃ
saṃdhyām iva mahattamaḥ
//
tām apaśyat tato bālāṃ
rājaputrīṃ yaśasvinīm
rohiṇīṃ śaśinā hīnāṃ
grahavad bhṛśadāruṇaḥ
//
tam ugraṃ pāpakarmāṇaṃ
janasthānaruhā drumāḥ
samīkṣya na prakampante
na pravāti ca mārutaḥ
//
śīghrasrotāś ca taṃ dṛṣṭvā
vīkṣantaṃ raktalocanam
stimitaṃ gantum ārebhe
bhayād godāvarī nadī
//
rāmasya tv antaraṃ prepsur
daśagrīvas tadantare
upatasthe ca vaidehīṃ
bhikṣurūpeṇa rāvaṇaḥ
//
abhavyo bhavyarūpeṇa
bhartāram anuśocatīm
abhyavartata vaidehīṃ
citrām iva śanaiścaraḥ
//
sa pāpo bhavyarūpeṇa
tṛṇaiḥ kūpa ivāvṛtaḥ
atiṣṭhat prekṣya vaidehīṃ
rāmapatnīṃ yaśasvinīm
//
śubhāṃ ruciradantauṣṭhīṃ
pūrṇacandranibhānanām
āsīnāṃ parṇaśālāyāṃ
bāṣpaśokābhipīḍitām
//
sa tāṃ padmapalāśākṣīṃ
pītakauśeyavāsinīm
abhyagacchata vaidehīṃ
duṣṭacetā niśācaraḥ
//
sa manmathaśarāviṣṭo
brahmaghoṣam udīrayan
abravīt praśritaṃ vākyaṃ
rahite rākṣasādhipaḥ
//
tām uttamāṃ trilokānāṃ
padmahīnām iva śriyam
vibhrājamānāṃ vapuṣā
rāvaṇaḥ praśaśaṃsa ha
//
kā tvaṃ kāñcanavarṇābhe
pītakauśeyavāsini
kamalānāṃ śubhāṃ mālāṃ
padminīva ca bibhratī
//
hrīḥ śrīḥ kīrtiḥ śubhā lakṣmīr
apsarā vā śubhānane
bhūtir vā tvaṃ varārohe
ratir vā svairacāriṇī
//
samāḥ śikhariṇaḥ snigdhāḥ
pāṇḍurā daśanās tava
viśāle vimale netre
raktānte kṛṣṇatārake
//
viśālaṃ jaghanaṃ pīnam
ūrū karikaropamau
etāv upacitau vṛttau
sahitau saṃpragalbhitau
//
pīnonnatamukhau kāntau
snigdhatālaphalopamau
maṇipravekābharaṇau
rucirau te payodharau
//
cārusmite cārudati
cārunetre vilāsini
mano harasi me rāme
nadīkūlam ivāmbhasā
//
karāntamitamadhyāsi
sukeśī saṃhatastanī
naiva devī na gandharvī
na yakṣī na ca kiṃnarī
//
naivaṃrūpā mayā nārī
dṛṣṭapūrvā mahītale
iha vāsaś ca kāntāre
cittam unmādayanti me
//
sā pratikrāma bhadraṃ te
na tvaṃ vastum ihārhasi
rākṣasānām ayaṃ vāso
ghorāṇāṃ kāmarūpiṇām
//
prāsādāgryāṇi ramyāṇi
nagaropavanāni ca
sampannāni sugandhīni
yuktāny ācarituṃ tvayā
//
varaṃ mālyaṃ varaṃ pānaṃ
varaṃ vastraṃ ca śobhane
bhartāraṃ ca varaṃ manye
tvadyuktam asitekṣaṇe
//
kā tvaṃ bhavasi rudrāṇāṃ
marutāṃ vā śucismite
vasūnāṃ vā varārohe
devatā pratibhāsi me
//
neha gacchanti gandharvā
na devā na ca kiṃnarāḥ
rākṣasānām ayaṃ vāsaḥ
kathaṃ nu tvam ihāgatā
//
iha śākhāmṛgāḥ siṃhā
dvīpivyāghramṛgās tathā
ṛkṣās tarakṣavaḥ kaṅkāḥ
kathaṃ tebhyo na bibhyasi
//
madānvitānāṃ ghorāṇāṃ
kuñjarāṇāṃ tarasvinām
katham ekā mahāraṇye
na bibheṣi varānane
//
kāsi kasya kutaś ca tvaṃ
kiṃnimittaṃ ca daṇḍakān
ekā carasi kalyāṇi
ghorān rākṣasasevitān
//
iti praśastā vaidehī
rāvaṇena durātmanā
dvijātiveṣeṇa hi taṃ
dṛṣṭvā rāvaṇam āgatam
sarvair atithisatkāraiḥ
pūjayāmāsa maithilī
//
upānīyāsanaṃ pūrvaṃ
pādyenābhinimantrya ca
abravīt siddham ity eva
tadā taṃ saumyadarśanam
//
dvijātiveṣeṇa samīkṣya maithilī
tam āgataṃ pātrakusumbhadhāriṇam
aśakyam udveṣṭum upāyadarśanān
nyamantrayad brāhmaṇavad yathāgatam
//
iyaṃ bṛsī brāhmaṇa kāmam āsyatām
idaṃ ca pādyaṃ pratigṛhyatām iti
idaṃ ca siddhaṃ vanajātam uttamaṃ
tvadartham avyagram ihopabhujyatām
//
nimantryamāṇaḥ pratipūrṇabhāṣiṇīṃ
narendrapatnīṃ prasamīkṣya maithilīm
prahasya tasyā haraṇe dhṛtaṃ manaḥ
samarpayāmāsa vadhāya rāvaṇaḥ
//
tataḥ suveṣaṃ mṛgayāgataṃ patiṃ
pratīkṣamāṇā sahalakṣmaṇaṃ tadā
nirīkṣamāṇā haritaṃ dadarśa tan
mahad vanaṃ naiva tu rāmalakṣmaṇau
//
rāvaṇena tu vaidehī
tadā pṛṣṭā jihīrṣuṇā
parivrājakarūpeṇa
śaśaṃsātmānam ātmanā
//
brāhmaṇaś cātithiś caiṣa
anukto hi śapeta mām
iti dhyātvā muhūrtaṃ tu
sītā vacanam abravīt
//
duhitā janakasyāhaṃ
maithilasya mahātmanaḥ
sītā nāmnāsmi bhadraṃ te
rāmabhāryā dvijottama
//
saṃvatsaraṃ cādhyuṣitā
rāghavasya niveśane
bhuñjānā mānuṣān bhogān
sarvakāmasamṛddhinī
//
tataḥ saṃvatsarād ūrdhvaṃ
samamanyata me patim
abhiṣecayituṃ rāmaṃ
sameto rājamantribhiḥ
//
tasmin saṃbhriyamāṇe tu
rāghavasyābhiṣecane
kaikeyī nāma bhartāraṃ
mamāryā yācate varam
//
pratigṛhya tu kaikeyī
śvaśuraṃ sukṛtena me
mama pravrājanaṃ bhartur
bharatasyābhiṣecanam
dvāv ayācata bhartāraṃ
satyasaṃdhaṃ nṛpottamam
//
nādya bhokṣye na ca svapsye
na pāsye 'haṃ kadācana
eṣa me jīvitasyānto
rāmo yady abhiṣicyate
//
iti bruvāṇāṃ kaikeyīṃ
śvaśuro me sa mānadaḥ
ayācatārthair anvarthair
na ca yācñāṃ cakāra sā
//
mama bhartā mahātejā
vayasā pañcaviṃśakaḥ
rāmeti prathito loke
guṇavān satyavāk śuciḥ
viśālākṣo mahābāhuḥ
sarvabhūtahite rataḥ
//
abhiṣekāya tu pituḥ
samīpaṃ rāmam āgatam
kaikeyī mama bhartāram
ity uvāca drutaṃ vacaḥ
//
tava pitrā samājñaptaṃ
mamedaṃ śṛṇu rāghava
bharatāya pradātavyam
idaṃ rājyam akaṇṭakam
//
tvayā tu khalu vastavyaṃ
nava varṣāṇi pañca ca
vane pravraja kākutstha
pitaraṃ mocayānṛtāt
//
tathety uvāca tāṃ rāmaḥ
kaikeyīm akutobhayaḥ
cakāra tadvacas tasyā
mama bhartā dṛḍhavrataḥ
//
dadyān na pratigṛhṇīyāt
satyaṃ brūyān na cānṛtam
etad brāhmaṇa rāmasya
vrataṃ dhruvam anuttamam
//
tasya bhrātā tu vaimātro
lakṣmaṇo nāma vīryavān
rāmasya puruṣavyāghraḥ
sahāyaḥ samare 'rihā
//
sa bhrātā lakṣmaṇo nāma
dharmacārī dṛḍhavrataḥ
anvagacchad dhanuṣpāṇiḥ
pravrajantaṃ mayā saha
//
te vayaṃ pracyutā rājyāt
kaikeyyās tu kṛte trayaḥ
vicarāma dvijaśreṣṭha
vanaṃ gambhīram ojasā
//
samāśvasa muhūrtaṃ tu
śakyaṃ vastum iha tvayā
āgamiṣyati me bhartā
vanyam ādāya puṣkalam
//
sa tvaṃ nāma ca gotraṃ ca
kulam ācakṣva tattvataḥ
ekaś ca daṇḍakāraṇye
kimarthaṃ carasi dvija
//
evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ
rāmapatnyāṃ mahābalaḥ
pratyuvācottaraṃ tīvraṃ
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
//
yena vitrāsitā lokāḥ
sadevāsurapannagāḥ
ahaṃ sa rāvaṇo nāma
sīte rakṣogaṇeśvaraḥ
//
tvāṃ tu kāñcanavarṇābhāṃ
dṛṣṭvā kauśeyavāsinīm
ratiṃ svakeṣu dāreṣu
nādhigacchāmy anindite
//
bahvīnām uttamastrīṇām
āhṛtānām itas tataḥ
sarvāsām eva bhadraṃ te
mamāgramahiṣī bhava
//
laṅkā nāma samudrasya
madhye mama mahāpurī
sāgareṇa parikṣiptā
niviṣṭā girimūrdhani
//
tatra sīte mayā sārdhaṃ
vaneṣu vicariṣyasi
na cāsyāraṇyavāsasya
spṛhayiṣyasi bhāmini
//
pañca dāsyaḥ sahasrāṇi
sarvābharaṇabhūṣitāḥ
sīte paricariṣyanti
bhāryā bhavasi me yadi
//
rāvaṇenaivam uktā tu
kupitā janakātmajā
pratyuvācānavadyāṅgī
tam anādṛtya rākṣasam
//
mahāgirim ivākampyaṃ
mahendrasadṛśaṃ patim
mahodadhim ivākṣobhyam
ahaṃ rāmam anuvratā
//
mahābāhuṃ mahoraskaṃ
siṃhavikrāntagāminam
nṛsiṃhaṃ siṃhasaṃkāśam
ahaṃ rāmam anuvratā
//
pūrṇacandrānanaṃ vīraṃ
rājavatsaṃ jitendriyam
pṛthukīrtiṃ mahābāhum
ahaṃ rāmam anuvratā
//
tvaṃ punar jambukaḥ siṃhīṃ
mām ihecchasi durlabhām
nāhaṃ śakyā tvayā spraṣṭum
ādityasya prabhā yathā
//
pādapān kāñcanān nūnaṃ
bahūn paśyasi mandabhāk
rāghavasya priyāṃ bhāryāṃ
yas tvam icchasi rāvaṇa
//
kṣudhitasya ca siṃhasya
mṛgaśatros tarasvinaḥ
āśīviṣasya vadanād
daṃṣṭrām ādātum icchasi
//
mandaraṃ parvataśreṣṭhaṃ
pāṇinā hartum icchasi
kālakūṭaṃ viṣaṃ pītvā
svastimān gantum icchasi
//
akṣisūcyā pramṛjasi
jihvayā lekṣi ca kṣuram
rāghavasya priyāṃ bhāryām
adhigantuṃ tvam icchasi
//
avasajya śilāṃ kaṇṭhe
samudraṃ tartum icchasi
sūryācandramasau cobhau
prāṇibhyāṃ hartum icchasi
yo rāmasya priyāṃ bhāryāṃ
pradharṣayitum icchasi
//
agniṃ prajvalitaṃ dṛṣṭvā
vastreṇāhartum icchasi
kalyāṇavṛttāṃ rāmasya
yo bhāryāṃ hartum icchasi
//
ayomukhānāṃ śūlānām
agre caritum icchasi
rāmasya sadṛśīṃ bhāryāṃ
yo 'dhigantuṃ tvam icchasi
//
yad antaraṃ siṃhaśṛgālayor vane
yad antaraṃ syandanikāsamudrayoḥ
surāgryasauvīrakayor yad antaraṃ
tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca
//
yad antaraṃ kāñcanasīsalohayor
yad antaraṃ candanavāripaṅkayoḥ
yad antaraṃ hastibiḍālayor vane
tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca
//
yad antaraṃ vāyasavainateyayor
yad antaraṃ madgumayūrayor api
yad antaraṃ sārasagṛdhrayor vane
tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca
//
tasmin sahasrākṣasamaprabhāve
rāme sthite kārmukabāṇapāṇau
hṛtāpi te 'haṃ na jarāṃ gamiṣye
vajraṃ yathā makṣikayāvagīrṇam
//
itīva tad vākyam aduṣṭabhāvā
sudṛṣṭam uktvā rajanīcaraṃ tam
gātraprakampād vyathitā babhūva
vātoddhatā sā kadalīva tanvī
//
tāṃ vepamānām upalakṣya sītāṃ
sa rāvaṇo mṛtyusamaprabhāvaḥ
kulaṃ balaṃ nāma ca karma cātmanaḥ
samācacakṣe bhayakāraṇārtham
//
evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ
saṃrabdhaḥ paruṣākṣaram
lalāṭe bhrukuṭīṃ kṛtvā
rāvaṇaḥ pratyuvāca ha
//
bhrātā vaiśravaṇasyāhaṃ
sāpatnyo varavarṇini
rāvaṇo nāma bhadraṃ te
daśagrīvaḥ pratāpavān
//
yasya devāḥ sagandharvāḥ
piśācapatagoragāḥ
vidravanti bhayād bhītā
mṛtyor iva sadā prajāḥ
//
yena vaiśravaṇo bhrātā
vaimātraḥ kāraṇāntare
dvaṃdvam āsāditaḥ krodhād
raṇe vikramya nirjitaḥ
//
madbhayārtaḥ parityajya
svam adhiṣṭhānam ṛddhimat
kailāsaṃ parvataśreṣṭham
adhyāste naravāhanaḥ
//
yasya tat puṣpakaṃ nāma
vimānaṃ kāmagaṃ śubham
vīryād āvarjitaṃ bhadre
yena yāmi vihāyasam
//
mama saṃjātaroṣasya
mukhaṃ dṛṣṭvaiva maithili
vidravanti paritrastāḥ
surāḥ śakrapurogamāḥ
//
yatra tiṣṭhāmy ahaṃ tatra
māruto vāti śaṅkitaḥ
tīvrāṃśuḥ śiśirāṃśuś ca
bhayāt sampadyate raviḥ
//
niṣkampapattrās taravo
nadyaś ca stimitodakāḥ
bhavanti yatra yatrāhaṃ
tiṣṭhāmi ca carāmi ca
//
mama pāre samudrasya
laṅkā nāma purī śubhā
sampūrṇā rākṣasair ghorair
yathendrasyāmarāvatī
//
prākāreṇa parikṣiptā
pāṇḍureṇa virājitā
hemakakṣyā purī ramyā
vaiḍūryamayatoraṇā
//
hastyaśvarathasambādhā
tūryanādavināditā
sarvakāmaphalair vṛkṣaiḥ
saṃkulodyānaśobhitā
//
tatra tvaṃ vasatī sīte
rājaputri mayā saha
na smariṣyasi nārīṇāṃ
mānuṣīṇāṃ manasvini
//
bhuñjānā mānuṣān bhogān
divyāṃś ca varavarṇini
na smariṣyasi rāmasya
mānuṣasya gatāyuṣaḥ
//
sthāpayitvā priyaṃ putraṃ
rājñā daśarathena yaḥ
mandavīryaḥ suto jyeṣṭhas
tataḥ prasthāpito vanam
//
tena kiṃ bhraṣṭarājyena
rāmeṇa gatacetasā
kariṣyasi viśālākṣi
tāpasena tapasvinā
//
sarvarākṣasabhartāraṃ
kāmāt svayam ihāgatam
na manmathaśarāviṣṭaṃ
pratyākhyātuṃ tvam arhasi
//
pratyākhyāya hi māṃ bhīru
paritāpaṃ gamiṣyasi
caraṇenābhihatyeva
purūravasam urvaśī
//
evam uktā tu vaidehī
kruddhā saṃraktalocanā
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ
rahite rākṣasādhipam
//
kathaṃ vaiśravaṇaṃ devaṃ
sarvabhūtanamaskṛtam
bhrātaraṃ vyapadiśya tvam
aśubhaṃ kartum icchasi
//
avaśyaṃ vinaśiṣyanti
sarve rāvaṇa rākṣasāḥ
yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā
durbuddhir ajitendriyaḥ
//
apahṛtya śacīṃ bhāryāṃ
śakyam indrasya jīvitum
na tu rāmasya bhāryāṃ mām
apanīyāsti jīvitam
//
jīvec ciraṃ vajradharasya hastāc
chacīṃ pradhṛṣyāpratirūparūpām
na mādṛśīṃ rākṣasa dharṣayitvā
pītāmṛtasyāpi tavāsti mokṣaḥ
//
sītāyā vacanaṃ śrutvā
daśagrīvaḥ pratāpavān
haste hastaṃ samāhatya
cakāra sumahad vapuḥ
//
sa maithilīṃ punar vākyaṃ
babhāṣe ca tato bhṛśam
nonmattayā śrutau manye
mama vīryaparākramau
//
udvaheyaṃ bhujābhyāṃ tu
