śrīḥ sāhitya-darpaṇaḥ
kārikā-mātraḥ
(1) prathamaḥ prakāśaḥ
śarad-indu-sundara-ruciś cetasi sā me girāṃ devī /
apahṛtya tamaḥ santatam arthān akhilān prakāśayatu // VisSd_1.1 //
caturvarga-phala-prāptiḥ sukhād alpa-dhiyām api /
kāvyād eva yatas tena tat-svarūpaṃ nirūpyate // VisSd_1.2 //
kāvyaṃ rasātmakaṃ kāvyaṃ doṣās tasyāpakarṣakāḥ /
utkarṣa-hetavaḥ proktā guṇālaṅkāra-rītayaḥ // VisSd_1.3 //
iti sāhitya-darpaṇe kāvya-svarūpa-nirūpaṇo nāma prathamaḥ paricchedaḥ
(2) dvitīyaḥ prakāśaḥ
vākyaṃ syād yogyatākāṅkṣā-satti-yuktaḥ padoccayaḥ /
vākyoccayo mahā-vākyam itthaṃ vākyaṃ dvidhā matam // VisSd_2.1 //
varṇāḥ padaṃ prayogārhān anvitaikārtha-bodhakāḥ /
artho vācyaś ca lakṣyaś ca vyaṅgaś ceti tridhā matā // VisSd_2.2 //
vācyo 'rtho 'bhidhayā bodhyo lakṣyo lakṣaṇayā mataḥ /
vyaṅgyo vyañjanayā tāḥ syus tisraḥ śabdasya śaktayaḥ // VisSd_2.3 //
tatra saṅketitārthasya bodhanād agrimā matā /
saṅketo gṛhyate jātau guṇa-dravya-kriyāsu ca // VisSd_2.4 //
mukhyārtha-bādhe tad-yukto yayānyo 'rthaḥ pratīyate /
rūḍheḥ prayojanād vāpi lakṣaṇā śaktir arpitā // VisSd_2.5 //
mukhyārthasyetarākṣepo vākyārthe 'nvaya-siddhaye /
syād ātmano 'py upādānād eṣopādāna-lakṣaṇā // VisSd_2.6 //
arpaṇaṃ svasya vākyārthe parasyānvaya-siddhaye /
upalakṣaṇa-hetutvād eṣā lakṣaṇa-lakṣaṇā // VisSd_2.7 //
āropādhyavasānābhyāṃ pratyekaṃ tā api dvidhā /
viṣayāsyānigīrṇasyā-(a)nya-tādātmya-pratīti-kṛt // VisSd_2.8 //
sāropā syān nigīrṇasya matā sādhyavasānikā /
sādṛśyetara-saṃbandhāḥ śuddhās tāḥ sakalā api // VisSd_2.9 //
sādṛśyāt tu matā gauṇyas tena ṣoḍaśa-bhedikā /
vyaṅgyasya gūḍhāgūḍhatvād dvidhā syuḥ phala-lakṣaṇā // VisSd_2.10 //
dharmi-dharma-gatatvena phalasyaitā api dvidhā /
tad evaṃ lakṣaṇābhedāś catvāriṃśan matā budhaiḥ // VisSd_2.11 //
pada-vākya-gatatvena pratyekaṃ tā api dvidhā /
viratāsvabhidhādyāsu yathārtho bodhyate 'paraḥ // VisSd_2.12 //
sā vṛttir vyañjanā nāma śabdasyārthādikasya ca /
abhidhā-lakṣaṇā-mūlā śabdasya vyañjanā dvidhā // VisSd_2.13 //
anekārthasya śabdasya saṃyogādyair niyantrite /
ekatrārthe 'nyadhī-hetur vyañjanā sābhidhāśrayā // VisSd_2.14 //
lakṣaṇopāsyate yasya kṛte tat tu prayojanam /
yayā pratyākhyāyate sā syād vyañjanā lakṣaṇāśrayā // VisSd_2.15 //
vaktṛ-bodhavya-vākyānām anya-sannidhi-vācyayoḥ /
prastāva-deśa-kālānāṃ kākoś ceṣṭādikasya ca // VisSd_2.16 //
vaiśiṣṭyād anyam arthaṃ yā bodhayet sārtha-saṃbhavā /
traividhyād iyam arthānāṃ pratyekaṃ trividhā matā // VisSd_2.17 //
śabda-bodhyo vyanakty arthaḥ śabdo 'py arthāntarāśrayaḥ /
ekasya vyañjakatve tad anyasya sahakāritā // VisSd_2.18 //
abhidhādi-trayopādhi-vaiśiṣṭyāt trividho mataḥ /
śabdo 'pi vācakas tadval lakṣako vyañjakas tathā // VisSd_2.19 //
tātparyākhyāṃ vṛttim āhuḥ padārthānvaya-bodhane /
tātparyārthaṃ tad-arthaṃ ca vākyaṃ tad-bodhakaṃ pare // VisSd_2.20 //
iti sāhitya-darpaṇe vākya-svarūpa-nirūpaṇo nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ
(3) tṛtīyaḥ paricchedaḥ
vibhāvenānubhāvena vyaktaḥ saṃcāriṇā tathā /
rasatām eti ratyādiḥ sthāyī bhāvaḥ sa-cetasām // VisSd_3.1 //
sattvodrekād akhaṇḍa-svar-prakāśānanda-cin-mayaḥ /
vedyāntara-sparśa-śūnyo brahmāsvāda-sahodaraḥ // VisSd_3.2 //
lokottara-camatkāra-prāṇaḥ kaiścit pramātṛbhiḥ /
svākāravad abhinnatven(a)--āyam āsvādyate rasaḥ // VisSd_3.3 //
karuṇādāv api rase jāyate yatparaṃ sukham /
sacetasām anubhavaḥ pramāṇaṃ tatra kevalam // VisSd_3.4 //
kiṃ ca teṣu yadā duḥkhaṃ na ko 'pi syāt tad-unmukhaḥ /
tathā rāmāyaṇādīnāṃ bhavitā duḥkha-hetutā // VisSd_3.5 //
hetutvaṃ śoka-harṣāder gatebhyo loka-saṃśrayāt /
śoka-harṣādayo loke jāyantāṃ nāma laukikāḥ // VisSd_3.6 //
alaukika-vibhāvatvaṃ prāptebhyaḥ kāvya-saṃśrayāt /
sukhaṃ sañjāyate tebhyaḥ sarvebhyo 'pīti kā kṣatiḥ // VisSd_3.7 //
aśru-pātādayas tadvad drutatvāc cetaso matāḥ /
na jāyate tad-āsvādo vinā raty-ādi-vāsanām // VisSd_3.8 //
vyāpāro 'sti vibhāvāder nāmnā sādhāraṇī-kṛtiḥ /
tat-prabhāveṇa yasyāsan pāthodhi-plavanādayaḥ // VisSd_3.9 //
pramātā tad-abhedena svātmānaṃ pratipadyate /
utsādādi-samudbodhaḥ sādhāraṇyābhimānataḥ // VisSd_3.10 //
nṛṇām api samudrādi-laṅghanādau na duṣyati /
sādhāraṇyena raty-ādir api tadvat pratīyate // VisSd_3.11 //
parasya na parasyeti mameti na mameti ca /
tad-āsvāde vibhāvādeḥ paricchedo na vidyate // VisSd_3.12 //
vibhāvanādi-vyāpāram alaukikam upeyuṣām /
alaukikatvam eteṣāṃ bhūṣaṇaṃ na tu dūṣaṇam // VisSd_3.13 //
kāraṇa-kārya-sañcāri-rūpā api hi lokataḥ /
rasodbodhe vibhāvādyāḥ kāraṇāny eva te matāḥ // VisSd_3.14 //
pratīyamānaḥ prathamaṃ pratyekaṃ hetur ucyate /
tataḥ saṃvalitaḥ sarvo vibhāvādiḥ sa-cetasām // VisSd_3.15 //
prapāṇaka-rasa-nyāyāc carvyamāṇo raso bhavet /
sad-bhāvaś ced vibhāvāder dvayor ekasya vā bhavet // VisSd_3.16 //
jhaṭity anyasam ākṣepe tadā doṣo na vidyate /
pārimityyāl laukikatvāt sāntarāyatayā tathā // VisSd_3.17 //
anukāryasya ratyāder udbodho na raso bhavet /
śikṣābhyāsādi-mātreṇa rāghavādeḥ svarūpatām // VisSd_3.18 //
darśayan nartako naiva rasasyāsvādako bhavet /
kāvyārtha-bhāvenāyam api sabhya-padāspadam // VisSd_3.19 //
nāyaṃ jñāpyaḥ sva-sattāyāṃ pratīty avyabhicārataḥ /
yasmād eṣa vibhāvādi-samūhālambanātmakaḥ // VisSd_3.20 //
tasmān na kāryaḥ no nityaḥ pūrva-saṃvedanojjhitaḥ /
asaṃvedana-kāle hi na bhāvo 'py asya vidyate // VisSd_3.21 //
nāpi bhaviṣyan sākṣād ānanda-maya-svaprakāśa-rūpatvāt /
kārya-jñāpya-vilakṣaṇa-bhāvān no vartamāno 'pi // VisSd_3.22 //
vibhāvādi-parāmarśa-viṣayatvāt sacetasām /
parānandamayatvena saṃvedyatvād api sphuṭam // VisSd_3.23 //
na nirvikalpakaṃ jñānaṃ tasya grāhakam iṣyate /
tathābhilāpa-saṃsarga-yogyatva-virahān na ca // VisSd_3.24 //
savikalpaka-saṃvedyaḥ sākṣātkāratayā na ca /
parokṣas tat-prakāśo nā-parokṣaḥ śabda-saṃbhavāt // VisSd_3.25 //
tasmād alaukikaḥ satyaṃ vedyaḥ sahṛdayair ayam /
pramāṇaṃ carvaṇaivātra svābhinne viduṣāṃ matam // VisSd_3.26 //
niṣpattyā carvaṇasyāsya niṣpattir upacārataḥ /
avācyatvādikaṃ tasya vakṣye vyañjana-rūpaṇe // VisSd_3.27 //
ratyādi-jñāna-tādātmyād eva yasmād raso bhavet /
ato 'sya sva-prakāśatvam akhaṇḍatvaṃ ca sidhyati // VisSd_3.28 //
raty-ādy-udbodhakā loke vibhāvāḥ kāvya-nāṭyayoḥ /
ālambanoddīpanākhyau tasya bhedāv ubhau smṛtau /
ālambanaṃ nāyakādis tam ālambya rasodgamāt // VisSd_3.29 //
tyāgī kṛtī kulīnaḥ su-śrīko rūpa-yauvanotsāhī /
dakṣo 'nurakta-lokas tejo-vaidagdhya-śīlavān netā // VisSd_3.30 //
dhīrodātto dhīroddhatas tathā dhīra-lalitaś ca /
dhīra-praśānta ity ayam uktaḥ prathamaś caturbhedaḥ // VisSd_3.31 //
avikatthanaḥ kṣamāvān atigambhīro mahā-sattvaḥ /
stheyān nigūḍhamāno dhīrodātto dṛḍha-vrataḥ kathitaḥ // VisSd_3.32 //
māyā-paraḥ pracaṇḍaś capalo 'haṅkāra-darpa-bhūyiṣṭhaḥ /
ātma-ślāghā-nirato dhīrair dhīroddhataḥ kathitaḥ // VisSd_3.33 //
niścinto mṛdur aniśaṃ kalā-paro dhīra-lalitaḥ syāt /
sāmānya-guṇair bhūyān divjādiko dhīra-praśāntaḥ syāt // VisSd_3.34 //
ebhir dakṣiṇa-dhṛṣṭānukūla-śaṭha-rūpibhis tu ṣoḍaśadhā /
eṣu tv aneka-mahilāsu samarāgo dakṣiṇaḥ kathitaḥ // VisSd_3.35 //
kṛtāgā api niḥśaṅkas tarjito 'pi na lajjitaḥ /
dṛṣṭa-doṣo 'pi mithyāvā-kvathito dhṛṣṭa-nāyakaḥ // VisSd_3.36 //
anukūla eka-nirataḥ śaṭho 'yam ekatra baddha-bhāvo yaḥ /
darśita-bahir-anurāgo vipriyam anyatra gūḍham ācarati // VisSd_3.37 //
eṣāṃ ca traividhyād uttama-madhyādhamatvena /
uktā nāyaka-bhedāś catvāriṃśat tathāṣṭau ca // VisSd_3.38 //
dūrānvartini syāt tasya prāsāṅgiketivṛtte tu /
kiñcit tad-guṇa-hīnaḥ sahāya evāsya pīṭha-mardākhyaḥ // VisSd_3.39 //
śṛṅgāro 'sya sahāyā viṭa-ceṭa-vidūṣakādyāḥ syuḥ /
bhaktā narmasu nipuṇāḥ kupita-vadhū-māna-bhañjanāḥ śuddhāḥ // VisSd_3.40 //
saṃbhoga-hīna-sampad viṭas tu dhūrtaḥ kalaika-deśa-jñaḥ /
veśopacāra-kuśalo vāgmī madhuro 'tha bahu-mato goṣṭhyām // VisSd_3.41 //
kusuma-vasantādy-abhidhaḥ karma-vapur veṣa-bhāṣādyaiḥ /
hāsya-karaḥ kalaha-ratir vidūṣakaḥ syāt sva-karma-jñaḥ // VisSd_3.42 //
mantrī syād arthānāṃ cintāyāṃ tadvad avarodhe /
vāmana-ṣaṇḍa-kirāta-mlecchābhīrāḥ śakāra-kubjādyāḥ // VisSd_3.43 //
mada-mūrkhatābhimānī duṣkulataiśvarya-saṃyuktaḥ /
so 'yam anūḍha-bhrātā rājñaḥ śyālaḥ śakāra ity uktaḥ // VisSd_3.44 //
daṇḍe suhṛt-kumārāṭavikāḥ sāmanta-sainikādyāś ca /
ṛtvik-purodhasaḥ syur brahma-vidas tāpasās tathā dharme // VisSd_3.45 //
uttamāḥ pīṭhamardādyāḥ madhyau viṭa-vidūṣakau /
tathā śakāra-ceṭādyā adhamā parikīrtitāḥ // VisSd_3.46 //
nisṛṣṭārtho mitārthaś ca tathā sandeśa-hārakaḥ /
kārya-preṣyas tridhā dūto dūtyaś cāpi tathāvidhāḥ // VisSd_3.47 //
ubhayor bhāvam unnīya svayaṃ vadati cottaram /
suśliṣṭaṃ kurute kāryaṃ nisṛṣṭārthas tu sa smṛtaḥ // VisSd_3.48 //
mitārtha-bhāṣī kāryasya siddha-kārā mitārthakaḥ /
yāvad bhāṣita-sandeśa-hāraḥ sandeśa-hārakaḥ // VisSd_3.49 //
śobhā vilāso mādhuryaṃ gāmbhīryaṃ dhairya-tejasī /
lalitaudāryam ity aṣṭau sattvajāḥ pauruṣā guṇāḥ // VisSd_3.50 //
śūratā dakṣatā satyaṃ mahotsāho 'nurāgitā /
nīce ghūṇādhike spardhā yataḥ śobheti tāṃ viduḥ // VisSd_3.51 //
dhīrā dṛṣṭir gatiś citrā vilāse sasmitaṃ vacaḥ /
sāṅkṣobheṣv apy anudvego mādhuryaṃ parikīrtitam // VisSd_3.52 //
bhī-śoka-krodha-harṣādyair gāmbhīryaṃ nirvikāratā /
vyavasāyād acalanaṃ dhairyaṃ vighne mahaty api // VisSd_3.53 //
adhikṣepāpamānādeḥ prayuktasya pareṇa yat /
prāṇātyaye 'py asahanaṃ tat-tejaḥ samudāhṛtam // VisSd_3.54 //
vāg-veśayor madhuratā, tadvac chṛṅgāra-ceṣṭitaṃ lalitam /
dānaṃ sa-priya-bhāṣaṇam audāryaṃ śatru-mitrayoḥ samatā // VisSd_3.55 //
atha nāyikā tri-bhedā svānyā sādhāraṇā strīti /
nāyaka-sāmānya-guṇair bhavati yathā-saṃbhavair yuktā // VisSd_3.56 //
vinayārjavādi-yuktā gṛha-karma-parā pati-vratā svīyā /
sāpi kathitā tribhedā mugdhā madhyā pragalbheti // VisSd_3.57 //
prathamāvatīrṇa-yauvana-madana-vikārā ratau vāmā /
kathitā mṛduś ca māne samadhika-lajjāvatī mugdhā // VisSd_3.58 //
madhyā vicitra-suratā prarūḍha-smara-yauvanā /
īṣat-pragalbha-vacanā madhyama-vrīḍitā matā // VisSd_3.59 //
smarāndhā gāḍhatāruṇyā samasta-rata-kovidā /
bhāvonnatā dara-vrīḍā pragalbhākrānta-nāyakā // VisSd_3.60 //
te dhīrā cāpy adhīrā ca dhīrādhīreti ṣaḍ-vidhe /
priyaṃ sotprāsa-vakroktyā madhyā dhīrā dahed ruṣā // VisSd_3.61 //
dhīrādhīrā tu ruditair adhīrā puruṣoktibhiḥ /
pragalbhā yadi dhīrā syāc channa-kopākṛtis tadā // VisSd_3.62 //
udāste surate tatra darśayanty ādarān bahiḥ /
dhīrādhīrā tu solluṇṭha-bhāṣitaiḥ khedayaty amum // VisSd_3.63 //
tarjayet tāḍayed anyā pratyekaṃ tā api dvidhā /
kaniṣṭha-jyeṣṭha-rūpatvān nāyaka-praṇayaṃ prati // VisSd_3.64 //
madhyā-pragalbhayor bhedās tasmād dvādaśa kīrtitāḥ /
mugdhā tv ekaiva tena syuḥ svīyābhedās trayodaśā // VisSd_3.65 //
parakīyā dvidhā proktā paroḍhā kanyakā tathā /
yātrādi-nirastānyoḍhā kulaṭā galita-trapā // VisSd_3.66 //
kanyā tv ajātopayamā sa-lajjā nava-yauvanā /
dhīrā kalā-pragalbhā syād veśyāsāmānya-nāyikā // VisSd_3.67 //
nirguṇān api na dveṣṭi na rajyati guṇiṣv api /
vitta-mātraṃ samālokya sā rāgaṃ darśayed bahiḥ // VisSd_3.68 //
kāmaṃ aṅgīkṛtam api parikṣīṇa-dhanaṃ naram /
mātrā niḥsārayed eṣā punaḥ-sandhāna-kāṅkṣayā // VisSd_3.69 //
taskarāḥ ṣaṇḍakā mūrkhāḥ sukha-prāpta-dhanās tathā /
liṅginaś channa-kāmādyā asyāḥ prāyeṇa vallabhāḥ // VisSd_3.70 //
eṣāpi madanāyattā kvāpi satyānurāgiṇī /
raktāyāṃ vā viraktāyāṃ ratam asyāṃ satyānurāgiṇī // VisSd_3.71 //
avasthābhir bhavanty aṣṭāv etāḥ ṣoḍaśa-bheditāḥ /
svādhīna-bhartṛkā tadvat khaṇḍitāthābhisārikā // VisSd_3.72 //
kalahāntaritā vipra-labdhā proṣita-bhartṛkā /
anyā vāsaka-sajjā syād virahotkaṇṭhitā tathā // VisSd_3.73 //
kānto rati-guṇākṛṣṭo na jahāti yad-antikam /
vicitra-vibhramāsaktā sā syāt svādhīna-bhartṛkā // VisSd_3.74 //
pārśvam eti priyo yasyā anya-saṃyoga-cihnitaḥ /
sā khaṇḍiteti kathitā dhīrair īrṣyā-kaṣāyitā // VisSd_3.75 //
abhisārayate kāntaṃ yā manmatha-vaśaṃvadā /
svayaṃ vābhisaraty eṣā dhīrair uktābhisārikā // VisSd_3.76 //
