darpadalanam
prathamo vicāraḥ
praśāntāśeṣavighnāya
darpasarpāpasarpaṇāt
satyāmṛtanidhānāya
svaprakāśavikāsine
//
saṃsāravyatirekāya
hṛtotsekāya cetasaḥ
praśamāmṛtasekāya
vivekāya namo namaḥ
//
(yugmam)
kṣemendraḥ suhṛdāṃ prītyā
darpadoṣacikitsakaḥ
svāsthyāya kurute yatnaṃ
madhuraiḥ sūktibheṣajaiḥ
//
kulaṃ vittaṃ śrutaṃ rūpaṃ
śauryaṃ dānaṃ tapastathā
prādhānyena manuṣyāṇāṃ
saptaite madahetavaḥ
//
ahaṃkārābhibhūtānāṃ
bhūtānāmiva dehinām
hitāya darpadalanaṃ
kriyate mohaśāntaye
//
kulaṃ kulaṃ kalayatāṃ
mohānmithyābhimāninām
lagnaḥ ko 'yaṃ na jānīmaḥ
stabdhagrīvāgrahagrahaḥ
//
kulasya kamalasyeva
mūlamanviṣyate yadi
doṣapaṅkaprastāntas
tadāvaśyaṃ prakāśate
//
yathā jātyaturaṃgasya
na śakyajjātya(?)mucyate
tathā guṇavataḥ sūnur
nirguṇastatkulodbhavaḥ
//
ekaścetpūrvapuruṣaḥ
kule yajvā bahuśrutaḥ
aparaḥ pāpakṛnmūrkhaḥ
kulaṃ kasyānurvartatām
//
loke kulaṃ kulaṃ tāvad
yāvatpūrvasamanvayaḥ
guṇaprabhāve vicchinne
samāptaṃ sakalaṃ kulam
//
kulābhimānaḥ kasteṣāṃ
jaghanyasthānajanmanām
kulakūlaṃkaṣā yeṣāṃ
jananyo nimnagāḥ striyaḥ
//
kulīnasya kulīnasya
navadāridryalajjayā
kiṃ kulenākulīnāgre
yāñcādainyapralāpinaḥ
//
guṇavatkulajāto 'pi
nirguṇaḥ kena pūjyate
dogdhrīkulodbhavā dhenur
vandhyā kasyopayujyate
//
svayaṃ kulakṛtastasmād
vicārya tyajyatāṃ madaḥ
guṇādhīnaṃ kulaṃ jñātvā
guṇeṣvādhīyatāṃ matiḥ
//
mūlānveṣaṇacintyamānamaniśaṃ nāstyeva puṃsāṃ kulaṃ
strīṇāṃ yatra paramparaiva tanute saṃtānatantukramam
etāsāṃ kṛtakaprapañcaracanālajjāvatīnāṃ puraḥ
saṃsaktasmararūḍhagūḍhacaritaṃ tattvena jānāti kaḥ
//
kulābhimānābharaṇasya mātā
pitāmahī vā prapitāmahī vā
yoṣitsvabhāvena yadi praduṣṭā
tadeṣa doṣaḥ kulamūlaghātaḥ
//
sūryavaṃśe triśaṅkuryaś
caṇḍālo 'bhūnmahīpatiḥ
dilīparaghurāmādyāḥ
kṣitipāstatkulodbhavāḥ
//
bhūbhujāṃ somavaṃśyānāṃ
yaḥ pūrvapuruṣo budhaḥ
gurutalpe sa candrasya
jāto jagati viśrutaḥ
//
kanyāyāstanayaḥ karṇaḥ
kṣetrajāḥ pāṇḍunandanāḥ
sāmānyakulacarcābhiḥ
kimanyābhiḥ prayojanam
//
mathurāyāmabhūtpūrvaṃ
brāhmaṇaḥ śrīmatāṃ varaḥ
yajvā śrutanidhirnāma
śrutimānviśrutaśrutaḥ
//
tasya muktālatā nāma
prāṃśuvaṃśasamudbhavā
babhūva vallabhā patnī
lāvaṇyalalitākṛtiḥ
//
tasyāṃ tasyābhavatkāntaḥ
suvṛttaḥ saguṇāgraṇīḥ
putrastejonidhirnāma
vidyāvimaladarpaṇaḥ
//
sa dhīmānvedavidvādī
kaviḥ sarvakalālayaḥ
sabhāsu viduṣāṃ cakre
lajjayāvanataṃ śiraḥ
//
taṃ darpadoṣajvaritaṃ
grīvāstambhayutaṃ rahaḥ
praśamāya pitā snehāt
pathyaṃ vaktuṃ pracakrame
//
putra mithyābhimānena
kiṃ prayāto 'si mūḍhatām
yanmadadviradārūḍhaḥ
pūjyapūjāsu lajjase
//
nāstyupāyaḥ sa saṃsāre
darpaśvabhranipātinām
mūḍhānāṃ kriyate yena
kṣanaṃ hastāvalambanam
//
kaṣṭaṃ kenopadiṣṭaste
vinaṣṭavinayasmṛteḥ
madaḥ sādhujanāviṣṭaḥ
kulavidyādhanodbhavaḥ
//
asthiraḥ kulasaṃbandhaḥ
sadā vidyāvivādinī
mado mohāya mithyaiva
muhūrtanidhanaṃ dhanam
//
etadeva kulīnatvam
etadeva guṇārjanam
yatsadaiva satāṃ satsu
vinayāvanataṃ śiraḥ
//
dayaiva viditā vidyā
satyamevākṣayaṃ dhanam
akalaṅkavivekānāṃ
śīlamevāmalaṃ kulam
//
abhogasubhagā bhūtir
adainyadhavalaṃ kulam
adarpaviśadā vidyā
bhavatyunnatacetasām
//
dveṣaḥ kasya na doṣāya
prītiḥ kasya na bhūtaye
darpaḥ kasya na pātāya
nonnatyai kasya namratā
//
tyāginā kiṃ daridreṇa
kiṃ kulīnena pāpinā
tuṣṭena kiṃ kadaryeṇa
darpāndhena budhena kim
//
vairāyate suhṛdbhāvaḥ
pradānaṃ haraṇāyate
darpabhūtābhibhūtasya
vidyā maurkhyaśatāyate
//
guṇināṃ matsaraḥ śatrur
lubdhānāmatiyācakaḥ
sarva eva sadarpāṇāṃ
na kaścitpriyavādinām
//
tasmātkāryastvayā putra
nāhaṃkāraḥ kadācana
darpodgrīvaḥ kilogreṇa
mohagrāheṇa gṛhyate
//
vaṃśenonnatiśālinā guṇagaṇenāntaścamatkāriṇā
rūpeṇātimanohareṇa mahatā vittena vṛttena vā
rohanmohamahātarurmadamayaḥ saṃjāyate yaḥ sadā
tasyādau dṛḍharūḍhamūladalane kāryo 'bhiyogastvayā
//
guṇeṣvanādaraṃ putra
prāptaśrīrapi mā kṛthāḥ
saṃpūrṇo 'pi ghaṭaḥ kūpād
guṇacchinnaḥ patatyadhaḥ
//
kulābhimānaṃ tyaja saṃvṛttāgraṃ
dhanābhimānaṃ tyaja dṛṣṭanaṣṭam
vidyābhimānaṃ tyaja paṇyarūpaṃ
rūpābhimānaṃ tyaja kālalehyam
//
putra prayatnena vibodhito 'si
na muñcasi tvaṃ yadi darpamoham
tadeṣa te yāsyati śalyabhāvaṃ
tīvrābhitāpaprasavo 'bhimānaḥ
//
vibhūtinalinīgajaḥ sujanamānabhaṅgaśani
nipātapathadaiśikaḥ sukṛtacitradhūmodgamaḥ
parāśayanavajvaraścaritacandrabimbāmbudaḥ
sadā samadacetasāṃ guṇavināśaheturmadaḥ
//
anityateyaṃ yadi nityatā syāt
sarvaṃ na pāke virasaṃ yadi syāt
kulārthavidyādikṛto 'bhimānas
tadaiṣa te syānna viḍambanīyaḥ
//
ahaṃ vādī vidyāparicayaguruḥ sarvaviduṣām
ahaṃ mānī vāṇīprasaraparipākena sukaviḥ
ahaṃ līlāhaṃsaḥ kuvalayadṛśāṃ mānasacaraḥ
karotyantaḥ puṃsāmiti madapiśācaḥ paricayam
//
lakṣmīḥ kṣaṇakṣayavatī parirakṣitāpi
kāyo 'pyapāyanicayasya nikāya eva
saṃbhogayogasukhasaṃgatirapyatathyā
mithyābhimānakalanāghana eṣa śāpaḥ
//
ityukto 'pyasakṛtpitrā
līlāmīlitalocanaḥ
sa yayau mattahastīva
vegādagaṇitāṅkuśaḥ
//
pādena kṣitimālikhanti samadāḥ kopoṣṇaniḥśvāsinas
tiryagjihmanirīkṣaṇairvidadhati bhrūbhaṅgabhīmaṃ mukham
sasvedāṅgulikandalīnikaṣaṇaistāmyallalāṭatvacaḥ
kampante hitamantravādasamaye bhūtābhibhūtā iva