medinīm ambare sthitaḥ
āpibeyaṃ samudraṃ ca
mṛtyuṃ hanyāṃ raṇe sthitaḥ
//
arkaṃ rundhyāṃ śarais tīkṣṇair
vibhindyāṃ hi mahītalam
kāmarūpiṇam unmatte
paśya māṃ kāmadaṃ patim
//
evam uktavatas tasya
rāvaṇasya śikhiprabhe
kruddhasya hariparyante
rakte netre babhūvatuḥ
//
sadyaḥ saumyaṃ parityajya
bhikṣurūpaṃ sa rāvaṇaḥ
svaṃ rūpaṃ kālarūpābhaṃ
bheje vaiśravaṇānujaḥ
//
saṃraktanayanaḥ śrīmāṃs
taptakāñcanakuṇḍalaḥ
daśāsyaḥ kārmukī bāṇī
babhūva kṣaṇadācaraḥ
//
sa parivrājakacchadma
mahākāyo vihāya tat
pratipede svakaṃ rūpaṃ
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
//
saṃraktanayanaḥ krodhāj
jīmūtanicayaprabhaḥ
raktāmbaradharas tasthau
strīratnaṃ prekṣya maithilīm
//
sa tām asitakeśāntāṃ
bhāskarasya prabhām iva
vasanābharaṇopetāṃ
maithilīṃ rāvaṇo 'bravīt
//
triṣu lokeṣu vikhyātaṃ
yadi bhartāram icchasi
mām āśraya varārohe
tavāhaṃ sadṛśaḥ patiḥ
//
māṃ bhajasva cirāya tvam
ahaṃ ślāghyas tava priyaḥ
naiva cāhaṃ kvacid bhadre
kariṣye tava vipriyam
tyajyatāṃ mānuṣo bhāvo
mayi bhāvaḥ praṇīyatām
//
rājyāc cyutam asiddhārthaṃ
rāmaṃ parimitāyuṣam
kair guṇair anuraktāsi
mūḍhe paṇḍitamānini
//
yaḥ striyā vacanād rājyaṃ
vihāya sasuhṛjjanam
asmin vyālānucarite
vane vasati durmatiḥ
//
ity uktvā maithilīṃ vākyaṃ
priyārhāṃ priyavādinīm
jagrāha rāvaṇaḥ sītāṃ
budhaḥ khe rohiṇīm iva
//
vāmena sītāṃ padmākṣīṃ
mūrdhajeṣu kareṇa saḥ
ūrvos tu dakṣiṇenaiva
parijagrāha pāṇinā
//
taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ
tīkṣṇadaṃṣṭraṃ mahābhujam
prādravan mṛtyusaṃkāśaṃ
bhayārtā vanadevatāḥ
//
sa ca māyāmayo divyaḥ
kharayuktaḥ kharasvanaḥ
pratyadṛśyata hemāṅgo
rāvaṇasya mahārathaḥ
//
tatas tāṃ paruṣair vākyair
abhitarjya mahāsvanaḥ
aṅkenādāya vaidehīṃ
ratham āropayat tadā
//
sā gṛhītāticukrośa
rāvaṇena yaśasvinī
rāmeti sītā duḥkhārtā
rāmaṃ dūragataṃ vane
//
tām akāmāṃ sa kāmārtaḥ
pannagendravadhūm iva
viveṣṭamānām ādāya
utpapātātha rāvaṇaḥ
//
tataḥ sā rākṣasendreṇa
hriyamāṇā vihāyasā
bhṛśaṃ cukrośa matteva
bhrāntacittā yathāturā
//
hā lakṣmaṇa mahābāho
gurucittaprasādaka
hriyamāṇāṃ na jānīṣe
rakṣasā kāmarūpiṇā
//
jīvitaṃ sukham arthāṃś ca
dharmahetoḥ parityajan
hriyamāṇām adharmeṇa
māṃ rāghava na paśyasi
//
nanu nāmāvinītānāṃ
vinetāsi paraṃtapa
katham evaṃvidhaṃ pāpaṃ
na tvaṃ śādhi hi rāvaṇam
//
nanu sadyo 'vinītasya
dṛśyate karmaṇaḥ phalam
kālo 'py aṅgī bhavaty atra
sasyānām iva paktaye
//
sa karma kṛtavān etat
kālopahatacetanaḥ
jīvitāntakaraṃ ghoraṃ
rāmād vyasanam āpnuhi
//
hantedānīṃ sakāmā tu
kaikeyī bāndhavaiḥ saha
hriyeyaṃ dharmakāmasya
dharmapatnī yaśasvinaḥ
//
āmantraye janasthānaṃ
karṇikārāṃś ca puṣpitān
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ
sītāṃ harati rāvaṇaḥ
//
mālyavantaṃ śikhariṇaṃ
vande prasravaṇaṃ girim
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ
sītāṃ harati rāvaṇaḥ
//
haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ
vande godāvarīṃ nadīm
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ
sītāṃ harati rāvaṇaḥ
//
daivatāni ca yānty asmin
vane vividhapādape
namaskaromy ahaṃ tebhyo
bhartuḥ śaṃsata māṃ hṛtām
//
yāni kānicid apy atra
sattvāni nivasanty uta
sarvāṇi śaraṇaṃ yāmi
mṛgapakṣigaṇān api
//
hriyamāṇāṃ priyāṃ bhartuḥ
prāṇebhyo 'pi garīyasīm
vivaśāpahṛtā sītā
rāvaṇeneti śaṃsata
//
viditvā māṃ mahābāhur
amutrāpi mahābalaḥ
āneṣyati parākramya
vaivasvatahṛtām api
//
rāmāya tu yathātattvaṃ
jaṭāyo haraṇaṃ mama
lakṣmaṇāya ca tat sarvam
ākhyātavyam aśeṣataḥ
//
taṃ śabdam avasuptasya
jaṭāyur atha śuśruve
niraikṣad rāvaṇaṃ kṣipraṃ
vaidehīṃ ca dadarśa saḥ
//
tataḥ parvatakūṭābhas
tīkṣṇatuṇḍaḥ khagottamaḥ
vanaspatigataḥ śrīmān
vyājahāra śubhāṃ giram
//
daśagrīva sthito dharme
purāṇe satyasaṃśrayaḥ
jaṭāyur nāma nāmnāhaṃ
gṛdhrarājo mahābalaḥ
//
rājā sarvasya lokasya
mahendravaruṇopamaḥ
lokānāṃ ca hite yukto
rāmo daśarathātmajaḥ
//
tasyaiṣā lokanāthasya
dharmapatnī yaśasvinī
sītā nāma varārohā
yāṃ tvaṃ hartum ihecchasi
//
kathaṃ rājā sthito dharme
paradārān parāmṛśet
rakṣaṇīyā viśeṣeṇa
rājadārā mahābala
nivartaya matiṃ nīcāṃ
paradārābhimarśanam
//
na tat samācared dhīro
yat paro 'sya vigarhayet
yathātmanas tathānyeṣāṃ
dārā rakṣyā vimarśanāt
//
arthaṃ vā yadi vā kāmaṃ
śiṣṭāḥ śāstreṣvanāgatam
vyavasyanty anu rājānaṃ
dharmaṃ paulastyanandana
//
rājā dharmaś ca kāmaś ca
dravyāṇāṃ cottamo nidhiḥ
dharmaḥ śubhaṃ vā pāpaṃ vā
rājamūlaṃ pravartate
//
pāpasvabhāvaś capalaḥ
kathaṃ tvaṃ rakṣasāṃ vara
aiśvaryam abhisamprāpto
vimānam iva duṣkṛtiḥ
//
kāmasvabhāvo yo yasya
na sa śakyaḥ pramārjitum
na hi duṣṭātmanām āryam
āvasaty ālaye ciram
//
viṣaye vā pure vā te
yadā rāmo mahābalaḥ
nāparādhyati dharmātmā
kathaṃ tasyāparādhyasi
//
yadi śūrpaṇakhāhetor
janasthānagataḥ kharaḥ
ativṛtto hataḥ pūrvaṃ
rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
//
atra brūhi yathāsatyaṃ
ko rāmasya vyatikramaḥ
yasya tvaṃ lokanāthasya
hṛtvā bhāryāṃ gamiṣyasi
//
kṣipraṃ visṛja vaidehīṃ
mā tvā ghoreṇa cakṣuṣā
dahed dahanabhūtena
vṛtram indrāśanir yathā
//
sarpam āśīviṣaṃ baddhvā
vastrānte nāvabudhyase
grīvāyāṃ pratimuktaṃ ca
kālapāśaṃ na paśyasi
//
sa bhāraḥ saumya bhartavyo
yo naraṃ nāvasādayet
tad annam upabhoktavyaṃ
jīryate yad anāmayam
//
yat kṛtvā na bhaved dharmo
na kīrtir na yaśo bhuvi
śarīrasya bhavet khedaḥ
kas tat karma samācaret
//
ṣaṣṭivarṣasahasrāṇi
mama jātasya rāvaṇa
pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ
yathāvad anutiṣṭhataḥ
//
vṛddho 'haṃ tvaṃ yuvā dhanvī
sarathaḥ kavacī śarī
tathāpy ādāya vaidehīṃ
kuśalī na gamiṣyasi
//
na śaktas tvaṃ balāddhartuṃ
vaidehīṃ mama paśyataḥ
hetubhir nyāyasaṃyuktair
dhruvāṃ vedaśrutim iva
//
yudhyasva yadi śūro 'si
muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa
śayiṣyase hato bhūmau
yathāpūrvaṃ kharas tathā
//
asakṛt saṃyuge yena
nihatā daityadānavāḥ
nacirāc cīravāsās tvāṃ
rāmo yudhi vadhiṣyati
//
kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ
gatau dūraṃ nṛpātmajau
kṣipraṃ tvaṃ naśyase nīca
tayor bhīto na saṃśayaḥ
//
na hi me jīvamānasya
nayiṣyasi śubhām imām
sītāṃ kamalapattrākṣīṃ
rāmasya mahiṣīṃ priyām
//
avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ
priyaṃ tasya mahātmanaḥ
jīvitenāpi rāmasya
tathā daśarathasya ca
//
tiṣṭha tiṣṭha daśagrīva
muhūrtaṃ paśya rāvaṇa
yuddhātithyaṃ pradāsyāmi
yathāprāṇaṃ niśācara
vṛntād iva phalaṃ tvāṃ tu
pātayeyaṃ rathottamāt
//
ity uktasya yathānyāyaṃ
rāvaṇasya jaṭāyuṣā
kruddhasyāgninibhāḥ sarvā
rejur viṃśatidṛṣṭayaḥ
//
saṃraktanayanaḥ kopāt
taptakāñcanakuṇḍalaḥ
rākṣasendro 'bhidudrāva
patagendram amarṣaṇaḥ
//
sa samprahāras tumulas
tayos tasmin mahāvane
babhūva vātoddhatayor
meghayor gagane yathā
//
tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ
gṛdhrarākṣasayos tadā
sapakṣayor mālyavator
mahāparvatayor iva
//
tato nālīkanārācais
tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ
abhyavarṣan mahāghorair
gṛdhrarājaṃ mahābalaḥ
//
sa tāni śarajālāni
gṛdhraḥ pattraratheśvaraḥ
jaṭāyuḥ pratijagrāha
rāvaṇāstrāṇi saṃyuge
//
tasya tīkṣṇanakhābhyāṃ tu
caraṇābhyāṃ mahābalaḥ
cakāra bahudhā gātre
vraṇān patagasattamaḥ
//
atha krodhād daśagrīvo
jagrāha daśamārgaṇān
mṛtyudaṇḍanibhān ghorāñ
śatrumardanakāṅkṣayā
//
sa tair bāṇair mahāvīryaḥ
pūrṇamuktair ajihmagaiḥ
bibheda niśitais tīkṣṇair
gṛdhraṃ ghoraiḥ śilīmukhaiḥ
//
sa rākṣasarathe paśyañ
jānakīṃ bāṣpalocanām
acintayitvā bāṇāṃs tān
rākṣasaṃ samabhidravat
//
tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ
muktāmaṇivibhūṣitam
caraṇābhyāṃ mahātejā
babhañja patageśvaraḥ
//
tac cāgnisadṛśaṃ dīptaṃ
rāvaṇasya śarāvaram
pakṣābhyāṃ ca mahātejā
vyadhunot patageśvaraḥ
//
kāñcanoraśchadān divyān
piśācavadanān kharān
tāṃś cāsya javasampannāñ
jaghāna samare balī
//
varaṃ triveṇusampannaṃ
kāmagaṃ pāvakārciṣam
maṇihemavicitrāṅgaṃ
babhañja ca mahāratham
pūrṇacandrapratīkāśaṃ
chattraṃ ca vyajanaiḥ saha
//
sa bhagnadhanvā viratho
hatāśvo hatasārathiḥ
aṅkenādāya vaidehīṃ
papāta bhuvi rāvaṇaḥ
//
dṛṣṭvā nipatitaṃ bhūmau
rāvaṇaṃ bhagnavāhanam
sādhu sādhv iti bhūtāni
gṛdhrarājam apūjayan
//
pariśrāntaṃ tu taṃ dṛṣṭvā
jarayā pakṣiyūthapam
utpapāta punar hṛṣṭo
maithilīṃ gṛhya rāvaṇaḥ
//
taṃ prahṛṣṭaṃ nidhāyāṅke
gacchantaṃ janakātmajām
gṛdhrarājaḥ samutpatya
jaṭāyur idam abravīt
//
vajrasaṃsparśabāṇasya
bhāryāṃ rāmasya rāvaṇa
alpabuddhe harasy enāṃ
vadhāya khalu rakṣasām
//
samitrabandhuḥ sāmātyaḥ
sabalaḥ saparicchadaḥ
viṣapānaṃ pibasy etat
pipāsita ivodakam
//
anubandham ajānantaḥ
karmaṇām avicakṣaṇāḥ
śīghram eva vinaśyanti
yathā tvaṃ vinaśiṣyasi
//
baddhas tvaṃ kālapāśena
kva gatas tasya mokṣyase
vadhāya baḍiśaṃ gṛhya
sāmiṣaṃ jalajo yathā
//
na hi jātu durādharṣau
kākutsthau tava rāvaṇa
dharṣaṇaṃ cāśramasyāsya
kṣamiṣyete tu rāghavau
//
yathā tvayā kṛtaṃ karma
bhīruṇā lokagarhitam
taskarācarito mārgo
naiṣa vīraniṣevitaḥ
//
yudhyasva yadi śūro 'si
muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa
śayiṣyase hato bhūmau
yathā bhrātā kharas tathā
//
paretakāle puruṣo
yat karma pratipadyate
vināśāyātmano 'dharmyaṃ
pratipanno 'si karma tat
//
pāpānubandho vai yasya
karmaṇaḥ ko nu tat pumān
kurvīta lokādhipatiḥ
svayambhūr bhagavān api
//
evam uktvā śubhaṃ vākyaṃ
jaṭāyus tasya rakṣasaḥ
nipapāta bhṛśaṃ pṛṣṭhe
daśagrīvasya vīryavān
//
taṃ gṛhītvā nakhais tīkṣṇair
virarāda samantataḥ
adhirūḍho gajāroho
yathā syād duṣṭavāraṇam
//
virarāda nakhair asya
tuṇḍaṃ pṛṣṭhe samarpayan
keśāṃś cotpāṭayāmāsa
nakhapakṣamukhāyudhaḥ
//
sa tathā gṛdhrarājena
kliśyamāno muhur muhuḥ
amarṣasphuritauṣṭhaḥ san
prākampata sa rākṣasaḥ
//
sampariṣvajya vaidehīṃ
vāmenāṅkena rāvaṇaḥ
talenābhijaghānārto
jaṭāyuṃ krodhamūrchitaḥ
//
jaṭāyus tam atikramya
tuṇḍenāsya kharādhipaḥ
vāmabāhūn daśa tadā
vyapāharad ariṃdamaḥ
//
tataḥ kruddho daśagrīvaḥ
sītām utsṛjya vīryavān
muṣṭibhyāṃ caraṇābhyāṃ ca
gṛdhrarājam apothayat
//
tato muhūrtaṃ saṃgrāmo
babhūvātulavīryayoḥ
rākṣasānāṃ ca mukhyasya
pakṣiṇāṃ pravarasya ca
//
tasya vyāyacchamānasya
rāmasyārthe 'tha rāvaṇaḥ
pakṣau pādau ca pārśvau ca
khaḍgam uddhṛtya socchinat
//
sa chinnapakṣaḥ sahasā
rakṣasā raudrakarmaṇā
nipapāta hato gṛdhro
dharaṇyām alpajīvitaḥ
//
taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau
kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam
abhyadhāvata vaidehī
svabandhum iva duḥkhitā
//
taṃ nīlajīmūtanikāśakalpaṃ
supāṇḍuroraskam udāravīryam
dadarśa laṅkādhipatiḥ pṛthivyāṃ
jaṭāyuṣaṃ śāntam ivāgnidāvam
//
tatas tu taṃ pattrarathaṃ mahītale
nipātitaṃ rāvaṇavegamarditam
punaḥ pariṣvajya śaśiprabhānanā
ruroda sītā janakātmajā tadā
//
tam alpajīvitaṃ bhūmau
sphurantaṃ rākṣasādhipaḥ
dadarśa gṛdhraṃ patitaṃ
samīpe rāghavāśramāt
//
sā tu tārādhipamukhī