saṃlīnā sveṣu gātreṣu mūkīkṛta-vibhūṣaṇā /
avaguṇṭhana-saṃvītā kulajābhisared yadi // VisSd_3.77 //
vicitrojjvala-veṣā tu raṇan-nūpura-kaṅkaṇā /
pramoda-smera-vadanā syād veśyābhisared yadi // VisSd_3.78 //
mada-skhalita-saṃlāpā vibhramotphulla-locanā /
āviddha-gati-sañcārā syāt preṣyābhisared yadi // VisSd_3.79 //
kṣetraṃ vāṭī bhagna-devālayo dūtī-gṛhaṃ vanam /
mālā-pañcaḥ śmaśānaṃ ca nadyādīnāṃ taṭī tathā // VisSd_3.80 //
evaṃ kṛtābhisārāṇāṃ puṃścalīnāṃ vinodane /
sthānāny aṣṭau tathā dhvānta-cchanne kutracid āśraye // VisSd_3.81 //
cāṭukāram api prāṇa-nāthaṃ roṣād apāsya yā /
paścāt tāpam avāpnoti kalahāntaritā tu sā // VisSd_3.82 //
priyaḥ kṛtvāpi saṅketaṃ yasyā nāyāti saṃnidhim /
vipralabdhā tu sā jñeyā nitāntam avamānitā // VisSd_3.83 //
nānā-kārya-vaśād yasyā dūra-deśaṃ gataḥ patiḥ /
sā manobhava-duḥkhārtā bhavet proṣita-bhartṛkā // VisSd_3.84 //
kurute maṇḍanaṃ yasyāḥ sajjite vāsa-veśmani /
sā tu vāsaka-sajjā syād vidita-priya-saṅgamā // VisSd_3.85 //
āgantuṃ kṛta-citto 'pi daivān nāyāti yat priyaḥ /
tad-anāgata-duḥkhārtā virahotkaṇṭhitā tu sā // VisSd_3.86 //
iti sāṣṭāviṃśati-śatam uttama-madhyādhama-svarūpeṇa /
caturadhikāśīti-yutaṃ śata-trayaṃ nāyikā-bhedāḥ // VisSd_3.87 //
kvacidanyonya-sāṅkaryam āsāṃ lakṣyeṣu dṛśyate /
itarā apy asaṅkhyās tā noktā vistara-śaṅkayā // VisSd_3.88 //
yauvane sattvajās tāsām aṣṭāviṃśati-saṅkhyakāḥ /
alaṅkārās tatra bhāva-hāva-helās trayo 'ṅgajāḥ // VisSd_3.89 //
śobhā kāntiś ca dīptiś ca m ādhuryaṃ ca pragalbhatā /
audāryaṃ dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajāḥ // VisSd_3.90 //
līlā vilāso vicchittir bibbokaḥ kilakiñcitam /
moṭṭāyitaṃ kuṭṭamitaṃ vibhramo lalitaṃ madaḥ // VisSd_3.91 //
vihṛtaṃ tapanaṃ maugdhyaṃ vikṣepaś ca kutūhalam /
hasitaṃ cakitaṃ kelir ity aṣṭādaśa-saṅkhyakāḥ // VisSd_3.92 //
svabhāvājāś ca bhāvādyā daśa puṃsāṃ bhavanty api /
nirvikārātmake citte bhāvaḥ prathama-vikriyā // VisSd_3.93 //
bhrū-netrādi-vikārais tu saṃbhogecchā-prakāśakaḥ /
bhāva evālpa-saṃlakṣya-vikāro hāva ucyate // VisSd_3.94 //
helātyanta-samālakṣya-vikāraḥ syāt sa eva tu /
rūpa-yauvana-lālitya-bhogādyair aṅga-bhūṣaṇam // VisSd_3.95 //
saiva kāntir manmathāpyāyita-dyutiḥ /
kāntir evātivistīrṇā dīptir ity abhidhīyate // VisSd_3.96 //
sarvāvasthā-viśeṣeṣu mādhuryaṃ ramaṇīyatā /
niḥsādhvasatvaṃ prāgalbhyam audāryaṃ vinayaḥ sadā // VisSd_3.97 //
muktātma-ślāghanā dhairyaṃ manovṛttir acañcalā /
aṅgair veṣair alaṅkāraiḥ premibhir vacanair api // VisSd_3.98 //
prīti-prayojaitair līlāṃ priyasyānukṛtiṃ viduḥ /
yānasthānāsanādīnāṃ mukha-netrādi-karmaṇām // VisSd_3.99 //
viśeṣas tu vilāsaḥ syād iṣṭa-sandarśanādinā /
stokāpy ākalpa-racanā vicchittiḥ kānti-poṣa-kṛt // VisSd_3.100 //
smita-śuṣka-rudita-hasita-trāsa-krodha-śramādīnām /
sāṅkaryaṃ kilakiñcitam īṣṭatama-saṅgamādijād dharṣāt // VisSd_3.101 //
tad-bhāva-bhāvite citte vallabhasya kathādiṣu /
moṭṭāyitam iti prāhuḥ karṇa-kaṇḍūyanādikam // VisSd_3.102 //
keśastanādharādīnāṃ grahe harṣe 'pi saṃbhramāt /
āhuḥ kuṭṭamitaṃ nāma śiraḥ-kara-vidhūnanam // VisSd_3.103 //
tvarayā harṣa-rāgāder dayitā-gamanādiṣu /
asthāne vibhramādīnāṃ vinyāso vibhramo mataḥ // VisSd_3.104 //
sukumāratayāṅgānāṃ vinyāso lalitaṃ bhavet /
mado vikāraḥ saubhāgya-yauvanādy-avalepajaḥ // VisSd_3.105 //
vaktavya-kāle 'py avaco vrīḍayā vihṛtaṃ matam /
tapanaṃ priya-vicchede smara-vegottha-ceṣṭitam // VisSd_3.106 //
ajñānād iva yā pṛcchā pratītasyāpi vastunaḥ /
vallabhasya puraḥ proktaṃ maugdhyaṃ tat-tattva-vedibhiḥ // VisSd_3.107 //
bhūṣāṇām ardha-racanā mithyā viṣvag-avekṣaṇam /
rahasyākhyānam īṣāc ca vikṣepo dayitāntike // VisSd_3.108 //
ramya-vastu-samāloke loltā syāt kutūhalam /
hasitaṃ tu vṛthā-hāso yauvanodbheda-saṃbhavaḥ // VisSd_3.109 //
kuto 'pi dayitasyāgre cakitaṃ bhaya-saṃbhramaḥ /
vihāre saha kāntena krīḍitaṃ kelir ucyate // VisSd_3.110 //
dṛṣṭvā darśayati vrīḍāṃ saṃmukhaṃ naiva paśyati /
pracchannaṃ vā bhramantaṃ vā-(a)tikrāntaṃ paśyati priyam // VisSd_3.111 //
bahudhā pṛcchyamānāpi manda-mandam adhomukhī /
sagadgada-svaraṃ kiñcit priyaṃ prāyeṇa bhāṣate // VisSd_3.112 //
anyaiḥ pravartitāṃ śaśvat sāvadhānā ca tat-kathām /
śṛṇoty anyatra dattākṣī priye bālānurāgiṇī // VisSd_3.113 //
cirāya savidhe sthānaṃ priyasya bahu manyate /
vilocana-pathaṃ cāsya na gacchaty analaṅkṛtā // VisSd_3.114 //
kvāpi kuntala-saṃvyāna-saṃyama-vyapadeśataḥ /
bāhu-mūlaṃ stanau nābhi-paṅkajaṃ darśayet sphuṭam // VisSd_3.115 //
ācchādayati vāg-ādyaiḥ priyasya paricārakān /
viśvasity asya mitreṣu bahu-mānaṃ karoti ca // VisSd_3.116 //
sakhī-madhye guṇān brūte sva-dhanaṃ pradadāti ca /
supte svapiti duḥkhe 'sya duḥkhaṃ dhatte sukhe sukham // VisSd_3.117 //
sthitā dṛṣṭi-pathe śaśvat-priye paśyati dūrataḥ /
ābhāṣate parijanaṃ saṃmukhaṃ smara-vikriyam // VisSd_3.118 //
yat kiñcid api saṃvīkṣya kurute hasitaṃ mudhā /
karṇa-kaṇḍūyanaṃ tadvat kavarī-mokṣa-saṃyamau // VisSd_3.119 //
jṛmbhate sphoṭayaty aṅgaṃ bālam āśliṣya cumbati /
bhāle tathā vayasyāyā racayet tilaka-kriyām // VisSd_3.120 //
aṅguṣṭhāgreṇa likhati sakaṭākṣaṃ nirīkṣate /
daśati svādharaṃ cāpi brūte priyam adhomukhī // VisSd_3.121 //
na muñcati ca taṃ deśaṃ nāyako yatra dṛśyate /
āgacchati gṛhaṃ tasya kārya-vyājena kenacit // VisSd_3.122 //
dattaṃ kim api kāntena dhṛtvāṅge muhur īkṣate /
nityaṃ hṛṣyati tad-yoge viyoge malinā kṛśā // VisSd_3.123 //
manyate bahu tac-chīlaṃ tat-priyaṃ manyate priyam /
prārthayaty alpa-mūlyāni suptā na parivartate // VisSd_3.124 //
vikārān sāttvikān asya saṃmukhī nādhigacchati /
bhāṣate sūnṛtaṃ snigdhām anuraktā nitambinī // VisSd_3.125 //
eteṣv adhika-lajjāni ceṣṭitāni nava-striyāḥ /
madhya-vrīḍāni madhyāyāḥ sraṃsamāna-trapāṇi tu // VisSd_3.126 //
anya-striyāḥ pragalbhāyās tathā syur vāra-yoṣitaḥ /
lekhya-prasthāpanaiḥ snigdhair vīkṣitair mṛdu-bhāṣitaiḥ // VisSd_3.127 //
dūtī-saṃpreṣaṇair nāryā bhāvābhivyaktir iṣyate /
dūtyaḥ sakhī naṭī dāsī dhātreyī prativeśinī // VisSd_3.128 //
bālā pravrajitā kārūḥ śilpinyādyāḥ svayaṃ tathā /
kalā-kauśalam utsāho bhaktiś cittajñatā smṛtiḥ // VisSd_3.129 //
mādhuryaṃ narma-vijñānaṃ vāgmitā ceti tad-guṇāḥ /
etā api yathaucityād uttamaādhama-madhyamāḥ // VisSd_3.130 //
dhīrodhataḥ pāpakārī vyasanī pratināyakaḥ /
uddīpana-vibhāvās te rasam uddīpayanti ye // VisSd_3.131 //
ālambanasya ceṣṭādyā deśa-kālādayas tathā /
udbuddhaṃ kāraṇaiḥ svaiḥ svari bahir bhāvaṃ prakāśayan // VisSd_3.132 //
loke yaḥ kārya-rūpaḥ so 'nubhāvaḥ kāvya-nāṭyayoḥ /
uktāḥ strīṇām alaṅkārā aṅgajāś ca svabhāvajāḥ // VisSd_3.133 //
tad-rūpāḥ sāttvikā bhāvās tathā ceṣṭāḥ parā api /
vikārāḥ sattva-saṃbhūtāḥ sāttvikāḥ parikīrtitāḥ // VisSd_3.134 //
sattva-mātrodbhavatvāt tu bhinnā apy anubhāvataḥ /
stambhaḥ svedo 'tha romāñcaḥ svara-bhaṅgo 'tha vepathuḥ // VisSd_3.135 //
vaivarṇyam aśru-pralaya ity aṣṭau sāttvikāḥ smṛtāḥ /
stambhaś ceṣṭā-pratīghāto bhaya-harṣāmayādibhiḥ // VisSd_3.136 //
vapur jalodgamaḥ svedo rati-gharma-śramādibhiḥ /
harṣādbhuta-bhayādibhyo romāñco roma-vikriyāḥ // VisSd_3.137 //
mada-saṃmada-pīḍādyair vaisvaryaṃ gadgadaṃ viduḥ /
rāga-dveṣa-śramādibhyaḥ kampo gātrasya vepathuḥ // VisSd_3.138 //
viṣāda-mada-roṣādyair varṇānyatvaṃ vivarṇatā /
aśru netrodbhavaṃ vāri krodha-duḥkha-praharṣajam // VisSd_3.139 //
pralayaḥ sukha-duḥkhābhyāṃ ceṣṭā-jñāna-nirākṛtiḥ /
viśeṣād ābhimukhyena caraṇād vyabhicāriṇaḥ /
sthāyiny unmagna-nirmagnās trayastriṃśac ca tad-bhidāḥ // VisSd_3.140 //
nirvedāvega-dainya-śrama-mada-jaḍatā augrya-mohau vibodhaḥ svapnāpasmāra-garvā maraṇam alasatāmarṣa-nidrāvahitthāḥ |
autsukyonmāda-śaṅkāḥ smṛti-mati-sahitā vyādhi-satrāsa-lajjā harṣāsūyā-viṣādāḥ sadhṛti-capalatā glāni-cintā-vitarkāḥ // VisSd_3.141 //
tattva-jñānāpad-īrṣyāder nirvedaḥ svāvamānanam /
dainya-cintāśru-niḥśvāsa-vaivarṇyocchvasitādi-kṛt // VisSd_3.142 //
āvegaḥ saṃbhramas tatra varṣaje piṇḍitāṅgatā /
utpātaje srastatāṅge dhūmādyākulatāgnije // VisSd_3.143 //
rāja-vidravajādes tu śastra-nāgādi-yojanam /
gajādeḥ stambhakampādi pāṃsvādyākulatānilāt // VisSd_3.144 //
iṣṭād dharṣāḥ śuco 'niṣṭāj jñeyāś cānye yathāyatham /
daurgatyādyair anaujasyaṃ dainyaṃ malinatādikṛt // VisSd_3.145 //
khedo raty-adhva-gatyādeḥ śvāsa-nidrādi-kṛc chramaḥ /
saṃmohānanda-saṃbhedo mado madyopayogajaḥ // VisSd_3.146 //
amunā cottamaḥ śete madhyo hasati gāyati /
adhama-prakṛtiś cāpi paruṣaṃ vakti roditi // VisSd_3.147 //
apratipattir jaḍatā syād iṣṭāniṣṭa-darśana-śrutibhiḥ /
animiṣa-nayana-nirīkṣaṇa-tūṣṇīmbhāvādayas tatra // VisSd_3.148 //
śauryāparādhādi-bhavaṃ bhavec caṇḍatvam ugratā /
tatra sveda-śiraḥ-kampa-tarjanā-tāḍanādayaḥ // VisSd_3.149 //
moho vicittatā bhīti-duḥkhāvegānucintanaiḥ /
mūrcchanājñāna-patana-bhramaṇādarśanādi-kṛt // VisSd_3.150 //
nidrāpagama-hetubhyo vibodhaś cetanāgamaḥ /
jṛmbhāṅga-bhaṅga-nayana-mīlanāṅgāvaloka-kṛt // VisSd_3.151 //
svapno nidrām upetasya viṣayānubhavas tu yaḥ /
kopāvega-bhaya-glāni-sukha-duḥkhādi-kārakaḥ // VisSd_3.152 //
manaḥ-kṣepas tv apasmāro grahādy-āveśanādijaḥ /
bhūpāta-kampa-prasveda-phena-lālādi-kārakaḥ // VisSd_3.153 //
garvo madaḥ prabhāva-śrī-vidhyā-sat-kulatādijaḥ /
avajñā-sa-vilāsāṅga-darśanāvinayādi-kṛt // VisSd_3.154 //
śarādyair maraṇaṃ jīva-tyāgo 'ṅga-patanādi-kṛt /
ālasyaṃ śrama-garbhādyair jāḍyaṃ jṛmbhāsitādi-kṛt // VisSd_3.155 //
nindākṣepāpamānāder amarṣo 'bhiniviṣṭatā /
netra-rāga-śiraḥ-kampa-bhrū-bhaṅgottajanādi-kṛt // VisSd_3.156 //
cetaḥ saṃmīlanaṃ nidrā śrama-klama-madādijā /
jṛmbhākṣi-mīlanocchvāsa-gātra-bhaṅgādi-kāraṇam // VisSd_3.157 //
bhaya-gaurava-lajjāder harṣādyākāra-guptir avahitthā /
vyāpārāntara-sakty-anyathāvabhāṣaṇa-vilokanādi-karī // VisSd_3.158 //
iṣṭānavāpter autsukyaṃ kāla-kṣepā-sahiṣṇutā /
citta-tāpa-tvarā-sveda-dīrgha-niḥśvasitādi-kṛt // VisSd_3.159 //
citta-saṃmoha unmādaḥ kāma-śoka-bhayādibhiḥ /
asthāna-hāsa-rudita-gīta-pralapanādi-kṛt // VisSd_3.160 //
para-krauryātma-doṣādyaiḥ śaṅkānarthasya tarkaṇam /
vaivarṇya-kampa-vaisvarya-pārśvālokāsya-śoṣa-kṛt // VisSd_3.161 //
sadṛśa-jñāna-cintādyair bhrū-samunnayanādi-kṛt /
smṛtiḥ pūrvānubhūtārtha-viṣaya-jñānam ucyate // VisSd_3.162 //
nīti-mārgānusṛtyāder artha-nirdhāraṇaṃ matiḥ /
smeratā dhṛti-satoṣau bahu-mānaś ca tad-bhavāḥ // VisSd_3.163 //
vyādhir jvarādir vātādyair bhūmīcchotkampanādi-kṛt /
nirghāta-vidyud-ulkādyais trāsaḥ kampādi-kārakaḥ // VisSd_3.164 //
dhārṣṭyābhāvo vrīḍā vadanānamanādi-kṛd durācārāt /
harṣas tv iṣṭāvāpter manaḥ-prasādo 'śru-gadgadādi-karaḥ // VisSd_3.165 //
asūyānya-guṇardhīnām auddhatyād asahiṣṇutā /
doṣodghoṣa-bhrū-vibhedāvajñā-krodheṅgitādi-kṛt // VisSd_3.166 //
upāyābhāva-janmā tu viṣādaḥ sattva-saṅkṣayaḥ /
niḥśvāsocchvāsa-hṛt-tāpa-sahāyānveṣaṇādi-kṛt // VisSd_3.167 //
jñānābhīṣṭāgamādyais tu saṃpūrṇa-spṛhatā dhṛtiḥ /
sauhitya-vacanollāsa-sahāsa-pratibhādi-kṛt // VisSd_3.168 //
mātsarya-dveṣa-rāgādeś cāpalyaṃ tv anavasthitiḥ /
tatra bharsana-pāruṣya-svacchanācaraṇādayaḥ // VisSd_3.169 //
ratyāyāsamanastāpa-kṣut-pipāsādi-saṃbhavā /
glānir niṣprāṇatā-kampa-kārśyānutsāhatādi-kṛt // VisSd_3.170 //
dhyānaṃ cintā hitānāpteḥ śūnyatāśvāsa-tāpa-kṛt /
tarko vicāraḥ sandehād bhrūśiro 'ṅguli-nartakaḥ // VisSd_3.171 //
ratyādayo 'py aniyate rase syur vyabhicāriṇaḥ /
śṛṅgāra-vīrayor hāso vīre krodhas tathā mataḥ // VisSd_3.172 //
śānte jugupsā kathitā vyabhicāritayā punaḥ /
ity ādy-anyat samunnateyaṃ tathā bhāvita-buddhibhiḥ // VisSd_3.173 //
aviruddhā viruddhā vā yaṃ tirodhātum akṣamāḥ /
āsvādāṅkura-kando 'sau bhāvaḥ sthāyīti saṃmataḥ // VisSd_3.174 //
ratir hāsaś ca śokaś ca krodhotsāhau bhayaṃ tathā /
jugupsā vismayaś cettham aṣṭau proktāḥ śamo 'pi ca // VisSd_3.175 //
ratir mano 'nukūle 'rthe manasaḥ pravaṇāyitam /
vāg-ādi-vaikṛtaiś ceto-vikāso hāsa iṣyate // VisSd_3.176 //