//
sa kadācidvarāśveṣu
sthiteṣu javakautukāt
pratasthe kharamāruhya
vayasyagṛhamutsave
//
tena tīkṣṇapratodena
codyamānaḥ punaḥ punaḥ
kharastīvravyathārto 'bhūt
prakṣaratkṣatajokṣitaḥ
//
srutākṣaḥ kathitakleśaḥ
svasvanocitasaṃjñayā
so 'vadatsaṃmukhāyātāṃ
gardabhīṃ jananīṃ nijām
//
mātarbrāhmaṇaputro 'yaṃ
paśya māmadhamāśayaḥ
vidārayanpratodena
vahantaṃ hantumudyataḥ
//
kiṃ karomi yamenāhaṃ
labdho 'nena durātmanā
avaṭe pātayāmyenaṃ
tanuṃ śvabhre kṣipāmi vā
//
ityārtarāviṇaṃ putraṃ
sāśrunetrātha gardabhī
tamuvāca sasaṃtāpaṃ
snehasaṃkrantatadyathā
//
vahainaṃ durmadaṃ putra
sahasva viṣamāṃ vyathām
asya nāstyeva hṛdaye
dāruṇe karuṇākaṇaḥ
//
raudraḥ śūdreṇa jāto 'yaṃ
brāhmaṇyāṃ brahmavarjitaḥ
paraduḥkhaṃ na jānāti
caṇḍaṃ caṇḍālaceṣṭitaḥ
//
dayādaridraṃ hṛdayaṃ
vacaḥ krakacakarkaśam
yonisaṃkarajātānām
etatpratyakṣalakṣaṇam
//
navanītopamā vāṇī
karuṇākomalaṃ manaḥ
ekabījaprajātānāṃ
bhavatyavanataṃ śiraḥ
//
raṭati kaṭukāṭopaṃ kopādakāraṇavairavān
spṛśati na dayāṃ dainyāpanne vijātitayā śaṭhaḥ
kṣaṇarasikatālolaḥ sevāśritānavamanyate
guṇiṣu kurute garvodgārānakharvagalaḥ khalaḥ
//
iti duḥsahamākarṇya
gardabhīvacanaṃ dvijaḥ
sarvaprāṇisvanābhijñaḥ
saṃmohābhihato 'patat
//
sa labdhasaṃjñaḥ sucirān
meruśṛṅgādiva cyutaḥ
tatyāja sahasā darpaṃ
naṣṭākhilakulonnatiḥ
//
saṃmūrcchito viṣeṇeva
sa gatvā māturantikam
yathāśrutaṃ nivedyāsyai
sarvaṃ papraccha tāṃ rahaḥ
//
tanutyāgapravṛttena
pṛṣṭā sā tena śāpitā
adhomukhī tamavadad
vailakṣyalulitākṣaraiḥ
//
lajjākaramasatkarma
kathaṃ tatkathayāmi te
saṃsārādapi sāścaryaṃ
gahanaṃ strīviceṣṭitam
//
api kuñjarakarṇāgrād
api pippalapallavāt
api vidyudvilasitād
vilolaṃ lalanāmanaḥ
//
na bādhyante guṇaiḥ patyur
na lakṣyante parīkṣakaiḥ
na dhanena nivāryante
śīlatyāgodyatāḥ striyaḥ
//
dhanayauvanasaṃjāta
darpakāluṣyaviplavāḥ
kenonnataparibhraṣṭā
vāryante nimnagāḥ striyaḥ
//
dehapradāḥ prāṇaharā narāṇāṃ
bhīrusvabhāvāḥ praviśanti vahnim
krūrāḥ paraṃ pallavapeśalāṅgyo
mugdhā vidagdhānapi vañcayanti
//
ahaṃ pura rajaḥsnātā
kāle kusumulāñchane
ekākinī puṣpavane
yauvanonmādinī sthitā
//
vratadīkṣāpare patyau
serṣyeva vinatānanā
unnatastanavinyasta
hastā ciramacintayam
//
etāḥ śvasanasotkampāḥ
sajṛmbhāḥ ṣaṭpadasvanaiḥ
sotkaṇṭhamiva gāyanti
latāḥ puṣparajakhalāḥ
//
udbhinnayauvanākrāntā
priyabhogaviyoginī
vrataśeṣajuṣaḥ patyur
doṣeṇaivāsmi niṣphalā
//
iti cintākṣaṇe tasmiṃl
lagnābhimukhadarpaṇaḥ
nāpitaḥ parihāsākhyaḥ
śīlaśatrurivāyayau
//
sa māmekākinīṃ dṛṣṭvā
naṣṭasaṃvṛttikātarām
pasparśotkampinīṃ pāda
nakhagrahaṇalīlayā
//
tatrāhaṃ vṛttakartavyā
nīcasaṃgamalajjayā
adhomukhī cyutaṃ śīlaṃ
vīkṣamāṇeva mūrcchitā
//
avidūre carantī sā
kharī sarvaṃ dadarśa tat
gūḍhagarbhapradaṃ caitat
karma me kulapātakam
//
āstāṃ kimanayā putra
guptavṛttāntacarcayā
saṃvṛttānyeva śobhante
śarīrāṇi kulāni ca
//
iti māturvacaḥ śrutvā
yātaḥ sa sahasāndhatām
jātimānāvapatanān
nirjīvita ivābhavat
//
atha gatvā nirāhāraḥ
sa kailāsāṭṭāhāsinīm
āśāṃ brāhmaṇyabaddhāśaś
cacāra suciraṃ tapaḥ
//
tasyogratapasā tuṣṭaḥ
svayameva śatakratuḥ
brāhmaṇyaṃ yācamānasya
na dadau durlabhaṃ bhuvi
//
punaḥ punaḥ sa tapasā
saṃtāpitajagattrayaḥ
sahasrākṣavarātprāpa
devatvaṃ na tu vipratām
//
chandodevābhidhāno 'tha
so 'bhavadbhuvi viśrutaḥ
pratyabdamekadivase hy
arcanīyo mṛgīdṛśām
//
saṃmohapātālaviśālasarpas
tasmānna kāryaḥ kulajātidarpaḥ
śamakṣamādānadayāśrayāṇāṃ
śīlaṃ viśālaṃ kulamāmananti
//
mātā na yasyāstyavivekarāśiḥ
punarbhavābdhirjanako na yasya
yasya prasaktā dayitā na tṛṣṇā
sa eva loke kuśalī kulīnaḥ
//
dvitīyo vicāraḥ
dhanena darpaḥ kimayaṃ narāṇāṃ
lakṣmīkaṭākṣāñcalacañcalena
yatkaṃdharābaddhamapi prayāti
naikaṃ padaṃ kālagatasya paścāt
//
surakṣitaṃ tiṣṭhati nirnimittam
arakṣitaṃ tiṣṭhati daivayogāt
sthitaṃ kadaryasya ca copayuktam
unmattanṛttopamameva vittam
//
karmoktinarmanirmāṇaiḥ
prātaḥ prātaḥ pradhāvatām
dhanaṃ dhanaṃ pralapatāṃ
nidhanaṃ vismṛtaṃ nṛṇām
//
vicchāyayornirvyayayoḥ
kaṣṭakliṣṭakalatrayoḥ
viśeṣaḥ kleśadoṣasya
kaḥ kadaryadaridrayoḥ
//
ye dhanādānasaṃnaddhā
nekṣante nidhanāvadhim
nindanto lubdhatāṃ teṣām
ante 'nye bhuñjate dhanam
//
uktaṃ parasyāmiṣatām
anuktaṃ yātyadṛśyatām
hṛdaye śalyatāṃ dhatte
nidhane dhanināṃ dhanam
//
dhanena jīviteneva
kaṇṭhasthena nirīkṣate
paryante 'pyaprakāśena
bandhūnāṃ mukhamāturaḥ
//
yadarjitaṃ parikleśair
arjitaṃ yanna bhujyate
vibhajyate yadante 'nyaḥ
kasyacinmāstu taddhanam
//
vidyā vivādāya dhanaṃ madāya
prajñāprakarṣaḥ paravañcanāya
atyunnatirlokaparābhavāya
yeṣāṃ prakāśastimiraṃ hi teṣām
//
aśāntāntastṛṣṇā dhanalavaṇavārivyatikarair
gatacchāyaḥ kāyaściravirasarūkṣāśanatayā
anidrā mando 'gnirnṛpasalilacaurānalabhayāt
kadaryāṇāṃ kaṣṭaṃ sphuṭamadhanakaṣṭādapi param
//
śrāvastyāṃ sārthavāho 'bhūd
arthanātha ivāparaḥ
nando nāma nirānandaḥ
kīrtanenārthināmapi
//
sa kadaryaḥ sadā sarva
janasyodvegaduḥsahaḥ
mūrdhaśāyī nidhānānāṃ
kālavyāla ivābhavat
//
kṛtvā samastaṃ divasaṃ dhanānāṃ
nidhānakumbhīgaṇanāvidhānam
sa lājapeyāpalamānaśīlam
aśnāti rātrāvudaraṃ saśūlam (?)