rāvaṇena samīkṣya tam
gṛdhrarājaṃ vinihataṃ
vilalāpa suduḥkhitā
//
nimittaṃ lakṣaṇajñānaṃ
śakunisvaradarśanam
avaśyaṃ sukhaduḥkheṣu
narāṇāṃ pratidṛśyate
//
na nūnaṃ rāma jānāsi
mahad vyasanam ātmanaḥ
dhāvanti nūnaṃ kākutstha
madarthaṃ mṛgapakṣiṇaḥ
//
trāhi mām adya kākutstha
lakṣmaṇeti varāṅganā
susaṃtrastā samākrandac
chṛṇvatāṃ tu yathāntike
//
tāṃ kliṣṭamālyābharaṇāṃ
vilapantīm anāthavat
abhyadhāvata vaidehīṃ
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
//
tāṃ latām iva veṣṭantīm
āliṅgantīṃ mahādrumān
muñca muñceti bahuśaḥ
pravadan rākṣasādhipaḥ
//
krośantīṃ rāma rāmeti
rāmeṇa rahitāṃ vane
jīvitāntāya keśeṣu
jagrāhāntakasaṃnibhaḥ
//
pradharṣitāyāṃ vaidehyāṃ
babhūva sacarācaram
jagat sarvam amaryādaṃ
tamasāndhena saṃvṛtam
//
dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ
dīnāṃ divyena cakṣuṣā
kṛtaṃ kāryam iti śrīmān
vyājahāra pitāmahaḥ
//
prahṛṣṭā vyathitāś cāsan
sarve te paramarṣayaḥ
dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ
daṇḍakāraṇyavāsinaḥ
//
sa tu tāṃ rāma rāmeti
rudantīṃ lakṣmaṇeti ca
jagāmākāśam ādāya
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
//
taptābharaṇasarvāṅgī
pītakauśeyavāsanī
rarāja rājaputrī tu
vidyut saudāmanī yathā
//
uddhūtena ca vastreṇa
tasyāḥ pītena rāvaṇaḥ
adhikaṃ paribabhrāja
girir dīpta ivāgninā
//
tasyāḥ paramakalyāṇyās
tāmrāṇi surabhīṇi ca
padmapattrāṇi vaidehyā
abhyakīryanta rāvaṇam
//
tasyāḥ kauśeyam uddhūtam
ākāśe kanakaprabham
babhau cādityarāgeṇa
tāmram abhram ivātape
//
tasyās tad vimalaṃ vaktram
ākāśe rāvaṇāṅkagam
na rarāja vinā rāmaṃ
vinālam iva paṅkajam
//
babhūva jaladaṃ nīlaṃ
bhittvā candra ivoditaḥ
sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ
padmagarbhābham avraṇam
śuklaiḥ suvimalair dantaiḥ
prabhāvadbhir alaṃkṛtam
//
ruditaṃ vyapamṛṣṭāsraṃ
candravat priyadarśanam
sunāsaṃ cārutāmrauṣṭham
ākāśe hāṭakaprabham
//
rākṣasendrasamādhūtaṃ
tasyās tad vacanaṃ śubham
śuśubhe na vinā rāmaṃ
divā candra ivoditaḥ
//
sā hemavarṇā nīlāṅgaṃ
maithilī rākṣasādhipam
śuśubhe kāñcanī kāñcī
nīlaṃ maṇim ivāśritā
//
sā padmagaurī hemābhā
rāvaṇaṃ janakātmajā
vidyudghanam ivāviśya
śuśubhe taptabhūṣaṇā
//
tasyā bhūṣaṇaghoṣeṇa
vaidehyā rākṣasādhipaḥ
babhūva vimalo nīlaḥ
saghoṣa iva toyadaḥ
//
uttamāṅgacyutā tasyāḥ
puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ
sītāyā hriyamāṇāyāḥ
papāta dharaṇītale
//
sā tu rāvaṇavegena
puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ
samādhūtā daśagrīvaṃ
punar evābhyavartata
//
abhyavartata puṣpāṇāṃ
dhārā vaiśravaṇānujam
nakṣatramālāvimalā
meruṃ nagam ivottamam
//
caraṇān nūpuraṃ bhraṣṭaṃ
vaidehyā ratnabhūṣitam
vidyunmaṇḍalasaṃkāśaṃ
papāta madhurasvanam
//
tarupravālaraktā sā
nīlāṅgaṃ rākṣaseśvaram
prāśobhayata vaidehī
gajaṃ kaṣyeva kāñcanī
//
tāṃ maholkām ivākāśe
dīpyamānāṃ svatejasā
jahārākāśam āviśya
sītāṃ vaiśravaṇānujaḥ
//
tasyās tāny agnivarṇāni
bhūṣaṇāni mahītale
saghoṣāṇy avakīryanta
kṣīṇās tārā ivāmbarāt
//
tasyāḥ stanāntarād bhraṣṭo
hāras tārādhipadyutiḥ
vaidehyā nipatan bhāti
gaṅgeva gaganāc cyutā
//
utpātavātābhihatā
nānādvijagaṇāyutāḥ
mā bhair iti vidhūtāgrā
vyājahrur iva pādapāḥ
//
nalinyo dhvastakamalās
trastamīnajale carāḥ
sakhīm iva gatotsāhāṃ
śocantīva sma maithilīm
//
samantād abhisaṃpatya
siṃhavyāghramṛgadvijāḥ
anvadhāvaṃs tadā roṣāt
sītāchāyānugāminaḥ
//
jalaprapātāsramukhāḥ
śṛṅgair ucchritabāhavaḥ
sītāyāṃ hriyamāṇāyāṃ
vikrośantīva parvatāḥ
//
hriyamāṇāṃ tu vaidehīṃ
dṛṣṭvā dīno divākaraḥ
pravidhvastaprabhaḥ śrīmān
āsīt pāṇḍuramaṇḍalaḥ
//
nāsti dharmaḥ kutaḥ satyaṃ
nārjavaṃ nānṛśaṃsatā
yatra rāmasya vaidehīṃ
bhāryāṃ harati rāvaṇaḥ
//
iti sarvāṇi bhūtāni
gaṇaśaḥ paryadevayan
vitrastakā dīnamukhā
rurudur mṛgapotakāḥ
//
udvīkṣyodvīkṣya nayanair
āsrapātāvilekṣaṇāḥ
supravepitagātrāś ca
babhūvur vanadevatāḥ
//
vikrośantīṃ dṛḍhaṃ sītāṃ
dṛṣṭvā duḥkhaṃ tathā gatām
tāṃ tu lakṣmaṇa rāmeti
krośantīṃ madhurasvarām
//
avekṣamāṇāṃ bahuśo
vaidehīṃ dharaṇītalam
sa tām ākulakeśāntāṃ
vipramṛṣṭaviśeṣakām
jahārātmavināśāya
daśagrīvo manasvinīm
//
tatas tu sā cārudatī śucismitā
vinākṛtā bandhujanena maithilī
apaśyatī rāghavalakṣmaṇāv ubhau
vivarṇavaktrā bhayabhārapīḍitā
//
kham utpatantaṃ taṃ dṛṣṭvā
maithilī janakātmajā
duḥkhitā paramodvignā
bhaye mahati vartinī
//
roṣarodanatāmrākṣī
bhīmākṣaṃ rākṣasādhipam
rudatī karuṇaṃ sītā
hriyamāṇedam abravīt
//
na vyapatrapase nīca
karmaṇānena rāvaṇa
jñātvā virahitāṃ yo māṃ
corayitvā palāyase
//
tvayaiva nūnaṃ duṣṭātman
bhīruṇā hartum icchatā
mamāpavāhito bhartā
mṛgarūpeṇa māyayā
yo hi mām udyatas trātuṃ
so 'py ayaṃ vinipātitaḥ
//
paramaṃ khalu te vīryaṃ
dṛśyate rākṣasādhama
viśrāvya nāmadheyaṃ hi
yuddhe nāsti jitā tvayā
//
īdṛśaṃ garhitaṃ karma
kathaṃ kṛtvā na lajjase
striyāś ca haraṇaṃ nīca
rahite ca parasya ca
//
kathayiṣyanti lokeṣu
puruṣāḥ karma kutsitam
sunṛśaṃsam adharmiṣṭhaṃ
tava śauṇḍīryamāninaḥ
//
dhik te śauryaṃ ca sattvaṃ ca
yat tvayā kathitaṃ tadā
kulākrośakaraṃ loke
dhik te cāritram īdṛśam
//
kiṃ śakyaṃ kartum evaṃ hi
yaj javenaiva dhāvasi
muhūrtam api tiṣṭhasva
na jīvan pratiyāsyasi
//
na hi cakṣuḥpathaṃ prāpya
tayoḥ pārthivaputrayoḥ
sasainyo 'pi samarthas tvaṃ
muhūrtam api jīvitum
//
na tvaṃ tayoḥ śarasparśaṃ
soḍhuṃ śaktaḥ kathaṃcana
vane prajvalitasyeva
sparśam agner vihaṃgamaḥ
//
sādhu kṛtvātmanaḥ pathyaṃ
sādhu māṃ muñca rāvaṇa
matpradharṣaṇaruṣṭo hi
bhrātrā saha patir mama
vidhāsyati vināśāya
tvaṃ māṃ yadi na muñcasi
//
yena tvaṃ vyavasāyena
balān māṃ hartum icchasi
vyavasāyaḥ sa te nīca
bhaviṣyati nirarthakaḥ
//
na hy ahaṃ tam apaśyantī
bhartāraṃ vibudhopamam
utsahe śatruvaśagā
prāṇān dhārayituṃ ciram
//
na nūnaṃ cātmanaḥ śreyaḥ
pathyaṃ vā samavekṣase
mṛtyukāle yathā martyo
viparītāni sevate
//
mumūrṣūṇāṃ hi sarveṣāṃ
yat pathyaṃ tan na rocate
paśyāmīva hi kaṇṭhe tvāṃ
kālapāśāvapāśitam
//
yathā cāsmin bhayasthāne
na bibheṣi daśānana
vyaktaṃ hiraṇmayān hi tvaṃ
saṃpaśyasi mahīruhān
//
nadīṃ vaitaraṇīṃ ghorāṃ
rudhiraughanivāhinīm
khaḍgapattravanaṃ caiva
bhīmaṃ paśyasi rāvaṇa
//
taptakāñcanapuṣpāṃ ca
vaiḍūryapravaracchadām
drakṣyase śālmalīṃ tīkṣṇām
āyasaiḥ kaṇṭakaiś citām
//
na hi tvam īdṛśaṃ kṛtvā
tasyālīkaṃ mahātmanaḥ
dharituṃ śakṣyasi ciraṃ
viṣaṃ pītveva nirghṛṇaḥ
//
baddhas tvaṃ kālapāśena
durnivāreṇa rāvaṇa
kva gato lapsyase śarma
bhartur mama mahātmanaḥ
//
nimeṣāntaramātreṇa
vinā bhrātaram āhave
rākṣasā nihatā yena
sahasrāṇi caturdaśa
//
sa kathaṃ rāghavo vīraḥ
sarvāstrakuśalo balī
na tvāṃ hanyāc charais tīkṣṇair
iṣṭabhāryāpahāriṇam
//
etac cānyac ca paruṣaṃ
vaidehī rāvaṇāṅkagā
bhayaśokasamāviṣṭā
karuṇaṃ vilalāpa ha
//
tathā bhṛśārtāṃ bahu caiva bhāṣiṇīṃ
vilalāpa pūrvaṃ karuṇaṃ ca bhāminīm
jahāra pāpas taruṇīṃ viveṣṭatīṃ
nṛpātmajām āgatagātravepathum
//
hriyamāṇā tu vaidehī
kaṃcin nātham apaśyatī
dadarśa giriśṛṅgasthān
pañcavānarapuṃgavān
//
teṣāṃ madhye viśālākṣī
kauśeyaṃ kanakaprabham
uttarīyaṃ varārohā
śubhāny ābharaṇāni ca
mumoca yadi rāmāya
śaṃseyur iti maithilī
//
vastram utsṛjya tanmadhye
vinikṣiptaṃ sabhūṣaṇam
sambhramāt tu daśagrīvas
tat karma na ca buddhavān
//
piṅgākṣās tāṃ viśālākṣīṃ
netrair animiṣair iva
vikrośantīṃ tadā sītāṃ
dadṛśur vānararṣabhāḥ
//
sa ca pampām atikramya
laṅkām abhimukhaḥ purīm
jagāma rudatīṃ gṛhya
maithilīṃ rākṣaseśvaraḥ
//
tāṃ jahāra susaṃhṛṣṭo
rāvaṇo mṛtyum ātmanaḥ
utsaṅgenaiva bhujagīṃ
tīkṣṇadaṃṣṭrāṃ mahāviṣām
//
vanāni saritaḥ śailān
sarāṃsi ca vihāyasā
sa kṣipraṃ samatīyāya
śaraś cāpād iva cyutaḥ
//
timinakraniketaṃ tu
varuṇālayam akṣayam
saritāṃ śaraṇaṃ gatvā
samatīyāya sāgaram
//
sambhramāt parivṛttormī
ruddhamīnamahoragaḥ
vaidehyāṃ hriyamāṇāyāṃ
babhūva varuṇālayaḥ
//
antarikṣagatā vācaḥ
sasṛjuś cāraṇās tadā
etadanto daśagrīva
iti siddhās tadābruvan
//
sa tu sītāṃ viveṣṭantīm
aṅkenādāya rāvaṇaḥ
praviveśa purīṃ laṅkāṃ
rūpiṇīṃ mṛtyum ātmanaḥ
//
so 'bhigamya purīṃ laṅkāṃ
suvibhaktamahāpathām
saṃrūḍhakakṣyābahulaṃ
svam antaḥpuram āviśat
//
tatra tām asitāpāṅgīṃ
śokamohaparāyaṇām
nidadhe rāvaṇaḥ sītāṃ
mayo māyām ivāsurīm
//
abravīc ca daśagrīvaḥ
piśācīr ghoradarśanāḥ
yathā naināṃ pumān strī vā
sītāṃ paśyaty asaṃmataḥ
//
muktāmaṇisuvarṇāni
vastrāṇy ābharaṇāni ca
yad yad icchet tad evāsyā
deyaṃ macchandato yathā
//
yā ca vakṣyati vaidehīṃ
vacanaṃ kiṃcid apriyam
ajñānād yadi vā jñānān
na tasyā jīvitaṃ priyam
//
tathoktvā rākṣasīs tās tu
rākṣasendraḥ pratāpavān
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt
kiṃ kṛtyam iti cintayan
dadarśāṣṭau mahāvīryān
rākṣasān piśitāśanān
//
sa tān dṛṣṭvā mahāvīryo
varadānena mohitaḥ
uvācaitān idaṃ vākyaṃ
praśasya balavīryataḥ
//
nānāpraharaṇāḥ kṣipram
ito gacchata satvarāḥ
janasthānaṃ hatasthānaṃ
bhūtapūrvaṃ kharālayam
//
tatroṣyatāṃ janasthāne
śūnye nihatarākṣase
pauruṣaṃ balam āśritya
trāsam utsṛjya dūrataḥ
//
balaṃ hi sumahad yan me
janasthāne niveśitam
sadūṣaṇakharaṃ yuddhe
hataṃ tad rāmasāyakaiḥ
//
tataḥ krodho mamāpūrvo
dhairyasyopari vardhate
vairaṃ ca sumahajjātaṃ
rāmaṃ prati sudāruṇam
//
niryātayitum icchāmi
tac ca vairam ahaṃ ripoḥ
na hi lapsyāmy ahaṃ nidrām
ahatvā saṃyuge ripum
//
taṃ tv idānīm ahaṃ hatvā
kharadūṣaṇaghātinam
rāmaṃ śarmopalapsyāmi
dhanaṃ labdhveva nirdhanaḥ
//
janasthāne vasadbhis tu
bhavadbhī rāmam āśritā
pravṛttir upanetavyā
kiṃ karotīti tattvataḥ
//
apramādāc ca gantavyaṃ
sarvair eva niśācaraiḥ
kartavyaś ca sadā yatno
rāghavasya vadhaṃ prati
//
yuṣmākaṃ hi balajño 'haṃ
bahuśo raṇamūrdhani
ataś cāsmiñ janasthāne
mayā yūyaṃ niyojitāḥ
//
tataḥ priyaṃ vākyam upetya rākṣasā
mahārtham aṣṭāv abhivādya rāvaṇam
vihāya laṅkāṃ sahitāḥ pratasthire
yato janasthānam alakṣyadarśanāḥ
//
tatas tu sītām upalabhya rāvaṇaḥ
susamprahṛṣṭaḥ parigṛhya maithilīm
prasajya rāmeṇa ca vairam uttamaṃ
babhūva mohān muditaḥ sa rākṣasaḥ
//
saṃdiśya rākṣasān ghorān
rāvaṇo 'ṣṭau mahābalān
ātmānaṃ buddhivaiklavyāt
kṛtakṛtyam amanyata
//
sa cintayāno vaidehīṃ
kāmabāṇasamarpitaḥ
praviveśa gṛhaṃ ramyaṃ
sītāṃ draṣṭum abhitvaran
//
sa praviśya tu tadveśma
rāvaṇo rākṣasādhipaḥ
apaśyad rākṣasīmadhye
sītāṃ śokaparāyaṇām
//
aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ
śokabhārāvapīḍitām
vāyuvegair ivākrāntāṃ
majjantīṃ nāvam arṇave
//
mṛgayūthaparibhraṣṭāṃ
mṛgīṃ śvabhir ivāvṛtām
adhomukhamukhīṃ dīnām
abhyetya ca niśācaraḥ
//
tāṃ tu śokavaśāṃ dīnām
avaśāṃ rākṣasādhipaḥ
sa balād darśayāmāsa
gṛhaṃ devagṛhopamam
//
harmyaprāsādasambādhaṃ
strīsahasraniṣevitam
nānāpakṣigaṇair juṣṭaṃ
nānāratnasamanvitam
//
kāñcanais tāpanīyaiś ca
sphāṭikai rājatais tathā
vajravaiḍūryacitraiś ca
stambhair dṛṣṭimanoharaiḥ
//
divyadundubhinirhrādaṃ
taptakāñcanatoraṇam
sopānaṃ kāñcanaṃ citram
āruroha tayā saha