iṣṭa-nāśādibhiś ceto-vaiklavyaṃ śoka-śabda-bhāk /
pratikūleṣu taikṣṇyasyā-vabodhaḥ krodha iṣyate // VisSd_3.177 //
kāryārambheṣu saṃrambhaḥ stheyānutsāha ucyate /
raudra-śaktyā tu janitaṃ citta-vaiklavyaṃ bhayam // VisSd_3.178 //
doṣekṣaṇādibhir garhā jugupsā vismayodbhavā /
vividheṣu padārtheṣu loka-sīmātivartiṣu // VisSd_3.179 //
visphāraś cetaso yas tu sa vismaya udāhṛtaḥ /
śamo nirīhāvasthāyāṃ svātma-viśrāmajaṃ sukham // VisSd_3.180 //
nānābhinaya-saṃbandhān bhāvayanti rasān yataḥ /
tasmād bhāvā amī proktāḥ sthāyi-sañcāri-sāttvikāḥ // VisSd_3.181 //
śṛṅgāra-hāsya-karuṇa-raudra-vīra-bhayānakāḥ /
bībhatso 'dbhuta ity aṣṭau rasāḥ śāntas tathā mataḥ // VisSd_3.182 //
śṛṅgaṃ hi manmathodbhedas tad āgamana-hetukaḥ /
uttama-prakṛti-prāyo rasaḥ śṛṅgāra iṣyate // VisSd_3.183 //
paroḍhāṃ varjayitvātra veśyāṃ cānanurāgiṇīm /
ālambanaṃ nāyikāḥ syur dakṣiṇādyāś ca nāyakam // VisSd_3.184 //
candra-candana-rolamba-rutādy-uddīpanaṃ matam /
bhrū-vikṣepa-kaṭākṣādir anubhāvaḥ prakīrtitaḥ // VisSd_3.185 //
tyaktvaugrya-maraṇālasya-jugupsā-vyabhicāriṇaḥ /
sthāyi-bhāvo ratiḥ śyāma-varṇo 'yaṃ viṣṇu-daivataḥ /
vipralambho 'tha saṃbhoga ity eṣa dvividho mataḥ // VisSd_3.186 //
yatra tu ratiḥ prakṛṣṭā nābhīṣṭam upaitai vipralambho 'sau /
sa ca pūrva-rāga-māna-pravāsa-karuṇātmakaś caturdhā syāt // VisSd_3.187 //
śravaṇād darśanād vāpi mithaḥ saṃrūḍha-rāgayoḥ /
daśā-viśeṣo yo 'prāptau pūrvarāgaḥ sa ucyate // VisSd_3.188 //
śravaṇaṃ tu bhavet tatra dūta-vandī-sakhī-mukhāt /
indrajāle ca citre ca sākṣāt svapne ca darśanam // VisSd_3.189 //
abhilāṣaś cintā-smṛti-guṇa-kathanodvega-saṃpralāpāś ca /
unmādo 'tha vyādhir jaḍatā mṛtir iti daśātra kāma-daśāḥ // VisSd_3.190 //
abhilāṣaḥ spṛhā cintā prāpty-upāyādi-cintanam /
unmādaś cāparicchedaś cetanācetaneṣv api // VisSd_3.191 //
alakṣya-vāk-pralāpaḥ syāc cetaso bhramaṇād bhṛśam /
vyādhis tu dīrgha-niḥśvāsa-pāṇḍutā-kṛśatādayaḥ // VisSd_3.192 //
jaḍatā hīna-ceṣṭatvam aṅgānāṃ manasas tathā /
rasa-viccheda-hetutvān maraṇaṃ naiva varṇyate // VisSd_3.193 //
jāta-prāyaṃ tu tad vācyaṃ cetasākāṅkṣitaṃ tathā /
varṇyate 'pi yadi pratyuj-jīvanaṃ syād adūrataḥ // VisSd_3.194 //
ādau vācyaḥ striyā rāgaḥ puṃsaḥ paścāt tad-iṅgitaiḥ /
nīlī kusumbhaṃ mañjiṣṭhā pūrvarāgo 'pi ca tridhā // VisSd_3.195 //
na cātiśobhate yan nāpaiti prema manogatam /
tan nīlī-rāgam ākhyātaṃ yathā śrī-rāma-sītayoḥ // VisSd_3.196 //
kusumbha-rāgaṃ tat prāhur yad apaiti ca śobhate /
mañjiṣṭhā-rāgam āhus tad yan nāpaity atiśobhate // VisSd_3.197 //
mānaḥ kopaḥ sa tu dvedhā praṇayerṣyā-samudbhavaḥ /
dvayoḥ praṇayamānaḥ syāt pramode sumahaty api // VisSd_3.198 //
premṇaḥ kuṭila-gāmitvāt kopo yaḥ kāraṇaṃ vinā /
patyur anya-priyā-saṅge dṛṣṭe 'thānumite śrute // VisSd_3.199 //
īrṣyāmāno bhavet strīṇāṃ tatratv anumitis tridhā /
utsvapnāyita-bhogāṅka-gotra-skhalana-saṃbhavā // VisSd_3.200 //
sāma bhedo 'tha dānaṃ ca naty-upekṣe rasāntaram /
tad-bhaṅgāya patiḥ kuryāt ṣaḍ-upāyān iti kramāt // VisSd_3.201 //
tatra priya-vacaḥ sāma bhedas tat-sakhy-upārjanam /
dānaṃ vyājena bhūṣādeḥ pādayoḥ patanaṃ natiḥ // VisSd_3.202 //
sāmādau tu parikṣīṇe syād upekṣāvadhīraṇam /
rabhasa-trāsa-harṣādeḥ kopa-bhraṃśo rasāntaram // VisSd_3.203 //
pravāso bhinna-deśitvaṃ kāryāc chāpāc ca saṃbhramāt /
tatrāṅga-cela-mālinyam eka-veṇī-dharaṃ śiraḥ // VisSd_3.204 //
niḥśvāsocchvāsa-rudita-bhūmi-pātādi jāyate /
aṅgeṣv asauṣṭhavaṃ tāpaḥ pāṇḍutā kṛśatāruciḥ // VisSd_3.205 //
adhṛtiḥ syād anālambas tan-mayonmāda-mūrcchanāḥ /
mṛtiś ceti kramāj jñeyā daśa smara-daśā iha // VisSd_3.206 //
asauṣṭhavaṃ malāpattis tāpas tu viraha-jvaraḥ /
arucir vastu-vairāgyaṃ sarvatrārāgitā dhṛtiḥ // VisSd_3.207 //
anālambanatā cāpi śūnyatā manasaḥ smṛtā /
tan-mayaṃ tat-prakāśo hi bāhyābhyantaratas tathā /
bhāvī bhavan bhūta iti tridhā syāt tatra kāryajaḥ // VisSd_3.208 //
yūnor ekatarasmin gatavati lokāntaraṃ punar alabhye /
vimanāyate yadaikas tato bhavet karuṇa-vipralambhākhyaḥ // VisSd_3.209 //
darśana-sparśanādīni niṣevete vilāsinau /
yatrānuraktāv anyonyaṃ saṃbhogo 'yam udāhṛtaḥ // VisSd_3.210 //
saṅkhyātum aśakyatayā cumbana-parirambhaṇādi-bahu-bhedāt /
ayam eka eva dhīraiḥ kathitaḥ saṃbhoga-śṛṅgāraḥ // VisSd_3.211 //
tatra syād ṛtu-ṣaṭkaṃ candrādityau tathodayāsta-mayaḥ /
jala-keli-vana-vihāra-prabhāta-madhu-pāna-yāminī-prabhṛtiḥ // VisSd_3.212 //
anulepana-bhūṣāḍyā vācyaṃ śuci medhyam anyac ca /
kathitaś caturvidho 'sāv ānantaryāt tu pūrva-rāgādeḥ // VisSd_3.213 //
vikṛtākāra-vāg-veṣā-ceṣṭādeḥ kuhukād bhavet /
hāsyo hāsa-sthāyi-bhāvaḥ śvetaḥ pramatha-daivataḥ // VisSd_3.214 //
vikṛtākāra-vāk-ceṣṭaṃ yam ālokya hasej janaḥ /
tam atrālambanaṃ prāhus tac-ceṣṭoddīpanaṃ matam // VisSd_3.215 //
anubhāvo 'kṣi-saṅkoca-vadana-smeratādayaḥ /
nidrālasyāvahitthādyā atra syur vyabhicāriṇaḥ // VisSd_3.216 //
jyeṣṭhānāṃ smita-hasite madhyānāṃ vihasitāvahasite ca /
nīcānām apahasitaṃ tathātihasitaṃ tad eṣa ṣaḍ-bhedaḥ // VisSd_3.217 //
īṣad-vikāsi-nayanaṃ smitaṃ syād spanditādharam /
kiñcil lakṣa-dvijaṃ tatra hasitaṃ kathitaṃ budhaiḥ // VisSd_3.218 //
madhura-svaraṃ vihasitaṃ sāṃsa-śiraḥ-kampam avahasitam /
apahasitaṃ sāsrākṣaṃ vikṣiptāṅgaṃ ca bhavaty atihasitam // VisSd_3.219 //
yasya hāsaḥ sa cet kvāpi sākṣān naiva nibadhyate /
tathāpy eṣa vibhāvādi-sāmarthyād upalabhyate // VisSd_3.220 //
abhedena vibhāvādi-sādhāraṇyāt pratīyate /
sāmājikais tato hāsya-raso 'yam anubhūyate // VisSd_3.221 //
iṣṭa-nāśād aniṣṭāpteḥ karuṇākhyo raso bhavet /
dhīraiḥ kapota-varṇo 'yaṃ kathito yama-daivataḥ // VisSd_3.222 //
śoko 'tra sthāyi-bhāvaḥ syāc chocyam ālambanaṃ matam /
tasya dāhādikāvasthā bhaved uddīpanaṃ punaḥ // VisSd_3.223 //
anubhāvā daiva-nindā-bhūpāta-kranditādayaḥ /
vaivarṇyocchvāsa-niḥśvāsa-stambha-pralapanāni ca // VisSd_3.224 //
nirveda-mohāpasmāra-vyādhi-glāni-smṛti-śramāḥ /
viṣāda-jaḍatonmāda-cintādyā vyabhicāriṇaḥ // VisSd_3.225 //
śoka-sthāyitayā bhinno vipralambhād ayaṃ rasaḥ /
vipralambhe ratiḥ sthāyī punaḥ-saṃbhoga-hetukaḥ // VisSd_3.226 //
raudraḥ krodha-sthāyi-bhāvo rakto rudrādhidaivataḥ /
ālambanam aris tasya tac ceṣṭoddīpanaṃ matam // VisSd_3.227 //
muṣṭi-prahāra-pātana-vikṛta-cchedāvadāraṇaiś caiva /
saṅgrāma-saṃbhramādyair asyoddīptir bhavet prauḍhā // VisSd_3.228 //
bhrū-vibhaṅgauṣṭha-nirveśa-bāhu-sphoṭana-tarjanāḥ /
ātmāvadāna-kathanam āyudhotkṣepaṇāni ca // VisSd_3.229 //
anubhāvās tathākṣepa-krūra-sandarśanādayaḥ /
ugratā-vega-romāñca-sveda-vepathavo madaḥ // VisSd_3.230 //
mohāmarṣādayas tatra bhāvāḥ syur vyabhicāriṇaḥ /
raktāsya-netratā cātra bhedinī yuddha-vīrataḥ // VisSd_3.231 //
uttama-prakṛtir vīra utsāha-sthāyi-bhāvakaḥ /
mahendra-daivato hema-varṇo 'yaṃ samudāhṛtaḥ // VisSd_3.232 //
ālambana-vibhāvās tu vijetavyādayo matāḥ /
vijetavyādi-ceṣṭādyās tasyoddīpana-rūpiṇaḥ /
anubhāvās tu tatra syuḥ sahāyānveṣaṇādayaḥ // VisSd_3.233 //
sañcāriṇas tu dhṛti-mati-garva-smṛti-tarka-romāñcāḥ /
sa ca dāna-dharma-yuddhair dayayā ca samanvitaś caturdhā syāt // VisSd_3.234 //
bhayānakau bhaya-sthāyi-bhāvo bhūtādhidaivataḥ /
strī-nīca-prakṛtiḥ kṛṣṇo matas tattva-viśāradaiḥ // VisSd_3.235 //
yasmād utpadyate bhītis tad atrālambanaṃ matam /
ceṣṭā ghoratarās tasya bhaved uddīpanaṃ punaḥ // VisSd_3.236 //
anubhāvo 'tra vaivarṇya-gadgada-svara-bhāṣaṇam /
pralaya-sveda-romāñca-kampa-dik-prekṣaṇādayaḥ // VisSd_3.237 //
jugupsāvega-saṃmoha-santrāsa-mlāni-dīnatāḥ /
śaṅkāpasmāra-saṃbhrānti-mṛtyvādyā vyabhicāriṇaḥ // VisSd_3.238 //
jugupsā-sthāyi-bhāvas tu bībhatsaḥ kathyate rasaḥ /
nīla-varṇo mahā-kāla-daivato 'yam udāhṛtaḥ // VisSd_3.239 //
durgandha-māṃsa-rudhira-medāṃsyālambanaṃ matam /
tatraiva kṛmi-pātādyam uddīpanam udāhṛtam // VisSd_3.240 //
niṣṭhīvanāsya-valana-netra-saṅkocanādayaḥ /
anubhāvās tatra matās tathā syur vyabhicāriṇaḥ // VisSd_3.241 //
moho 'pasmāra āvego vyādhiś ca maraṇādayaḥ /
adbhuto vismaya-sthāyi-bhāvo gandharva-daivataḥ // VisSd_3.242 //
pīta-varṇo vastu lokā-tigam ālambanaṃ matam /
guṇānāṃ tasya mahimā bhaved uddīpanaṃ punaḥ // VisSd_3.243 //
stambhaḥ svedo 'tha romāñca-gadgada-svara-saṃbhramāḥ /
tathā netra-vikāsādyā anubhāvāḥ prakīrtitāḥ // VisSd_3.244 //
vitarkāvega-saṃbhrānti-harṣādyā vyabhicāriṇaḥ /
śāntaḥ śama-sthāyi-bhāva uttama-prakṛtir mataḥ // VisSd_3.245 //
kundendu-sundara-cchāyaḥ śrī-nārāyaṇa-daivataḥ /
anityatvādināśeṣa-vastu-niḥsāratā tu yā // VisSd_3.246 //
paramātma-svarūpaṃ vā tasyālambanam iṣyate /
puṇyāśramaharikṣetra-tīrtha-ramya-vanādayaḥ // VisSd_3.247 //
mahā-puruṣa-saṅgādyās tasyoddīpana-rūpiṇaḥ /
romāñcādyāś cānubhāvās tathā syur vyabhicāriṇaḥ // VisSd_3.248 //
nirveda-harṣa-smaraṇam atibhūta-dayādayaḥ /
nirahaṅkāra-rūpatvād dayā-vīrādir eṣa no // VisSd_3.249 //
yukta-viyukta-daśāyām avasthito yaḥ śamaḥ sa eva yataḥ /
rasatām eti tad asmin sañcāryādeḥ sthitiś ca na viśuddhā // VisSd_3.250 //
sphuṭaṃ camatkāritayā vatsalaṃ ca rasaṃ viduḥ /
sthāyī vatsalatā snehaḥ putrādy-ālambanaṃ matam // VisSd_3.251 //
uddīpanāni tac ceṣṭā vidyā-śaurya-dayādayaḥ /
āliṅganāṅga-saṃsparśa-śiraś cumbanam īkṣaṇam // VisSd_3.252 //
pulakānanda-bāṣpādyā anubhāvāḥ prakīrtitāḥ /
sañcāriṇo 'niṣṭa-śaṅkā-harṣa-garvādayo matāḥ // VisSd_3.253 //
padma-garbha-cchavir varṇo daivataṃ loka-mātaraḥ /
ādyaḥ karuṇa-bībhatsa-raudra-vīra-bhayānakaiḥ // VisSd_3.254 //
bhayānakena karuṇenāpi hāsyo virodha-bhāk /
karuṇo hāsya-śṛṅgāra-rasābhyām api tādṛśaḥ // VisSd_3.255 //
raudras tu hāsya-śṛṅgāra-bhayānaka-rasair api /
bhayānakena śāntena tathā vīra-rasaḥ smṛtaḥ // VisSd_3.256 //
śṛṅgāra-vīra-raudrākhya-hāsya-śāntair bhayānakaḥ /
śāntas tu vīra-śṛṅgāra-raudra-hāsya-bhayānakaiḥ // VisSd_3.257 //
śṛṅgāreṇa tu bībhatsa ity ākhyātā virodhitā /
kuto 'pi kāraṇāt kvāpi sthiratām upayann api // VisSd_3.258 //
unmādādir na tu sthāyī na pātre sthairyam eti yat /
rasa-bhāvau tad-ābhāsau bhāvasya praśamodayau // VisSd_3.259 //
sandhiḥ śabalatā ceti sarve 'pi rasanād rasāḥ /
sañcāriṇaḥ pradhānāni devādi-viṣayā ratiḥ // VisSd_3.260 //
udbuddha-mātraḥ sthāyī ca bhāva ity abhidhīyate /
yathā marica-khaṇḍāder ekībhāve prapāṇake // VisSd_3.261 //
udrekaḥ kasyacit kvāpi tathā sañcāriṇo rase /
anaucitya-pravṛttatva ābhāso rasa-bhāvayoḥ // VisSd_3.262 //
upanāyaka-saṃsthāyāṃ muni-guru-patnī-gatāyāṃ ca /
nāyaka-viṣayāyāṃ ratau tathānubhaya-niṣṭhāyām // VisSd_3.263 //
pratināyaka-niṣṭhatve tadvad adhama-pātra-tiryag-ādi-gate /
śṛṅgāre 'anucityaṃ raudre gurv-ādi-gata-kope // VisSd_3.264 //
śānte ca hīna-niṣṭhe gurv-ādy ālambane hāsye /
brahma-vadhādy-utsāhe 'dhama-pātra-gate tathā vīre // VisSd_3.265 //
uttama-pātra-gatatve bhayānake jñeyam evam anyatra /
bhāvābhāso lajjādike tu veśyādi-viṣaye syāt // VisSd_3.266 //
bhāvasya śāntāv udaye sandhi-miśritayoḥ kramāt /
bhāvasya śāntir udayaḥ sandhiḥ śabalatā matā // VisSd_3.267 //
iti sāhitya-darpaṇe rasādi-nirūpaṇo nāma tṛtīyaḥ paricchedaḥ
(4) caturthaḥ paricchedaḥ dhvani-nirṇayaḥ
kāvyaṃ dhvanir guṇībhūta-vyaṅgaṃ ceti dvidhā matā /
vācyātiśayini vyaṅgyo dhvanis tat kāvyam uttamam // VisSd_4.1 //
bhedau dhvaner api dvāv udīritau lakṣaṇābhidhā-mūlau /
avivakṣita-vācyo 'nyo vivakṣitānya-para-vācyaś ca // VisSd_4.2 //
arthāntaraṃ saṅkramite vācye 'tyantaṃ tiraskṛte /
avivakṣita-vācyo 'pi dhvanir dvaividhyam ṛcchati // VisSd_4.3 //
vivakṣitābhidheyo 'pi[*1] dvibhedaḥ prathamaṃ mataḥ /
asaṃlakṣya-kramo yatra vyaṅgyo lakṣya-kramas tathā // VisSd_4.4 //
[*1] abhidhā-mūla-rūpaḥ
tatrādyo rasa-bhāvādir eka evātra gaṇyate /
eko 'pi bhedo 'nantatvāt saṅkhyeyas tasya naiva yat // VisSd_4.5 //
śabdārthobhaya-śakty-utthe vyaṅgyo 'nusvāna-sannibhe /
dhvanir lakṣya-krama-vyaṅgyas trividhaḥ kathito budhaiḥ // VisSd_4.6 //
vastv alaṅkāra-rūpatvāc chabda-śakty-udbhavo dvidhā /
vastu vālaṅkṛtir veti dvidhārthaḥ saṃbhavī svataḥ // VisSd_4.7 //