//
nirvyañjanaṃ nirlavaṇaṃ vinaṣṭam
amṛṣṭapākaṃ viniviṣṭakaṣṭam
adṛṣṭahāsaṃ vyayasaṃnirodhāt
tasyābhavadveśma saśokamūkam
//
vicchāyaṃ niḥsukhānandaṃ
nirdīpaṃ jalavarjitam
tasya kaṣṭaṃ kadaryasya
paralokamabhūdgṛham
//
sa bhaktasaṃcaye nityam
abhaktaḥ saṃtatāmayaiḥ
suvarṇavānvivarṇo 'bhūt
saṃpūrṇaścintayā kṛśaḥ
//
puṇyaprāpyā matirnāma
dhanarddhiriva rūpiṇī
bhāryābhūttadayogyasya
tasya daivaviparyayāt
//
sadā pracchādya sā bhartuś
cakārātithisatkriyām
tena vyayavivādeṣu
śoṣitā kalahāgninā
//
tasyāṃ tasyābhavatsūnuḥ
saguṇaścandanābhidhaḥ
pitrā lobhāndhakāreṇa
nītaḥ padma ivānyatām
//
kadācitsvagṛhadvāri
dṛṣṭvā labdhānnamarthinam
cakāra kalahaṃ nandaḥ
patnyā śoṇitapātanam
//
so 'vadatkopadaṣṭauṣṭhaḥ
śvasanbhāryāmadhomukhīm
tatsparsapāpaṃ stanayoḥ
kṣālayantīmivāśrubhiḥ
//
mama dāsyati ko bhikṣāṃ
tvatpāṇikṣīṇasaṃpadaḥ
dāridryajananī yasya
sthitā tvaṃ durbhagā gṛhe
//
striyo yatra pragalbhante
bharturācchādya kartṛtām
gṛhaṃ bhavatyavaśyaṃ tad
āspadaṃ paramāpadām
//
gṛhamekaṃ gṛhasthasya
gṛhāṇāṃ śatamarthinaḥ
bhāryābharjitavittasya
naṣṭā gṛhapatergatiḥ
//
tṛptidaṃ darśanenāpi
jantorjīvitajīvitam
draviṇaṃ yena rakṣanti
svakāyaṃ bhakṣayanti te
//
jīvannapyakriyo niḥsvaḥ
śavo 'pyarthena sakriyaḥ
dāridryaṃ maraṇaṃ loke
dhanamāyuḥ śarīriṇām
//
etadevārthasāmarthyaṃ
pratyakṣeṇopalakṣyate
yatskandhabandhe jīvadbhiḥ
śavaḥ śibikayohyate
//
prayacchasi kimarthibhyas
tvamannaṃ kleśasaṃcitam
dīyate yatkila prāptyai
tatprāptaṃ kiṃ na rakṣyate
//
putradārādisaṃbandhaḥ
puṃsāṃ dhananibandhanaḥ
kṣīṇātputrāḥ palāyante
dārā gacchanti cānyataḥ
//
paṇḍitāḥ kavayaḥ śūrāḥ
kalāvantastapasvinaḥ
vaidyasyeva savittasya
vīkṣante mukhamāturāḥ
//
iti tasya vacaḥ śrutvā
kṛpaṇasyārthaniṣkṛpam
sā tamūce samucitaṃ
sattvasyābhijanasya ca
//
santaḥ kurvanti yatnena
dharmasyārthe dhanārjanam
dharmācāravinīnānāṃ
draviṇaṃ malasaṃcayaḥ
//
yatkarotyaruciṃ kleśaṃ
tṛṣṇaṃ mohaṃ prajāgaram
na taddhanaṃ kadaryāṇāṃ
hṛdayavyādhireva tat
//
vardhate yo dhanavyādhiḥ
sukhabhogaviyogakṛt
tasyāśu śamanaṃ pathaṃ
rājavaidyacikitsayā
//
lobhānnābhūdgṛhe yasya
kadācitkaścidutsavaḥ
nṛtyanti paṭahaistasya
nidhane dhanabhāginaḥ
//
kaṇācāmatuṣāṅgārān
yatnena parirakṣasi
mūṣakāpahṛtaṃ koṣe
ratnarāśiṃ na paśyasi
//
dhanena darpaḥ ko nāma
yatkṣaṇena vinaśyati
rakṣyamāṇaṃ vyayenaiva
bhakṣyamāṇamupaplavaiḥ
//
vicāryamāṇastattvena
daivādhīnatayā nṛṇām
na kasyāṃcidavasthāyāṃ
dhanalobhaḥ praśasyate
//
kalau kāle khale mitre
putre durvyasanānvite
taskareṣu pravṛddheṣu
lubdhe rājñi dhanena kim
//
ṛṇikaiḥ kalahairnityam
acchinnaguṇanāgateḥ
dānadviṣo 'napatyasya
mandāgneśca dhanena kim
//
sahasāsāditārthasya
rājadrohādipātakaiḥ
bhayādavyayaśīlasya
śalyeneva dhanena kim
//
ghorapratigrahagrāma
grastodagraguṇaujasaḥ
tadvibhāgānabhijñasya
dhūrtāptasya dhanena kim
//
rātrisevāvasannasya
śītavātātapasthiteḥ
prabhudṛṣṭiprahṛṣṭasya
kaṣṭārhasya dhanena kim
//
prabhūtalābhalobhena
prayuktārthasya sarvataḥ
bhūrjadṛṣṭena tuṣṭasya
naṣṭabuddherdhanena kim
//
malaśīlasya vaṇija
sthūtkṛtasya jugupsayā
laśunasyāśuceḥ pāka
gandheneva dhanena kim
//
kāṅkṣitenāpyalabdhena
bhogārhe navayauvane
jarājīrṇaśarīrasya
bhāreṇeva dhanena kim
//
pravrajyātyaktagehasya
janagauravapūjayā
dhanasaṃghaṭitārthasya
bandheneva dhanena kim
//
śiśoraṅkuśaśūnyasya
pātitasyāpathe viṭaiḥ
kṣaṇakṣayopayogena
svapneneva dhanena kim
//
bhāryayā svairacāriṇyā
grāmasthasya niyoginaḥ
prasabhaṃ bhujyamānena
pāpāptena dhanena kim
//
śiṣyasaṃpāditāśeṣa
bhogavastrādisaṃpadaḥ
gurordambhena siddhasya
saṃcitena dhanena kim
//
rājakoṣaniyuktasya
cauryacihnena kevalam
vyayena śaṅkanīyasya
vadheneva dhanena kim
//
ajñātabhāvicaurādi
doṣairnityavināśinā
hāsyaikahetunā loke
gaṇakasya dhanena kim
//
piṭakasyeva pūrṇasya
pīḍanīyasya bhūbhujā
niṣpākaśākabhojyasya
grāmīṇasya dhanena kim
//
kalamākrāntaviśvasya
maṣīkṛṣṇasya bhoginaḥ
āsannabandhanasyānte
divirasya dhanena kim
//
gṛhiṇīvigrahograsya
muhustṛṇa upekṣayā (?)
kopopavāsaniḥśvāsa
saṃtaptasya dhanena ki
//
malinasya kuvastrasya
svalpāśanaparasya ca
dāridryādhikakaṣṭasya
kadaryasya dhanena kim
//
nirdhanāḥ sukhino dṛṣṭāḥ
sadhanāścātiduḥkhitāḥ
sukhaduḥkhodaye jāntor
daivādhīne dhanena kim
//
samāneṣu vyatīteṣu
svajane śūnyacetasaḥ
virasāsārasaṃsāra
viraktasya dhanena kim
//
yathāvāptopayuktārtha
niścintasya vipaścitaḥ
atyalpaparituṣṭasya
saṃtuṣṭasya dhanena kim
//
bālastṛṇe ca kanake ca samānadṛṣṭir
iṣṭaṃ na vetti viṣayeṣvaviśeṣabuddhiḥ
vittena koṣaparipoṣasahena tasmin
kāle vivekavikalo vada kiṃ karoti
//
prāṇādhikasya suhṛdastaruṇījanasya
putrasya vā guṇanidheḥ sahasā viyoge
śokena śocati yadā vivaśaḥ śarīrī
ratnācalairapi tadā vada kiṃ karoti
//
nārthaṃ śṛṇoti na punaḥ sthitimīhate vā
sparśaṃ na vetti na rasaṃ na tathādhivāsam
vṛddhaḥ prayāti pavanena yadā jaḍatvaṃ
bhogairdhanena ca tadā vada kiṃ karoti
//
rogārditaḥ spṛśati naiva dṛśāpi bhojyaṃ
tīvravyathaḥ spṛhayate maraṇāya jantuḥ
sarvauṣadheṣu viphaleṣu yadā virauti
dhānyairdhanena ca tadā vada kiṃ karoti
//
nidrācchedasakhedabāndhavajanaḥ sodvegavaidyojjhitaḥ
pākakvāthakadarthitaḥ parijanaistandrībhayātkṣobhitaḥ
bhagnasvāsthyamanorathaḥ priyatamāvaṣṭabdhapādadvayaḥ
paryante vapuṣaḥ karoti puruṣaḥ kiṃ śalyatulyairdhanaiḥ
//
alaṃkṛtaḥ kāñcanakoṭimūlyair
mahārharatnairgajavājivāhaiḥ
nimeṣamātraṃ labhate na jīvaṃ
kālena kāle śikhayā gṛhītaḥ
//
niścetanaḥ kāṣṭhasamānakāyas
tyaktaḥ kṣaṇātputrakalatramitraiḥ
bhubhāśubhaprāktanakarmabhāgī
yatnāptaratnairvada kiṃ karoti
//
tasmātprabhūtavibhavodbhavavibhrameṇa
bhūtābhibhūta iva mā bhava sābhimānaḥ
etāḥ śriyaḥ prabalalobhaghanāndhakāra