//
dāntakā rājatāś caiva
gavākṣāḥ priyadarśanāḥ
hemajālāvṛtāś cāsaṃs
tatra prāsādapaṅktayaḥ
//
sudhāmaṇivicitrāṇi
bhūmibhāgāni sarvaśaḥ
daśagrīvaḥ svabhavane
prādarśayata maithilīm
//
dīrghikāḥ puṣkariṇyaś ca
nānāpuṣpasamāvṛtāḥ
rāvaṇo darśayāmāsa
sītāṃ śokaparāyaṇām
//
darśayitvā tu vaidehīṃ
kṛtsnaṃ tad bhavanottamam
uvāca vākyaṃ pāpātmā
rāvaṇo janakātmajām
//
daśarākṣasakoṭyaś ca
dvāviṃśatir athāparāḥ
varjayitvā jarāvṛddhān
bālāṃś ca rajanīcarān
//
teṣāṃ prabhur ahaṃ sīte
sarveṣāṃ bhīmakarmaṇām
sahasram ekam ekasya
mama kāryapuraḥsaram
//
yad idaṃ rājyatantraṃ me
tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
jīvitaṃ ca viśālākṣi
tvaṃ me prāṇair garīyasī
//
bahūnāṃ strīsahasrāṇāṃ
mama yo 'sau parigrahaḥ
tāsāṃ tvam īśvarī sīte
mama bhāryā bhava priye
//
sādhu kiṃ te 'nyayā buddhyā
rocayasva vaco mama
bhajasva mābhitaptasya
prasādaṃ kartum arhasi
//
parikṣiptā samudreṇa
laṅkeyaṃ śatayojanā
neyaṃ dharṣayituṃ śakyā
sendrair api surāsuraiḥ
//
na deveṣu na yakṣeṣu
na gandharveṣu narṣiṣu
ahaṃ paśyāmi lokeṣu
yo me vīryasamo bhavet
//
rājyabhraṣṭena dīnena
tāpasena gatāyuṣā
kiṃ kariṣyasi rāmeṇa
mānuṣeṇālpatejasā
//
bhajasva sīte mām eva
bhartāhaṃ sadṛśas tava
yauvanaṃ hy adhruvaṃ bhīru
ramasveha mayā saha
//
darśane mā kṛthā buddhiṃ
rāghavasya varānane
kāsya śaktir ihāgantum
api sīte manorathaiḥ
//
na śakyo vāyur ākāśe
pāśair baddhaṃ mahājavaḥ
dīpyamānasya vāpy agner
grahītuṃ vimalāṃ śikhām
//
trayāṇām api lokānāṃ
na taṃ paśyāmi śobhane
vikrameṇa nayed yas tvāṃ
madbāhuparipālitām
//
laṅkāyāṃ sumahad rājyam
idaṃ tvam anupālaya
abhiṣekodakaklinnā
tuṣṭā ca ramayasva mām
//
duṣkṛtaṃ yat purā karma
vanavāsena tad gatam
yaś ca te sukṛto dharmas
tasyeha phalam āpnuhi
//
iha sarvāṇi mālyāni
divyagandhāni maithili
bhūṣaṇāni ca mukhyāni
tāni seva mayā saha
//
puṣpakaṃ nāma suśroṇi
bhrātur vaiśravaṇasya me
vimānaṃ ramaṇīyaṃ ca
tad vimānaṃ manojavam
//
tatra sīte mayā sārdhaṃ
viharasva yathāsukham
vadanaṃ padmasaṃkāśaṃ
vimalaṃ cārudarśanam
//
śokārtaṃ tu varārohe
na bhrājati varānane
alaṃ vrīḍena vaidehi
dharmalopakṛtena te
//
ārṣo 'yaṃ daivanisyando
yas tvām abhigamiṣyati
etau pādau mayā snigdhau
śirobhiḥ paripīḍitau
//
prasādaṃ kuru me kṣipraṃ
vaśyo dāso 'ham asmi te
nemāḥ śūnyā mayā vācaḥ
śuṣyamāṇena bhāṣitāḥ
//
na cāpi rāvaṇaḥ kāṃcin
mūrdhnā strīṃ praṇameta ha
evam uktvā daśagrīvo
maithilīṃ janakātmajām
//
kṛtāntavaśam āpanno
mameyam iti manyate
sā tathoktā tu vaidehī
nirbhayā śokakarṣitā
tṛṇam antarataḥ kṛtvā
rāvaṇaṃ pratyabhāṣata
//
rājā daśaratho nāma
dharmasetur ivācalaḥ
satyasaṃdhaḥ parijñāto
yasya putraḥ sa rāghavaḥ
//
rāmo nāma sa dharmātmā
triṣu lokeṣu viśrutaḥ
dīrghabāhur viśālākṣo
daivataṃ sa patir mama
//
ikṣvākūṇāṃ kule jātaḥ
siṃhaskandho mahādyutiḥ
lakṣmaṇena saha bhrātrā
yas te prāṇān hariṣyati
//
pratyakṣaṃ yady ahaṃ tasya
tvayā syāṃ dharṣitā balāt
śayitā tvaṃ hataḥ saṃkhye
janasthāne yathā kharaḥ
//
ya ete rākṣasāḥ proktā
ghorarūpā mahābalāḥ
rāghave nirviṣāḥ sarve
suparṇe pannagā yathā
//
tasya jyāvipramuktās te
śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ
śarīraṃ vidhamiṣyanti
gaṅgākūlam ivormayaḥ
//
asurair vā surair vā tvaṃ
yady avadho 'si rāvaṇa
utpādya sumahad vairaṃ
jīvaṃs tasya na mokṣyase
//
sa te jīvitaśeṣasya
rāghavo 'ntakaro balī
paśor yūpagatasyeva
jīvitaṃ tava durlabham
//
yadi paśyet sa rāmas tvāṃ
roṣadīptena cakṣuṣā
rakṣas tvam adya nirdagdho
gaccheḥ sadyaḥ parābhavam
//
yaś candraṃ nabhaso bhūmau
pātayen nāśayeta vā
sāgaraṃ śoṣayed vāpi
sa sītāṃ mocayed iha
//
gatāyus tvaṃ gataśrīko
gatasattvo gatendriyaḥ
laṅkā vaidhavyasaṃyuktā
tvatkṛtena bhaviṣyati
//
na te pāpam idaṃ karma
sukhodarkaṃ bhaviṣyati
yāhaṃ nītā vinā bhāvaṃ
patipārśvāt tvayā vanāt
//
sa hi daivatasaṃyukto
mama bhartā mahādyutiḥ
nirbhayo vīryam āśritya
śūnye vasati daṇḍake
//
sa te darpaṃ balaṃ vīryam
utsekaṃ ca tathāvidham
apaneṣyati gātrebhyaḥ
śaravarṣeṇa saṃyuge
//
yadā vināśo bhūtānāṃ
dṛśyate kālacoditaḥ
tadā kārye pramādyanti
narāḥ kālavaśaṃ gatāḥ
//
māṃ pradhṛṣya sa te kālaḥ
prāpto 'yaṃ rākṣasādhama
ātmano rākṣasānāṃ ca
vadhāyāntaḥpurasya ca
//
na śakyā yajñamadhyasthā
vediḥ srugbhāṇḍamaṇḍitā
dvijātimantrasaṃpūtā
caṇḍālenāvamarditum
//
idaṃ śarīraṃ niḥsaṃjñaṃ
bandha vā ghātayasva vā
nedaṃ śarīraṃ rakṣyaṃ me
jīvitaṃ vāpi rākṣasa
na hi śakṣyāmy upakrośaṃ
pṛthivyāṃ dātum ātmanaḥ
//
evam uktvā tu vaidehī
krodhāt suparuṣaṃ vacaḥ
rāvaṇaṃ maithilī tatra
punar novāca kiṃcana
//
sītāyā vacanaṃ śrutvā
paruṣaṃ romaharṣaṇam
pratyuvāca tataḥ sītāṃ
bhayasaṃdarśanaṃ vacaḥ
//
śṛṇu maithili madvākyaṃ
māsān dvādaśa bhāmini
kālenānena nābhyeṣi
yadi māṃ cāruhāsini
tatas tvāṃ prātarāśārthaṃ
sūdāś chetsyanti leśaśaḥ
//
ity uktvā paruṣaṃ vākyaṃ
rāvaṇaḥ śatrurāvaṇaḥ
rākṣasīś ca tataḥ kruddha
idaṃ vacanam abravīt
//
śīghram evaṃ hi rākṣasyo
vikṛtā ghoradarśanāḥ
darpam asyā vineṣyadhvaṃ
māṃsaśoṇitabhojanāḥ
//
vacanād eva tās tasya
vikṛtā ghoradarśanāḥ
kṛtaprāñjalayo bhūtvā
maithilīṃ paryavārayan
//
sa tāḥ provāca rājā tu
rāvaṇo ghoradarśanaḥ
pracālya caraṇotkarṣair
dārayann iva medinīm
//
aśokavanikāmadhye
maithilī nīyatām iti
tatreyaṃ rakṣyatāṃ gūḍham
yuṣmābhiḥ parivāritā
//
tatraināṃ tarjanair ghoraiḥ
punaḥ sāntvaiś ca maithilīm
ānayadhvaṃ vaśaṃ sarvā
vanyāṃ gajavadhūm iva
//
iti pratisamādiṣṭā
rākṣasyo rāvaṇena tāḥ
aśokavanikāṃ jagmur
maithilīṃ parigṛhya tām
//
sarvakāmaphalair vṛkṣair
nānāpuṣpaphalair vṛtām
sarvakālamadaiś cāpi
dvijaiḥ samupasevitām
//
sā tu śokaparītāṅgī
maithilī janakātmajā
rākṣasīvaśam āpannā
vyāghrīṇāṃ hariṇī yathā
//
na vindate tatra tu śarma maithilī
virūpanetrābhir atīva tarjitā
patiṃ smarantī dayitaṃ ca devaraṃ
vicetanābhūd bhayaśokapīḍitā
//
rākṣasaṃ mṛgarūpeṇa
carantaṃ kāmarūpiṇam
nihatya rāmo mārīcaṃ
tūrṇaṃ pathi nyavartata
//
tasya saṃtvaramāṇasya
draṣṭukāmasya maithilīm
krūrasvaro 'tha gomāyur
vinanādāsya pṛṣṭhataḥ
//
sa tasya svaram ājñāya
dāruṇaṃ romaharṣaṇam
cintayāmāsa gomāyoḥ
svareṇa pariśaṅkitaḥ
//
aśubhaṃ bata manye 'haṃ
gomāyur vāśyate yathā
svasti syād api vaidehyā
rākṣasair bhakṣaṇaṃ vinā
//
mārīcena tu vijñāya
svaram ālakṣya māmakam
vikruṣṭaṃ mṛgarūpeṇa
lakṣmaṇaḥ śṛṇuyād yadi
//
sa saumitriḥ svaraṃ śrutvā
tāṃ ca hitvātha maithilīm
tayaiva prahitaḥ kṣipraṃ
matsakāśam ihaiṣyati
//
rākṣasaiḥ sahitair nūnaṃ
sītāyā īpsito vadhaḥ
kāñcanaś ca mṛgo bhūtvā
vyapanīyāśramāt tu mām
//
dūraṃ nītvā tu mārīco
rākṣaso 'bhūc charāhataḥ
hā lakṣmaṇa hato 'smīti
yad vākyaṃ vyājahāra ha
//
api svasti bhaved dvābhyāṃ
rahitābhyāṃ mayā vane
janasthānanimittaṃ hi
kṛtavairo 'smi rākṣasaiḥ
nimittāni ca ghorāṇi
dṛśyante 'dya bahūni ca
//
ity evaṃ cintayan rāmaḥ
śrutvā gomāyuniḥsvanam
ātmanaś cāpanayanaṃ
mṛgarūpeṇa rakṣasā
ājagāma janasthānaṃ
rāghavaḥ pariśaṅkitaḥ
//
taṃ dīnamānasaṃ dīnam
āsedur mṛgapakṣiṇaḥ
savyaṃ kṛtvā mahātmānaṃ
ghorāṃś ca sasṛjuḥ svarān
//
tāni dṛṣṭvā nimittāni
mahāghorāṇi rāghavaḥ
tato lakṣmaṇam āyāntaṃ
dadarśa vigataprabham
//
tato 'vidūre rāmeṇa
samīyāya sa lakṣmaṇaḥ
viṣaṇṇaḥ sa viṣaṇṇena
duḥkhito duḥkhabhāginā
//
saṃjagarhe 'tha taṃ bhrātā
jyeṣṭho lakṣmaṇam āgatam
vihāya sītāṃ vijane
vane rākṣasasevite
//
gṛhītvā ca karaṃ savyaṃ
lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ
uvāca madhurodarkam
idaṃ paruṣam ārtavat
//
aho lakṣmaṇa garhyaṃ te
kṛtaṃ yat tvaṃ vihāya tām
sītām ihāgataḥ saumya
kaccit svasti bhaved iti
//
na me 'sti saṃśayo vīra
sarvathā janakātmajā
vinaṣṭā bhakṣitā vāpi
rākṣasair vanacāribhiḥ
//
aśubhāny eva bhūyiṣṭhaṃ
yathā prādurbhavanti me
api lakṣmaṇa sītāyāḥ
sāmagryaṃ prāpnuyāvahe
//
idaṃ hi rakṣo mṛgasaṃnikāśaṃ
pralobhya māṃ dūram anuprayātam
hataṃ kathaṃcin mahatā śrameṇa
sa rākṣaso 'bhūn mriyamāṇa eva
//
manaś ca me dīnam ihāprahṛṣṭaṃ
cakṣuś ca savyaṃ kurute vikāram
asaṃśayaṃ lakṣmaṇa nāsti sītā
hṛtā mṛtā vā pathi vartate vā
//
sa dṛṣṭvā lakṣmaṇaṃ dīnaṃ
śūnye daśarathātmajaḥ
paryapṛcchata dharmātmā
vaidehīm āgataṃ vinā
//
prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ
yā mām anujagāma ha
kva sā lakṣmaṇa vaidehī
yāṃ hitvā tvam ihāgataḥ
//
rājyabhraṣṭasya dīnasya
daṇḍakān paridhāvataḥ
kva sā duḥkhasahāyā me
vaidehī tanumadhyamā
//
yāṃ vinā notsahe vīra
muhūrtam api jīvitum
kva sā prāṇasahāyā me
sītā surasutopamā
//
patitvam amarāṇāṃ vā
pṛthivyāś cāpi lakṣmaṇa
vinā tāṃ tapanīyābhāṃ
neccheyaṃ janakātmajām
//
kaccij jīvati vaidehī
prāṇaiḥ priyatarā mama
kaccit pravrājanaṃ saumya
na me mithyā bhaviṣyati
//
sītānimittaṃ saumitre
mṛte mayi gate tvayi
kaccit sakāmā sukhitā
kaikeyī sā bhaviṣyati
//
saputrarājyāṃ siddhārthāṃ
mṛtaputrā tapasvinī
upasthāsyati kausalyā
kaccit saumya na kaikayīm
//
yadi jīvati vaidehī
gamiṣyāmy āśramaṃ punaḥ
suvṛttā yadi vṛttā sā
prāṇāṃs tyakṣyāmi lakṣmaṇa
//
yadi mām āśramagataṃ
vaidehī nābhibhāṣate
punaḥ prahasitā sītā
vinaśiṣyāmi lakṣmaṇa
//
brūhi lakṣmaṇa vaidehī
yadi jīvati vā na vā
tvayi pramatte rakṣobhir
bhakṣitā vā tapasvinī
//
sukumārī ca bālā ca
nityaṃ cāduḥkhadarśinī
madviyogena vaidehī
vyaktaṃ śocati durmanāḥ
//
sarvathā rakṣasā tena
jihmena sudurātmanā
vadatā lakṣmaṇety uccais
tavāpi janitaṃ bhayam
//
śrutaś ca śaṅke vaidehyā
sa svaraḥ sadṛśo mama
trastayā preṣitas tvaṃ ca
draṣṭuṃ māṃ śīghram āgataḥ
//
sarvathā tu kṛtaṃ kaṣṭaṃ
sītām utsṛjatā vane
pratikartuṃ nṛśaṃsānāṃ
rakṣasāṃ dattam antaram
//
duḥkhitāḥ kharaghātena
rākṣasāḥ piśitāśanāḥ
taiḥ sītā nihatā ghorair
bhaviṣyati na saṃśayaḥ
//
aho 'smi vyasane magnaḥ
sarvathā ripunāśana
kiṃ tv idānīṃ kariṣyāmi
śaṅke prāptavyam īdṛśam
//
iti sītāṃ varārohāṃ
cintayann eva rāghavaḥ
ājagāma janasthānaṃ
tvarayā sahalakṣmaṇaḥ
//
vigarhamāṇo 'nujam ārtarūpaṃ
kṣudhā śramāc caiva pipāsayā ca
viniḥśvasañ śuṣkamukho viṣaṇṇaḥ
pratiśrayaṃ prāpya samīkṣya śūnyam
//
svam āśramaṃ saṃpravigāhya vīro
vihāradeśān anusṛtya kāṃścit
etat tad ity eva nivāsabhūmau
prahṛṣṭaromā vyathito babhūva
//
athāśramād upāvṛttam
antarā raghunandanaḥ
paripapraccha saumitriṃ
rāmo duḥkhārditaḥ punaḥ
//
tam uvāca kimarthaṃ tvam
āgato 'pāsya maithilīm
yadā sā tava viśvāsād
vane virahitā mayā
//
dṛṣṭvaivābhyāgataṃ tvāṃ me
maithilīṃ tyajya lakṣmaṇa
śaṅkamānaṃ mahat pāpaṃ
yat satyaṃ vyathitaṃ manaḥ
//
sphurate nayanaṃ savyaṃ
bāhuś ca hṛdayaṃ ca me
dṛṣṭvā lakṣmaṇa dūre tvāṃ
sītāvirahitaṃ pathi
//
evam uktas tu saumitrir
lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ
bhūyo duḥkhasamāviṣṭo
duḥkhitaṃ rāmam abravīt
//
na svayaṃ kāmakāreṇa
tāṃ tyaktvāham ihāgataḥ
pracoditas tayaivograis
tvatsakāśam ihāgataḥ
//
āryeṇeva parikruṣṭaṃ
hā sīte lakṣmaṇeti ca
paritrāhīti yad vākyaṃ
maithilyās tac chrutiṃ gatam
//
sā tam ārtasvaraṃ śrutvā
tava snehena maithilī