kaveḥ prauḍhokti-sikto vā tan nibaddhasya veti ṣaṭ /
ṣaḍbhis tair vyajyamānas tu vastv alaṅkāra-rūpakaḥ // VisSd_4.8 //
artha-śakty-udbhavo vyaṅgyo yāti dvādaśa-bhedataḥ /
ekaḥ śabdārtha-śakty-utthe tad aṣṭadaśadhā dhvaniḥ // VisSd_4.9 //
vākye śabdārtha-śakty-utthas tad anye pada-vākyayoḥ /
prabandhe 'pi mato dhīrair artha-śakty-udbhavo dhvaniḥ // VisSd_4.10 //
padāṃśa-varṇa-racanā-prabandheṣv asphuṭa-kramaḥ /
tad evam eka-pañcāśad bhedās tasya dhvaner matāḥ // VisSd_4.11 //
saṅkareṇa tri-rūpeṇa saṃsṛṣṭyā vāpy anekadhā /
vedakhābdhi-śarāḥ śuddhair iṣu-bāṇāgni-śāyakāḥ // VisSd_4.12 //
aparaṃ tu guṇī-bhūta-vyaṅgyaṃ vācyād anuttame vyaṅgye /
tatra syād itarāṅgaṃ kākvākṣiptaṃ ca vācya-siddha-vyaṅgyam // VisSd_4.13 //
sandigdha-prādhānyaṃ tulya-prādhānyam asphuṭam agūḍham /
vyaṅgyam asundaram evaṃ bhedās tasyoditā aṣṭau // VisSd_4.14 //
iti sāhitya-darpaṇe dhvani-guṇībhūta-vyaṅgyākhya-kāvya-bheda-nirūpaṇo nāma caturthaḥ paricchedaḥ
(5) pañcamaḥ paricchedaḥ
vṛttīnāṃ viśrānter abhidhātāt paryalakṣaṇākhyānām /
aṅgīkāryā turyā vṛttir bodhe rasādīnām // VisSd_5.1 //
boddhṛ-svarūpa-saṅkhyā-nimitta-kārya-pratīti-kālānām /
āśraya-viṣayādīnāṃ bhedād bhinno 'bhidheyato vyaṅgyaḥ // VisSd_5.2 //
prāg asattvād rasāder no bodhike lakṣaṇābhidhe /
kiṃ ca mukhyārtha-bādhasya virahād api lakṣaṇā // VisSd_5.3 //
nānumānaṃ rasādīnāṃ vyaṅgyānāṃ bodhana-kṣamam /
ābhāsatvena hetūnāṃ smṛtir na ca rasādi-dhīḥ // VisSd_5.4 //
sā ceyaṃ vyañjanā-nāma vṛttir ity ucyate budhaiḥ /
rasa-vyaktau punar vṛttiṃ rasanākhyāṃ pare viduḥ // VisSd_5.5 //
iti sāhitya-darpaṇe vyañjanā-vyapāra-nirūpaṇo nāma pañcamaḥ paricchedaḥ
(6) ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ
dṛśya-śravyatva-bhedena punaḥ kāvyaṃ dvidhā matam /
dṛśyaṃ tatrābhineyaṃ tad-rūpāropāt tu rūpakam // VisSd_6.1 //
bhaved abhinayo 'vasthānukāraḥ sa caturvidhaḥ /
āṅgiko vācikaś caivam āhāryaḥ sāttvikas tathā // VisSd_6.2 //
nāṭakam atha prakaraṇaṃ bhāṇa-vyāyoga-samavakāra-ḍimāḥ /
īhāmṛgāṅka-vīthyaḥ prahasanam iti rūpakāṇi daśa // VisSd_6.3 //
nāṭikā troṭakaṃ goṣṭhī saṭṭakaṃ nāṭya-rāsakam /
prasthānollāpya-kāvyāni preṅkhaṇaṃ rāsakaṃ tathā // VisSd_6.4 //
saṃlāpakaṃ śrī-gaditaṃ śilpakaṃ ca vilāsikā /
durmallikā prakaraṇī hallīśako bhāṇiketi ca // VisSd_6.5 //
aṣṭādaśa prāhur uparūpakāṇi manīṣiṇaḥ /
vinā viśeṣaṃ sarveṣāṃ lakṣma nāṭakavan matam // VisSd_6.6 //
nāṭakaṃ khyāta-vṛttaṃ syāt pañca-sandhi-samanvitam /
vilāsa-rddhyādi-guṇavad yuktaṃ nānā-vibhūtibhiḥ // VisSd_6.7 //
sukha-duḥkha-samudbhūti nānā-rasa-nirantaram /
pañcādikā daśa-parās tatrāṅkāḥ parikīrtitāḥ // VisSd_6.8 //
prakhyāta-vaṃśo rājarṣi-dhīrodāttaḥ pratāpavān /
divyo 'tha divyādivyo vā guṇavān nāyako mataḥ // VisSd_6.9 //
eka eva bhaved aṅgī śṛṅgāro vīra eva vā /
aṅgam anye rasāḥ sarve kāryo nirvahaṇe 'dbhutaḥ // VisSd_6.10 //
catvāraḥ pañca vā mukhyāḥ kārya-vyāpṛta-pūruṣāḥ /
gopucchāgra-samāgraṃ tu bandhanaṃ tasya kīrtitam // VisSd_6.11 //
pratyakṣa-netṛ-carito rasa-bhāva-samujjvalaḥ /
bhaved agūḍha-śabdāthaḥ kṣudra-cūrṇaka-saṃyutaḥ // VisSd_6.12 //
vicchinnāvāntaraikārthaḥ kiñcit saṃlagna-bindukaḥ /
yukto na bahubhiḥ kāryair bīja-saṃhṛtimān na ca // VisSd_6.13 //
nānā-vidhāna-saṃyukto nātipracura-padyavān /
āvaśyakānāṃ kāryāṇām avordhād vinirmitaḥ // VisSd_6.14 //
nāneka-dina-nirvartya-kathayā saṃprayojitaḥ /
āsanna-nāyakaḥ pātrair yuktas tri-caturais tathā // VisSd_6.15 //
dūrāhvānaṃ vadho yuddhaṃ rājyadeśādi-viplavaḥ /
vivāho bhojanaṃ śāpotsargau mṛtyū rataṃ tathā // VisSd_6.16 //
danta-cchedyaṃ nakha-cchedyam anyad vrīḍākaraṃ ca yat /
śayanādhara-pānādi nagarādy-avarodhanam // VisSd_6.17 //
snānānulepane caibhir varjito nātivistaraḥ /
devī-parijanādīnām amātya-vaṇijām api // VisSd_6.18 //
pratyakṣa-citra-caritair yukto bhāva-rasodbhavaiḥ /
anta-niṣkrānta-nikhila-pātro 'ṅka iti kīrtitaḥ // VisSd_6.19 //
aṅkodara-praviṣṭo yo raṅga-dārā-mukhādimān /
aṅko 'paraḥ sa garbhāṅkaḥ sa-bījaḥ phalavān api // VisSd_6.20 //
tatra pūrvaṃ pūrva-raṅgaḥ sabhā-pūjā tataḥ param /
kathanaṃ kavi-saṃjñāder nāṭakasyāpy athāmukham // VisSd_6.21 //
yan nāṭya-vastunaḥ pūrvaṃ raṅga-vighnopaśāntaye /
kuśīlavāḥ prakurvanti pūrva-raṅgaḥ sa ucyate // VisSd_6.22 //
pratyāhārādikāny aṅgāny asya bhūyāṃsi yadyapi /
tathāpy avaśyaṃ kartavyā nāndī vighnopaśāntaye // VisSd_6.23 //
āśīr-vacana-saṃyuktā stutir yasmāt prayujyate /
deva-dvija-nṛpādīnāṃ tasmān nāndīti saṃjñitā // VisSd_6.24 //
māṅgalya-śaṅkha-candrābja-koka-kairava-śaṃsinī /
padair yuktā dvādaśabhir aṣṭābhir vā padair uta // VisSd_6.25 //
pūrva-raṅgaṃ vidhāyaiva sūtradhāro nivartate /
praviśya sthāpakas tadvat kāvyam āsthāpayet tataḥ // VisSd_6.26 //
divya-martye sa tad-rūpo miśram anyataras tayoḥ /
sūcayed vastu bījaṃ vā mukhaṃ pātram athāpi vā // VisSd_6.27 //
raṅgaṃ prasādya madhuraiḥ ślokaiḥ kāvyārtha-sūcakaiḥ /
rūpakasya kaver ākhyāṃ gotrādyāpi sa kīrtayet // VisSd_6.28 //
ṛtuṃ ca kañcit prāyeṇa bhāratīṃ vṛttim āśritaḥ /
bhāratī saṃskṛta-prāyo vāg-vyāpāro naṭāśrayaḥ // VisSd_6.29 //
tasyāḥ prarocanā vīthī tathā prahasanāmukhe /
aṅgāny atronmukhīkāraḥ praśaṃsātaḥ prarocanā // VisSd_6.30 //
naṭī vidūṣāko vāpi pāripārśvika eva vā /
sūtradhāreṇa sahitāḥ saṃlāpaṃ yatra kurvate // VisSd_6.31 //
citarir vākyaiḥ svakāryotthaiḥ prastutākṣepibhir mithaḥ /
āmukhaṃ tat tu vijñeyaṃ nāmnā prastāvanāpi sā // VisSd_6.32 //
uddhātyakaḥ kathoddhātaḥ prayogātiśayas tathā /
pravartakā-lagite pañca prastāvanābhidāḥ // VisSd_6.33 //
padāni tv agatārthāni tad-artha-gataye narāḥ /
yojayanti padair anyaiḥ sa uddhātyaka ucyate // VisSd_6.34 //
sūtradhārasya vākyaṃ vā samādāyārtham asya vā /
bhavet pātra-praveśaś cet kathodghātaḥ sa ucyate // VisSd_6.35 //
yadi prayoga ekasmin prayogo 'nyaḥ prayujyate /
tena pātra-praveśaś cet prayogātiśayas tadā // VisSd_6.36 //
kālaṃ pravṛttam āśritya sūtra-dhṛg yatra varṇayet /
tad-āśrayaś ca pātrasya praveśas tat-pravartakam // VisSd_6.37 //
yatraikatra samāveśāt kāryam anyat prasādhyate /
prayoge khalu taj jñeyaṃ nāmnāvalagitaṃ budhaiḥ // VisSd_6.38 //
yojyāny atra yathā-lābhaṃ vīthy-aṅgānītarāṇy api /
nepathoktaṃ śrutaṃ yatra tv ākāśa-vacanaṃ tathā // VisSd_6.39 //
samāśrityāpi kartavyam āmukhaṃ nāṭakādiṣu /
eṣām āmukha-bhedānām ekaṃ kañcit prayojayet // VisSd_6.40 //
tenārtham atha pātraṃ vā samākṣipyaiva sūtra-dhṛk /
prastāvanānte nirgacchet tato vastu prayojayet // VisSd_6.41 //
idaṃ punar vastu budhair dvividhaṃ parikalpyate /
ādhikārikam ekaṃ syāt prāsaṅgikam athāparam // VisSd_6.42 //
adhikāraḥ phale svāmyam adhikārī ca tat-prabhuḥ /
tasyetivṛttaṃ kavibhir ādhikārikam ucyate // VisSd_6.43 //
asyopakaraṇarthaṃ tu prāsaṅgikam itīṣyate /
patākā-sthānakaṃ yojyaṃ suvicāryeha vastuni // VisSd_6.44 //
yatrārthe cintite 'nyasmiṃs tal-liṅgo 'nyaḥ prayujyate /
āgantukena bhāvena patākā-sthānakaṃ tu tat // VisSd_6.45 //
sahasaivārtha-saṃpattir guṇavaty upacārataḥ /
patākā-sthānakam idaṃ prathamaṃ parikīrtitam // VisSd_6.46 //
vacaḥ sātiśayaṃ śliṣṭaṃ nānā-bandha-samāśrayam /
patākā-sthānakam idaṃ dvitīyaṃ parikīrtitam // VisSd_6.47 //
arthopakṣepakaṃ yat tu līnaṃ sa-vinayaṃ bhavet /
śliṣṭa-pratyuttaropetaṃ tṛtīyam idam ucyate // VisSd_6.48 //
dvy-artho vacana-vinyāsaḥ suśliṣṭaḥ kāvya-yojitaḥ /
pradhānārthāntarākṣepī patākā-sthānakaṃ param // VisSd_6.49 //
yat syād anucitaṃ vastu nāyakasya rasasya vā /
viruddhaṃ tat parityājyam anyathā vā prakalpayet // VisSd_6.50 //
aṅkeṣv adarśanīyā yā vaktavyaiva ca saṃmatā /
yā ca syād varṣa-paryantaṃ kathā dina-dvayādijā // VisSd_6.51 //
anyā ca vistarā sūcyā sārthopakṣepair budhaiḥ /
varṣād ūrdhvaṃ tu yad vastu tat syād varṣād adhobhavam // VisSd_6.52 //
dināvasāne kāryaṃ yad dine naivopapadyate /
arthopakṣepakair vācyam aṅka-cchedaṃ vidhāya tat // VisSd_6.53 //
arthopakṣepakāḥ pañca viṣkambhaka-praveśakau /
cūlikāṅkāvatāro 'tha syād aṅka-mukham ity api // VisSd_6.54 //
vṛtta-vartiṣyamāṇānāṃ kathāṃśānāṃ nidarśakaḥ /
saṅkṣiptārthas tu viṣkambha ādāv aṅkasya darśitaḥ // VisSd_6.55 //
madhyena madhyamābhyāṃ vā pātrābhyāṃ saṃprayojitaḥ /
śuddhaḥ syāt sa tu saṅkīrṇo nīca-madhyama-kalpitaḥ // VisSd_6.56 //
praveśako 'nudāttoktyā nīca-pātra-prayojitaḥ /
aṅka-dvayāntar vijñeyaḥ śeṣaṃ viṣkambhake yathā // VisSd_6.57 //
antar-javanikā-saṃsthaiḥ sūcanārthasya cūlikā /
aṅkānte sūcitaḥ pātrais tad-aṅkasyāvibhāgataḥ // VisSd_6.58 //
yatrāṅko 'vataraty eṣo 'ṅkāvatāra iti smṛtaḥ /
yatra syād aṅka ekasminn aṅkānāṃ sūcanākhilā // VisSd_6.59 //
tad-aṅka-mukham ity āhur bījārtha-khyāpakaṃ ca tat /
aṅkānta-pātrair vāṅkāsyaṃ chinnāṅkasyārtha-sūcanāt // VisSd_6.60 //
apekṣitaṃ parityājyaṃ nīrasaṃ vastu vistaram /
yadā sandarśayec cheṣam āmukhānantaraṃ tadā // VisSd_6.61 //
kāryo viṣkambhako nāṭya āmukhākṣipta-pātrakaḥ /
yadā tu sarasaṃ vastu mūlād eva pravartate // VisSd_6.62 //
ādāv eva tadāṅke syād āmukhākṣepa-saṃśrayaḥ /
viṣkambhakādyair api no vadho vācyo 'dhikāriṇaḥ // VisSd_6.63 //
anyo 'nyena tirodhānaṃ na kuryād rasa-vastunoḥ /
bījaṃ binduḥ patākā ca prakarī kāryam eva ca // VisSd_6.64 //
artha-prakṛtayaḥ pañca jñātvā yojyā yathā-vidhi /
alpa-mātraṃ samuddiṣṭaṃ bahudhā yad visarpati // VisSd_6.65 //
phalasya prathamo hetur bījaṃ tad abhidhīyate /
avāntarārtha-vicchede bindur accheda-kāraṇam // VisSd_6.66 //
vyāpi prāsāṅgikaṃ vṛttaṃ patākety abhidhīyate /
patākā-nāyakasya syān na svakīyaṃ phalāntaram // VisSd_6.67 //
garbhe sandhau vimarśe vā virvāhas tasya jāyate /
prāsaṅgikaṃ pradeśasthaṃ caritaṃ prakarī matā // VisSd_6.68 //
prakarī nāyakasya syān na svakīyaṃ phalāntaram /
apekṣitaṃ tu yat sādhyam ārambho yan nibandhanaḥ // VisSd_6.69 //
samāpanaṃ tu yat-siddhyai tat kāryam iti saṃmatam /
avasthāḥ pañca kāryasya prārabdhasya phalārthibhiḥ // VisSd_6.70 //
ārambha-yatna-prāpty-āśā-niyatāpti-phalāgamāḥ /
bhaved ārabhya autsukyaṃ yan mukhya-phala-siddhaye // VisSd_6.71 //
prayatnas tu phalāvāptau vyāpāro 'titvarānvitaḥ /
upāyāpāya-śaṅkābhyāṃ prāpty-āśā prāpti-saṃbhavaḥ // VisSd_6.72 //
apāyābhāvataḥ prāptir niyatāptis tu niścitā /
sāvasthā phala-yogaḥ syād yaḥ samagra-phalodayaḥ // VisSd_6.73 //
yathā-saṅkhyam avasthābhir ābhir yogāt tu pañcabhiḥ /
pañcadhaivetivṛttasya bhāgāḥ syuḥ pañca sandhayaḥ // VisSd_6.74 //
antaraikārtha-saṃbandhaḥ sandhir ekāntaye sati /
mukhaṃ pratimukhaṃ garbho vimarśa upasaṃhṛtiḥ // VisSd_6.75 //
iti pañcāsya bhedāḥ syuḥ kramāl lākṣaṇam ucyate /
yatra bīja-samutpattir nānārtha-rasa-saṃbhavā // VisSd_6.76 //
prārambheṇa samāyuktā tan mukhaṃ parikīrtitam /
phala-pradhānopāyasya mukha-sandhi-niveśinaḥ // VisSd_6.77 //
lakṣyālakṣya ivodbhedo yatra pratimukhaṃ ca tat /
phala-pradhānopāyasya prāg-udbhinnasya kiñcana // VisSd_6.78 //
garbho yatra samudbhedo hāsānveṣaṇavān muhuḥ /
yatra mukhya-phalopāya udbhinno garbhato 'dhikaḥ // VisSd_6.79 //
śāpādyaiḥ sāntarāyaś ca sa vimarśa iti smṛtaḥ /
bījavanto mukhādy-arthā viprakīrṇā yathāyatham // VisSd_6.80 //
ekārtham upanīyante yatra nirvahaṇaṃ hi tat /
upakṣepaḥ parikaraḥ parinyāso vilobhanam // VisSd_6.81 //
yuktiḥ prāptiḥ samādhānaṃ vidhānaṃ paribhāvanā /
udbhedaḥ karaṇaṃ bheda etāny aṅgāni vai mukhe // VisSd_6.82 //
kāvyārthasya samutpattir upakṣepa iti smṛtaḥ /
samutpannārtha-bāhulyaṃ jñeyaḥ parikaraḥ punaḥ // VisSd_6.83 //
tan-niṣpattiḥ parinyāsaḥ guṇākhyānaṃ vilobhanam /
saṃpradhāraṇam arthānāṃ yuktiḥ prāptiḥ sukhāgamaḥ // VisSd_6.84 //
bījasyāgamanaṃ yat tu tat samādhānam ucyate /
sukha-duḥkha-kṛto yo 'rthas tad vidhānam iti smṛtam // VisSd_6.85 //
kutūhalottarā vācaḥ proktā tu paribhāvanā /
bījārthasya prarohaḥ syād udbhedaḥ karaṇaṃ punaḥ // VisSd_6.86 //
prakṛtārtha-samārambhaḥ bhedaḥ saṃhata-bhedanam /
vilāsaḥ parisarpaś ca vidhutaṃ tāpanaṃ tathā // VisSd_6.87 //
narma narma-dyutiś caiva tathā pragamanaṃ punaḥ /
virodhaś ca pratimukhe tathā syāt paryupāsanam // VisSd_6.88 //