vidyullatāparicitāḥ sahasaiva yānti
//
naṣṭe lajjitavittanāthavibhave sāmrājyabhoge purā
śrūyante nalarāmapāṇḍutanayāḥ kaṣṭaṃ praviṣṭā vanam
śakraḥ śrīvirahe viveśa nalinīnālāntaralaṃ hriyā
kasyāsthā vividhāvadhānavidhinā niḥsaṃnidhāne dhane
//
ityukto 'pyasakṛtpatnyā
svalobhānna cacāla saḥ
svabhāvaḥ sarvabhūtānāṃ
sahajaḥ kena vāryate
//
tataḥ sa kāle lobhena
bhiṣagbhaiṣajyavarjitaḥ
koṣe nidhānakumbheṣu
līnapṛṣṭo vyapadyata
//
adattabhuktamutsṛjya
dhanaṃ sucirarakṣitam
mūṣakā iva gacchanti
kadaryāḥ svakṣaye kṣayam
//
tasya yātasya nirayaṃ
nināya nṛpatirdhanam
paryante rājagāminyo
lubdhānāṃ dhanasaṃpadaḥ
//
tatsūnoścandanasyātha
śeṣārthenāpi bhūyasā
babhūva bhūrisaṃbhāra
bhogavyayamahotsavaḥ
//
mā kaścinnāma nandasya
mandāgneriha bhāṣatām
bhogabhaṅgabhayeneti
prātastatrābavījjanaḥ
//
dhigdhigdhanaṃ kunidhanaṃ
nandasyevātmabādhanam
dīyatāṃ bhujyatāṃ sarvam
ityūcuḥ puravāsinaḥ
//
tataḥ kāle mate bāhya
koṣṭhadvārāntavāsinī
vṛddhāndhā suṣuve putraṃ
caṇḍālī khaṇḍikābhidhā
//
andhaḥ kubjaḥ kṛśaḥ khañjaḥ
kuṣṭhī sthūlagalagrahaḥ
samūha iva duḥkhānāṃ
sa tasyāstanayo 'bhavat
//
tadapuṇyaiḥ parikṣīṇe
mātuḥ kṣīre sa niścalaḥ
kṛpayā bāndhavastrībhiḥ
śunīkṣīreṇa vardhitaḥ
//
etadeva viruddhānāṃ
vaicitryaṃ pūrvakarmāṇām
kṛcchrāvasannā jīvantiṃ
vipadyante yadīśvarāḥ
//
vraṇaiḥ sa pūtikalila
klāmyatkṛmikulairvṛtaḥ
pakvaṇe kuṇapākāras
tasthau klinnatṛṇāstare
//
tasminnapyativātsalyāt
putrāsthāṃ jananī sthirām
babandha vāsanālīnaḥ
snehamoho hi duḥsahaḥ
//
sa vardhamānaḥ śanakaiḥ
smaśānāṅgāradhūsaraḥ
pakvaṇograpiśācānām
apyudvegakaro 'bhavat
//
yaṣṭīniṣaṇṇagamanaḥ
kuṣṭakledajugupsitaḥ
sa jagāma pathā yena
prayayau tena nāparaḥ
//
atrāntare candanasya
pituḥ śrāddhadine mahān
babhūvārthisamūhānna
dāne kalakalasvanaḥ
//
tataḥ karparamādāya
sa caṇḍālaśiśuḥ śanaiḥ
ācāmayācakaḥ kṛcchrād
dvārāgrabhuvamāyayau
//
taṃ dṛṣṭvā candanaḥ saudhād
viprāṇāṃ mārgadūṣaṇam
nivāryatāmayaṃ prāptas
tūrṇamityavadatkrudhā
//
prabhubhrūbhaṅgabhītena
laguḍenāhatastataḥ
dvārapālena sāvartaḥ
sa kapota ivābhavat
//
sa nirbhinnalalāṭāsthi
prakṣaratkṣatajokṣitaḥ
kṣaṇaṃ saṃmūrcchitaḥ prāpa
kleśabhogāya jīvitam
//
adūravartinī śrutvā
caṇḍālī tadyathāravam
upasṛtya śuśocārtā
spṛśantī tasya śoṇitam
//
kena niṣkaruṇenedaṃ
darśitaṃ bata pauruṣam
praklinnakāyavikale
yenāsminsubhaṭāyitam
//
kāyāpāpamayīṃ duḥkha
daśāṃ dṛṣṭvāsya duḥsahām
vairāgyāvasare kena
krauryamevaṃvidhaṃ kṛtam
//
ārtimevaṃvidhāmasya
hṛdayakledinīmimām
vilokya kuryātkaḥ pāpaṃ
pāpaṃ hi padamāpadām
//
yadyanena mahatpāpaṃ
na kṛtaṃ pūrvajanmani
taducyatāṃ sphuratkaṣṭā
dṛṣṭā kasyedṛśī daśā
//
ye dṛśyante vipatkleśa
viśeṣaviṣamavyathāḥ
ta eva guravaḥ pāpa
vāpasya (?) karaṇe nṛṇām
//
karuṇārheṣu śūrāṇām
upakāriṣu vairiṇām
vañcakānāmapāpeṣu
pāpasaṃkhyāṃ karoti kaḥ
//
tāraṃ rodiṣi kiṃ putra
sahasvāghātajāṃ rujam
aśarmakarmanirmāṇaṃ
marmacchedi śarīriṇām
//
iti tasyāṃ pralāpinyāṃ
prekṣavāpte jane jinaḥ
anāthabandhuḥ karuṇā
sindhustenāyayau pathā
//
bhavabhramāsaktapariśramāṇāṃ
rāgādidoṣairupatāpitānām
āśvāsanenāmṛtasodareṇa
limpanniva dyāṃ dyuticandanena
//
dṛṣṭvā tamāpadgatamugraroga
bhagnaṃ nimagnaṃ vyasane vivignam
vyalambatārdraḥ karuṇārasena
tattāpaśāntyai bhagavāñjinendraḥ
//
tatsaṃnidhānena muhūrtamātraṃ
sa nirvyathaḥ svāsthyamivāsasāda
nihanti pāpaṃ kuśalaṃ prasūte
saṃdarśanaṃ sattvahitāśayānām
//
jñātvātha candanaḥ prāptaṃ
bhagavantaṃ tathāgatam
vikasatkusumasmeraṃ
pūjāmādāya niryayau
//
bhagavānapi sāścarya
prabhāvādudgataṃ bhuvaḥ
haimaṃ kamalamāruhya
tasthau paryaṅkalīlayā
//
praṇataṃ caraṇālīnaṃ
pūjāvyagrakaraṃ puraḥ
babhāṣe bhagavānprīto
bhikṣusaṃsadi candanam
//
kimayaṃ yācamāno 'pi
varākastāḍitaḥ krudhā
kṛtaṃ na kṛpaṇe kasmāt
karuṇākomalaṃ manaḥ
//
dayārdrāḥ sarvasattveṣu
bhavanti vimalāśayāḥ
evaṃvidhānāṃ duḥkhānāṃ
kāraṇaṃ kaluṣaṃ manaḥ
//
kṛtakrūrāpakāreṣu
vidveṣaparuṣeṣvapi
bhavanti santaḥ kleśoṣma
śoṣiteṣu na karkaśāḥ
//
kliṣṭaḥ kaṣṭaṃ kadaryo 'yaṃ
lobhenāparajanmani
apradānodyatenādya
kāyakleśena pīḍitaḥ
//
eṣa nandastava pitā
pūrṇārthamalasaṃcayāt
āvṛtaḥ pāparogeṇa
caṇḍālatvamupāgataḥ
//
janmāntare 'pyato 'nyasmin
rogayogānmumūrṣaṇā
suvarṇaṃ dattametena
tenāyaṃ sadhano 'bhavat
//
antyakleśadaśāyāṃ yan
mumūrṣuḥ saṃprayacchati
taccābhogyaṃ bhavatyasya
lobhādanyeṣu janmasu (?)
//
datta na vittaṃ karuṇānimittaṃ
lobhapravṛttaṃ kṛtameva cittam
yaiḥ saṃcayosāharasaiḥ pranṛttaṃ
śocanti te pātakamātmavṛttam
//
ityuktvā bhagavānpuṇyāṃ
vidadhe dharmadeśanām
yayā kleśaprahāṇārham
arhattvaṃ prāpa candanaḥ
//
tasmānna darpaḥ puruṣeṇa kāryaḥ
pravardhamānena dhanodayena
adānabhogopahataṃ hi vittaṃ
puṃsāṃ paratreha ca durnimittam
//
tṛtīyo vicāraḥ
saṃsāradoṣapraśamaikahetuḥ
karoti vidyā yadi darpamoham
tadandakārāya bhavatyavaśyaṃ
sābhre nabhasyaṃśumatoṃśumālā
//
śikṣābhyāsena suvyaktaṃ
paṭhantyapi vihaṃgamāḥ
ka eṣa vidyayā darpaḥ
kaṣṭaprāptaikadeśayā
//
sā vidyā yā madaṃ hanti
sā śrīryārthiṣu varṣati
dharmānusāriṇī yā ca
sā buddhirabhidhīyate
//
yo vidyāgururāyāti
laghutāṃ śīlaviplavāt
tasmai paṇḍitamūrkhāya
viparītātmane namaḥ
//
vidyāṃ prāpya kṛtaṃ yena
vidveṣakaluṣaṃ manaḥ
tenātmā hanta mūrkheṇa
snātvā pāṃsūtkarairvṛtaḥ
//
vidyā śrīriva lobhena
dveṣeṇāyāti nindyatām
bhāti namratayaivaiṣā
lajjayeva kulāṅganā
//
spṛhaṇīyā satāṃ tāvad
vidyā saṃtoṣaśālinī
yāvanna pārthivāsthāna
paṇyasthāne prasāritā
//
sadguṇāḥ śucayastāvad
yāvadvādena śodhakaiḥ
prakṣālya na parīkṣyante
khalairbhūpālasaṃsadi
//
aśmāpyahṛdayo yasya
guṇasāraṃ parīkṣate
ucitaiva suvarṇasya
tasyāgnipatane ruciḥ
//
kavibhirnṛpasevāsu
citrālaṃkārahāriṇī