gaccha gaccheti mām āha
rudantī bhayavihvalā
//
pracodyamānena mayā
gaccheti bahuśas tayā
pratyuktā maithilī vākyam
idaṃ tvatpratyayānvitam
//
na tat paśyāmy ahaṃ rakṣo
yad asya bhayam āvahet
nirvṛtā bhava nāsty etat
kenāpy evam udāhṛtam
//
vigarhitaṃ ca nīcaṃ ca
katham āryo 'bhidhāsyati
trāhīti vacanaṃ sīte
yas trāyet tridaśān api
//
kiṃnimittaṃ tu kenāpi
bhrātur ālambya me svaram
visvaraṃ vyāhṛtaṃ vākyaṃ
lakṣmaṇa trāhi mām iti
na bhavatyā vyathā kāryā
kunārījanasevitā
//
alaṃ vaiklavyam ālambya
svasthā bhava nirutsukā
na cāsti triṣu lokeṣu
pumān yo rāghavaṃ raṇe
jāto vā jāyamāno vā
saṃyuge yaḥ parājayet
//
evam uktā tu vaidehī
parimohitacetanā
uvācāśrūṇi muñcantī
dāruṇaṃ mām idaṃ vacaḥ
//
bhāvo mayi tavātyarthaṃ
pāpa eva niveśitaḥ
vinaṣṭe bhrātari prāpte
na ca tvaṃ mām avāpsyasi
//
saṃketād bharatena tvaṃ
rāmaṃ samanugacchasi
krośantaṃ hi yathātyarthaṃ
nainam abhyavapadyase
//
ripuḥ pracchannacārī tvaṃ
madartham anugacchasi
rāghavasyāntaraprepsus
tathainaṃ nābhipadyase
//
evam ukto hi vaidehyā
saṃrabdho raktalocanaḥ
krodhāt prasphuramāṇauṣṭha
āśramād abhinirgataḥ
//
evaṃ bruvāṇaṃ saumitriṃ
rāmaḥ saṃtāpamohitaḥ
abravīd duṣkṛtaṃ saumya
tāṃ vinā yat tvam āgataḥ
//
jānann api samarthaṃ māṃ
rakṣasāṃ vinivāraṇe
anena krodhavākyena
maithilyā niḥsṛto bhavān
//
na hi te parituṣyāmi
tyaktvā yad yāsi maithilīm
kruddhāyāḥ paruṣaṃ śrutvā
striyā yat tvam ihāgataḥ
//
sarvathā tv apanītaṃ te
sītayā yat pracoditaḥ
krodhasya vaśam āgamya
nākaroḥ śāsanaṃ mama
//
asau hi rākṣasaḥ śete
śareṇābhihato mayā
mṛgarūpeṇa yenāham
āśramād apavāhitaḥ
//
vikṛṣya cāpaṃ paridhāya sāyakaṃ
salīlabāṇena ca tāḍito mayā
mārgīṃ tanuṃ tyajya ca viklavasvaro
babhūva keyūradharaḥ sa rākṣasaḥ
//
śarāhatenaiva tadārtayā girā
svaraṃ mamālambya sudūrasaṃśravam
udāhṛtaṃ tad vacanaṃ sudāruṇaṃ
tvam āgato yena vihāya maithilīm
//
bhṛśam āvrajamānasya
tasyādhovāmalocanam
prāsphurac cāskhalad rāmo
vepathuś cāsya jāyate
//
upālakṣya nimittāni
so 'śubhāni muhur muhuḥ
api kṣemaṃ tu sītāyā
iti vai vyājahāra ha
//
tvaramāṇo jagāmātha
sītādarśanalālasaḥ
śūnyam āvasathaṃ dṛṣṭvā
babhūvodvignamānasaḥ
//
udbhramann iva vegena
vikṣipan raghunandanaḥ
tatra tatroṭajasthānam
abhivīkṣya samantataḥ
//
dadarśa parṇaśālāṃ ca
rahitāṃ sītayā tadā
śriyā virahitāṃ dhvastāṃ
hemante padminīm iva
//
rudantam iva vṛkṣaiś ca
mlānapuṣpamṛgadvijam
śriyā vihīnaṃ vidhvastaṃ
saṃtyaktavanadaivatam
//
viprakīrṇājinakuśaṃ
vipraviddhabṛsīkaṭam
dṛṣṭvā śūnyoṭajasthānaṃ
vilalāpa punaḥ punaḥ
//
hṛtā mṛtā vā naṣṭā vā
bhakṣitā vā bhaviṣyati
nilīnāpy atha vā bhīrur
atha vā vanam āśritā
//
gatā vicetuṃ puṣpāṇi
phalāny api ca vā punaḥ
atha vā padminīṃ yātā
jalārthaṃ vā nadīṃ gatā
//
yatnān mṛgayamāṇas tu
nāsasāda vane priyām
śokaraktekṣaṇaḥ śokād
unmatta iva lakṣyate
//
vṛkṣād vṛkṣaṃ pradhāvan sa
girīṃś cāpi nadīn nadīm
babhūva vilapan rāmaḥ
śokapaṅkārṇavaplutaḥ
//
asti kaccit tvayā dṛṣṭā
sā kadambapriyā priyā
kadamba yadi jānīṣe
śaṃsa sītāṃ śubhānanām
//
snigdhapallavasaṃkāśāṃ
pītakauśeyavāsinīm
śaṃsasva yadi vā dṛṣṭā
bilva bilvopamastanī
//
atha vārjuna śaṃsa tvaṃ
priyāṃ tām arjunapriyām
janakasya sutā bhīrur
yadi jīvati vā na vā
//
kakubhaḥ kakubhoruṃ tāṃ
vyaktaṃ jānāti maithilīm
latāpallavapuṣpāḍhyo
bhāti hy eṣa vanaspatiḥ
//
bhramarair upagītaś ca
yathā drumavaro hy ayam
eṣa vyaktaṃ vijānāti
tilakas tilakapriyām
//
aśoka śokāpanuda
śokopahatacetasam
tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ
priyāsaṃdarśanena mām
//
yadi tāla tvayā dṛṣṭā
pakvatālaphalastanī
kathayasva varārohāṃ
kāruṇyaṃ yadi te mayi
//
yadi dṛṣṭā tvayā sītā
jambu jāmbūnadaprabhā
priyāṃ yadi vijānīṣe
niḥśaṅkaṃ kathayasva me
//
atha vā mṛgaśāvākṣīṃ
mṛga jānāsi maithilīm
mṛgaviprekṣaṇī kāntā
mṛgībhiḥ sahitā bhavet
//
gaja sā gajanāsorur
yadi dṛṣṭā tvayā bhavet
tāṃ manye viditāṃ tubhyam
ākhyāhi varavāraṇa
//
śārdūla yadi sā dṛṣṭā
priyā candranibhānanā
maithilī mama viśrabdhaḥ
kathayasva na te bhayam
//
kiṃ dhāvasi priye nūnaṃ
dṛṣṭāsi kamalekṣaṇe
vṛkṣeṇācchādya cātmānaṃ
kiṃ māṃ na pratibhāṣase
//
tiṣṭha tiṣṭha varārohe
na te 'sti karuṇā mayi
nātyarthaṃ hāsyaśīlāsi
kimarthaṃ mām upekṣase
//
pītakauśeyakenāsi
sūcitā varavarṇini
dhāvanty api mayā dṛṣṭā
tiṣṭha yady asti sauhṛdam
//
naiva sā nūnam atha vā
hiṃsitā cāruhāsinī
kṛcchraṃ prāptaṃ hi māṃ nūnaṃ
yathopekṣitum arhati
//
vyaktaṃ sā bhakṣitā bālā
rākṣasaiḥ piśitāśanaiḥ
vibhajyāṅgāni sarvāṇi
mayā virahitā priyā
//
nūnaṃ tac chubhadantauṣṭhaṃ
mukhaṃ niṣprabhatāṃ gatam
sā hi campakavarṇābhā
grīvā graiveyaśobhitā
//
komalā vilapantyās tu
kāntāyā bhakṣitā śubhā
nūnaṃ vikṣipyamāṇau tau
bāhū pallavakomalau
//
bhakṣitau vepamānāgrau
sahastābharaṇāṅgadau
mayā virahitā bālā
rakṣasāṃ bhakṣaṇāya vai
//
sārtheneva parityaktā
bhakṣitā bahubāndhavā
hā lakṣmaṇa mahābāho
paśyasi tvaṃ priyāṃ kvacit
//
hā priye kva gatā bhadre
hā sīteti punaḥ punaḥ
ity evaṃ vilapan rāmaḥ
paridhāvan vanād vanam
//
kvacid udbhramate vegāt
kvacid vibhramate balāt
kvacin matta ivābhāti
kāntānveṣaṇatatparaḥ
//
sa vanāni nadīḥ śailān
giriprasravaṇāni ca
kānanāni ca vegena
bhramaty aparisaṃsthitaḥ
//
tathā sa gatvā vipulaṃ mahad vanaṃ
parītya sarvaṃ tv atha maithilīṃ prati
aniṣṭhitāśaḥ sa cakāra mārgaṇe
punaḥ priyāyāḥ paramaṃ pariśramam
//
dṛṣṭvāśramapadaṃ śūnyaṃ
rāmo daśarathātmajaḥ
rahitāṃ parṇaśālāṃ ca
vidhvastāny āsanāni ca
//
adṛṣṭvā tatra vaidehīṃ
saṃnirīkṣya ca sarvaśaḥ
uvāca rāmaḥ prākruśya
pragṛhya rucirau bhujau
//
kva nu lakṣmaṇa vaidehī
kaṃ vā deśam ito gatā
kenāhṛtā vā saumitre
bhakṣitā kena vā priyā
//
vṛkṣeṇācchādya yadi māṃ
sīte hasitum icchasi
alaṃ te hasitenādya
māṃ bhajasva suduḥkhitam
//
yaiḥ saha krīḍase sīte
viśvastair mṛgapotakaiḥ
ete hīnās tvayā saumye
dhyāyanty asrāvilekṣaṇāḥ
//
mṛtaṃ śokena mahatā
sītāharaṇajena mām
paraloke mahārājo
nūnaṃ drakṣyati me pitā
//
kathaṃ pratijñāṃ saṃśrutya
mayā tvam abhiyojitaḥ
apūrayitvā taṃ kālaṃ
matsakāśam ihāgataḥ
//
kāmavṛttam anāryaṃ māṃ
mṛṣāvādinam eva ca
dhik tvām iti pare loke
vyaktaṃ vakṣyati me pitā
//
vivaśaṃ śokasaṃtaptaṃ
dīnaṃ bhagnamanoratham
mām ihotsṛjya karuṇaṃ
kīrtir naram ivānṛjum
//
kva gacchasi varārohe
mām utsṛjya sumadhyame
tvayā virahitaś cāhaṃ
mokṣye jīvitam ātmanaḥ
//
itīva vilapan rāmaḥ
sītādarśanalālasaḥ
na dadarśa suduḥkhārto
rāghavo janakātmajām
//
anāsādayamānaṃ taṃ
sītāṃ daśarathātmajam
paṅkam āsādya vipulaṃ
sīdantam iva kuñjaram
lakṣmaṇo rāmam atyartham
uvāca hitakāmyayā
//
mā viṣādaṃ mahābāho
kuru yatnaṃ mayā saha
idaṃ ca hi vanaṃ śūra
bahukandaraśobhitam
//
priyakānanasaṃcārā
vanonmattā ca maithilī
sā vanaṃ vā praviṣṭā syān
nalinīṃ vā supuṣpitām
//
saritaṃ vāpi samprāptā
mīnavañjulasevitām
vitrāsayitukāmā vā
līnā syāt kānane kvacit
jijñāsamānā vaidehī
tvāṃ māṃ ca puruṣarṣabha
//
tasyā hy anveṣaṇe śrīman
kṣipram eva yatāvahe
vanaṃ sarvaṃ vicinuvo
yatra sā janakātmajā
manyase yadi kākutstha
mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
//
evam uktas tu sauhārdāl
lakṣmaṇena samāhitaḥ
saha saumitriṇā rāmo
vicetum upacakrame
tau vanāni girīṃś caiva
saritaś ca sarāṃsi ca
//
nikhilena vicinvantau
sītāṃ daśarathātmajau
tasya śailasya sānūni
guhāś ca śikharāṇi ca
//
nikhilena vicinvantau
naiva tām abhijagmatuḥ
vicitya sarvataḥ śailaṃ
rāmo lakṣmaṇam abravīt
//
neha paśyāmi saumitre
vaidehīṃ parvate śubhe
tato duḥkhābhisaṃtapto
lakṣmaṇo vākyam abravīt
//
vicaran daṇḍakāraṇyaṃ
bhrātaraṃ dīptatejasam
prāpsyasi tvaṃ mahāprājña
maithilīṃ janakātmajām
//
yathā viṣṇur mahābāhur
baliṃ baddhvā mahīm imām
evam uktas tu vīreṇa
lakṣmaṇena sa rāghavaḥ
//
uvāca dīnayā vācā
duḥkhābhihatacetanaḥ
vanaṃ sarvaṃ suvicitaṃ
padminyaḥ phullapaṅkajāḥ
//
giriś cāyaṃ mahāprājña
bahukandaranirjharaḥ
na hi paśyāmi vaidehīṃ
prāṇebhyo 'pi garīyasīm
//
evaṃ sa vilapan rāmaḥ
sītāharaṇakarśitaḥ
dīnaḥ śokasamāviṣṭo
muhūrtaṃ vihvalo 'bhavat
//
sa vihvalitasarvāṅgo
gatabuddhir vicetanaḥ
viṣasādāturo dīno
niḥśvasyāśītam āyatam
//
bahuśaḥ sa tu niḥśvasya
rāmo rājīvalocanaḥ
hā priyeti vicukrośa
bahuśo bāṣpagadgadaḥ
//
taṃ sāntvayāmāsa tato
lakṣmaṇaḥ priyabāndhavaḥ
bahuprakāraṃ dharmajñaḥ
praśritaḥ praśritāñjaliḥ
//
anādṛtya tu tad vākyaṃ
lakṣmaṇauṣṭhapuṭacyutam
apaśyaṃs tāṃ priyāṃ sītāṃ
prākrośat sa punaḥ punaḥ
//
sa dīno dīnayā vācā
lakṣmaṇaṃ vākyam abravīt
śīghraṃ lakṣmaṇa jānīhi
gatvā godāvarīṃ nadīm
api godāvarīṃ sītā
padmāny ānayituṃ gatā
//
evam uktas tu rāmeṇa
lakṣmaṇaḥ punar eva hi
nadīṃ godāvarīṃ ramyāṃ
jagāma laghuvikramaḥ
//
tāṃ lakṣmaṇas tīrthavatīṃ
vicitvā rāmam abravīt
naināṃ paśyāmi tīrtheṣu
krośato na śṛṇoti me
//
kaṃ nu sā deśam āpannā
vaidehī kleśanāśinī
na hi taṃ vedmi vai rāma
yatra sā tanumadhyamā
//
lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā
dīnaḥ saṃtāpamohitaḥ
rāmaḥ samabhicakrāma
svayaṃ godāvarīṃ nadīm
//
sa tām upasthito rāmaḥ
kva sītety evam abravīt
//
bhūtāni rākṣasendreṇa
vadhārheṇa hṛtām api
na tāṃ śaśaṃsū rāmāya
tathā godāvarī nadī
//
tataḥ pracoditā bhūtaiḥ
śaṃsāsmai tāṃ priyām iti
na ca sābhyavadat sītāṃ
pṛṣṭā rāmeṇa śocitā
//
rāvaṇasya ca tad rūpaṃ
karmāṇi ca durātmanaḥ
dhyātvā bhayāt tu vaidehīṃ
sā nadī na śaśaṃsa tām
//
nirāśas tu tayā nadyā
sītāyā darśane kṛtaḥ
uvāca rāmaḥ saumitriṃ
sītādarśanakarśitaḥ
//
kiṃ nu lakṣmaṇa vakṣyāmi
sametya janakaṃ vacaḥ
mātaraṃ caiva vaidehyā
vinā tām aham apriyam
//
yā me rājyavihīnasya
vane vanyena jīvataḥ
sarvaṃ vyapanayacchokam
vaidehī kva nu sā gatā
//
jñātipakṣavihīnasya
rājaputrīm apaśyataḥ
manye dīrghā bhaviṣyanti
rātrayo mama jāgrataḥ
//
godāvarīṃ janasthānam
imaṃ prasravaṇaṃ girim
sarvāṇy anucariṣyāmi
yadi sītā hi dṛśyate
//
evaṃ sambhāṣamāṇau tāv
anyonyaṃ bhrātarāv ubhau
vasuṃdharāyāṃ patitaṃ
puṣpamārgam apaśyatām
//
tāṃ puṣpavṛṣṭiṃ patitāṃ
dṛṣṭvā rāmo mahītale
uvāca lakṣmaṇaṃ vīro
duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ
//
abhijānāmi puṣpāṇi
tānīmānīha lakṣmaṇa
apinaddhāni vaidehyā
mayā dattāni kānane
//
evam uktvā mahābāhur
lakṣmaṇaṃ puruṣarṣabham
kruddho 'bravīd giriṃ tatra
siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
//
tāṃ hemavarṇāṃ hemābhāṃ
sītāṃ darśaya parvata
yāvat sānūni sarvāṇi
na te vidhvaṃsayāmy aham
//
mama bāṇāgninirdagdho
bhasmībhūto bhaviṣyasi
asevyaḥ satataṃ caiva
nistṛṇadrumapallavaḥ
//
imāṃ vā saritaṃ cādya
śoṣayiṣyāmi lakṣmaṇa
yadi nākhyāti me sītām
adya candranibhānanām
//
evaṃ sa ruṣito rāmo
didhakṣann iva cakṣuṣā
dadarśa bhūmau niṣkrāntaṃ
rākṣasasya padaṃ mahat
//
sa samīkṣya parikrāntaṃ
sītāyā rākṣasasya ca
saṃbhrāntahṛdayo rāmaḥ
śaśaṃsa bhrātaraṃ priyam
//
paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ
śīrṇāḥ kanakabindavaḥ