puṣpaṃ vajram upanyāso varṇa-saṃhāra ity api /
samīhā rati-bhogārthā vilāsa iti kathyate // VisSd_6.89 //
iṣṭa-naṣṭānusaraṇaṃ parisarpaś ca kathyate /
kṛtasyānunayasyādau vidhutaṃ tv aparigrahaḥ // VisSd_6.90 //
upāyādarśanaṃ yat tu tāpanaṃ nāma tad bhavet /
parihāsa-vaco narma dhṛtis tu parihāsa-jā // VisSd_6.91 //
narma-dyutiḥ pragamanaṃ vākyaṃ syād uttarottaram /
virodho vyasana-prāptiḥ kruddhasyānunayaḥ // VisSd_6.92 //
syāt paryupāsanaṃ puṣpaṃ viśeṣa-vacanaṃ matam /
pratyakṣa-niṣṭhuraṃ vajram upanyāsaḥ prasādanam // VisSd_6.93 //
cāturvarṇyopagamanaṃ varṇa-saṃhāra iṣyate /
abhūtāharaṇaṃ mārgo rūpodāharaṇe kramaḥ // VisSd_6.94 //
saṅgrahaś cānumānaṃ ca prārthanā kṣiptir eva ca /
troṭakādhibalodvegā garbhe syur vidravas tathā // VisSd_6.95 //
tatra vyājāśrayaṃ vākyam abhūtāharaṇaṃ matam /
tattvārtha-kathanaṃ mārgo rūpaṃ vākyaṃ vitarkavat // VisSd_6.96 //
udāharaṇam utkarṣa-yuktaṃ vacanam ucyate /
bhāva-tattvopalabdhis tu kramaḥ syāt saṅgrahaḥ punaḥ // VisSd_6.97 //
sāma-dānārtha-saṃpanno liṅgād ūho 'numānatā /
rati-harṣotsavānāṃ tu prārthanaṃ prārthanā bhavet // VisSd_6.98 //
rahasyārthasya tad-bhedaḥ kṣiptiḥ syāt toṭakaṃ punaḥ /
saṃrabdha-vāk adhibalam abhisandhi-cchalena yaḥ // VisSd_6.99 //
nṛpādi-janitā bhītir udvegaḥ parikīrtitaḥ /
śaṅkā-bhaya-trāsa-kṛtaḥ saṃbhramo vidravo mataḥ // VisSd_6.100 //
apavādo 'tha saṃpheṭo vyavasāyo dravo dyutiḥ /
śaktiḥ prasaṅgaḥ khedaś ca pratiṣedho virodhanam // VisSd_6.101 //
prarocanā vimarśe syād ādānaṃ chādanaṃ tathā /
doṣa-prakhyāpavādaḥ syāt saṃpheṭo roṣa-bhāṣaṇam // VisSd_6.102 //
vyavasāyas tu vijñeyaḥ pratijñā-hetu-saṃbhavaḥ /
dravā guru-vyatikrāntiḥ śokāvegādi-saṃbhavā // VisSd_6.103 //
tarjanodvejane proktā dyutih śaktiḥ punar bhavet /
virodhasya praśamanaṃ prasaṅgo guru-kīrtanam // VisSd_6.104 //
manaś ceṣṭā-samutpannaḥ śramaḥ kheda iti smṛtaḥ /
īpsitārtha-pratīghātaḥ pratiṣedha itīṣyate // VisSd_6.105 //
kāryātyayopagamanaṃ virodhanam iti smṛtam /
prarocanā tu vijñeyā saṃhārārtha-pradarśinī // VisSd_6.106 //
kārya-saṅgraha ādānaṃ tad āhuś chādanaṃ punaḥ /
kāryārtham apamānādeḥ sahanaṃ khalu yad bhavet // VisSd_6.107 //
sandhir vibodho grathanaṃ nirṇayaḥ paribhāṣaṇam /
kṛtiḥ prasāda ānandaḥ samayo 'py upagūhanam // VisSd_6.108 //
bhāṣaṇaṃ pūrva-vākyaṃ ca kāvya-saṃhāra eva ca /
praśastir iti saṃhāre jñeyāny aṅgāni nāmataḥ // VisSd_6.109 //
bījopagamanaṃ sandhiḥ vibodhaḥ kārya-mārgaṇam /
upanāyasas tu kāryāṇāṃ grathanaṃ nirṇayaḥ punaḥ // VisSd_6.110 //
anubhūtārtha-kathanaṃ vadanti paribhāṣaṇam /
parivāda-kṛtaṃ vākyaṃ labdhārtha-śamanaṃ kṛtiḥ // VisSd_6.111 //
śuśrūṣādiḥ prasādaḥ syād ānando vāñchitāgamaḥ /
samayo duḥkha-niryāṇaṃ tad bhaved upagūhanam // VisSd_6.112 //
yat syād adbhuta-saṃprāptiḥ sāma-dānādi bhāṣaṇam /
pūrva-vākyaṃ tu vijñeyaṃ yathoktārthopadarśanam // VisSd_6.113 //
vara-pradāna-saṃprāptiḥ kāvya-saṃhāra iṣyate /
nṛpa-deśādi-śāntis tu praśastir abhidhīyate // VisSd_6.114 //
catuḥ-ṣaṣṭi-vidhaṃ hy etad aṅgaṃ proktaṃ manīṣibhiḥ /
kuryād aniyate tasya sandhāv api niveśanam // VisSd_6.115 //
rasānuguṇatāṃ vīkṣya rasasyaiva hi mukhyatā /
iṣṭārtha-racanāścarya-lābho vṛttānta-vistaraḥ // VisSd_6.116 //
rāga-prāptiḥ prayogasya gopyānāṃ gopanaṃ tathā /
prakāśanaṃ prakāśyānām aṅgānāṃ ṣaḍ-vidhaṃ phalam // VisSd_6.117 //
aṅga-hīno naro yadvan naivārambha-kṣamo bhavet /
aṅga-hīnaṃ tathā kāvyaṃ na prayogāya yujyate // VisSd_6.118 //
saṃpādayetāṃ sandhy-aṅgaṃ nāyaka-pratināyakau /
tad-abhāve patākādyās tad-abhāve tathetarat // VisSd_6.119 //
rasa-vyaktim apekṣyaiṣām aṅgānāṃ saṃniveśanam /
na tu kevalayā śāstra-sthiti-saṃpādanecchayā // VisSd_6.120 //
aviruddhaṃ tu yad vṛttaṃ rasādi-vyaktaye 'dhikam /
tad apy anyathayed dhīmān vaded vā kadācana // VisSd_6.121 //
śṛṅgāre kauśikī vīre sāttvaty ārabhaṭī punaḥ /
rase raudre ca bībhatse vṛttiḥ sarvatra bhāratī // VisSd_6.122 //
catasro vṛttayo hy etāḥ sarva-nāṭyasya mātṛkāḥ /
syur nāyikādi-vyāpāra-viśeṣā nāṭakādiṣu // VisSd_6.123 //
yā ślakṣṇa-nepathya-viśeṣa-citrā strī-saṅkulā puṣkala-nṛtya-gītā |
kāmopabhoga-prabhavopacārā sā kaiśikī cāru-vilāsa-yuktā // VisSd_6.124 //
narma ca narma-sphūrjo narma-sphoṭo 'tha narma-garbhaś ca /
catvāry aṅgāny asyā vaidagdhya-krīḍitaṃ narma // VisSd_6.125 //
iṣṭa-janāvarjana-kṛt tac cāpi trividhaṃ matam /
vihitaṃ śuddha-hāsyena sa-śṛṅgāra-mayena ca // VisSd_6.126 //
narma-sphūrjaḥ sukhārambho bhayānto nava-saṅgamaḥ /
narma-sphoṭo bhāva-leśaiḥ sūcitālpa-raso mataḥ // VisSd_6.127 //
narma-garbho vyavahṛtir netuḥ pracchanna-vartinaḥ /
sāttvatī bahulā sattva-śaurya-tyāga-dayārjavaiḥ // VisSd_6.128 //
saharṣā kṣudra-śṛṅgārā viśokā sādbhutā tathā /
utthāpako 'tha sāṅghātyaḥ saṃlāpaḥ parivartakaḥ // VisSd_6.129 //
viśeṣā iti catvāraḥ sāttvatyāḥ parikīrtitāḥ /
uttejana-karo śatror vāg-utthāpaka ucyate // VisSd_6.130 //
mantrārtha-daiva-śaktyādeḥ sāṅghātyaḥ saṅgha-bhedanam /
saṃlāpaḥ syād gabhīroktir nānā-bhāva-samāśrayaḥ // VisSd_6.131 //
prārabdhād anya-kāryāṇāṃ karaṇaṃ parivartakaḥ /
māyendrajāla-saṅgrāma-krodhodbhrāntādi-ceṣṭitaiḥ // VisSd_6.132 //
saṃyuktā vadha-bandhādyair uddhatārabhaṭī matā /
vastūtthāpana-saṃpheṭo saṃkṣipir avapātanam // VisSd_6.133 //
iti bhedās tu catvāra ārabhaṭyāḥ prakīrtitāḥ /
māyādy-utthāpitaṃ vastu vastūtthāpanam ucyate // VisSd_6.134 //
saṃpheṭas tu samāghātaḥ kruddha-satvarayor dvayoḥ /
saṅkṣiptā vastu-racanā śilpair itarathāpi vā // VisSd_6.135 //
saṅkṣiptiḥ sthān nivṛttau ca netur netrantara-grahaḥ /
praveśa-trāsa-niṣkrānti-harṣa-vidrava-saṃbhavam // VisSd_6.136 //
avapātanam ity uktaṃ pūrvam uktaiva bhāratī /
aśrāvyaṃ khalu yad vastu tad iha svagataṃ matam // VisSd_6.137 //
sarva-śrāvyaṃ prakāśaṃ syāt tad bhaved apavāritam /
rahasyaṃ tu yad anyasya parāvṛtya prakāśyate // VisSd_6.138 //
tripatāka-kareṇānyān apavāryāntarā kathām /
anyonyāmantraṇaṃ yat syāt taj-janānte janāntikam // VisSd_6.139 //
kiṃ bravīṣīti yan-nāṭye vinā pātraṃ prayujyate /
śrutvevānuktam apy arthaṃ tat syād ākāśa-bhāṣitam // VisSd_6.140 //
dattāṃ siddhāṃ ca senāṃ ca veśyānāṃ nāma darśayet /
datta-prāyāṇi vaṇijāṃ ceṭa-ceṭyos tathā punaḥ // VisSd_6.141 //
vasantādiṣu varṇyasya vastuno nāma yad bhavet /
nāma kāryaṃ nāṭakasya garbhitārtha-prakāśakam // VisSd_6.142 //
nāyikānāyakākhyānāt saṃjñā prakaraṇādiṣu /
nāṭikā-saṭṭakādīnāṃ nāyikābhir viśeṣaṇam // VisSd_6.143 //
prāyeṇa ṇy-antakaḥ sādhir gameḥ sthāne prayujyate /
rājā svāmīti deveti bhṛtyair bhaṭṭeti cādhamaiḥ // VisSd_6.144 //
rājarṣibhir vayasyeti tathā vidūṣakeṇa ca /
rājann ity ṛṣibhir vācyaḥ so 'patya-pratyayena ca // VisSd_6.145 //
svecchayā nāmabhir viprair vipra āryeti cetaraiḥ /
vayasyety athavā nāmnā vācyo rājñā vidūṣakaḥ // VisSd_6.146 //
vācyau naṭī-sūtradhārāvārya-nāmnā parasparam /
sūtradhāraṃ vaded bhāva iti vai pāripārśvikaḥ // VisSd_6.147 //
sūtradhāro māriṣeti haṇḍe ity adhamaiḥ samāḥ /
vayasyety uttamair haṃho madhyair āryeti cāgrajaḥ // VisSd_6.148 //
bhagavann iti vaktavyāḥ sarvair devarṣi-liṅginaḥ /
vaded rājñīṃ ca ceṭīṃ ca bhavatīti vidūṣakaḥ // VisSd_6.149 //
āyuṣman rathinaṃ sūto vṛddhaṃ tāteti cetaraḥ /
vatsa-putraka-tāteti nāmnā gotreṇa vā sutaḥ // VisSd_6.150 //
śiṣyo 'nujaś ca vaktavyo 'mātya āryeti cādhamaiḥ /
viprair ayam amātyeti saciveti ca bhaṇyate // VisSd_6.151 //
sādho iti tapasvī ca praśāntaś cocyate budhaiḥ /
sva-gṛhītābhidhaḥ pūjyaḥ śiṣyādyair vinigadyate // VisSd_6.152 //
upādhyāyeti cācāryo mahārājeti bhūpatiḥ /
svāmīti yuvarājas tu kumāro bhartṛ-dārakaḥ // VisSd_6.153 //
bhadra-saumya-mukhety evam adhamais tu kumārakaḥ /
vācyā prakṛtibhī rājñaḥ kumārī bhartṛ-dārikā // VisSd_6.154 //
patir yathā tathā vācyā jyeṣṭha-madhyādhamaiḥ striyaḥ /
haleti sadṛśī preṣyā hajje veśyājjukā tathā // VisSd_6.155 //
kuṭṭiny ambety anugatiḥ pūjyā ca jaratī janaiḥ /
āmantraṇaiś ca pāṣāṇḍā vācyāḥ svasamayāgataiḥ // VisSd_6.156 //
śakyādayaś ca saṃbhāṣyā bhadra-dattādi-nāmabhiḥ /
yasya yat karma śilpaṃ vā vidyā vā jātir eva vā // VisSd_6.157 //
tenaiva nāmnā vācyo 'sau jñeyāś cānye yathocitam /
puruṣāṇām anīcānāṃ saṃskṛtaṃ syāt kṛtātmanām // VisSd_6.158 //
saurasenī prayoktavyā tādṛśīnāṃ ca yoṣitām /
āsām eva tu gāthāsu mahārāṣṭrīṃ prayojayet // VisSd_6.159 //
atroktā māgadhī bhāṣā rājāntaḥpura-cāriṇām /
ceṭānāṃ rāja-putrāṇāṃ śreṣṭhānāṃ cārdha-māgadhī // VisSd_6.160 //
prācyāṃ vidūṣakādīnāṃ dhūrtānāṃ syād avantijā /
yodhanāgarikādīnāṃ dākṣiṇātyā hi dīvyatām // VisSd_6.161 //
śabarāṇāṃ śakādīnāṃ śābarīṃ saṃprayojayet /
vāhlīkamāṣodīcyānāṃ drāviḍī drāviḍādiṣu // VisSd_6.162 //
ābhīreṣu tathābhīrī cāṇḍālī pukkasādiṣu /
ābhīrī śābarī cāpi kāṣṭha-pātropajīviṣu // VisSd_6.163 //
tathaivāṅgāra-kārādau paiśācī syāt piśāca-vāk /
ceṭānām apy anīcānām api syāt saurasenikā // VisSd_6.164 //
bālānāṃ ṣaṇḍakānāṃ ca nīca-graha-vicāriṇām /
unmattānām āturāṇāṃ saiva syāt saṃskṛtaṃ kvacit // VisSd_6.165 //
aiśvaryeṇa pramattasya dāridryopadrutasya ca /
bhikṣu-valka-dharādīnāṃ prākṛtaṃ saṃprayojayet // VisSd_6.166 //
saṃskṛtaṃ saṃprayoktavyaṃ liṅginīṣūttamāsu ca /
devī-mantri-sutā-veśyāsv api kaiścit tathoditam // VisSd_6.167 //
kāryataś cottamādīnāṃ kāryo bhāṣā-viparyayaḥ // VisSd_6.168 //
yoṣit-sakhī-bāla-veśyā-kitavāpsarasāṃ tathā /
vaidagdhyārthaṃ pradātavyaṃ saṃskṛtaṃ cāntarāntarā // VisSd_6.169 //
ṣaṭtriṃśal-lakṣaṇāny atra nāṭyālaṅkṛtayas tathā /
trayastriṃśat-prayojyāni vīthy-aṅgāni trayodaśa // VisSd_6.170 //
lāsyāṅgāni daśa yathā-lābhaṃ rasa-vyapekṣayā /
bhūṣaṇākṣara-saṅghātau śobhodāharaṇaṃ tathā // VisSd_6.171 //
hetu-saṃśaya-dṛṣṭāntās tulya-tarkaḥ padoccayaḥ /
nidarśanābhiprāyo ca prāptir vicāra eva ca // VisSd_6.172 //
diṣṭopadiṣṭe ca guṇātipātātiśayau tathā /
viśeṣaṇa-niruktī ca siddhi-bhraṃśa-viparyayau // VisSd_6.173 //
dākṣiṇyānunayau mālārthāpattir garhaṇaṃ tathā /
pṛcchā prasiddhiḥ sārūpyaṃ saṃkṣepo guṇa-kīrtanam // VisSd_6.174 //
leśo manoratho 'nukta-siddhiḥ priya-vacas tathā /
lakṣaṇāni guṇaiḥ sālaṅkārair yogas tu bhūṣaṇam // VisSd_6.175 //
varṇanākṣara-saṅghātaś citrārthair akṣarair mitaiḥ /
siddhair arthaiḥ samaṃ yatrāprasiddho 'rthaḥ prakāśate // VisSd_6.176 //
śliṣṭa-lakṣaṇa-citrārthā sā śobhety abhidhīyate /
yatra tulyārtha-yuktena vākyenābhipradarśanāt // VisSd_6.177 //
sādhyate 'bhimataś cārthas tad-udāharaṇaṃ matam /
hetur vākyaṃ samāsoktam iṣṭakṛd dhetu-darśanāt // VisSd_6.178 //
saṃśayo 'jñāta-tattvasya vākye syād yad aniścayaḥ /
dṛṣṭānto yas tu pakṣe 'rtha-sādhanāya nidarśanam // VisSd_6.179 //
tulya-tarko yad-arthena tarkaḥ prakṛti-gāminā /
sañcayo 'rthānurūpo yaḥ padānāṃ sa padoccayaḥ // VisSd_6.180 //
yatrārthānāṃ prasiddhānāṃ kriyate parikīrtanam /
para-pakṣa-vyudāsārthaṃ tan nidarśanam ucyate // VisSd_6.181 //
abhiprāyas tu sādṛśyād abhūtārthasya kalpanā /
prāptiḥ kenacid aṃśena kiñcid yatrānumīyate // VisSd_6.182 //
vicāro yukti-vākyair yad apratyakṣārtha-darśanam /
deśa-kāla-svarūpeṇa varṇanā diṣṭam ucyate // VisSd_6.183 //
upadiṣṭaṃ manohāri vākyaṃ śāstrānusārataḥ /
guṇātipātaḥ kāryaṃ vad viparītaṃ guṇān prati // VisSd_6.184 //
yaḥ sāmān guṇodrekaḥ sa guṇātiśayo mataḥ /
siddhān arthān bahūn uktvā viśeṣoktir viśeṣaṇam // VisSd_6.185 //
pūrva-siddhārtha-kathanaṃ niruktir iti kīrtyate /
bahūnāṃ kīrtanaṃ siddhir abhipretārtha-siddhaye // VisSd_6.186 //
dṛptādīnāṃ bhavad bhraṃśo vācyād anyatarad vacaḥ /
vicārasyānyathābhāvaḥ sandehāt tu viparyayaḥ // VisSd_6.187 //
dākṣiṇyaṃ ceṣṭayā vācā para-cittānuvartanam /
vākyaiḥ snigdhair anunayo bhaved arthasya sādhanam // VisSd_6.188 //
mālā syād yad abhīṣṭārthaṃ naikārtha-pratipādanam /
arthāpattir yad anyārtho 'rthāntarokteḥ pratīyate // VisSd_6.189 //
dūṣaṇodghoṣaṇāyāṃ tu bhartsanā garhaṇaṃ tu tat /
abhyarthanāparair vākyaiḥ pṛcchārthānveṣaṇaṃ matā // VisSd_6.190 //
prasiddhir loka-siddhārthair utkṛṣṭair artha-sādhanam /