vāṇī veśyeva lobhena
paropakaraṇīkṛtā
//
vādibhiḥ kalahodarka
tarkasaṃparkakarkaśā
vāṇī krakacadhāreva
dharmamūle nipātitā
//
sādhutejovadhāyaiva
tārkikaiḥ karkaśīkṛtā
vāṇī vivādibhiḥ krūraiḥ
saunikairiva kartarī
//
śīlaṃ naiva bibharti kīrtivimale dhatte na dharme dhiyaṃ
mātsaryeṇa manīṣiṇāṃ pratanute pāruṣyadoṣaṃ girā
tarkoktyā paralokakarma nayati prāyeṇa saṃdigdhatāṃ
yastasyāphalaśāstrapāṭanapaṭormūḍhasya kiṃ vidyayā
//
ye saṃsatsu vivādinaḥ parayaśaḥśalyena śūlākulāḥ
kurvanti svaguṇastavena guṇināṃ yatnādguṇācchādanam
teṣāṃ roṣakaṣāyitodaradṛśāṃ dveṣoṣṇaniḥśvāsināṃ
dīptā ratnaśikheva kṛṣṇaphaṇināṃ vidyā janodvegabhūḥ
//
śocyatāṃ yātyaśīlena
vidveṣeṇāpavitratām
darpaśāpahatā vidyā
naśyatyeva sahāyuṣā
//
tapovane munivarau
mānyau munimanīṣiṇām
purā raibhyabharadvājau
suhṛdau cakratuḥ sthitim
//
putrāvabhūtāṃ raibhyasya
vidyāvimaladarpaṇau
spṛhaṇīyau guṇajñānāṃ
sarvāvasuparāvasū
//
bharadvājasya putro 'bhūd
yavakrītābhidhaḥ sutāḥ
bhavantavidyāḥ prāyeṇa
pitṛpraṇayalālitāḥ
//
sa yuvā raibhyatanayau
sarvatra śrutiviśrutau
paśyannātmani sāsūyaḥ
paścāttāpākulo 'bhavat
//
sa gatvā jāhnavītīraṃ
nirāhārakṛśaściram
cacāra niścalatanus
tīvraṃ vidyāptaye tapaḥ
//
taṃ tapastāpitātmānaṃ
svayametya śatakratuḥ
uvāca mithyānirbandhaḥ
ko 'yaṃ te muniputraka
//
anadhītā gurumukhāt
kathaṃ vidyādhigamyate
anabhyāsena pāṇḍityaṃ
nabhaḥkusumaśekharaḥ
//
adhunā vidyayā kiṃ te
vidyārhaṃ śaiśavaṃ gatam
yatphalaṃ kila vidyāyās
tasminnavahito bhava
//
śīlaṃ parahitāsaktir
anutsekaḥ kṣamā dhṛtiḥ
alobhaśceti vidyāyāḥ
paripākojjvalaṃ phalam
//
vivekarahitā vidyā
dveṣaroṣoṣmaśoṣitā
darpāśaninipātena
hatā vallīva niṣphalā
//
etadarthaṃ śrute buddhiṃ
karoti dveṣadūṣitaḥ
yadvivādaiḥ kariṣyāmi
mānamlāniṃ manīṣiṇām
//
tyaktvā praśamasaṃtoṣau
vidyāyāḥ prathamaṃ phalam
nānāviparyayapathair
gacchantyarthaphalārthinaḥ
//
upakārāya yā puṃsāṃ
na parasya na cātmanaḥ
patrasaṃcayasaṃbhāraiḥ
kiṃ tayā bhāravidyayā
//
anyāyaḥ prauḍhavādena
nīyate nyāyatāṃ yayā
nyāyaścānyāyatāṃ lobhāt
kiṃ tayā kṣadravidyayā
//
svajihvāstutibhirnityaṃ
patnīvodghāṭitāṃśukā
kriyate yā sabhāmadhye
kiṃ tayā dhṛṣṭavidyayā
//
anuṣṭhānena rahitā
pāṭhamātreṇa kevalam
rañjayatyeva yā lokaṃ
kiṃ tayā śukavidyayā
//
gopyate yā śrutajñasya
mūrkhasyāgre prakāśyate
na dīyate ca śiṣyebhyaḥ
kiṃ tayā śaṭhavidyayā
//
parotkarṣaṃ samācchādya
vikrayāya prasāryate
yā muhurdhanināmagre
kiṃ tayā paṇyavidyayā
//
na tīryate yayā ghoraḥ
saṃsāramakarākaraḥ
nityaṃ cittānubandhinyā
kiṃ tayā mohavidyayā
//
nityābhyāsaprayāsena
jīvitaṃ kṣīyate yayā
trivargasyoparodhena
kiṃ tayā kaṣṭavidyayā
//
na vivekocitāṃ buddhiṃ
na vairāgyamayaṃ manaḥ
saṃpādayati yā puṃsāṃ
kiṃ tayā jaḍavidyayā
//
śaucāśaucavivādena
tyaktā (?) śrotriyatā yayā
mithyābhimānayoginyā
kiṃ tayā dambhavidyayā
//
paramātsaryaśalyena
vyathā saṃjāyate yayā
sukhanidrāpahāriṇyā
kiṃ tayā śūlavidyayā
//
parasūktāpahāreṇa
svasṛbhāṣitavādinā
utkarṣaḥ khyāpyate yasyāḥ
kiṃ tayā cauravidyayā
//
anabhyāsahatotsāhā
pareṇa paribhūyate
yā lajjājananī jāḍyāt
kiṃ tayā mandavidyayā
//
lobhaḥ prabhūtavittasya
rāgaḥ pravrajitasya ca
na yayā śāntimāyāti
kiṃ tayālīkavidyayā
//
yayā bhūpatimāśritya
pareṣāṃ guṇanindakaḥ
dānamānonnatiṃ hanti
kiṃ tayā doṣavidyayā
//
gṛhe dhārādhiruḍhāpi
sabhāyāṃ na pravartate
pratibhābhaṅgasaṅgādyā
kiṃ tayā mūkavidyayā
//
caṇḍaṃ piṇḍārthināṃ dveṣa
piśunānāṃ śunāmiva
yayā saṃjāyate yuddhaṃ
kiṃ tayā vadhavidyayā
//
vismṛtā yāvaliptasya
kaṇṭhe kṛtagatāgatā
jīvavṛttiriva kṣīṇā
kiṃ tayā mṛtavidyayā
//
rasāyanī jarājīrṇaś
cirarogī yayā bhiṣak
dhātuvādī daridraśca
kiṃ tayā hāsyavidyayā
//
yayā mugdhamṛgāḥ kūṭaiḥ
pīḍyante tīvramārgaṇaiḥ
āśāpāśāvalambinyā
kiṃ tayā lubdhavidyayā
//
paropatāpaḥ kriyate
vaśyādikuhakairyayā
yantratantrānusāriṇyā
kiṃ tayā vyājavidyayā
//
gururgarvātkavirdveṣād
yatirbhogaparigrahāt
nṛpaḥ pāpāddvijaḥ krodhāt
sā vidyā vāryate yayā
//
vidyāguṇāste viduṣāṃ
ye vivekanibandhanam
svalpaśilpakalātulyāḥ
śeṣā jīvitahetavaḥ
//
vīṇeva śrotrahīnasya
lolākṣīva vicakṣuṣaḥ
vyasoḥ kusumamāleva
vidyā stabdhasya niṣphalā
//
dveṣadarpahatā vidyā
kāmakrodhahatā matiḥ
lobhamohahatā vṛttir
yeṣāṃ teṣāṃ kimāyuṣā
//
dūre vyākaraṇaṃ kuruṣva viṣamaṃ dhātukṣayakṣobhitaṃ
mīmāṃsā virasā na śoṣayati kiṃ tarkairalaṃ karkaśaiḥ
na kṣībaḥ patati smarabhramakaraiḥ kiṃ navyakāvyāsavais
tasmānnityahitāya śāntamanasāṃ vairāgyamārogyadam
//
ityuktaḥ surarājena
niścayānna cacāla saḥ
abhimānagṛhītānāṃ
durnivāro hi durgrahaḥ
//
atha vṛddhadvijo bhūtvā
sikatāmuṣṭibhiḥ śanaiḥ
śakraḥ pracakrame kartuṃ
gaṅgāyāṃ setubandhanam
//
taṃ dṛṣṭvā niṣphalakleśa
viphalodyoganiścalam
munisūnuḥ kṛpāviṣṭaḥ
papracchābhyetya sasmitaḥ
//
brahmanka eṣa nirbandhas
tava vandhyasamudyame
niṣphalaṃ vipulāyāsaṃ
na prājñāḥ karma kurvate
//
asminkuṭilakallola
dolāvikṣobhite 'mbhasi
hāsyahetuḥ kathaṃ setuḥ
sikatāmuṣṭibhirbhavet
//
ityukte muniputreṇa
brāhmaṇastamabhāṣata
aho paropadeśeṣu
sarvo bhavati paṇḍitaḥ
//
anadhītāṃ balādvidyāṃ
tapasā prāptumicchasi
yathā tvaṃ niṣphalārambhas
tathāhamaparo jaḍaḥ
//
etaddvijavacaḥ śrutvā
yathārthaṃ sthagitottaraḥ
tathāpi dṛḍhasaṃkalpaḥ
svakṛtyānna cacāla saḥ
//
athāsya tīvratapasā
śakraḥ prādādvaraṃ varam
sarvavidyānidhiryena
sahasaiva babhūva saḥ
//
prāptavidyaḥ sa sotsāhas
tūrṇaṃ gatvā svamāśramam
nijāṃ tapaḥphalāvāpti
kathāṃ pitre nyavedayat
//
taṃ madākrāntamaśrānta
vṛttasaṃskṛtavādinam
bharadvājaḥ pramode 'pi
svedākula ivāvadat
//
putra prāptā tvayā vidyā
tapastāpātkimucyate
kiṃ tvāgāmibhayādetan
na yuktaṃ pratibhāti me
//
itaḥ samīpe raibhyasya
kopanasya tapovanam