bhūṣaṇānāṃ hi saumitre
mālyāni vividhāni ca
//
taptabindunikāśaiś ca
citraiḥ kṣatajabindubhiḥ
āvṛtaṃ paśya saumitre
sarvato dharaṇītalam
//
manye lakṣmaṇa vaidehī
rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ
bhittvā bhittvā vibhaktā vā
bhakṣitā vā bhaviṣyati
//
tasya nimittaṃ vaidehyā
dvayor vivadamānayoḥ
babhūva yuddhaṃ saumitre
ghoraṃ rākṣasayor iha
//
muktāmaṇicitaṃ cedaṃ
tapanīyavibhūṣitam
dharaṇyāṃ patitaṃ saumya
kasya bhagnaṃ mahad dhanuḥ
//
taruṇādityasaṃkāśaṃ
vaiḍūryagulikācitam
viśīrṇaṃ patitaṃ bhūmau
kavacaṃ kasya kāñcanam
//
chattraṃ śataśalākaṃ ca
divyamālyopaśobhitam
bhagnadaṇḍam idaṃ kasya
bhūmau saumya nipātitam
//
kāñcanoraśchadāś ceme
piśācavadanāḥ kharāḥ
bhīmarūpā mahākāyāḥ
kasya vā nihatā raṇe
//
dīptapāvakasaṃkāśo
dyutimān samaradhvajaḥ
apaviddhaś ca bhagnaś ca
kasya sāṃgrāmiko rathaḥ
//
rathākṣamātrā viśikhās
tapanīyavibhūṣaṇāḥ
kasyeme 'bhihatā bāṇāḥ
prakīrṇā ghorakarmaṇaḥ
//
vairaṃ śataguṇaṃ paśya
mamedaṃ jīvitāntakam
sughorahṛdayaiḥ saumya
rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ
//
hṛtā mṛtā vā sītā hi
bhakṣitā vā tapasvinī
na dharmas trāyate sītāṃ
hriyamāṇāṃ mahāvane
//
bhakṣitāyāṃ hi vaidehyāṃ
hṛtāyām api lakṣmaṇa
ke hi loke priyaṃ kartuṃ
śaktāḥ saumya mameśvarāḥ
//
kartāram api lokānāṃ
śūraṃ karuṇavedinam
ajñānād avamanyeran
sarvabhūtāni lakṣmaṇa
//
mṛduṃ lokahite yuktaṃ
dāntaṃ karuṇavedinam
nirvīrya iti manyante
nūnaṃ māṃ tridaśeśvarāḥ
//
māṃ prāpya hi guṇo doṣaḥ
saṃvṛttaḥ paśya lakṣmaṇa
adyaiva sarvabhūtānāṃ
rakṣasām abhavāya ca
saṃhṛtyaiva śaśijyotsnāṃ
mahān sūrya ivoditaḥ
//
naiva yakṣā na gandharvā
na piśācā na rākṣasāḥ
kiṃnarā vā manuṣyā vā
sukhaṃ prāpsyanti lakṣmaṇa
//
mamāstrabāṇasampūrṇam
ākāśaṃ paśya lakṣmaṇa
niḥsampātaṃ kariṣyāmi
hy adya trailokyacāriṇām
//
saṃniruddhagrahagaṇam
āvāritaniśākaram
vipranaṣṭānalamarud
bhāskaradyutisaṃvṛtam
//
vinirmathitaśailāgraṃ
śuṣyamāṇajalāśayam
dhvastadrumalatāgulmaṃ
vipraṇāśitasāgaram
//
na tāṃ kuśalinīṃ sītāṃ
pradāsyanti mameśvarāḥ
asmin muhūrte saumitre
mama drakṣyanti vikramam
//
nākāśam utpatiṣyanti
sarvabhūtāni lakṣmaṇa
mama cāpaguṇān muktair
bāṇajālair nirantaram
//
arditaṃ mama nārācair
dhvastabhrāntamṛgadvijam
samākulam amaryādaṃ
jagat paśyādya lakṣmaṇa
//
ākarṇapūrṇair iṣubhir
jīvalokaṃ durāvaraiḥ
kariṣye maithilīhetor
apiśācam arākṣasam
//
mama roṣaprayuktānāṃ
sāyakānāṃ balaṃ surāḥ
drakṣyanty adya vimuktānām
amarṣād dūragāminām
//
naiva devā na daiteyā
na piśācā na rākṣasāḥ
bhaviṣyanti mama krodhāt
trailokye vipraṇāśite
//
devadānavayakṣāṇāṃ
lokā ye rakṣasām api
bahudhā nipatiṣyanti
bāṇaughaiḥ śakulīkṛtāḥ
nirmaryādān imāṃl lokān
kariṣyāmy adya sāyakaiḥ
//
yathā jarā yathā mṛtyur
yathā kālo yathā vidhiḥ
nityaṃ na pratihanyante
sarvabhūteṣu lakṣmaṇa
tathāhaṃ krodhasaṃyukto
na nivāryo 'smy asaṃśayam
//
pureva me cārudatīm aninditāṃ
diśanti sītāṃ yadi nādya maithilīm
sadevagandharvamanuṣyapannagaṃ
jagat saśailaṃ parivartayāmy aham
//
tapyamānaṃ tathā rāmaṃ
sītāharaṇakarśitam
lokānām abhave yuktaṃ
saṃvartakam ivānalam
//
vīkṣamāṇaṃ dhanuḥ sajyaṃ
niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ
hantukāmaṃ paśuṃ rudraṃ
kruddhaṃ dakṣakratau yathā
//
adṛṣṭapūrvaṃ saṃkruddhaṃ
dṛṣṭvā rāmaṃ sa lakṣmaṇaḥ
abravīt prāñjalir vākyaṃ
mukhena pariśuṣyatā
//
purā bhūtvā mṛdur dāntaḥ
sarvabhūtahite rataḥ
na krodhavaśam āpannaḥ
prakṛtiṃ hātum arhasi
//
candre lakṣmīḥ prabhā sūrye
gatir vāyau bhuvi kṣamā
etac ca niyataṃ sarvaṃ
tvayi cānuttamaṃ yaśaḥ
//
na tu jānāmi kasyāyaṃ
bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ
kena vā kasya vā hetoḥ
sāyudhaḥ saparicchadaḥ
//
khuranemikṣataś cāyaṃ
sikto rudhirabindubhiḥ
deśo nivṛttasaṃgrāmaḥ
sughoraḥ pārthivātmaja
//
ekasya tu vimardo 'yaṃ
na dvayor vadatāṃ vara
na hi vṛttaṃ hi paśyāmi
balasya mahataḥ padam
//
naikasya tu kṛte lokān
vināśayitum arhasi
yuktadaṇḍā hi mṛdavaḥ
praśāntā vasudhādhipāḥ
//
sadā tvaṃ sarvabhūtānāṃ
śaraṇyaḥ paramā gatiḥ
ko nu dārapraṇāśaṃ te
sādhu manyeta rāghava
//
saritaḥ sāgarāḥ śailā
devagandharvadānavāḥ
nālaṃ te vipriyaṃ kartuṃ
dīkṣitasyeva sādhavaḥ
//
yena rājan hṛtā sītā
tam anveṣitum arhasi
maddvitīyo dhanuṣpāṇiḥ
sahāyaiḥ paramarṣibhiḥ
//
samudraṃ ca viceṣyāmaḥ
parvatāṃś ca vanāni ca
guhāś ca vividhā ghorā
nalinīḥ pārvatīś ca ha
//
devagandharvalokāṃś ca
viceṣyāmaḥ samāhitāḥ
yāvan nādhigamiṣyāmas
tava bhāryāpahāriṇam
//
na cet sāmnā pradāsyanti
patnīṃ te tridaśeśvarāḥ
kosalendra tataḥ paścāt
prāptakālaṃ kariṣyasi
//
śīlena sāmnā vinayena sītāṃ
nayena na prāpsyasi cen narendra
tataḥ samutsādaya hemapuṅkhair
mahendravajrapratimaiḥ śaraughaiḥ
//
taṃ tathā śokasaṃtaptaṃ
vilapantam anāthavat
mohena mahatāviṣṭaṃ
paridyūnam acetanam
//
tataḥ saumitrir āśvāsya
muhūrtād iva lakṣmaṇaḥ
rāmaṃ saṃbodhayāmāsa
caraṇau cābhipīḍayan
//
mahatā tapasā rāma
mahatā cāpi karmaṇā
rājñā daśarathenāsīl
labdho 'mṛtam ivāmaraiḥ
//
tava caiva guṇair baddhas
tvadviyogān mahīpatiḥ
rājā devatvam āpanno
bharatasya yathā śrutam
//
yadi duḥkham idaṃ prāptaṃ
kākutstha na sahiṣyase
prākṛtaś cālpasattvaś ca
itaraḥ kaḥ sahiṣyati
//
duḥkhito hi bhavāṃl lokāṃs
tejasā yadi dhakṣyate
ārtāḥ prajā naravyāghra
kva nu yāsyanti nirvṛtim
//
lokasvabhāva evaiṣa
yayātir nahuṣātmajaḥ
gataḥ śakreṇa sālokyam
anayas taṃ samaspṛśat
//
maharṣayo vasiṣṭhas tu
yaḥ pitur naḥ purohitaḥ
ahnā putraśataṃ jajñe
tathaivāsya punar hatam
//
yā ceyaṃ jagato mātā
devī lokanamaskṛtā
asyāś ca calanaṃ bhūmer
dṛśyate satyasaṃśrava
//
yau cemau jagatāṃ netre
yatra sarvaṃ pratiṣṭhitam
ādityacandrau grahaṇam
abhyupetau mahābalau
//
sumahānty api bhūtāni
devāś ca puruṣarṣabha
na daivasya pramuñcanti
sarvabhūtāni dehinaḥ
//
śakrādiṣv api deveṣu
vartamānau nayānayau
śrūyete naraśārdūla
na tvaṃ vyathitum arhasi
//
naṣṭāyām api vaidehyāṃ
hṛtāyām api cānagha
śocituṃ nārhase vīra
yathānyaḥ prākṛtas tathā
//
tvadvidhā hi na śocanti
satataṃ satyadarśinaḥ
sumahatsv api kṛcchreṣu
rāmānirviṇṇadarśanāḥ
//
tattvato hi naraśreṣṭha
buddhyā samanucintaya
buddhyā yuktā mahāprājñā
vijānanti śubhāśubhe
//
adṛṣṭaguṇadoṣāṇām
adhṛtānāṃ ca karmaṇām
nāntareṇa kriyāṃ teṣāṃ
phalam iṣṭaṃ pravartate
//
mām eva hi purā vīra
tvam eva bahuśo 'nvaśāḥ
anuśiṣyāddhi ko nu tvām
api sākṣād bṛhaspatiḥ
//
buddhiś ca te mahāprājña
devair api duranvayā
śokenābhiprasuptaṃ te
jñānaṃ saṃbodhayāmy aham
//
divyaṃ ca mānuṣaṃ caivam
ātmanaś ca parākramam
ikṣvākuvṛṣabhāvekṣya
yatasva dviṣatāṃ vadhe
//
kiṃ te sarvavināśena
kṛtena puruṣarṣabha
tam eva tu ripuṃ pāpaṃ
vijñāyoddhartum arhasi
//
pūrvajo 'py uktamātras tu
lakṣmaṇena subhāṣitam
sāragrāhī mahāsāraṃ
pratijagrāha rāghavaḥ
//
saṃnigṛhya mahābāhuḥ
pravṛddhaṃ kopam ātmanaḥ
avaṣṭabhya dhanuś citraṃ
rāmo lakṣmaṇam abravīt
//
kiṃ kariṣyāvahe vatsa
kva vā gacchāva lakṣmaṇa
kenopāyena paśyeyaṃ
sītām iti vicintaya
//
taṃ tathā paritāpārtaṃ
lakṣmaṇo rāmam abravīt
idam eva janasthānaṃ
tvam anveṣitum arhasi
//
rākṣasair bahubhiḥ kīrṇaṃ
nānādrumalatāyutam
santīha giridurgāṇi
nirdarāḥ kandarāṇi ca
//
guhāś ca vividhā ghorā
nānāmṛgagaṇākulāḥ
āvāsāḥ kiṃnarāṇāṃ ca
gandharvabhavanāni ca
//
tāni yukto mayā sārdhaṃ
tvam anveṣitum arhasi
tvadvidhā buddhisampannā
mahātmāno nararṣabha
//
āpatsu na prakampante
vāyuvegair ivācalāḥ
ity uktas tad vanaṃ sarvaṃ
vicacāra salakṣmaṇaḥ
//
kruddho rāmaḥ śaraṃ ghoraṃ
saṃdhāya dhanuṣi kṣuram
tataḥ parvatakūṭābhaṃ
mahābhāgaṃ dvijottamam
//
dadarśa patitaṃ bhūmau
kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam
taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ
rāmo lakṣmaṇam abravīt
anena sītā vaidehī
bhakṣitā nātra saṃśayaḥ
//
gṛdhrarūpam idaṃ vyaktaṃ
rakṣo bhramati kānanam
bhakṣayitvā viśālākṣīm
āste sītāṃ yathāsukham
enaṃ vadhiṣye dīptāgrair
ghorair bāṇair ajihmagaiḥ
//
ity uktvābhyapatad gṛdhraṃ
saṃdhāya dhanuṣi kṣuram
kruddho rāmaḥ samudrāntāṃ
cālayann iva medinīm
//
taṃ dīnadīnayā vācā
saphenaṃ rudhiraṃ vaman
abhyabhāṣata pakṣī tu
rāmaṃ daśarathātmajam
//
yām oṣadhim ivāyuṣmann
anveṣasi mahāvane
sā devī mama ca prāṇā
rāvaṇenobhayaṃ hṛtam
//
tvayā virahitā devī
lakṣmaṇena ca rāghava
hriyamāṇā mayā dṛṣṭā
rāvaṇena balīyasā
//
sītām abhyavapanno 'haṃ
rāvaṇaś ca raṇe mayā
vidhvaṃsitarathacchattraḥ
pātito dharaṇītale
//
etad asya dhanur bhagnam
etad asya śarāvaram
ayam asya raṇe rāma
bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ
//
pariśrāntasya me pakṣau
chittvā khaḍgena rāvaṇaḥ
sītām ādāya vaidehīm
utpapāta vihāyasam
rakṣasā nihataṃ pūrvaṃ
na māṃ hantuṃ tvam arhasi
//
rāmas tasya tu vijñāya
sītāsaktāṃ priyāṃ kathām
gṛdhrarājaṃ pariṣvajya
ruroda sahalakṣmaṇaḥ
//
ekam ekāyane durge
niḥśvasantaṃ kathaṃcana
samīkṣya duḥkhito rāmaḥ
saumitrim idam abravīt
//
rājyād bhraṃśo vane vāsaḥ
sītā naṣṭā hato dvijaḥ
īdṛśīyaṃ mamālakṣmīr
nirdahed api pāvakam
//
sampūrṇam api ced adya
pratareyaṃ mahodadhim
so 'pi nūnaṃ mamālakṣmyā
viśuṣyet saritāṃ patiḥ
//
nāsty abhāgyataro loke
matto 'smin sacarācare
yeneyaṃ mahatī prāptā
mayā vyasanavāgurā
//
ayaṃ pitṛvayasyo me
gṛdhrarājo jarānvitaḥ
śete vinihato bhūmau
mama bhāgyaviparyayāt
//
ity evam uktvā bahuśo
rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ
jaṭāyuṣaṃ ca pasparśa
pitṛsnehaṃ nidarśayan
//
nikṛttapakṣaṃ rudhirāvasiktaṃ
taṃ gṛdhrarājaṃ parirabhya rāmaḥ
kva maithili prāṇasamā mameti
vimucya vācaṃ nipapāta bhūmau
//
rāmaḥ prekṣya tu taṃ gṛdhraṃ
bhuvi raudreṇa pātitam
saumitriṃ mitrasampannam
idaṃ vacanam abravīt
//
mamāyaṃ nūnam artheṣu
yatamāno vihaṃgamaḥ
rākṣasena hataḥ saṃkhye
prāṇāṃs tyajati dustyajān
//
ayam asya śarīre 'smin
prāṇo lakṣmaṇa vidyate
tathā svaravihīno 'yaṃ
viklavaṃ samudīkṣate
//
jaṭāyo yadi śaknoṣi
vākyaṃ vyāharituṃ punaḥ
sītām ākhyāhi bhadraṃ te
vadham ākhyāhi cātmanaḥ
//
kiṃnimitto 'harat sītāṃ
rāvaṇas tasya kiṃ mayā
aparāddhaṃ tu yaṃ dṛṣṭvā
rāvaṇena hṛtā priyā
//
kathaṃ tac candrasaṃkāśaṃ
mukham āsīn manoharam
sītayā kāni coktāni
tasmin kāle dvijottama
//
kathaṃvīryaḥ kathaṃrūpaḥ
kiṃkarmā sa ca rākṣasaḥ
kva cāsya bhavanaṃ tāta
brūhi me paripṛcchataḥ
//
tam udvīkṣyātha dīnātmā
vilapantam anantaram
vācātisannayā rāmaṃ
jaṭāyur idam abravīt
//
sā hṛtā rākṣasendreṇa
rāvaṇena vihāyasā
māyām āsthāya vipulāṃ
vātadurdinasaṃkulām
//
pariśrāntasya me tāta
pakṣau chittvā niśācaraḥ
sītām ādāya vaidehīṃ
prayāto dakṣiṇāmukhaḥ
//
uparudhyanti me prāṇā
dṛṣṭir bhramati rāghava
paśyāmi vṛkṣān sauvarṇān
uśīrakṛtamūrdhajān
//
yena yāti muhūrtena
sītām ādāya rāvaṇaḥ
vipraṇaṣṭaṃ dhanaṃ kṣipraṃ
tatsvāmī pratipadyate
//
vindo nāma muhūrto 'sau
sa ca kākutstha nābudhat
jhaṣavad baḍiśaṃ gṛhya
kṣipram eva vinaśyati
//
na ca tvayā vyathā kāryā
janakasya sutāṃ prati