sārūpyam anurūpasya sārūpyāt kṣobha-vardhanam // VisSd_6.191 //
saṅkṣepo yat tu saṅkṣepād ātmāny arthe prayujyate /
guṇānāṃ kīrtanaṃ yat tu tad eva guṇa-kīrtanam // VisSd_6.192 //
sa leśo bhaṇyate vākyaṃ yat sādṛśya-puraḥsaram /
manorathas tv abhiprāyasyoktir bhaṅgyantareṇa yat // VisSd_6.193 //
viśeṣārthoha-vistāro 'nukta-siddhir udīryate /
syāt prayāṇayituṃ pūjyaṃ priyoktir harṣa-bhāṣaṇam // VisSd_6.194 //
āśīr ākranda-kapaṭākṣamā-garvodyamāśrayāḥ /
utprāsana-spṛhā-kṣobha-paścāt-tāpopapattayaḥ // VisSd_6.195 //
āśaṃsādhyavasāyau ca visarpollekha-saṃjñitau /
uttejanaṃ parīvādo nītir artha-viśeṣaṇam // VisSd_6.196 //
protsāhanaṃ ca sāhāyyam abhimāno 'nuvartanam /
utkīrtanaṃ yathā yācñā parihāro nivedanam // VisSd_6.197 //
pravartanākhyāna-yukti-praharṣāś copadeśanam /
iti nāṭyālaṅkṛtayo nāṭya-bhūṣaṇa-hetavaḥ // VisSd_6.198 //
āśīr iṣṭa-janāśaṃsā ākrandaḥ pralapitaṃ śucau /
kapaṭaṃ māyayā yatra rūpam anyad vibhāvyate // VisSd_6.199 //
akṣamā sā paribhavaḥ svalpo 'pi na viṣahyate /
garvāvalepajaṃ vākyaṃ kāryasyārambha udyamaḥ // VisSd_6.200 //
grahaṇaṃ guṇavat kārya-hetor āśraya ucyate /
utprāsanaṃ tūpahāso yo 'sādhau sādhu-mānini // VisSd_6.201 //
ākāṅkṣā ramaṇīyatvāḍ vastuno yā spṛhā tu sā /
adhikṣepa-vacaḥ-kārī kṣobhaḥ proktaḥ sa eva tu // VisSd_6.202 //
mohāvadhīritārthasya paścāttāpaḥ sa eva tu /
upapattir matā hetor upanyāso 'rtha-siddhaye // VisSd_6.203 //
āśaṃsanaṃ syād āśaṃsā pratijñādhyavasāyakaḥ /
visarpo yat samārabdhaṃ karmāniṣṭa-phala-pradam // VisSd_6.204 //
kārya-grahaṇam ullekha uttejanam itīṣyate /
sva-kārya-siddhaye 'nyasya preraṇāya kaṭhora-vāk // VisSd_6.205 //
bhartsanā tu parīvādo nītiḥ śāstreṇa vartanam /
uktasyārthasya yat tu syād utkīrtanam anekadhā // VisSd_6.206 //
upālambha-viśeṣeṇa tat syād artha-viśeṣaṇam /
protsāhnaṃ syād utsāha-girā kasyāpi yojanam // VisSd_6.207 //
sāhāyyaṃ saṅkaṭe yat syāt sānukūlyaṃ parasya ca /
abhimānaḥ sa eva syāt praśrayād anuvartanam // VisSd_6.208 //
anuvṛttir bhūta-kāryākhyānam utkīrtanaṃ matam /
yācñā tu kvāpi yācñā yā svayaṃ dūta-mukhena vā // VisSd_6.209 //
parihāra iti proktaḥ kṛtānucita-mārjanam /
avadhīrita-kartavya-kathanaṃ tu nivedanam // VisSd_6.210 //
pravartanaṃ tu kāryasya yat syāt sādhu-pravartanam /
ākhyānaṃ pūrva-vṛttoktiḥ yuktir arthāvadhāraṇam // VisSd_6.211 //
praharṣaḥ pramadādhikyaṃ śikṣā syād upadeśanam /
geya-padaṃ sthita-pāṭhyam āsīnaṃ puṣpa-gaṇḍikā // VisSd_6.212 //
pracchedakas trigūḍhaṃ ca saindhavākhyaṃ dvigūḍham /
uttamottamakaṃ cānyad-ukta-pratyuktam eva ca // VisSd_6.213 //
lāsye daśavidhaṃ hy etad-aṅgam uktaṃ manīṣibhiḥ /
tantrī-bhāṇḍaṃ puraskṛtyopaviṣṭasyāsane puraḥ // VisSd_6.214 //
śuddhaṃ gānaṃ geya-padaṃ sthita-pāṭhyaṃ tad ucyate /
madanottāpitā yatra paṭhati prākṛtaṃ sthitā // VisSd_6.215 //
nikhilātodya-rahitaṃ śoka-cintānvitābalā /
aprasādhita-gātraṃ yad āsīnāsīnam eva tat // VisSd_6.216 //
ātodya-miśritaṃ geyaṃ chandāṃsi vividhāni ca /
strī-puṃsayor viparyāsa-ceṣṭitaṃ puṣpa-gaṇḍikā // VisSd_6.217 //
anyāsaktaṃ patiṃ matvā prema-viccheda-manyunā /
vīṇā-puraḥ-saraṃ gānaṃ striyāḥ pracchedako mataḥ // VisSd_6.218 //
strī-veṣa-dhāriṇāṃ puṃsāṃ nāṭyaṃ ślakṣṇaṃ trigūḍhakam /
kaścana bhraṣṭa-saṅketaḥ suvyakta-karaṇānvitaḥ // VisSd_6.219 //
prākṛtaṃ vacanaṃ vakti yatra tat saindhavaṃ matam /
caturasra-padaṃ gītaṃ mukha-pratimukhānvitam // VisSd_6.220 //
dvigūḍhaṃ rasa-bhāvāḍhyam uttamottamakaṃ punaḥ /
kopa-prasādajan adhikṣepa-yuktaṃ rasottaram // VisSd_6.221 //
hāva-helānvitaṃ citra-śloka-bandha-manoharam /
ukti-pratyukti-saṃyuktaṃ sopālambham alīkavat // VisSd_6.222 //
vilāsānvita-gītārtham ukta-pratyuktam ucyate /
etad eva yadā sarvaiḥ patākā-sthānakair yutam // VisSd_6.223 //
aṅkaiś ca daśabhir dhīrā mahānāṭakam ūcire /
bhavet prakaraṇe vṛttaṃ laukikaṃ kavi-kalpitam // VisSd_6.224 //
śṛṅgāro 'ṅgī nāyakas tu vipro 'mātyo 'thavā vaṇik /
sāpāya-dharma-kāmārtha-paro dhīra-praśāntakaḥ // VisSd_6.225 //
nāyikā kulajā kvāpi veśyā kvāpi dvayaṃ kvacit /
tena bhedās trayas tasya tatra bhedas tṛtīyakaḥ // VisSd_6.226 //
kitava-dyūta-kārādi-viṭa-ceṭaka-saṅkulaḥ /
bhāṇaḥ syād dhūrta-carito nānāvasthāntarātmakaḥ // VisSd_6.227 //
ekāṅka eka evātra nipuṇaḥ paṇḍito viṭaḥ /
raṅge prakāśayet svenānubhūtam itareṇa vā // VisSd_6.228 //
saṃbodhanokti-pratyuktī kuryād ākāśa-bhāṣitaiḥ /
sūcayed vīra-śṛṅgārau śaurya-saubhāgya-varṇanaiḥ // VisSd_6.229 //
tatretivṛttam utpādyaṃ vṛttiḥ prāyeṇa bhāratī /
mukha-nirvahaṇe sandhī lāsyāṅgāni daśāpi ca // VisSd_6.230 //
khyātetivṛtto vyāyogaḥ svalpa-strī-jana-saṃyutaḥ /
hīno garbha-vimarśābhyāṃ narair bahubhir āśritaḥ // VisSd_6.231 //
ekāṅkaś ca bhaved astrī-nimittam amarodayaḥ /
kaiśikī-vṛtti-rahitaḥ prakhyātas tatra nāyakaḥ // VisSd_6.232 //
rājarṣir atha divyo vā bhaved dhīroddhataś ca saḥ /
hāsya-śṛṅgāra-śāntebhya itare 'trāṅgino rasāḥ // VisSd_6.233 //
vṛttaṃ samavakāre tu khyātaṃ devāsurāśrayam /
sandhayo nirvimarśās tu trayo 'ṅkās tatra cādime // VisSd_6.234 //
sandhī dvāv antyayos tadvad eka eko bhavet punaḥ /
nāyakā dvādaśodāttāḥ prakhyātā deva-mānavāḥ // VisSd_6.235 //
phalaṃ pṛthak pṛthak teṣāṃ vīra-mukhyo 'khilo rasaḥ /
vṛttayo manda-kaiśikyo nātra bindu-praveśakau // VisSd_6.236 //
vīthy-aṅgāni ca tatra syur yathālābhaṃ trayodaśa /
gāyatry-uṣṇiṅ-mukhāny atra cchandāṃsi vividhāni ca // VisSd_6.237 //
tri-śṛṅgāras tri-kapaṭaḥ kāryaś cāyaṃ trivid-ravaḥ /
vastu dvādaśa-nālībhir niṣpādyaṃ prathamāṅkagam // VisSd_6.238 //
dvitīye 'ṅke catasṛbhir dvābhyām aṅke tṛtīyaake /
dharmārtha-kāmais trividhaḥ śṛṅgāraḥ kapaṭaḥ punaḥ // VisSd_6.239 //
svābhāvikaḥ kṛtrimaś ca daivajo vidravaḥ punaḥ /
acetanaiś cetanaiś ca cetanācetanaiḥ kṛtaḥ // VisSd_6.240 //
māyendra-jāla-saṅgrāma-krodhodbhrāntādi-ceṣṭitaiḥ /
aparāgaiś ca bhūyiṣṭho ḍimaḥ khyātetivṛttakaḥ // VisSd_6.241 //
aṅgī raudra-rasas tatra sarve 'ṅgāni rasāḥ punaḥ /
catvāro 'ṅkā matā neha viṣkambhaka-praveśakau // VisSd_6.242 //
nāyakā deva-gandharva-yakṣa-rakṣo-mahoragāḥ /
bhūta-preta-piśācādyāḥ ṣoḍaśātyantam uddhatāḥ // VisSd_6.243 //
vṛttayaḥ kaiśikī-hīnā nirvimarśāś ca sandhayaḥ /
dīptāḥ syuḥ ṣaḍ-rasāḥ śānta-hāsya-śṛṅgāra-varjitāḥ // VisSd_6.244 //
īhāmṛgo miśra-vṛttaś caturaṅgaḥ prakīrtitaḥ /
mukha-pratimukhe sandhī tatra nirvahaṇaṃ tathā // VisSd_6.245 //
nara-divyāvani-yamau nāyaka-pratināyakau /
khyātau dhīroddhatāv anyo gūḍha-bhāvād ayukta-kṛt // VisSd_6.246 //
divyas triyama-nicchantīm apahārādinecchataḥ /
śṛṅgārābhāsam apy asya kiñcit kiñcit pradarśayet // VisSd_6.247 //
patākā-nāyakā divyā martyā vāpi daśoddhatāḥ /
yuddham ānīya saṃrambhaṃ paraṃ vyājān nivartate // VisSd_6.248 //
mahātmāno vadha-prāptā api vadhyāḥ syur atra no /
ekāṅko deva evātra netety āhuḥ pare punaḥ // VisSd_6.249 //
divya-strī-hetukaṃ yuddhaṃ nāyakāḥ ṣaḍ itītare /
utsṛṣṭikāṅka ekāṅko netāraḥ prākṛtā narāḥ // VisSd_6.250 //
raso 'tra karuṇaḥ sthāyī bahu-strī-paridevitam /
prakhyātam itivṛttaṃ ca kavir buddhyā prapañcayet // VisSd_6.251 //
bhāṇavat sandhi-vṛtty-aṅgāny asmin jaya-parājayau /
yuddhaṃ ca vācā kartavyaṃ nirveda-vacanaṃ bahu // VisSd_6.252 //
vīthyām eko bhaved aṅkaḥ kaścid eko 'tra kalpyate /
ākāśa-bhāṣitair uktaiś citrāṃ pratyuktim āśritaḥ // VisSd_6.253 //
sūcayed bhūri śṛṅgāraṃ kiñcid anyān rasān prati /
mukha-nirvahaṇe sandhī artha-prakṛtayo 'khilāḥ // VisSd_6.254 //
asyās trayodaśāṅgāni nirdiśanti manīṣiṇaḥ /
uddhātyakāvalagite prapañccas trigataṃ chalam // VisSd_6.255 //
vāk-kely-adhibale gaṇḍam avasyandita-nālike /
asat-pralāpa-vyāhāra-mārdavāni ca tāni tu // VisSd_6.256 //
mitho vākyam asadbhūtaṃ prapañco hāsya-kṛn mataḥ /
trigataṃ syād anekārtha-yojanaṃ śruti-sābhyataḥ // VisSd_6.257 //
priyābhair apriyair vākyair vilobhya-cchalanācchalam /
anye tvāhuś chalaṃ kiñcit kāryam uddiśya kasyacit // VisSd_6.258 //
udīryate yad vacanaṃ vañccanāhāsya-roṣa-kṛt /
vāk-kelir hāsya-saṃbandho dvitri-pratyuktito bhavet // VisSd_6.259 //
anyonya-vākyādhikyoktiḥ spardhayādhibalaṃ matam /
gaṇḍaṃ prastuta-saṃbandhi bhinnārthaṃ satvaraṃ vacaḥ // VisSd_6.260 //
vyākhyānaṃ svarasoktasyānyathāvasyanditaṃ bhavet /
prahelikaiva hāsyena yuktā bhavati nālikā // VisSd_6.261 //
asat-pralāpo yad-vākyam asaṃbaddhaṃ tathottaram /
agṛhṇato 'pi mūrkhasya puro yac ca hitaṃ vacaḥ // VisSd_6.262 //
vyāhāro yat parasyārthe hāsya-kṣobha-karaṃ vacaḥ /
doṣā guṇā guṇā doṣā yatra syur mṛdavaṃ hi tat // VisSd_6.263 //
bhāṇavat sandhi-sandhy-aṅga-lāsyāṅkāṅkair vinirmitam /
bhavet prahasanaṃ vṛttaṃ nindyānāṃ kavi-kalpitam // VisSd_6.264 //
atra nārabhaṭī nāpi viṣkambhaka-praveśakau /
aṅgī hāsya-rasas tatra vīthy-aṅgānāṃ sthitir na vā // VisSd_6.265 //
tapasvi-bhagavad-vipra-prabhṛtiṣv atra nāyakaḥ /
eko yatra bhaved dhṛṣṭo hāsyaṃ tac chuddham ucyate /
āśritya kañcana janaṃ saṅkīrṇam iti tad viduḥ // VisSd_6.266 //
vṛttaṃ bahūnāṃ dhṛṣṭānāṃ saṅkīrṇaṃ kecid ūcire /
tat punar bhavati dvy-aṅgkam athavaikāṅka-nirmitam // VisSd_6.267 //
vikṛtaṃ tu vidur yatra ṣaṇḍha-kañcuki-tāpasāḥ /
bhujaṅga-cāraṇa-bhaṭa-prabhṛter veṣa-vāg-yutāḥ // VisSd_6.268 //
nāṭikā kpta-vṛttā syāt strī-prāyā caturaṅkikā /
prakhyāto dhīra-lalitas tatra syān nāyako nṛpaḥ // VisSd_6.269 //
syād antaḥpura-saṃbaddhā saṅgīta-vyāpṛtāthavā /
navānurāgā kanyātra nāyikā nṛpa-vaṃśajā // VisSd_6.270 //
saṃpravarteta netāsyāṃ devyās trasena śaṅkitaḥ /
devī bhavet punar jyeṣṭhā pragalbhā nṛpa-vaṃśajā // VisSd_6.271 //
pade pade mānavatī tad-vaśaḥ saṅgamo dvayoḥ /
vṛttiḥ syāt kaiśikī svalpa-vimarśāḥ sandhayaḥ punaḥ // VisSd_6.272 //
saptāṣṭa-nava-pañcāṅkaṃ divyayānuṣa-saṃśrayam /
troṭakaṃ nāma tat prāhuḥ pratyaṅkaṃ saṃvidūṣaṇam // VisSd_6.273 //
prākṛtair navabhiḥ pumbhir daśabhir vāpy alaṅkṛtā /
nodātta-vacanā goṣṭhī kaiśikī-vṛtti-śālinī // VisSd_6.274 //
hīnā garbha-vimarśābhyāṃ pañca-ṣaḍ-yoṣid-anvitā /
kāma-śṛṅgāra-saṃyuktā syād ekāṅka-vinirmitā // VisSd_6.275 //
saṭṭakaṃ prākṛtāśeṣa-pāṭhyaṃ syād apraveśakam /
na ca viṣkambhako 'py atra pracuraś cādbhuto rasaḥ // VisSd_6.276 //
aṅkā javanikākhyāḥ syuḥ syād anyan nāṭikāsamam /
nāṭya-rāsakam ekāṅkaṃ bahu-tāla-laya-sthiti // VisSd_6.277 //
udātta-nāyakaṃ tadvat pīṭhamardopanāyakam /
hāsyo 'ṅgy atra sa-śṛṅgāro nārī vāsaka-sajjikā // VisSd_6.278 //
mukha-nirvahaṇe sandhī lāsyāṅgāni daśāpi ca /
kecit pratimukhaṃ sandhim iha necchanti kevalam // VisSd_6.279 //
prasthāne nāyako dāso hīnaḥ syād upanāyakaḥ /
dāsī ca nāyikā vṛttiḥ kaiśikī bhāratī tathā // VisSd_6.280 //
surāpāna-samāyogād uddiṣṭārthasya saṃhṛtiḥ /
aṅkau dvau laya-tālādir vilāso bahulas tathā // VisSd_6.281 //
udātta-nāyakaṃ divya-vṛttam ekāṅka-bhūṣitam /
śilpakāṅgair yutaṃ hāsya-śṛṅgāra-karuṇai rasaiḥ // VisSd_6.282 //
ullāpyaṃ bahu-saṅgrāmam astra-gīta-manoharam /
catasro nāyikās tatra trayo 'ṅkā iti kecana // VisSd_6.283 //
kāvyam ārabhaṭī-hīnam ekāṅkaṃ hāsya-saṅkulam /
khaṇḍa-mātrād vipadikābhagnatālair alaṅkṛtam // VisSd_6.284 //
varṇa-mātrāchaḍḍaṇikā-yutaṃ śṛṅgāra-bhāṣitam /
netā strī cāpy udāttātra sandhī ādyau tathāntimaḥ // VisSd_6.285 //
garbhāvamarśa-rahitaṃ preṅkhaṇaṃ hīna-nāyakam /
asūtradhāram ekāṅkam aviṣkambha-praveśakam // VisSd_6.286 //
niyuddha-saṃpheṭa-yutaṃ sarva-vṛtti-samāśritam /
nepathye gīyate nāndī tathā tatra prarocanā // VisSd_6.287 //
rāsakaṃ pañca-pātraṃ syān mukha-nirvahaṇānvitam /
bhāṣā-vibhāṣā-bhūyiṣṭhaṃ bhāratī-kaiśikī-yutam // VisSd_6.288 //
asūtradhāram ekāṅkaṃ sa-vīthy-aṅgaṃ kalānvitam /
śliṣṭa-nāndī-yutaṃ khyāta-nāyikaṃ mūrkha-nāyikam // VisSd_6.289 //
udātta-bhāva-vinyāsa-saṃśritaṃ cottarottaram /
iha pratimukhaṃ sandhim api kecit pracakṣate // VisSd_6.290 //
saṃlāpike 'ṅkāś catvāras trayo vā nāyakaḥ punaḥ /
pāṣaṇḍaḥ syād rasas tatra śṛṅgāra-karuṇottaraḥ // VisSd_6.291 //
bhaveyuḥ pura-saṃrodha-cchala-saṅgrāma-vidravāḥ /