vidyāmadāndhau tatputrāv
arvāvasuparāvasū
//
tāvaśrāntaśrutonmādau
tvaṃ cābhinavapaṇḍitaḥ
tatsaṃgame dveṣamayaḥ
sadā saṃnihitaḥ kaliḥ
//
grīvāstambhabhṛtaḥ paronnatikathāmātre śiraḥśūlinaḥ
sodvegabhramaṇapralāpavipulakṣobhābhibhūtasthiteḥ
antardveṣaviṣapraveśaviṣamakrodhoṣṇaniḥśvāsinaḥ
kaṣṭā nūtanapaṇḍitasya vikṛtirbhīmajvarārambhabhūḥ
//
tava tatra prayātasya
yuktāyuktavivādinaḥ
bhaviṣyati muneḥ śāpād
avaśyaṃ madanigrahaḥ
//
śuktikārajatajñāna
nīlapītādidarśanaiḥ
unmādaṃ janayatyeva
vidyādarpapiśācikā
//
eṣa vidyopadeśena
vināśaḥ prārthitastvayā
raibhyāśramo na gantavyaḥ
kartavyaṃ yadi madvacaḥ
//
ityukto 'pyasakṛtpitrā
sa gatvā raibhyaputrayoḥ
vyadhādvivādanirvedaiḥ
sadā vidyāmadakṣitim
//
taṃ darpamattaṃ sākopa
bhīmabhrūbhaṅgadurmukhau
tāvūcaturmanaḥsakta
vidyāvidveṣaśūlinau
//
kanīyānāvayoryasmād
vayasā tvaṃ śrutena ca
karoṣi vādairākṣepaṃ
tasmādāyuḥkṣayo 'stu te
//
ityukto 'pi krudhā tābhyāṃ
na darpādvirarāma saḥ
na prasannaṃ na ca kruddhaṃ
gaṇayanti madoddhatāḥ
//
atrāntare bhramadbhṛṅga
mālābhrūbhaṅgavibhramaḥ
kālaḥ proṣitakāntānāṃ
puṣpakālaḥ samāyayau
//
kṣiptapattrāḥ sumanasāṃ
rajaḥkaluṣitekṣaṇāḥ
sadveṣā iva vidvāṃsaś
cerurmalayamārutāḥ
//
mādhuryalalitodāra
vāṇīvilasitairmuhuḥ
kavīnāmiva saṃgharṣaḥ
kokilānāmajāyata
//
raibhye prayāte putrābhyāṃ
saha snātuṃ sarittaṭam
bharadvājātmajo 'bhyetya
praviveśa tadāśramam
//
tatra puṣpoccayavyagrāṃ
dharmapatnīṃ purāvasoḥ
so 'paśyatsuprabhāṃ nāma
rūpadarpāpahāṃ rateḥ
//
uṭajāṅganasaktānāṃ
hariṇīnāṃ vilokane
vilāsadīkṣāṃ kurvāṇāṃ
taralāpāṅgamaṅgibhiḥ
//
tāṃ dṛṣṭvā candravadanāṃ
madanānandadevatām
babhūvotkrāntamaryādaḥ
sahasaiva muneḥ sutaḥ
//
sa brahmacārī kāmena
navena taralīkṛtaḥ
abhilāṣocitaṃ vaktum
anabhijño 'pyuvāca tām
//
unmādanamidaṃ rūpam
anurūpaṃ manobhuvaḥ
samutsiktamivāsaktaṃ
karoti mama mānasam
//
vidyāvinayamutsṛjya
saṃtyajya guruyantraṇām
tvayi pravṛttaṃ cittaṃ me
prāgjanmapremabandhanam
//
jānāmi yatkṛtasyāsya
vipāke karmaṇaḥ phalam
tathāpyabhimataṃ dhartuṃ
na śaknomi karomi kim
//
na śrutena na vittena
na vṛttena na karmaṇā
pravṛttaṃ śakyate roddhuṃ
manobhavapathe manaḥ
//
ityuktvā tāṃ bhayodbhrānta
nayanāmāśramonmukhīm
gantuṃ pravṛttāṃ so 'bhyetya
jagrāhāṃśukapallave
//
kadalī kuñjareṇeva
tarasā tena nirjane
kṛṣyamāṇā tamavadat
sā niṣedhacalāṅguliḥ
//
mā mā malinaya svacchaṃ
śīlaṃ mama tathātmanaḥ
vidyāyā niravadyāyāḥ
kimetaducitaṃ phalam
//
śīlaśuklāṃśukāṃ tyaktvā
lajjāṃ nijavadhūmiva
gṛhṇāsi paranārīṇāṃ
pāṇinā paṭapallavam
//
kimetadityanucitaṃ
dṛṣṭvā nūnaṃ kamaṇḍaluḥ
udgrīvaḥ kautukeneva
mukhaṃ tava nirīkṣate
//
bibhrato 'ntargatarasāṃ
kusumeṣuruciṃ navām
jaṭāvalkalabhāraste
taroriva na śāntaye
//
pāpasaṃkalpamātreṇa
trapayādhomukhī tava
patitā sparśabhītyeva
kampalolākṣamālikā
//
āsanābje sarasvatyā
japalolaradacchade
durnayoktirna yukteyaṃ
mukhe tava manīṣiṇaḥ
//
iyaṃ tapovanamahī
vivekajananī katham
janayatyabhilāṣaṃ te
jananīvājitātmanaḥ
//
durmado (durdamo) yauvanabharas
turaṅga iva hārakaḥ
sarvathā śithilātmānam
avaṭe kṣipati kṣaṇāt
//
dhigdhiyaṃ kiṃ vivekena
dūre viśrāmyatu śrutam
dhāryate yairna saṃsāra
vikāraskhalitaṃ manaḥ
//
kva vidyā viditāśeṣa
kāryākāryavimarśadhīḥ
mūḍhatā kva ca duṣkarma
mahāpāpakuṭumbinī
//
ityucyamāno 'pi yadā
na sa tatyāja durgraham
śīlāpahārasaṃtrastā
sā tadā samacintayat
//
kiṃ karomyajane labdhā
vivaśāhaṃ pramādinā
utsṛṣṭadharmanimayāḥ
kiṃ na kurvantyavāritāḥ
//
ayaṃ smarāturastāvad
vacasā na nivartate
vañcyante sāntvavādena
kāmakrodhamadoddhatā
//
iti dhyātvā tamavadat
sā śanairmṛduvādinī
gaccha tvaṃ svayameṣyāmi
niśi śūnyalatāgṛhe
//
snātvā saputraḥ kāle 'smin
nāyāti śvaśuro mama
jvalajjvalanatulyasya
tasyāgre kiṃ kariṣyasi
//
ityuktaḥ sa tayā prāyāt
satyaṃ vijñāya tadvacaḥ
duṣprāpamapi manyante
sulabhaṃ kāmamohitāḥ
//
raibhyaṃ tataḥ samāyātam
agnyāgārāgrataḥ sthitam
snuṣā provāca kopāgni
dhūmenevāśruvarṣiṇī
//
bharadvājātmajastāta
pāpastava suhṛtsutaḥ
mamādya vijane śīla
viplave 'bhyarthitāṃ gataḥ
//
sa mayā durgrahagrastaḥ
sameṣyāmīti vañcitaḥ
vimucye nānyathā hastāt
tasya svastimatī satī
//
etadākarṇya sahasā
prajvalanmanyunā muniḥ
babhūva durnimittolkā
pātakrūre ivāṃśumān
//
vidyāvatāṃ sphuratyantar
vivekaḥ svasthacetasām
vikārakāle saṃmohaś
citte vidyā ca pustake
//
sa niḥśvasannatha krodha
jvarārambhāruṇekṣaṇaḥ
abhicārajapeneva
kampamānādharo 'bhyadhāt
//
aho bata bharadvājaḥ
putrasyādhyayane vyadhāt
dharmopadeśaṃ yatnena
nagnīkartuṃ parāṅganaḥ
//
ityuktvāmarṣasaṃrambhād
aparaṃ vaktumakṣamaḥ
sa praviśyāgnisadanaṃ
pratīkāraparo 'bhavat
//
utpāṭya vikaṭāṭopa
kopaḥ prauḍhāgnipiṅgalam
sa juhāva jaṭāṃ vahnau
krūrakrodhasaṭāmiva
//
dvitīyāyāṃ hutāyāṃ ca
śūlabhṛdghorarākṣasaḥ
kṛtyāsakhaḥ samudbhūtaḥ
provāca praṇato munim
//
kiṃ karomi mune kasya
vināśāyāsmi nirmitaḥ
trailokyamapi nirdagdhuṃ
saṃnaddho 'haṃ tvadājñayā
//
iti bruvāṇaṃ taṃ raibhyaḥ
krūrākāramabhāṣata
bharadvājasutaṃ gaccha
kavalīkurvapaṇḍitam
//
iti tena samādiṣṭaḥ
sa vrajankampitāvaniḥ
ardhaśaucaṃ munisutaṃ
dṛṣṭvā durātsamādravat
//
tasminnabhidrute vegād
dīptaśūle niśācare
bhayabhagnagatiḥ prāpa
śaraṇaṃ na muneḥ sutaḥ
//
palāyamānaḥ saṃprāptaḥ
sa javātpiturāśramat
agnyāgāraṃ viśanruddhaḥ
śūdreṇāśaucadūṣitaḥ
//
dāsaspṛṣṭaḥ sa niḥśaucaḥ
patitaḥ saṃbhramātkṣitau
rakṣaḥ śūlahataḥ paścāt
sahasā bhasmasādabhūt
//
atrāntare bharadvājaḥ
praviśannijamāśramam
vidhvastacchāyamālokya
sodvegaḥ samacintayat
//
mama puṣpaphalādāna
pratyāvṛttasya vahnayaḥ
sadottiṣṭhanti puratas
te 'dya kiṃ niścalā iva
//
iti saṃcintya dṛṣṭvāgre
bhasmabhītaṃ sutaṃ muniḥ
śrutvā ca dāsakathitaṃ