vaidehyā raṃsyase kṣipraṃ
hatvā taṃ rākṣasaṃ raṇe
//
asaṃmūḍhasya gṛdhrasya
rāmaṃ pratyanubhāṣataḥ
āsyāt susrāva rudhiraṃ
mriyamāṇasya sāmiṣam
//
putro viśravasaḥ sākṣād
bhrātā vaiśravaṇasya ca
ity uktvā durlabhān prāṇān
mumoca patageśvaraḥ
//
brūhi brūhīti rāmasya
bruvāṇasya kṛtāñjaleḥ
tyaktvā śarīraṃ gṛdhrasya
jagmuḥ prāṇā vihāyasam
//
sa nikṣipya śiro bhūmau
prasārya caraṇau tadā
vikṣipya ca śarīraṃ svaṃ
papāta dharaṇītale
//
taṃ gṛdhraṃ prekṣya tāmrākṣaṃ
gatāsum acalopamam
rāmaḥ subahubhir duḥkhair
dīnaḥ saumitrim abravīt
//
bahūni rakṣasāṃ vāse
varṣāṇi vasatā sukham
anena daṇḍakāraṇye
vicīrṇam iha pakṣiṇā
//
anekavārṣiko yas tu
cirakālaṃ samutthitaḥ
so 'yam adya hataḥ śete
kālo hi duratikramaḥ
//
paśya lakṣmaṇa gṛdhro 'yam
upakārī hataś ca me
sītām abhyavapan no vai
rāvaṇena balīyasā
//
gṛdhrarājyaṃ parityajya
pitṛpaitāmahaṃ mahat
mama hetor ayaṃ prāṇān
mumoca patageśvaraḥ
//
sarvatra khalu dṛśyante
sādhavo dharmacāriṇaḥ
śūrāḥ śaraṇyāḥ saumitre
tiryagyonigateṣv api
//
sītāharaṇajaṃ duḥkhaṃ
na me saumya tathāgatam
yathā vināśo gṛdhrasya
matkṛte ca paraṃtapa
//
rājā daśarathaḥ śrīmān
yathā mama mahāyaśāḥ
pūjanīyaś ca mānyaś ca
tathāyaṃ patageśvaraḥ
//
saumitre hara kāṣṭhāni
nirmathiṣyāmi pāvakam
gṛdhrarājaṃ didhakṣāmi
matkṛte nidhanaṃ gatam
//
nāthaṃ patagalokasya
citām āropayāmy aham
imaṃ dhakṣyāmi saumitre
hataṃ raudreṇa rakṣasā
//
yā gatir yajñaśīlānām
āhitāgneś ca yā gatiḥ
aparāvartināṃ yā ca
yā ca bhūmipradāyinām
//
mayā tvaṃ samanujñāto
gaccha lokān anuttamān
gṛdhrarāja mahāsattva
saṃskṛtaś ca mayā vraja
//
evam uktvā citāṃ dīptām
āropya patageśvaram
dadāha rāmo dharmātmā
svabandhum iva duḥkhitaḥ
//
rāmo 'tha sahasaumitrir
vanaṃ yātvā sa vīryavān
sthūlān hatvā mahārohīn
anu tastāra taṃ dvijam
//
rohimāṃsāni coddhṛtya
peśīkṛtvā mahāyaśāḥ
śakunāya dadau rāmo
ramye haritaśādvale
//
yat tat pretasya martyasya
kathayanti dvijātayaḥ
tat svargagamanaṃ tasya
kṣipraṃ rāmo jajāpa ha
//
tato godāvarīṃ gatvā
nadīṃ naravarātmajau
udakaṃ cakratus tasmai
gṛdhrarājāya tāv ubhau
//
sa gṛdhrarājaḥ kṛtavān yaśaskaraṃ
suduṣkaraṃ karma raṇe nipātitaḥ
maharṣikalpena ca saṃskṛtas tadā
jagāma puṇyāṃ gatim ātmanaḥ śubhām
//
kṛtvaivam udakaṃ tasmai
prasthitau rāghavau tadā
avekṣantau vane sītāṃ
paścimāṃ jagmatur diśam
//
tāṃ diśaṃ dakṣiṇāṃ gatvā
śaracāpāsidhāriṇau
aviprahatam aikṣvākau
panthānaṃ pratipedatuḥ
//
gulmair vṛkṣaiś ca bahubhir
latābhiś ca praveṣṭitam
āvṛtaṃ sarvato durgaṃ
gahanaṃ ghoradarśanam
//
vyatikramya tu vegena
gṛhītvā dakṣiṇāṃ diśam
subhīmaṃ tan mahāraṇyaṃ
vyatiyātau mahābalau
//
tataḥ paraṃ janasthānāt
trikrośaṃ gamya rāghavau
krauñcāraṇyaṃ viviśatur
gahanaṃ tau mahaujasau
//
nānāmeghaghanaprakhyaṃ
prahṛṣṭam iva sarvataḥ
nānāvarṇaiḥ śubhaiḥ puṣpair
mṛgapakṣigaṇair yutam
//
didṛkṣamāṇau vaidehīṃ
tad vanaṃ tau vicikyatuḥ
tatra tatrāvatiṣṭhantau
sītāharaṇakarśitau
//
lakṣmaṇas tu mahātejāḥ
sattvavāñ śīlavāñ śuciḥ
abravīt prāñjalir vākyaṃ
bhrātaraṃ dīptatejasam
//
spandate me dṛḍhaṃ bāhur
udvignam iva me manaḥ
prāyaśaś cāpy aniṣṭāni
nimittāny upalakṣaye
//
tasmāt sajjībhavārya tvaṃ
kuruṣva vacanaṃ hitam
mamaiva hi nimittāni
sadyaḥ śaṃsanti sambhramam
//
eṣa vañculako nāma
pakṣī paramadāruṇaḥ
āvayor vijayaṃ yuddhe
śaṃsann iva vinardati
//
tayor anveṣator evaṃ
sarvaṃ tad vanam ojasā
saṃjajñe vipulaḥ śabdaḥ
prabhañjann iva tad vanam
//
saṃveṣṭitam ivātyarthaṃ
gahanaṃ mātariśvanā
vanasya tasya śabdo 'bhūd
divam āpūrayann iva
//
taṃ śabdaṃ kāṅkṣamāṇas tu
rāmaḥ kakṣe sahānujaḥ
dadarśa sumahākāyaṃ
rākṣasaṃ vipulorasam
//
āsedatus tatas tatra
tāv ubhau pramukhe sthitam
vivṛddham aśirogrīvaṃ
kabandham udare mukham
//
romabhir nicitais tīkṣṇair
mahāgirim ivocchritam
nīlameghanibhaṃ raudraṃ
meghastanitaniḥsvanam
//
mahāpakṣmeṇa piṅgena
vipulenāyatena ca
ekenorasi ghoreṇa
nayanenāśudarśinā
//
mahādaṃṣṭropapannaṃ taṃ
lelihānaṃ mahāmukham
bhakṣayantaṃ mahāghorān
ṛkṣasiṃhamṛgadvipān
//
ghorau bhujau vikurvāṇam
ubhau yojanam āyatau
karābhyāṃ vividhān gṛhya
ṛkṣān pakṣigaṇān mṛgān
//
ākarṣantaṃ vikarṣantam
anekān mṛgayūthapān
sthitam āvṛtya panthānaṃ
tayor bhrātroḥ prapannayoḥ
//
atha tau samatikramya
krośamātre dadarśatuḥ
mahāntaṃ dāruṇaṃ bhīmaṃ
kabandhaṃ bhujasaṃvṛtam
//
sa mahābāhur atyarthaṃ
prasārya vipulau bhujau
jagrāha sahitāv eva
rāghavau pīḍayan balāt
//
khaḍginau dṛḍhadhanvānau
tigmatejau mahābhujau
bhrātarau vivaśaṃ prāptau
kṛṣyamāṇau mahābalau
//
tāv uvāca mahābāhuḥ
kabandho dānavottamaḥ
kau yuvāṃ vṛṣabhaskandhau
mahākhaḍgadhanurdharau
//
ghoraṃ deśam imaṃ prāptau
mama bhakṣāv upasthitau
vadataṃ kāryam iha vāṃ
kimarthaṃ cāgatau yuvām
//
imaṃ deśam anuprāptau
kṣudhārtasyeha tiṣṭhataḥ
sabāṇacāpakhaḍgau ca
tīkṣṇaśṛṅgāv ivarṣabhau
mamāsyam anusaṃprāptau
durlabhaṃ jīvitaṃ punaḥ
//
tasya tadvacanaṃ śrutvā
kabandhasya durātmanaḥ
uvāca lakṣmaṇaṃ rāmo
mukhena pariśuṣyatā
//
kṛcchrāt kṛcchrataraṃ prāpya
dāruṇaṃ satyavikrama
vyasanaṃ jīvitāntāya
prāptam aprāpya tāṃ priyām
//
kālasya sumahad vīryaṃ
sarvabhūteṣu lakṣmaṇa
tvāṃ ca māṃ ca naravyāghra
vyasanaiḥ paśya mohitau
nātibhāro 'sti daivasya
sarvabhūteṣu lakṣmaṇa
//
śūrāś ca balavantaś ca
kṛtāstrāś ca raṇājire
kālābhipannāḥ sīdanti
yathā vālukasetavaḥ
//
iti bruvāṇo dṛḍhasatyavikramo
mahāyaśā dāśarathiḥ pratāpavān
avekṣya saumitrim udagravikramaṃ
sthirāṃ tadā svāṃ matim ātmanākarot
//
tau tu tatra sthitau dṛṣṭvā
bhrātarau rāmalakṣmaṇau
bāhupāśaparikṣiptau
kabandho vākyam abravīt
//
tiṣṭhataḥ kiṃ nu māṃ dṛṣṭvā
kṣudhārtaṃ kṣatriyarṣabhau
āhārārthaṃ tu saṃdiṣṭau
daivena gatacetasau
//
tac chrutvā lakṣmaṇo vākyaṃ
prāptakālaṃ hitaṃ tadā
uvācārtisamāpanno
vikrame kṛtaniścayaḥ
//
tvāṃ ca māṃ ca purā tūrṇam
ādatte rākṣasādhamaḥ
tasmād asibhyām asyāśu
bāhū chindāvahai gurū
//
tatas tau deśakālajñau
khaḍgābhyām eva rāghavau
achindatāṃ susaṃhṛṣṭau
bāhū tasyāṃsadeśayoḥ
//
dakṣiṇo dakṣiṇaṃ bāhum
asaktam asinā tataḥ
cicheda rāmo vegena
savyaṃ vīras tu lakṣmaṇaḥ
//
sa papāta mahābāhuś
chinnabāhur mahāsvanaḥ
khaṃ ca gāṃ ca diśaś caiva
nādayañ jalado yathā
//
sa nikṛttau bhujau dṛṣṭvā
śoṇitaughapariplutaḥ
dīnaḥ papraccha tau vīrau
kau yuvām iti dānavaḥ
//
iti tasya bruvāṇasya
lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ
śaśaṃsa tasya kākutsthaṃ
kabandhasya mahābalaḥ
//
ayam ikṣvākudāyādo
rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ
asyaivāvarajaṃ viddhi
bhrātaraṃ māṃ ca lakṣmaṇam
//
asya devaprabhāvasya
vasato vijane vane
rakṣasāpahṛtā bhāryā
yām icchantāv ihāgatau
//
tvaṃ tu ko vā kimarthaṃ vā
kabandha sadṛśo vane
āsyenorasi dīptena
bhagnajaṅgho viceṣṭase
//
evam uktaḥ kabandhas tu
lakṣmaṇenottaraṃ vacaḥ
uvāca paramaprītas
tad indravacanaṃ smaran
//
svāgataṃ vāṃ naravyāghrau
diṣṭyā paśyāmi cāpy aham
diṣṭyā cemau nikṛttau me
yuvābhyāṃ bāhubandhanau
//
virūpaṃ yac ca me rūpaṃ
prāptaṃ hy avinayād yathā
tan me śṛṇu naravyāghra
tattvataḥ śaṃsatas tava
//
purā rāma mahābāho
mahābalaparākrama
rūpam āsīn mamācintyaṃ
triṣu lokeṣu viśrutam
yathā somasya śakrasya
sūryasya ca yathā vapuḥ
//
so 'haṃ rūpam idaṃ kṛtvā
lokavitrāsanaṃ mahat
ṛṣīn vanagatān rāma
trāsayāmi tatas tataḥ
//
tataḥ sthūlaśirā nāma
maharṣiḥ kopito mayā
saṃcinvan vividhaṃ vanyaṃ
rūpeṇānena dharṣitaḥ
//
tenāham uktaḥ prekṣyaivaṃ
ghoraśāpābhidhāyinā
etad eva nṛśaṃsaṃ te
rūpam astu vigarhitam
//
sa mayā yācitaḥ kruddhaḥ
śāpasyānto bhaved iti
abhiśāpakṛtasyeti
tenedaṃ bhāṣitaṃ vacaḥ
//
yadā chittvā bhujau rāmas
tvāṃ dahed vijane vane
tadā tvaṃ prāpsyase rūpaṃ
svam eva vipulaṃ śubham
//
śriyā virājitaṃ putraṃ
danos tvaṃ viddhi lakṣmaṇa
indrakopād idaṃ rūpaṃ
prāptam evaṃ raṇājire
//
ahaṃ hi tapasogreṇa
pitāmaham atoṣayam
dīrgham āyuḥ sa me prādāt
tato māṃ vibhramo 'spṛśat
//
dīrgham āyur mayā prāptaṃ
kiṃ me śakraḥ kariṣyati
ity evaṃ buddhim āsthāya
raṇe śakram adharṣayam
//
tasya bāhupramuktena
vajreṇa śataparvaṇā
sakthinī ca śiraś caiva
śarīre saṃpraveśitam
//
sa mayā yācyamānaḥ sann
ānayad yamasādanam
pitāmahavacaḥ satyaṃ
tad astv iti mamābravīt
//
anāhāraḥ kathaṃ śakto
bhagnasakthiśiromukhaḥ
vajreṇābhihataḥ kālaṃ
sudīrgham api jīvitum
//
evam uktas tu me śakro
bāhū yojanam āyatau
prādād āsyaṃ ca me kukṣau
tīkṣṇadaṃṣṭram akalpayat
//
so 'haṃ bhujābhyāṃ dīrghābhyāṃ
samākṛṣya vanecarān
siṃhadvipamṛgavyāghrān
bhakṣayāmi samantataḥ
//
sa tu mām abravīd indro
yadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ
chetsyate samare bāhū
tadā svargaṃ gamiṣyasi
//
sa tvaṃ rāmo 'si bhadraṃ te
nāham anyena rāghava
śakyo hantuṃ yathātattvam
evam uktaṃ maharṣiṇā
//
ahaṃ hi matisācivyaṃ
kariṣyāmi nararṣabha
mitraṃ caivopadekṣyāmi
yuvābhyāṃ saṃskṛto 'gninā
//
evam uktas tu dharmātmā
danunā tena rāghavaḥ
idaṃ jagāda vacanaṃ
lakṣmaṇasyopaśṛṇvataḥ
//
rāvaṇena hṛtā sītā
mama bhāryā yaśasvinī
niṣkrāntasya janasthānāt
saha bhrātrā yathāsukham
//
nāmamātraṃ tu jānāmi
na rūpaṃ tasya rakṣasaḥ
nivāsaṃ vā prabhāvaṃ vā
vayaṃ tasya na vidmahe
//
śokārtānām anāthānām
evaṃ viparidhāvatām
kāruṇyaṃ sadṛśaṃ kartum
upakāre ca vartatām
//
kāṣṭhāny ānīya śuṣkāṇi
kāle bhagnāni kuñjaraiḥ
bhakṣyāmas tvāṃ vayaṃ vīra
śvabhre mahati kalpite
//
sa tvaṃ sītāṃ samācakṣva
yena vā yatra vā hṛtā
kuru kalyāṇam atyarthaṃ
yadi jānāsi tattvataḥ
//
evam uktas tu rāmeṇa
vākyaṃ danur anuttamam
provāca kuśalo vaktuṃ
vaktāram api rāghavam
//
divyam asti na me jñānaṃ
nābhijānāmi maithilīm
yas tāṃ jñāsyati taṃ vakṣye
dagdhaḥ svaṃ rūpam āsthitaḥ
//
adagdhasya hi vijñātuṃ
śaktir asti na me prabho
rākṣasaṃ taṃ mahāvīryaṃ
sītā yena hṛtā tava
//
vijñānaṃ hi mahad bhraṣṭaṃ
śāpadoṣeṇa rāghava
svakṛtena mayā prāptaṃ
rūpaṃ lokavigarhitam
//
kiṃ tu yāvan na yāty astaṃ
savitā śrāntavāhanaḥ
tāvan mām avaṭe kṣiptvā
daha rāma yathāvidhi
//
dagdhas tvayāham avaṭe
nyāyena raghunandana
vakṣyāmi tam ahaṃ vīra
yas taṃ jñāsyati rākṣasam
//
tena sakhyaṃ ca kartavyaṃ
nyāyyavṛttena rāghava
kalpayiṣyati te prītaḥ
sāhāyyaṃ laghuvikramaḥ
//
na hi tasyāsty avijñātaṃ
triṣu lokeṣu rāghava
sarvān parisṛto lokān
purā vai kāraṇāntare
//
evam uktau tu tau vīrau
kabandhena nareśvarau
giripradaram āsādya
pāvakaṃ visasarjatuḥ
//
lakṣmaṇas tu maholkābhir
jvalitābhiḥ samantataḥ
citām ādīpayāmāsa
sā prajajvāla sarvataḥ
//
tac charīraṃ kabandhasya
ghṛtapiṇḍopamaṃ mahat
medasā pacyamānasya
mandaṃ dahati pāvakaḥ
//
sa vidhūya citām āśu
vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ
araje vāsasī bibhran
mālāṃ divyāṃ mahābalaḥ
//
tataś citāyā vegena
bhāsvaro virajāmbaraḥ
utpapātāśu saṃhṛṣṭaḥ
sarvapratyaṅgabhūṣaṇaḥ
//
vimāne bhāsvare tiṣṭhan
haṃsayukte yaśaskare
prabhayā ca mahātejā
diśo daśa virājayan
//
so 'ntarikṣagato rāmaṃ