na tatra vṛttir bhavati bhāratī na ca kaiśikī // VisSd_6.292 //
prakhyāta-vṛttam ekāṅkaṃ prakhyātodātta-nāyakam /
prasiddha-nāyikaṃ garbha-vimarśābhyāṃ vivarjitam // VisSd_6.293 //
bhāratī-vṛtti-bahulaṃ śrīti-śabdena saṅkulam /
mataṃ śrī-gaditaṃ nāma vidvadbhir uparūpakam // VisSd_6.294 //
śrīr āsīnā śrī-gadite gāyet kiṃcit paṭhed api /
ekāṅko bhāratī-prāya iti kecit pracakṣate // VisSd_6.295 //
catvāraḥ śilpake 'ṅkāḥ syuś catasro vṛttayas tathā /
aśānta-hāsyāś ca rasā nāyako brāhmaṇo mataḥ // VisSd_6.296 //
varṇanātra śmaśānāder hīnaḥ syād upanāyakaḥ /
saptaviṃśatir aṅgāni bhavanty etasya tāni tu // VisSd_6.297 //
āśaṃsā-tarka-sandeha-tāpodvega-prasaktayaḥ /
prayatna-grathanotkaṇṭhāvahitthā-pratipattayaḥ // VisSd_6.298 //
vilāsālasya-bāṣpāṇi praharṣāśvāsa-mūḍhatāḥ /
sādhanānugamocchvāsa-vismaya-prāptayas tathā // VisSd_6.299 //
lābha-vismṛti-saṃpheṭā vaiśāradyaṃ prabodhanam /
camatkṛtiś cety amīṣāṃ spaṣṭatvāl lakṣma nocyate // VisSd_6.300 //
śṛṅgāra-bahulaikāṅkā daśa-lāsyāṅga-saṃyutā /
vidūṣaka-viṭābhyāṃ ca pīṭhamardena bhūṣitā // VisSd_6.301 //
hīnā garbha-vimarśābhyāṃ sandhibhyāṃ hīna-nāyakā /
svalpavattā sunepathyā vikhyātā sā vilāsikā // VisSd_6.302 //
durmallī caturaṅkā syāt kaiśikī-bhāratī-yutā /
agarbhā nāgaranarā nyūna-nāyaka-bhūṣitā // VisSd_6.303 //
trināliḥ prathamo 'ṅkāsyāṃ viṭa-krīḍā-mayo bhavet /
pañcanālir dvitīyo 'ṅko vidūṣaka-vilāsavān // VisSd_6.304 //
ṣaṇṇālikas tṛtīyas tu pīṭhamarda-vilāsavān /
caturtho daśanāliḥ syād aṅkaḥ krīḍita-nāgaraḥ // VisSd_6.305 //
nāṭikaiva prakaraṇī sārthavāhādi-nāyakā /
samāna-vaṃśajā netur bhaved yatra ca nāyikā // VisSd_6.306 //
hallīśa eka evāṅkaḥ saptāṣṭau daśa vā striyaḥ /
vāg-udāttaika-puruṣaḥ kaiśikī-vṛttir ujjvalā /
mukhāntimau tathā sandhī bahutālalaya-sthitiḥ // VisSd_6.307 //
bhāṇikā ślakṣṇa-nepathyā mukha-nirvahaṇānvitā /
kaiśikī-bhāratī-vṛtti-yuktaikāṅka-vinirmitā // VisSd_6.308 //
udātta-nāyikā manda-nāyakātrāṅga-saptakam /
upanyāso 'tha vinyāso virodhaḥ sādhvasaṃ tathā // VisSd_6.309 //
samarpaṇaṃ nivṛttiś ca saṃhāra iti saptamaḥ /
upanyāsaḥ prasaṅgena bhavet kāryasya kīrtanam // VisSd_6.310 //
nirveda-vākya-vyutpattir vinyāsa iti sa smṛtaḥ /
bhrānti-nāśo vibodhaḥ syān mithyākhyānaṃ tu sādhvasam // VisSd_6.311 //
sopalambha-vacaḥ kopa-pīḍayeha samarpaṇam /
nidarśanasyopanyāso nivṛttir iti kathyate // VisSd_6.312 //
saṃhāra iti ca prāhur yat-kāryasya samāpanam /
śravyaṃ śrotavya-mātraṃ tat-padya-gadya-mayaṃ dvidhā // VisSd_6.313 //
chando-baddha-padaṃ padyaṃ tena muktena muktakam /
dvābhyāṃ tu yugmakaṃ sāndānitakaṃ tribhir iṣyate // VisSd_6.314 //
kalāpakaṃ caturbhiś ca pañcabhiḥ kulakaṃ matam /
sarga-bandho mahā-kāvyaṃ tatraiko nāyakaḥ suraḥ // VisSd_6.315 //
sad-vaṃśaḥ kṣatriyā vāpi dhīrodātta-guṇānvitaḥ /
eka-vaṃśa-bhavā bhūpāḥ kulajā bahavo 'pi vā // VisSd_6.316 //
śṛṅgāra-vīra-śāntānām eko 'ṅgī rasa iṣyate /
aṅgāni sarve 'pi rasāḥ sarve nāṭaka-sandhayaḥ // VisSd_6.317 //
itihāsodbhavaṃ vṛttam anyad vā sajjanāśrayam /
catvāras tasya vargāḥ syus teṣv ekaṃ ca phalaṃ bhavet // VisSd_6.318 //
ādau namaskriyāśīr vā vastu-nirdeśa eva vā /
kvacin nindā khalādīnāṃ satāṃ ca guṇa-kīrtanam // VisSd_6.319 //
eka-vṛtta-mayaiḥ padyair avasāne 'nya-vṛttakaiḥ /
nātisvalpā nātidīrghāḥ sargā aṣṭādhikā iha // VisSd_6.320 //
nānā-vṛtta-mayaḥ kvāpi sargaḥ kaścana dṛśyate /
sargānte bhāvi-sargasya kathāyāḥ sūcanaṃ bhavet // VisSd_6.321 //
sandhyā-sūryendu-rajanī-pradoṣa-dhvānta-vāsarāḥ /
prātar madhyāhna-mṛgayā-śaila-rtu-vana-sāgarāḥ // VisSd_6.322 //
saṃbhoga-vipralambhau ca muni-svarga-purādhvarāḥ /
raṇa-prayāṇopayama-mantra-putrodayādayaḥ // VisSd_6.323 //
varṇanīyā yathā-yogaṃ sāṅgopāṅgā amī iha /
kaver vṛttasya vā nāmnā nāyakasyetarasya vā // VisSd_6.324 //
nāmāsya sargopādeya-kathayā sarga-nāma tu /
asminn ārṣe punaḥ sargā bhavanty ākhyāna-saṃjñakāḥ // VisSd_6.325 //
prākṛtair nirmite tasmin sargā āśvāsa-saṃjñakāḥ /
chandasā skandhakenaitat kvacid galitakair api // VisSd_6.326 //
apabhraṃśa-nibaddhe 'smin sargāḥ kuḍavakābhidhāḥ /
tathāpabhraṃśa-yogyāni cchandāṃsi vividhāny api // VisSd_6.327 //
bhāṣāvibhāṣāniyamāt kāvyaṃ sarga-samujjhitam /
ekārtha-pravaṇaiḥ padyaiḥ sandhi-sāmagrya-varjitam // VisSd_6.328 //
khaṇḍa-kāvyaṃ bhavet kāvyasyaika-deśānusāri ca /
koṣaḥ śloka-samūhas tu syād anyonyānapekṣakaḥ // VisSd_6.329 //
vrajyā-krameṇa racitaḥ sa evātimanoramaḥ /
vṛtta-gandhojjhitaṃ gadyaṃ muktakaṃ vṛtta-gandhi ca // VisSd_6.330 //
bhaved utkalikā-prāyaṃ cūrṇakaṃ ca caturvidham /
ādyaṃ samāsa-rahitaṃ vṛtta-bhāg ayutaṃ param // VisSd_6.331 //
anyad-dīrgha-samāsāḍhyaṃ turyaṃ cālpa-samāsakam /
kathāyāṃ sarasaṃ vastu gadyair eva vinirmitam // VisSd_6.332 //
kvacid atra bhaved āryā kvacid vaktrāpavaktrake /
ādau padyair namaskāraḥ khalāder vṛtta-kīrtanam // VisSd_6.333 //
ākhyāyikā kathāvat syāt kaver vaṃśānukīrtanam /
asyām anya-kavīnāṃ ca vṛttaṃ padyaṃ kvacit kvacit // VisSd_6.334 //
kathāṃśānāṃ vyavaccheda āśvāsa iti badhyate /
āryā-vaktrāpavaktrāṇāṃ chandasā yena kenacit // VisSd_6.335 //
anyāpadeśenāśvāsa-mukhe bhāvy-artha-sūcanam /
gadya-padya-mayaṃ kāvyaṃ campūr ity abhidhīyate // VisSd_6.336 //
gadya-padya-mayī rāja-stutir virudam ucyate /
karambhakaṃ tu bhāṣābhir vividhābhir vinirmitam // VisSd_6.337 //
iti sāhitya-darpaṇe dṛśya-śravya-kāvya-nirūpaṇo nāma ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ
(7) saptamaḥ paricchedaḥ (doṣa-nirṇayaḥ)
rasāpakarṣakā doṣās te punaḥ pañcadhā matāḥ /
pade tad-aṃśe vākye 'rthe saṃbhavanti rase 'pi yat // VisSd_7.1 //
duḥśrava trividhāślīlānucitārthāprayuktatāḥ /
grāmyo 'pratīta-sandigdha-neyārtha-nihatārthatāḥ // VisSd_7.2 //
avācakatvaṃ kliṣṭatvaṃ viruddham atikāritā /
avimṛṣṭa-vidheyāṃśa-bhāvaś ca pada-vākyayoḥ // VisSd_7.3 //
kecid doṣā bhavanty eṣu padāṃśe 'pi pade 'paraṃ /
nirarthakāsamarthatve cyuta-saṃskāratā tathā // VisSd_7.4 //
varṇānāṃ pratikūlatvaṃ luptāhata-visargatāḥ /
adhika-nyūna-kathita-padatā hata-vṛttatāḥ // VisSd_7.5 //
patat-prakarṣatā sandhau viśleṣāślīla-kaṣṭatāḥ /
ardhāntaraika-padatā samāpta-punar-āttatā // VisSd_7.6 //
abhavan mata-saṃbandhākramāmata-parārthatāḥ /
vācyasyānabhidhānaṃ ca bhagna-prakramatā tathā // VisSd_7.7 //
tyāgaḥ prasiddher asthāne nyāsaḥ pada-samāsayoḥ /
saṅkīrṇatā garbhitatā doṣāḥ syur vākya-mātragāḥ // VisSd_7.8 //
apuṣṭa-duṣkrama-grāmya-vyāhatāślīla-kaṣṭatāḥ /
anavīkṛta-nirhetu-prakāśita-viruddhatāḥ // VisSd_7.9 //
sandigdha-punaruktatve khyāti-vidyā-viruddhate /
sākāṅkṣatā-sahacara-bhinnatā-sthāna-yuktatā // VisSd_7.10 //
aviśeṣe viśeṣaś cāniyame niyamas tathā /
tayor viparyayo vidhy-anuvāda-yuktate tathā // VisSd_7.11 //
nirmukta-punaruktatvaṃ mahā-doṣāḥ prakīrtitāḥ /
rasasyoktiḥ sva-śabdena sthāyi-sañcāriṇor api // VisSd_7.12 //
vyaktatā kalpitā kṛcchrād anubhāva-vibhāvayoḥ[*2] /
akāṇḍe prathana-cchedau tathā dīptiḥ punaḥ punaḥ // VisSd_7.13 //
{[*2] The following line from VisSd is missing here: paripanthir asāṅgasya vibhāvādeḥ parigrahaḥ}
aṅgino 'nanusandhānam anaṅgasya ca kīrtanam /
ativistṛtir aṅgasya prakṛtīnāṃ viparyayaḥ // VisSd_7.14 //
arthānaucityam anye ca doṣā rasa-gatā matāḥ /
ebhyaḥ pṛthag-alaṅkāra-doṣāṇāṃ naiva saṃbhavaḥ // VisSd_7.15 //
vaktari krodha-saṃyukte tathā vācye samuddhate /
raudrādau ca rase 'tyantaṃ duḥśravatvaṃ guṇo bhavet // VisSd_7.16 //
suratārambha-goṣṭhyādāv aślīlatvaṃ tathā punaḥ /
syātām adoṣau śleṣādau nihatārthāprayuktate // VisSd_7.17 //
guṇaḥ syād apratītatvaṃ jñatvaṃ ced vaktṛ-vācyayoḥ /
svayaṃ vāpi parāmṛśe kathitaṃ ca padaṃ punaḥ // VisSd_7.18 //
vihitasyānuvādyatve viṣāde vismaye krudhi /
dainye 'tha lāṭānuprāse 'nukampāyāṃ prasādane // VisSd_7.19 //
arthāntara-saṅkramita-vācye harṣe 'vadhāraṇe /
sandigdhatvaṃ tathā vyāja-stuti-paryavasāyi cet // VisSd_7.20 //
vaiyākaraṇa-mukhye tu pratipādye 'tha vaktari /
kaṣṭatvaṃ duḥśravatvaṃ vā grāmyatvam adhamoktiṣu // VisSd_7.21 //
nirhetutā tu khyāte 'rthe doṣatāṃ naiva gacchati /
kavīnāṃ samaye khyāte guṇaḥ khyāta-viruddhatā // VisSd_7.22 //
mālinyaṃ vyomni pāpe yaśasi dhavalatā varṇyate hāsa-kīrtyoḥ raktau ca krodha-rāgau sarid udadhi-gataṃ paṅkajendīvarādi /
toyādhāre 'khile 'pi prasarati ca marālādikaḥ pakṣi-saṅgho jyotsnā preyā cakorair jaladhara-samaye mānasaṃ yānti haṃsāḥ // VisSd_7.23 //
pādāghātād aśokā vikasati bakulo yoṣitām āsyam adyair yūnām aṅgeṣu hārāḥ sphuṭati ca hṛdayaṃ viprayogasya tāpaiḥ /
maurvī-rolamba-mālā dhanur atha viśikhāḥ kausumāḥ puṣpa-ketor bhinnaṃ syād asya vāṇair yuvajana-hṛdayaṃ strī-kaṭākṣeṇa tadvat // VisSd_7.24 //
ahny-ambhojaṃ niśāyāṃ vikasati kumudaṃ candrikā śukla-pakṣe megha-dhvāneṣu nṛtyaṃ bhavati ca śikhināṃ nāpy aśoke phalaṃ syāt /
na syāj jātī vasante na ca kusuma-phale gandha-sāra-drumāṇām ity ādy unneyam anyat kavi-samaya-gataṃ sat-kavīnāṃ prabandhe // VisSd_7.25 //
dhanur jyādiṣu śabdeṣu śabdās tu dhanur-ādayaḥ /
ārūḍhatvādi-bodhāya prayoktavyāḥ sthitā ime // VisSd_7.26 //
uktāv ānanda-magnādeḥ syān nyūna-padatā guṇaḥ /
kvacin na doṣo na guṇo guṇaḥ kvāpy adhikaṃ padam // VisSd_7.27 //
samāpta-punar-āttatvaṃ na doṣo na guṇaḥ kvacit /
garbhitatvaṃ guṇaḥ kvāpi patat-prakarṣatā tathā // VisSd_7.28 //
kvacid uktau sva-śabdena na doṣo vyabhicāriṇaḥ /
anubhāva-vibhāvābhyāṃ racanaṃ yatra nocitam // VisSd_7.29 //
sañcāryāder viruddhasya bādhyatvena vaco guṇaḥ /
virodhino 'pi smaraṇe sāmyena vacane tathā // VisSd_7.30 //
bhaved virodho nānyonyam aṅginy aṅgatvam āptayoḥ /
anukāre ca sarveṣāṃ doṣāṇāṃ naiva doṣatā // VisSd_7.31 //
anyeṣām api doṣāṇām ity aucityān manīṣibhiḥ /
adoṣatā ca guṇatā jñeyā cānubhayātmatā // VisSd_7.32 //
iti sāhitya-darpaṇe doṣa-prakāśaḥ saptamaḥ paricchedaḥ
(8) aṣṭamaḥ paricchedaḥ guṇa-nirṇayaḥ
rasasyāṅgitvam āptasya dharmāḥ śauryādayo yathā /
guṇāḥ mādhuryam ojo 'tha prasāda iti te tridhā // VisSd_8.1 //
citta-dravībhāva-mayo hlādo mādhuryam ucyate /
saṃbhoge karuṇe vipralambhe śānte 'dhikaṃ kramāt // VisSd_8.2 //
mūrdhni vargāsty avarṇena yuktāṣ ṭa-ṭha-da-ḍhān vinā /
raṇau laghū ca tad-vyaktau varṇāḥ kāraṇatāṃ gatāḥ // VisSd_8.3 //
avṛttir alpa-vṛttir vā madhurā racanā tathā /
ojaś cittasya vistāra-rūpaṃ dīptatvam ucyate // VisSd_8.4 //
vīra-bībhatsa-raudreṣu krameṇādhikyam asya tu /
vargasyādya-tṛtīyābhyāṃ yuktau varṇau tad-antimau // VisSd_8.5 //
upary adho dvayor vā sarephau ṭa-ṭha-ḍa-ḍhaiḥ saha /
śa-kāraś ca ṣa-kāraś ca tasya vyañjakatāṃ gatāḥ // VisSd_8.6 //
tathā samāsa-bahulā ghaṭanauddhatya-śālinī /
śleṣaḥ samādhir audāryaṃ prasāda iti ye punaḥ // VisSd_8.7 //
guṇāś cirantanair uktā ojasy antarbhavanti te /
grāmya-duḥśravatā-tyāgāt kāntiś ca sukumāratā // VisSd_8.8 //
kvacid doṣas tu samatā mārgābheda-svarūpiṇī /
anyathokta-guṇeṣv asyā antaḥpāto yathāyatham // VisSd_8.9 //
ojaḥ prasādo mādhuryaṃ saukumāryam udāratā /
tad-abhāvasya doṣatvāt svīkṛtā anugā guṇāḥ // VisSd_8.10 //
artha-vyaktiḥ svabhāvokty-alaṅkāreṇa tathā punaḥ /
rasa-dhvani-guṇībhūta-vyaṅgyānāṃ kānti-nāmakaḥ // VisSd_8.11 //
śleṣo vicitratā-mātram adoṣaḥ samatā-param /
na guṇatvaṃ samādheś ca tena nārtha-guṇāḥ pṛthak // VisSd_8.12 //
iti sāhitya-darpaṇe guṇa-vivecano nāma aṣṭamaḥ paricchedaḥ
-o)0(o-
(9) navamaḥ paricchedaḥ rīti-nirṇayaḥ
pada-saṅghaṭanā rītir aṅga-saṃsthā-viśeṣavat /
upakartrī rasādīnāṃ sā punaḥ syāc caturvidhā // VisSd_9.1 //
vaidarbhī cātha gauḍī ca pāñcālī lāṭikā tathā /
mādhurya-vyañjakair varṇai racanā lalitātmikā // VisSd_9.2 //
avṛttir alpa-vṛttir vā vaidarbhī rītir iṣyate /
ojaḥ prakāśakair varṇair bandha āḍambaraḥ punaḥ // VisSd_9.3 //
samāsa-bahulā gauḍī varṇaiḥ śeṣaiḥ punar dvayoḥ /
samasta-pañcaṣa-pado bandhaḥ pāñcālikā matā // VisSd_9.4 //
lāṭī tu rītir vaidarbhī-pāñcālyor antare sthitā /
kvacit tu vaktrādyaucityād anyathā racanādayaḥ // VisSd_9.5 //
iti sāhitya-darpaṇe rīti-vivecano nāma navamaḥ paricchedaḥ