vṛttāntaṃ nyapatadbhuvi
//
sa labdhasaṃjñaḥ śanakair
avadadbāṣpagadgadam
raibhyo 'pi vidvānkālena
prāpnotu svasutādvadham
//
hā putra rakṣitenāpi
kṣaṇakṣayanipātinā
na jīvāmi sadoṣeṇa
kāyeneva tvayā vinā
//
ityuktvā putraśokena
citāgnimaviśanmuniḥ
mahatsvapi navotsekād
abhagnaprasarāḥ śucaḥ
//
atha yāte śanaiḥ kāle
bṛhadyumnasya bhūpateḥ
yājakau jagmaturgeham
arvāvasuparāvasū
//
pravṛtte vidhivattasya
dīrghasattre pṛthuśriyaḥ
dānamānodayaḥ ko 'pi
tayoryājakayorabhūt
//
kadāciddinaparyanta
saṃdhyāyāṃ nijamāśramam
parāvasuḥ samāgacchan
dṛṣṭvā pitaramagrataḥ
//
kṛṣṇājinottarāsaṅgaṃ
daṇḍena mṛgaśaṅkayā
jaghāna śāpavivaśaḥ
sa tenābhūdvicetanaḥ
//
janakaṃ hatamālokya
brahmahatyābhayākulaḥ
gatvā yajñabhuvaṃ bhrātre
sa tamarthaṃ nyavedayat
//
arvāvasustamavadad
bhrātaḥ kiṃ kriyate vidheḥ
bhavanti yasya saṃkalpād
evaṃrūpā viparyayāḥ
//
dharmārthī pāpamāpnoti
śīlārthī śīlaviplavam
vidhau vidhuratāṃ yāte
draviṇārthī daridratām
//
brahmahatyāvrataṃ tīvraṃ
bhavato 'rthe carāmyaham
tvamasya kuru bhūbhartuḥ
saṃpūrṇāṃ yājanakriyām
//
uktvetyarvāvasurbhrātuḥ
pāpaśāntyai dhṛtavrataḥ
cakāra sarvatīrtheṣu
tīvraniṣkṛtipāraṇam
//
taṃ samāptavrataṃ prāptaṃ
rājño yajñavasuṃdharām
dūrātparāvasurjñātvā
pitṛghnaḥ samacintayat
//
ayaṃ me dakṣiṇākāle
bhāgahartā samāgataḥ
madabhāgyaiściraṃ tīvra
vratakliṣṭo 'pi jīvati
//
iti saṃcintya so 'bhyetya
provāca pṛthivīpatim
lobhamātsaryayoraṅke
patitaḥ pātakecchayā
//
rājanyajñamahīmeṣa
kilbiṣī brahmahatyayā
praviśatyavikalpena
madbhrātā vāryatāmitaḥ
//
ityuktastena nṛpatiḥ
kṛtaghnena viparyayāt
tasya praveśamajñānān
niṣpāpasya nyavārayat
//
andhā iva na paśyanti
yogyāyogyaṃ hitāhitam
pathā tenaiva gacchanti
nīyante yena pārthivāḥ
//
mithyāpavādadānena
naiva bhrātre cukopa saḥ
nikāre kāraṇaṃ daivaṃ
manyante hi manīṣiṇaḥ
//
tena tasyānṛśaṃsyena
nirvikāratayā tayā
tuṣṭāḥ kratusamāsīnās
tamūcustridivaukasaḥ
//
praśamena tavānena
prasannāste vayaṃ mune
varārho 'pi varācāra
gṛhyatāṃ pravaro varaḥ
//
ityuktaḥ sa suraiḥ prītyā
tānuvāca kṛtāñjaliḥ
yadi yuṣmadvarārho 'haṃ
dīyatāṃ yanmamepsitam
//
matpitrā yo 'bhicāreṇa
bharadvājātmajo hataḥ
sa jīvatvasmṛtakrūra
nikāraḥ sa ca tatpitā
//
asmatpitā mṛgadhiyā
yaḥ parāvasunā hataḥ
so 'pi vismṛtatatkopaḥ
svasthaḥ prāpnotu jīvitam
//
ityarthite vare tena
tathetyākhyāyi taiḥ suraiḥ
yavakrītabharadvāja
raibhyāḥ prāpuḥ svajīvitam
//
ityete munayo 'pi darpaviphale yāte śrute śocyatāṃ
krodhāndhyena punaḥ pranaṣṭavimalāloke viveke cyute
śīle rāgamahoṣmaṇā vigalite dveṣeṇa nāśaṃ gatāḥ
kasyānyasya dhanābhimānamalinā vidyā vidhatte guṇam
//
cetaḥ śāntyai dveṣadarpojjhitena
yatnaḥ kāryaḥ sarvathā paṇḍitena
vidyādīpaḥ kāmakopākulākṣṇāṃ
darpāndhānāṃ niṣphalāloka eva
//
alobhaḥ paramaṃ vittam
ahiṃsā paramaṃ tapaḥ
amāyā paramā vidyā
niravadyā manīṣiṇām
//
śukrasya vidyā dhanadārthahartum
āryāprapañcopacitasya śocyā
kacasya vācaspatijanmano 'pi
vyājena vidyā viphalībabhūva
//
spṛśati matiṃ nahi teṣāṃ dveṣaviṣaḥ kalisarpaḥ /
yadi śamavimalamatīnāṃ svamanasi bhavati na darpaḥ //
caturtho vicāraḥ
padmopamānāṃ dinasundarāṇāṃ
ko 'yaṃ nṛṇāmasthirarūpadarpaḥ
rūpeṇa kāntiḥ kṣaṇikaiva yeṣāṃ
hāridrarāgeṇa yathāṃśukānām
//
paryantarekhāṅgavibhāgahīna
citropamaṃ bālavapuḥ prakṛtyā
tadyauvanenaiva vikāsameti
caitrotsaveneva śirīṣapuṣpam
//
alomaśaṃ pūrṇaśaśāṅkaśobhaṃ
mukhaṃ tu yūnāṃ katiciddināni
jāte tataḥ śmaśruviśālajāle
śevālalīnābjatulāṃ bibharti
//
dhūmena citraṃ tuhinena padmaṃ
tamisrapakṣeṇa sudhāṃśubimbam
śītaṃ nidāghena na bhāti toyaṃ
jarāvatāreṇa ca cārurūpam
//
rūpaṃ kṣaṇasvīkṛtaraktamāṃsa
grāsaprasaktākṛtakāmadoṣā
keśagraheṇaiva jarā janānāṃ
veśyeva vittaṃ kavalīkaroti
//
pākakrameṇaiva vicitrakarmā
pratikṣaṇaṃ dehabhṛtāmalakṣyaḥ
karoti kālaḥ pariṇāmaśaktyā
rūpaṃ virūpaṃ caturapravāhaḥ
//
na lakṣyate kālagatiḥ savega
cakrabhramabhrāntividhāyinīyam
hyo yaḥ śiśuḥ sa sphuṭayauvano 'dya
prātarjarājīrṇatanuḥ sa eva
//
puṃsāmavasthātritayatribhāge
rūpapradaṃ yauvanameva nānyat
tasminmadonmādagadāṅgabhaṅga
vyaṅgyādidoṣopahate kva rūpam
//
yadā naraḥ śocati duḥkhataptas
tyaktāśanaḥ śokavivarṇavaktraḥ
na snāti nottiṣṭhati naiva śete
tadā kva rūpaṃ kva ca yauvanaśrīḥ
//
yadā sthitaḥ preta ivāsthiśeṣaḥ
kārāgṛhe dhūsaritordhvakeśaḥ
prakīrṇayūkāmalakālakāyas
tadā kva rūpasya gato 'bhimānaḥ
//
yadā sadāṅgīkṛtadainyaduḥkha
sevāpravāsena vinaṣṭakāyaḥ
nityapravāsabhramabhagnajānur
na rūpalabdhasya tadāsti rupam
//
yadā prahārairdalitākhilāṅgaḥ
khaṇḍoṣṭhanāsaḥ sphuṭitākṣidantaḥ
yuvā piśācatvamivopayāti
tadāpi rūpaṃ vigatasvarūpam
//
yadā na dhīmānariṣu pramāthī
na vākpaṭuścitramanuṣyatulyaḥ
tadā surūpādavicāraramyād
varaṃ virūpaḥ spṛhaṇīyarūpaḥ
//
yadā daridraḥ paridhānahīnas
trapānilīnaḥ kurute 'tiyāñcām
kapolasaṃjātavalīvikāras
tadā surūpo 'pi paraṃ virūpaḥ
//
vidvatsaṃsadi vādibhiḥ kavivarairbhāṣānabhijñaḥ paraṃ
mūrkhaḥ śaṃkaravāhanastutipadairyaḥ saṃjñayā hasyate
vikrītaḥ paradeśapaṇyasadane dhūrtairivānuttaraḥ
puṃsaścitramayūracāruvapuṣaḥ kiṃ tasya rūpaśriyā
//
kālaṃ muhūrtāṅgulimaṇḍalena
dinatriyāmāñjalinā pibantam
rūpaṃ vilokyaiva vapuśca keṣāṃ
bhaṅgena nāṅgānyalasībhavanti
//
rūpaṃ vayaḥ śauryamanaṅgabhogaṃ
prajñāprabhāvaṃ vibhavaṃ vapuśca
aśnāti kālabhramaraḥ samantāt
puṃsāṃ ni kiṃjalkamivāmbujānām
//
kadācitsaha gandharvaiḥ
sabhāsthāne śacīpatim
nṛttenāpsarasaḥ sarvā
gītena ca siṣevire
//
tāsāṃ madhye babhau kāntā
vṛttīnāmiva kaiśikī
urvaśī svamukhe maitrīṃ
vadantīvendupadmayoḥ
//
śakrasevāgatāstatra
tāṃ dṛṣṭvendumukhīṃ surāḥ
menire dhanyamātmānaṃ
śṛṅgārasyāṅgatāṃ gatam
//
nṛtyantī sā babhau hāra