kabandho vākyam abravīt
śṛṇu rāghava tattvena
yathā sīmām avāpsyasi
//
rāma ṣaḍ yuktayo loke
yābhiḥ sarvaṃ vimṛśyate
parimṛṣṭo daśāntena
daśābhāgena sevyate
//
daśābhāgagato hīnas
tvaṃ rāma sahalakṣmaṇaḥ
yat kṛte vyasanaṃ prāptaṃ
tvayā dārapradharṣaṇam
//
tad avaśyaṃ tvayā kāryaḥ
sa suhṛt suhṛdāṃ vara
akṛtvā na hi te siddhim
ahaṃ paśyāmi cintayan
//
śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi
sugrīvo nāma vānaraḥ
bhrātrā nirastaḥ kruddhena
vālinā śakrasūnunā
//
ṛṣyamūke girivare
pampāparyantaśobhite
nivasaty ātmavān vīraś
caturbhiḥ saha vānaraiḥ
//
vayasyaṃ taṃ kuru kṣipram
ito gatvādya rāghava
adrohāya samāgamya
dīpyamāne vibhāvasau
//
na ca te so 'vamantavyaḥ
sugrīvo vānarādhipaḥ
kṛtajñaḥ kāmarūpī ca
sahāyārthī ca vīryavān
//
śaktau hy adya yuvāṃ kartuṃ
kāryaṃ tasya cikīrṣitam
kṛtārtho vākṛtārtho vā
kṛtyaṃ tava kariṣyati
//
sa ṛkṣarajasaḥ putraḥ
pampām aṭati śaṅkitaḥ
bhāskarasyaurasaḥ putro
vālinā kṛtakilbiṣaḥ
//
saṃnidhāyāyudhaṃ kṣipram
ṛṣyamūkālayaṃ kapim
kuru rāghava satyena
vayasyaṃ vanacāriṇam
//
sa hi sthānāni sarvāṇi
kārtsnyena kapikuñjaraḥ
naramāṃsāśināṃ loke
naipuṇyād adhigacchati
//
na tasyāviditaṃ loke
kiṃcid asti hi rāghava
yāvat sūryaḥ pratapati
sahasrāṃśur ariṃdama
//
sa nadīr vipulāñ śailān
giridurgāṇi kandarān
anviṣya vānaraiḥ sārdhaṃ
patnīṃ te 'dhigamiṣyati
//
vānarāṃś ca mahākāyān
preṣayiṣyati rāghava
diśo vicetuṃ tāṃ sītāṃ
tvadviyogena śocatīm
//
sa meruśṛṅgāgragatām aninditāṃ
praviśya pātālatale 'pi vāśritām
plavaṃgamānāṃ pravaras tava priyāṃ
nihatya rakṣāṃsi punaḥ pradāsyati
//
nidarśayitvā rāmāya
sītāyāḥ pratipādane
vākyam anvartham arthajñaḥ
kabandhaḥ punar abravīt
//
eṣa rāma śivaḥ panthā
yatraite puṣpitā drumāḥ
pratīcīṃ diśam āśritya
prakāśante manoramāḥ
//
jambūpriyālapanasāḥ
plakṣanyagrodhatindukāḥ
aśvatthāḥ karṇikārāś ca
cūtāś cānye ca pādapāḥ
//
tān āruhyāthavā bhūmau
pātayitvā ca tān balāt
phalāny amṛtakalpāni
bhakṣayantau gamiṣyathaḥ
//
caṅkramantau varān deśāñ
śailāc chailaṃ vanād vanam
tataḥ puṣkariṇīṃ vīrau
pampāṃ nāma gamiṣyathaḥ
//
aśarkarām avibhraṃśāṃ
samatīrtham aśaivalām
rāma saṃjātavālūkāṃ
kamalotpalaśobhitām
//
tatra haṃsāḥ plavāḥ krauñcāḥ
kurarāś caiva rāghava
valgusvarā nikūjanti
pampāsalilagocarāḥ
//
nodvijante narān dṛṣṭvā
vadhasyākovidāḥ śubhāḥ
ghṛtapiṇḍopamān sthūlāṃs
tān dvijān bhakṣayiṣyathaḥ
//
rohitān vakratuṇḍāṃś ca
nalamīnāṃś ca rāghava
pampāyām iṣubhir matsyāṃs
tatra rāma varān hatān
//
nistvakpakṣān ayastaptān
akṛśān ekakaṇṭakān
tava bhaktyā samāyukto
lakṣmaṇaḥ sampradāsyati
//
bhṛśaṃ te khādato matsyān
pampāyāḥ puṣpasaṃcaye
padmagandhi śivaṃ vāri
sukhaśītam anāmayam
//
uddhṛtya sa tadākliṣṭaṃ
rūpyasphaṭikasaṃnibham
atha puṣkaraparṇena
lakṣmaṇaḥ pāyayiṣyati
//
sthūlān giriguhāśayyān
varāhān vanacāriṇaḥ
apāṃ lobhād upāvṛttān
vṛṣabhān iva nardataḥ
rūpānvitāṃś ca pampāyāṃ
drakṣyasi tvaṃ narottama
//
sāyāhne vicaran rāma
viṭapīnmālyadhāriṇaḥ
śītodakaṃ ca pampāyāṃ
dṛṣṭvā śokaṃ vihāsyasi
//
sumanobhiś citāṃs tatra
tilakān naktamālakān
utpalāni ca phullāni
paṅkajāni ca rāghava
//
na tāni kaścin mālyāni
tatrāropayitā naraḥ
mataṃgaśiṣyās tatrāsann
ṛṣayaḥ susamāhitaḥ
//
teṣāṃ bhārābhitaptānāṃ
vanyam āharatāṃ guroḥ
ye prapetur mahīṃ tūrṇaṃ
śarīrāt svedabindavaḥ
//
tāni mālyāni jātāni
munīnāṃ tapasā tadā
svedabindusamutthāni
na vinaśyanti rāghava
//
teṣām adyāpi tatraiva
dṛśyate paricāriṇī
śramaṇī śabarī nāma
kākutstha cirajīvinī
//
tvāṃ tu dharme sthitā nityaṃ
sarvabhūtanamaskṛtam
dṛṣṭvā devopamaṃ rāma
svargalokaṃ gamiṣyati
//
tatas tad rāma pampāyās
tīram āśritya paścimam
āśramasthānam atulaṃ
guhyaṃ kākutstha paśyasi
//
na tatrākramituṃ nāgāḥ
śaknuvanti tam āśramam
ṛṣes tasya mataṃgasya
vidhānāt tac ca kānanam
//
tasmin nandanasaṃkāśe
devāraṇyopame vane
nānāvihagasaṃkīrṇe
raṃsyase rāma nirvṛtaḥ
//
ṛṣyamūkas tu pampāyāḥ
purastāt puṣpitadrumaḥ
suduḥkhārohaṇo nāma
śiśunāgābhirakṣitaḥ
udāro brahmaṇā caiva
pūrvakāle vinirmitaḥ
//
śayānaḥ puruṣo rāma
tasya śailasya mūrdhani
yat svapne labhate vittaṃ
tat prabuddho 'dhigacchati
//
na tv enaṃ viṣamācāraḥ
pāpakarmādhirohati
tatraiva praharanty enaṃ
suptam ādāya rākṣasāḥ
//
tato 'pi śiśunāgānām
ākrandaḥ śrūyate mahān
krīḍatāṃ rāma pampāyāṃ
mataṃgāraṇyavāsinām
//
siktā rudhiradhārābhiḥ
saṃhatya paramadvipāḥ
pracaranti pṛthak kīrṇā
meghavarṇās tarasvinaḥ
//
te tatra pītvā pānīyaṃ
vimalaṃ śītam avyayam
nivṛttāḥ saṃvigāhante
vanāni vanagocarāḥ
//
rāma tasya tu śailasya
mahatī śobhate guhā
śilāpidhānā kākutstha
duḥkhaṃ cāsyāḥ praveśanam
//
tasyā guhāyāḥ prāgdvāre
mahāñ śītodako hradaḥ
bahumūlaphalo ramyo
nānānagasamāvṛtaḥ
//
tasyāṃ vasati sugrīvaś
caturbhiḥ saha vānaraiḥ
kadācicchikhare tasya
parvatasyāvatiṣṭhate
//
kabandhas tv anuśāsyaivaṃ
tāv ubhau rāmalakṣmaṇau
sragvī bhāskaravarṇābhaḥ
khe vyarocata vīryavān
//
taṃ tu khasthaṃ mahābhāgaṃ
kabandhaṃ rāmalakṣmaṇau
prasthitau tvaṃ vrajasveti
vākyam ūcatur antikāt
//
gamyatāṃ kāryasiddhyartham
iti tāv abravīc ca saḥ
suprītau tāv anujñāpya
kabandhaḥ prasthitas tadā
//
sa tat kabandhaḥ pratipadya rūpaṃ
vṛtaḥ śriyā bhāskaratulyadehaḥ
nidarśayan rāmam avekṣya khasthaḥ
sakhyaṃ kuruṣveti tadābhyuvāca
//
tau kabandhena taṃ mārgaṃ
pampāyā darśitaṃ vane
ātasthatur diśaṃ gṛhya
pratīcīṃ nṛvarātmajau
//
tau śaileṣv ācitānekān
kṣaudrakalpaphaladrumān
vīkṣantau jagmatur draṣṭuṃ
sugrīvaṃ rāmalakṣmaṇau
//
kṛtvā ca śailapṛṣṭhe tu
tau vāsaṃ raghunandanau
pampāyāḥ paścimaṃ tīraṃ
rāghavāv upatasthatuḥ
//
tau puṣkariṇyāḥ pampāyās
tīram āsādya paścimam
apaśyatāṃ tatas tatra
śabaryā ramyam āśramam
//
tau tam āśramam āsādya
drumair bahubhir āvṛtam
suramyam abhivīkṣantau
śabarīm abhyupeyatuḥ
//
tau tu dṛṣṭvā tadā siddhā
samutthāya kṛtāñjaliḥ
pādau jagrāha rāmasya
lakṣmaṇasya ca dhīmataḥ
//
tām uvāca tato rāmaḥ
śramaṇīṃ saṃśitavratām
kaccit te nirjitā vighnāḥ
kaccit te vardhate tapaḥ
//
kaccit te niyataḥ kopa
āhāraś ca tapodhane
kaccit te niyamāḥ prāptāḥ
kaccit te manasaḥ sukham
kaccit te guruśuśrūṣā
saphalā cārubhāṣiṇi
//
rāmeṇa tāpasī pṛṣṭā
sā siddhā siddhasaṃmatā
śaśaṃsa śabarī vṛddhā
rāmāya pratyupasthitā
//
citrakūṭaṃ tvayi prāpte
vimānair atulaprabhaiḥ
itas te divam ārūḍhā
yān ahaṃ paryacāriṣam
//
taiś cāham uktā dharmajñair
mahābhāgair maharṣibhiḥ
āgamiṣyati te rāmaḥ
supuṇyam imam āśramam
//
sa te pratigrahītavyaḥ
saumitrisahito 'tithiḥ
taṃ ca dṛṣṭvā varāṃl lokān
akṣayāṃs tvaṃ gamiṣyasi
//
mayā tu vividhaṃ vanyaṃ
saṃcitaṃ puruṣarṣabha
tavārthe puruṣavyāghra
pampāyās tīrasambhavam
//
evam uktaḥ sa dharmātmā
śabaryā śabarīm idam
rāghavaḥ prāha vijāne
tāṃ nityam abahiṣkṛtām
//
danoḥ sakāśāt tattvena
prabhāvaṃ te mahātmanaḥ
śrutaṃ pratyakṣam icchāmi
saṃdraṣṭuṃ yadi manyase
//
etat tu vacanaṃ śrutvā
rāmavaktrād viniḥsṛtam
śabarī darśayāmāsa
tāv ubhau tad vanaṃ mahat
//
paśya meghaghanaprakhyaṃ
mṛgapakṣisamākulam
mataṃgavanam ity eva
viśrutaṃ raghunandana
//
iha te bhāvitātmāno
guravo me mahādyute
juhavāṃścakrire tīrthaṃ
mantravan mantrapūjitam
//
iyaṃ pratyaksthalī vedī
yatra te me susatkṛtāḥ
puṣpopahāraṃ kurvanti
śramād udvepibhiḥ karaiḥ
//
teṣāṃ tapaḥprabhāvena
paśyādyāpi raghūttama
dyotayanti diśaḥ sarvāḥ
śriyā vedyo 'tulaprabhāḥ
//
aśaknuvadbhis tair gantum
upavāsaśramālasaiḥ
cintite 'bhyāgatān paśya
sametān sapta sāgarān
//
kṛtābhiṣekais tair nyastā
valkalāḥ pādapeṣv iha
adyāpi na viśuṣyanti
pradeśe raghunandana
//
kṛtsnaṃ vanam idaṃ dṛṣṭaṃ
śrotavyaṃ ca śrutaṃ tvayā
tad icchāmy abhyanujñātā
tyaktum etat kalevaram
//
teṣām icchāmy ahaṃ gantuṃ
samīpaṃ bhāvitātmanām
munīnām āśramo yeṣām
ahaṃ ca paricāriṇī
//
dharmiṣṭhaṃ tu vacaḥ śrutvā
rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ
anujānāmi gaccheti
prahṛṣṭavadano 'bravīt
//
anujñātā tu rāmeṇa
hutvātmānaṃ hutāśane
jvalatpāvakasaṃkāśā
svargam eva jagāma sā
//
yatra te sukṛtātmāno
viharanti maharṣayaḥ
tat puṇyaṃ śabarī sthānaṃ
jagāmātmasamādhinā
//
divaṃ tu tasyāṃ yātāyāṃ
śabaryāṃ svena karmaṇā
lakṣmaṇena saha bhrātrā
cintayāmāsa rāghavaḥ
//
cintayitvā tu dharmātmā
prabhāvaṃ taṃ mahātmanām
hitakāriṇam ekāgraṃ
lakṣmaṇaṃ rāghavo 'bravīt
//
dṛṣṭo 'yam āśramaḥ saumya
bahvāścaryaḥ kṛtātmanām
viśvastamṛgaśārdūlo
nānāvihagasevitaḥ
//
saptānāṃ ca samudrāṇām
eṣu tīrtheṣu lakṣmaṇa
upaspṛṣṭaṃ ca vidhivat
pitaraś cāpi tarpitāḥ
//
pranaṣṭam aśubhaṃ yat tat
kalyāṇaṃ samupasthitam
tena tv etat prahṛṣṭaṃ me
mano lakṣmaṇa samprati
//
hṛdaye hi naravyāghra
śubham āvirbhaviṣyati
tad āgaccha gamiṣyāvaḥ
pampāṃ tāṃ priyadarśanām
//
ṛśyamūko girir yatra
nātidūre prakāśate
yasmin vasati dharmātmā
sugrīvo 'ṃśumataḥ sutaḥ
nityaṃ vālibhayāt trastaś
caturbhiḥ saha vānaraiḥ
//
7 //
abhitvare ca taṃ draṣṭuṃ
sugrīvaṃ vānararṣabham
tadadhīnaṃ hi me saumya
sītāyāḥ parimārgaṇam
//
iti bruvāṇaṃ taṃ rāmaṃ
saumitrir idam abravīt
gacchāvas tvaritaṃ tatra
mamāpi tvarate manaḥ
//
āśramāt tu tatas tasmān
niṣkramya sa viśāṃ patiḥ
ājagāma tataḥ pampāṃ
lakṣmaṇena sahābhibhūḥ
//
samīkṣamāṇaḥ puṣpāḍhyaṃ
sarvato vipuladrumam
koyaṣṭibhiś cārjunakaiḥ
śatapattraiś ca kīcakaiḥ
etaiś cānyaiś ca vividhair
nāditaṃ tad vanaṃ mahat
//
sa rāmo vividhān vṛkṣān
sarāṃsi vividhāni ca
paśyan kāmābhisaṃtapto
jagāma paramaṃ hradam
//
sa tām āsādya vai rāmo
dūrād udakavāhinīm
mataṃgasarasaṃ nāma
hradaṃ samavagāhata
//
sa tu śokasamāviṣṭo
rāmo daśarathātmajaḥ
viveśa nalinīṃ pampāṃ
paṅkajaiś ca samāvṛtām
//
tilakāśokapuṃnāga
bakuloddālakāśinīm
ramyopavanasambādhāṃ
padmasaṃpīḍitodakām
//
sphaṭikopamatoyāḍhyāṃ
ślakṣṇavālukasaṃtatām
matsyakacchapasambādhāṃ
tīrasthadrumaśobhitām
//
sakhībhir iva yuktābhir
latābhir anuveṣṭitām
kiṃnaroragagandharva
yakṣarākṣasasevitām
nānādrumalatākīrṇāṃ
śītavārinidhiṃ śubhām
//
padmaiḥ saugandhikais tāmrāṃ
śuklāṃ kumudamaṇḍalaiḥ
nīlāṃ kuvalayoddhātair
bahuvarṇāṃ kuthām iva
//
aravindotpalavatīṃ
padmasaugandhikāyutām
puṣpitāmravaṇopetāṃ
barhiṇodghuṣṭanāditām
//
sa tāṃ dṛṣṭvā tataḥ pampāṃ
rāmaḥ saumitriṇā saha
vilalāpa ca tejasvī
kāmād daśarathātmajaḥ
//
tilakair bījapūraiś ca
vaṭaiḥ śukladrumais tathā
puṣpitaiḥ karavīraiś ca
puṃnāgaiś ca supuṣpitaiḥ
//
mālatīkundagulmaiś ca
bhaṇḍīrair niculais tathā
aśokaiḥ saptaparṇaiś ca
ketakair atimuktakaiḥ
anyaiś ca vividhair vṛkṣaiḥ
pramadevopaśobhitām
//
asyās tīre tu pūrvoktaḥ
parvato dhātumaṇḍitaḥ
ṛśyamūka iti khyātaś
citrapuṣpitakānanaḥ
//
harir ṛkṣarajonāmnaḥ
putras tasya mahātmanaḥ
adhyāste taṃ mahāvīryaḥ
sugrīva iti viśrutaḥ
//
sugrīvam abhigaccha tvaṃ
vānarendraṃ nararṣabha
ity uvāca punar vākyaṃ
lakṣmaṇaṃ satyavikramam
//
tato mahad vartma ca dūrasaṃkramaṃ
krameṇa gatvā pravilokayan vanam
dadarśa pampāṃ śubhadarśakānanām
anekanānāvidhapakṣisaṃkulām
//