(10) daśama-paricchedaḥ alaṅkāra-tattvam
śabdārthayor asthirā ye dharmāḥ śobhātiśāyinaḥ /
rasādīn upakurvanto 'laṅkārās te 'ṅgadādivat // VisSd_10.1 //
[śabdālaṅkārāḥ]
āpātato yad arthasya paunaruktyena bhāṣaṇam /
punar uktavad ābhāsaḥ sa bhinnākāra-śabdagaḥ // VisSd_10.2 //
anuprāsaḥ śabda-sāmyaṃ vaiṣamye 'pi svarasya yat /
cheko vyañjana-saṅghasya sakṛt sāmyam anekadhā // VisSd_10.3 //
anekasyaikadhā sāmyam asakṛd vāpy anekadhā /
ekasya sakṛd apy eṣa vṛtty-anuprāsa iṣyate // VisSd_10.4 //
uccāryatvād yad ekatra sthāne tālūradādike /
sādṛśyaṃ vyañjanasyaitac chruty-anuprāsa iṣyate // VisSd_10.5 //
vyañjanaṃ ced yathāvasthaṃ sahāyena svareṇa tu /
āvartyate 'ntya-yojyatvād antyānuprāsa eva tat // VisSd_10.6 //
śabdārthayoḥ paunaruktyaṃ bhavet tātparya-mātrataḥ /
lāṭānuprāsa ity ukto 'nuprāsaḥ pañcadhā mataḥ // VisSd_10.7 //
saty arthe pṛthag-arthāyāḥ svara-vyañjana-santateḥ /
krameṇa tenaivāvṛttir yamakaṃ vinigadyate // VisSd_10.8 //
anyasyānyārthakaṃ vākyam anyathā yojayed yadi /
anyaḥ śleṣeṇa kākvā vā sā vakroktis tato dvidhā // VisSd_10.9 //
śabdair eka-vidhair eva bhāṣāsu vividhāsv api /
vākyaṃ yatra bhavet so 'yaṃ bhāṣā-sama itīṣyate // VisSd_10.10 //
śliṣṭaiḥ padair anekārthābhidhāne śleṣa ucyate /
varṇa-pratyaya-liṅgānāṃ prakṛtyoḥ padayor api // VisSd_10.11 //
śleṣād vibhakti-vacana-bhāṣāṇām aṣṭadhā ca saḥ /
punas tridhā sabhaṅgo 'bhaṅgas tad ubhayātmakaḥ // VisSd_10.12 //
padyādyākāra-hetutve varṇanāṃ citram ucyate /
rasasya paripanthitvān nālaṅkāraū prahelikā // VisSd_10.13 //
ukti-vaicitrya-mātraṃ sā cyuta-dattākṣarādikā /
sāmyaṃ vācyam avaidharmye vākyaikye upamā dvayoḥ // VisSd_10.14 //
sā pūrṇā yadi sāmānya-dharma aupamya-vāci ca /
upamānaṃ copameyaṃ bhaved vācyam iyaṃ punaḥ // VisSd_10.15 //
śrautī yathevāvā-śabdā ivārtho vā vatir yadi /
ārthī tulya-samānādyās tulyārtho yatra vā vatiḥ // VisSd_10.16 //
dve tad-dhite samāse 'pi vākye pūrṇā ṣaḍ eva tat /
luptā sāmānya-dharmāder ekasya yadi vā dvayoḥ // VisSd_10.17 //
trayāṇāṃ vānupādāne śrauty ārthī sāpi pūrvavat /
pūrṇāvad dharma-lope sā vinā śrautīṃ tu tad-dhite // VisSd_10.18 //
ādhāra-karma-vihite dvividhe ca kyaci kyaṅi /
karma-kartror ṇamuli casyād evaṃ pañcadhā punaḥ // VisSd_10.19 //
upamānānupādāne dvidhā vākya-samāsayoḥ /
aupamya-vācino lope samāse kvipi ca dvidhā // VisSd_10.20 //
dvidhā samāse vākye ca lope dharmopamānayoḥ /
kvip-samāsa-gatā dvedhā dharmevādivi-lopane // VisSd_10.21 //
upameyasya lope tu syād eka pratyaye kyaci /
dharmopameya-lope 'nyā trilope ca samāsa-gā // VisSd_10.22 //
tenopamāyā bhedāḥ syuḥ saptaviṃśati-saṅkhyakāḥ /
eka-rūpaḥ kvacit kvāpi bhinnaḥ sādhāraṇo guṇaḥ // VisSd_10.23 //
bhinne bimbānubimbatvaṃ śabda-mātreṇa vā bhidā /
eka-deśa-vivartiny upamā vācyatva-gamyate // VisSd_10.24 //
bhavetāṃ yatra sāmyasya kathitā rasanopamā /
yathordhvam upameyasya yadi syād upamānatā // VisSd_10.25 //
mālopamā yad ekasyopamānaṃ bahu dṛśyate /
upamānopameyatvam ekasyaiva tv ananvayaḥ // VisSd_10.26 //
paryāyeṇa dvayor etad upameyopamā matā /
sadṛśānubhavād vastu-smṛtiḥ smaraṇam ucyate // VisSd_10.27 //
rūpakaṃ rūpitāropād viṣaye nirapahnave /
tat paraṃparitaṃ sāṅgaṃ niraṅgam iti ca tridhā // VisSd_10.28 //
yatra kasyacid āropaḥ parāropaṇa-kāraṇam /
tat paraṃparitaṃ prāhuḥ śliṣṭāśliṣṭa-nibandhanam // VisSd_10.29 //
pratyekaṃ kevalaṃ mālā-rūpakaṃ ceti caturvidham /
aṅgino yadi sāṅgasya rūpaṇaṃ sāṅgam eva tat // VisSd_10.30 //
samasta-vastu-viṣayam eka-deśa-vivarti ca /
āropyāṇām aśeṣāṇāṃ śābdatve prathamaṃ matam // VisSd_10.31 //
yatra kasyacid ārthatvam eka-deśa-vivarti tat /
niraṅgaṃ kevalasyaiva rūpaṇaṃ tad api dvidhā // VisSd_10.32 //
mālā-kevala-rūpatvāt tenāṣṭau rūpaka-bhedāḥ /
dṛśyante kvacid āropyāḥ śliṣṭāḥ saṅge 'pi rūpake // VisSd_10.33 //
adhikārūḍha-vaiśiṣṭyaṃ rūpakaṃ yat tad eva tat /
viṣayārthatayāropye prakṛtārthopayogini // VisSd_10.34 //
pariṇāmo bhavet tulyā tulyādhikaraṇo dvidhā /
sandehaḥ prakṛte 'nyasya saṃśayaḥ pratibhotthitaḥ // VisSd_10.35 //
śuddho niścaya-garbhāsau niścayānta iti tridhā /
sāmyād atasmiṃs tad-buddhir bhrāntimān pratibhotthitā // VisSd_10.36 //
kvacid bhedād gṛhītṛṇāṃ viṣayāṇāṃ tathā kvacit /
ekasyānekadhollekho yaḥ sa ullekha ucyate // VisSd_10.37 //
prakṛtaṃ pratiṣidhyānyasthāpanaṃ syād apahnutiḥ /
gopanīyaṃ kam apy arthaṃ dyotayitvā kathañcana // VisSd_10.38 //
yadi śleṣeṇānyathā vānyathayet sāpy apahnutiḥ /
anyan niṣidhya prakṛta-sthāpanaṃ niścayaḥ punaḥ // VisSd_10.39 //
bhavet saṃbhāvanotprekṣā prakṛtasya parātmanā /
vācyā pratīyamānā sā prathamaṃ dvividhā matā // VisSd_10.40 //
vācye vādeḥ prayoge syād aprayoge parā punaḥ /
jātir guṇaḥ kriyā dravyaṃ yad utprekṣyaṃ dvayor api // VisSd_10.41 //
tad aṣṭadhāpi pratyekaṃ bhāvābhāvābhimānataḥ /
guṇa-kriyā-svarūpatvān nimittasya punaś ca tāḥ // VisSd_10.42 //
dvātriṃśad-vidhatāṃ yānti tatra vācyābhidhāḥ punaḥ /
vinā dravyaṃ tridhā sarvāḥ svarūpa-phala-hetugāḥ // VisSd_10.43 //
ukty-anuktyor nimittasya dvidhā tatra svarūpagāḥ /
pratīyamānā bhedāś ca pratyekaṃ phala-hetugāḥ // VisSd_10.44 //
ukty-anuktyoḥ prastutasya pratyekaṃ tā api dvidhā /
alaṅkārāntarotthā sā vaicitryam adhikaṃ bhajet // VisSd_10.45 //
siddhatve 'dhyavasāyasyātiśayoktir nigadyate /
bhede 'py abhedaḥ saṃbandhe 'saṃbandhas tad-viparyayau // VisSd_10.46 //
paurvāparyātmakaṃ kārya-hetvoḥ sā pañcadhā mataḥ /
padārthānāṃ prastutānām anyeṣāṃ vā yadā bhavet // VisSd_10.47 //
eka-dharmābhisaṃbandhaḥ syāt tadā tulyayogitā /
aprastuta-prastutayor dīpakaṃ tu nigadyate // VisSd_10.48 //
atha kārakam ekaṃ syād anekāsu kriyāsu cet /
prativastūpamā sā syād vākyayor gamya-sāmyayoḥ // VisSd_10.49 //
eko 'pi dharmaḥ sāmānyo yatra nirdiśyate pṛthak /
dṛṣṭāntas tu sadharmasyāpi vastunaḥ pratibimbanaḥ // VisSd_10.50 //
saṃbhavan vastusaṃbandho 'saṃbhavan vāpi kutracit /
yatra bimbānubimbatvaṃ bodhayets sā nidarśanā // VisSd_10.51 //
ādhikyam upameyasyopamānān nyūnatāthavā /
vyatireka eka ukte 'nukte hetau punas tridhā // VisSd_10.52 //
caturvidho 'pi sāmyasya bodhanāc chabdato 'rthataḥ /
ākṣepāc ca dvādaśadhā śleṣe 'pīti triraṣṭadhā // VisSd_10.53 //
pratyekaṃ syān militāṣṭa-catvāriṃśad-vidhaḥ punaḥ /
sahārthasya balād ekaṃ yatra syād vācakaṃ dvayoḥ // VisSd_10.54 //
sā sahoktir mūla-bhūtātiśayoktir yadā bhavet /
vinoktir yad vinānyena nāsādhv anyad asādhu vā // VisSd_10.55 //
samāsoktiḥ samair yatra kārya-liṅga-viśeṣaṇaiḥ /
vyavahāra-samāropaḥ prakṛtenāsya vastunaḥ // VisSd_10.56 //
uktair viśeṣaṇaiḥ sābhiprāyaiḥ parikaro mataḥ /
śabdaiḥ svabhāvād ekārthe śleṣo 'nekārtha-vācanam // VisSd_10.57 //
kvacid viśeṣaḥ sāmānyāt sāmānyaṃ vā viśeṣataḥ /
kāryān nimittaṃ kāryaṃ ca hetor atha samāt samam // VisSd_10.58 //
aprastutāt prastutaṃ ced gamyate pañcadhā tataḥ /
aprastuta-praśaṃsā syād uktā vyāja-stutiḥ punaḥ // VisSd_10.59 //
nindā-stutibhyāṃ vācyābhyāṃ gamyatve stuti-nindayoḥ /
paryāyoktaṃ yadā bhaṅgyā gamyam evābhidhīyate // VisSd_10.60 //
sāmānyaṃ vā viśeṣeṇa viśeṣas tena vā yadi /
kāryaṃ ca kāraṇenedaṃ kāryeṇa ca samarthyate // VisSd_10.61 //
sādharmyenetareṇārthāntara-nyāso 'ṣṭadhā tataḥ /
hetor vākya-padārthatve kāvya-liṅgo nigadyate // VisSd_10.62 //
anumānaṃ tu vicchityā jñānaṃ sādhyasya sādhanāt /
abhedenābhidhā-hetur hetor hetumatā saha // VisSd_10.63 //
anukūlaṃ prātikūlyam anukūla-vidhāyi cet /
vastuno vaktum iṣṭasya viśeṣa-pratipattaye // VisSd_10.64 //
niṣedhābhāsa ākṣepo vakṣyamāṇoktago dvidhā /
aniṣṭasya tathārthasya vidhyābhāsaḥ paro mataḥ // VisSd_10.65 //
vibhāvanā vinā hetuṃ kāryotpattir yad ucyate /
uktānukta-nimittatvād dvidhā sā parikīrtitā // VisSd_10.66 //
sati hetau phalābhāve viśeṣoktis tathā dvidhā /
jātiś caturbhir jātādyair guṇo guṇādibhis tribhiḥ // VisSd_10.67 //
kriyā ca kriyādravyābhyāṃ dravyaṃ dravyeṇa vā mithaḥ /
viruddham iva bhāseta virodho 'sau daśākṛtiḥ // VisSd_10.68 //
kārya-kāraṇayor bhinna-deśatāyām asaṅgatiḥ /
guṇau kriye vā yat syātāṃ viruddhe hetu-kāryayoḥ // VisSd_10.69 //
yad vārabdhasya vaiphalyam anarthasya ca saṃbhavaḥ /
virūpayoḥ saṃghaṭanā yā ca tad viṣamaṃ matam // VisSd_10.70 //
samaṃ syād ānurūpyeṇa ślāghā yogyasya vastunaḥ /
vicitraṃ yad viruddhasya kṛtir iṣṭa-phalāptaye // VisSd_10.71 //
āśrayāśrayinor ekasyādhikye 'dhikam ucyate /
anyonyam ubhayor eka-kriyāyāḥ kāraṇaṃ mithaḥ // VisSd_10.72 //
yad ādheyam anādhāram ekaṃ cāneka-gocaram /
kiñcit prakurvataḥ kāryam aśakyasyetarasya vā // VisSd_10.73 //
kāryasya karaṇaṃ daivād viśeṣas trividhas tataḥ /
vyāghātaḥ sa tu kenāpi vastu yena yathākṛtam // VisSd_10.74 //
tenaiva ced upāyena kurute 'nyas tad anyathā /
saukāryeṇa ca kāryasya viruddhaṃ kriyate yadi // VisSd_10.75 //
paraṃ paraṃ prati yadi pūrva-pūrvasya hetutā /
tadā kāraṇa-māla syāt tan mālā-dīpakaṃ punaḥ // VisSd_10.76 //
dharmiṇām ekadharmeṇa saṃbaddho yady athottaram /
pūrvaṃ pūrvaṃ prati viśeṣaṇatvena paraṃ param // VisSd_10.77 //
sthāpyate 'pohate vā cet syāt tadaikāvalī dvidhā /
uttarottaram utkarṣo vastunaḥ sāra ucyate // VisSd_10.78 //
yathāsāṅkhyam anuddeśa uddiṣṭānāṃ krameṇa yat /
kvacid ekam anekasmin ekaṃ caikaśaḥ kramāt // VisSd_10.79 //
bhavati kriyate vā cet tadā paryāya iṣyate /
parivṛttir vinimayaḥ sama-nyūnādhikair bhavet // VisSd_10.80 //
praśnād apraśnato vāpi kathitād vastuno bhavet /
tādṛg anya-vyāpohaś cec chābda ārtho 'thavā tadā // VisSd_10.81 //
parisaṅkhyottaraṃ praśnasyottarād unnayo yadi /
yac cāsakṛd asaṃbhāvyaṃ saty api praśna uttaram // VisSd_10.82 //
daṇḍāpūpikayānyārthāgamo 'rthāpattir iṣyate /
vikalpas tulya-balayor virodhaś cāntarāyataḥ // VisSd_10.83 //
samuccayo 'yam ekasmin sati kāryasya sādhake /
khalekapotikā-nyāyāt tat-karas tat-paro 'pi cet // VisSd_10.84 //
guṇau kriye vā yugapat syātāṃ yad vā guṇa-kriye /
samādhiḥ sukare kārye daivād vastv antarāgamāt // VisSd_10.85 //
pratyanīkam aśaktena pratīkāre ripor yadi /
tadīyasya tiraskāras tasyotkarṣasya sādhakaḥ // VisSd_10.86 //
prasiddhasyopamānasyopameyatva-prakalpanam /
niṣphalatvābhidhānaṃ vā pratīpam iti kathyate // VisSd_10.87 //
uktvā cātyantam utkarṣam atyutkṛṣṭasya vastunaḥ /
kalpite 'py upamānatve pratīpaṃ kecid ūcire // VisSd_10.88 //
mīlitaṃ vastuno guptiḥ kenacit tulya-lakṣmaṇā /
sāmānyaṃ prakṛtasyānya-tādātmyaṃ sadṛśair guṇaiḥ // VisSd_10.89 //
tadguṇaḥ sva-guṇa-tyāgād atyutkṛṣṭa-guṇa-grahaḥ /
tad-rūpānahāras tu hetau saty apy atadguṇaḥ // VisSd_10.90 //
saṃlakṣitas tu sūkṣmo 'rtha ākāreṇeṅgitena vā /
kayāpi sūcyate bhaṅgyā yatra sūkṣmaṃ tad ucyate // VisSd_10.91 //
vyājoktir gopanaṃ vyājād udbhinnasya tu vastunaḥ /
svabhāvoktir durūhārthaḥ svakriyā-rūpa-varṇanam // VisSd_10.92 //
adbhutasya padārthasya bhūtasyārthe bhaviṣyataḥ /
yat pratyakṣāyamānatvaṃ tad bhāvikam udāhṛtam // VisSd_10.93 //
lokātiśayasaṃpattir vastunodāttam ucyate /
yad vāpi prastutasyāṅgaṃ mahatāṃ caritaṃ bhavet // VisSd_10.94 //
rasa-bhāvau tad-ābhāsau bhāvasya praśamas tathā /
guṇī-bhūtatvam āyānti yadālaṅkṛtayas tadā // VisSd_10.95 //
rasavat preya ūrjasvi samāhitam iti kramāt /
bhāvasya codaye sandhau miśratve ca tad-ākhyakāḥ // VisSd_10.96 //
yady eta evālaṅkārāḥ paraspara-vimiśritāḥ /
tadā pṛthag-alaṅkārau saṃsṛṣṭiḥ saṅkaras tathā // VisSd_10.97 //
aṅgāṅgitve 'laṃkṛtīnāṃ tadvad ekāśrayasthitau /
sandigdhatve ca bhavati saṅkaras trividhaḥ punaḥ // VisSd_10.98 //
śrī-candra-śekhara-mahā-kavi-candra-sūnu-śrī-viśvanātha-kavirāja-kṛtaṃ prabandham /
sāhitya-darpaṇam amuṃ sudhiyo vilokya sāhitya-tattvam akhilaṃ sukham eva vitta // VisSd_10.99 //
yāvat prasannendu-nibhānanā śrī-nārāyaṇasyāṅkam alaṅkaroti /
tāvan manaḥ saṃmadayan kavīnām eṣa prabandhaḥ prathito 'stu loke // VisSd_10.100 //
ity ālaṅkārika-cakravarti-sāndhi-vigrahika-mah āpātra-śrī-viśvanātha-kavirāja-kṛte sāhitya-darpaṇe daśamaḥ paricchedaḥ