madhyaratneṣu bimbitā
yugapatpraviśantīva
hṛdayāni divaukasām
//
līnā devavimāneṣu
haṃsāstadgatinirjitāḥ
tatkaṭākṣajitaścakre
nidrāṃ candre mṛgaḥ kṣaṇam
//
tasyāḥ serṣyāpsaronetra
māleva patitā babhau
stanayoḥ śekharasrastā
nīlotpaladalāvalī
//
utsāhoddhatavibhramabhramarakavyāvṛttahārāntara
truṭyatsūtravimuktamauktikabharaḥ saktaḥ stanotsaṅgayoḥ
vaktrenducyutasaṃtatāmṛtakaṇākāraścakāra kṣaṇaṃ
tasyā nṛttarasaśramoditaghanasvedāmbubimbaśriyam
//
tasyā nṛttavilokane pulakitaṃ dṛṣṭvā ratirmanmathaṃ
niḥśvāsāñcitacārurūpa(?)rajasā cakre purastātpaṭam
udvīkṣyākṣiparamparāmapi harestatrāvasannā śacī
kopāndolitakelipadmamadhupairmadhye 'ndhakāraṃ vyadhāt
//
vighnaṃ na cakrurnanu nṛttalīlāsaṃdarśane puṇyavatāṃ narāṇām /
tatrorvaśīrūpavaśīkṛtānāṃ nimeṣaśūnyāni vilocanāni //
devayoraśvinostatra
rūpamādhuryadhuryayoḥ
mithaḥ kathā samabhavat
tadguṇākṛṣṭacittayoḥ
//
eko 'bravīdaho rūpam
asyāstaralacakṣuṣaḥ
nimīlanniyamā yena
munayo 'pyākulīkṛtāḥ
//
asyāṃ saṃsadi kasyāsye
patantyetāḥ sujanmanaḥ
smarasaṃbhogasaṃvāda
lajjākuṭilitā dṛśaḥ
//
vṛttasaṃgamayoreva
parasparavilokane
nyāsaṃ śṛṅgārasarvasvam
anaṅgenārpitaṃ rahaḥ
//
raṇotsṛṣṭatanoḥ kaṇṭhe
sotkaṇṭhā bhujabandhanam
kasyeyaṃ taralāpāṅgā
raṅgottīrṇā kariṣyati
//
iti bruvāṇamaparaḥ
sasmitastamabhāṣata
aho nu vismṛtaḥ kiṃ te
bhūtalenduḥ purūravāḥ
//
vikramābharaṇaṃ dikṣu
lāvaṇyatilakaṃ bhuvaḥ
urvaśībhogasubhagaṃ
yasyaitadgīyate yaśaḥ
//
tena rūpaguṇotsāhair
urvaśīyaṃ vaśīkṛtā
puraḥ sthitāpi śakrasya
manasā tatra tiṣṭhati
//
rūpasāmyena śītāṃśu
vaṃśe jātaḥ sa lajjate
na karoti rateragre
tatkathāṃ matsarī smaraḥ
//
na jāne bata hevākaḥ
ko 'yaṃ kusumadhanvanaḥ
naivārpayati yatpāṇau
tasyaiva śarapañcakam
//
bhuvaḥ samastāmbudhimekhalāyā
voḍhāramājānuvilambibāhum
līlāguruṃ taṃ hṛdaye vahantī
tanvī kathaṃ nṛtyati naiva vidmaḥ
//
draṣṭavyaḥ sa nṛpastāvad
aprastāve 'pi yatnataḥ
ko vetti tadvidhaṃ ratnaṃ
puṇyairāste kiyacciram
//
iyuktvā tau kṛtakṣoṇī
patidarśananiścayau
nṛtte nivṛtte jambhāriṃ
praṇamya yayaturbhuvam
//
rājadhānīṃ samāsādya
tau purūravasaḥ kṣaṇāt
avāritau viviśatur
vetribhiḥ suragauravāt
//
tau taṃ dadṛśatuḥ snāna
vihitābhyaṅgasaṃgamam
pīyūṣanavanītena
lagnasnehamivoḍupam
//
snātottāritakeyūra
mahārhamaṇikaṃkaṇam
lāvaṇyābharaṇaṃ tasya
virarājorjitaṃ vapuḥ
//
śūnyaśravaṇapāśasya
tasya kaṇṭhaḥ samāyayau
nirbhūṣaṇaniveśo 'pi
viśeṣaramaṇīytām
//
vicārya tasyā maryādaṃ
saundaryodāryamaśvinau
praśaśaṃsaturāścarya
nirmāṇātiśayaṃ vidheḥ
//
sa tau kṛtāñjaliḥ prītyā
kṛtāsanaparigrahau
papraccha svacchahṛdayastv
arāgamanakāraṇam
//
tāvūcatuḥ kṣitipate
mahīkusumadhanvanaḥ
trailokyābharaṇaṃ rūpaṃ
tavāvāṃ draṣṭumāgatau
//
nisargeṇa jagatsarga
nirargalaguṇādarāt
kautukālokasāreva
dṛṣṭvā sṛṣṭiḥ prajāpateḥ
//
vilokitastvaṃ vasudhā
sudhāṃśuḥ pūrṇamaṇḍalaḥ
rūpapīyūṣapānena
prāptā prītiḥ kimucyate
//
ityuktaḥ praṇayāttābhyāṃ kiṃcitkusumitasmitaḥ /
tāvūce nṛpatirmānyamānenābhyadhikāraḥ //
bhavatsaṃdarśanenāham
asmyanugrahabhājanam
draṣṭavyā draṣṭumāyānti
puṇyapuṇyena kevalam
//
tīrthāptiḥ sādhusaṃparkaḥ
pūjyapūjāmahotsavaḥ
asminvirasaniḥsāre
saṃsāre sārasaṃgrahaḥ
//
snānābhyaktena na mayā
yuvayorucitaḥ kṛtaḥ
puṇyasāphalyaniḥśalya
kalyāṇāyārcanādaraḥ
//
agnyāgārāntare tāvan
muhūrtaṃ kriyatāṃ sthitiḥ
kṛtasnānaḥ sameṣyāmi
pūjāpraṇayapātratām
//
iyuktau tena yayatus
tau hutāśanamandiram
snātaṃ vibhūṣitaṃ bhūpaṃ
drakṣyāva iti kautukāt
//
atha rājā kṛtasnānaḥ
sarvābharaṇabhūṣitaḥ
purohitena sahitas
tatsamīpamupāyayau
//
tau dṛṣṭvā pṛthivīpālaṃ
tārahāraṃ kirīṭinam
kṣaṇaṃ naivocatuḥ kiṃcid
viṣaṇṇau vinatānanau
//
kṛtārcane narapatau
tau papraccha purohitaḥ
akasmādyuvayoḥ kasmād
aprasāda ivekṣyate
//
vinayātikramo 'smākaṃ
yātaḥ kacinna hetutām
pṛṣṭau purohiteneti
tau śanaistamabhāṣatām
//
āvayornāprasannatvaṃ
na yuṣmākamatikramaḥ
kiṃ tu kālagalatsarva
bhāvālokanavismayaḥ
//
adhunaiva narendro 'yaṃ
dṛṣṭo 'bhyaṅge 'pi yādṛśaḥ
kṣaṇapākena kālasya
dṛśyate naiva tādṛśaḥ
//
dinendhanavane nityaṃ
dahyamāne 'rkavahninā
nīyate kāladhūmena
rūpacitramacitratām
//
niścitya sarvabhāvānāṃ
nityametāmanityatām
rūpe 'bhimānaṃ kaḥ kuryāt
svapnacitrapaṭopame
//
jarājīrṇāni rūpāṇi
rogārtāni vapūṃṣi ca
āyūṃṣi kālalīḍhāni
dṛṣṭvā kasya bhavenmadaḥ
//
yo 'yaṃ vikokyate lokaḥ
sphārākāravikāravān
ucchūnatāmupagatās
ta ete śukrabindavaḥ
//
aho kālasya sūkṣmo 'yaṃ
ko 'pyalakṣyakramaḥ kramaḥ
yatpākapariṇāmena
sarvaṃ yātyanyarūpatām
//
rājñaḥ snānakṣaṇe yābhūl
lāvaṇyalaharī tanoḥ
pītā kṣaṇena sā tena
pravṛttānyakṣaṇocitā
//
saṃpūrṇasyāyuṣo mātrā
rūpasya vibhavasya ca
horāyātrāmbudhāreva
galatyevāniśaṃ nṛṇām
//
kalākāṣṭhāmuhurtānāṃ
kālasya vrajatāṃ javāt
na lakṣyate vibhāgena
dīpasyevārciṣāṃ gatiḥ
//
bālaḥ prabhāte madhyāhne
taruṇaḥ sthaviro 'stagaḥ
dine dine dineśo 'pi
kriyate kālalīlayā
//
śuṣyantyambudhayastaraṅgagahanairāliṅgitāśāṅganā
gacchantyudgatatuṅgaśṛṅgamukuṭodagrā girīndrāḥ kṣayam
bhraśyatyeva vasuṃdharāpi sahitā digdantibhiryadvaśāt
sarvāśī satataṃ pradhāvati mahākālaḥ sa ko 'pyākulaḥ
//
ityuktvā nṛpamāmantrya
divaṃ jagmaturaśvinau
nṛpaśca tadvacaścintā
śāntarūpamado 'bhavat
//
tasmānna kāryaḥ sudhiyā vicārya
sāścaryasaundaryavilāsadarpaḥ
saṃsāramohaprasare ghane 'smin
vidyullatāvisphuritaṃ hi rūpam
//
prātarbālataro 'tha kudmalatayā kāntākucābhaḥ śanair
helāhāsavikāsasundararuciḥ saṃpūrṇakoṣastataḥ
paścānmlānavapurvilolaśithilaḥ padmaḥ prakīrṇe 'nilais
tasminneva dine sa paṅkakalilaklinnastaṭe śuṣyati
//
vairūpyaṃ sahajaṃ jarāhṛtaruciryāto yayātiḥ purā
kāntyā tarjitakāmakīrtirabhavaddurdarśamūrtirnalaḥ
saudāsasya manoharaṃ vapurabhūtsaṃtrāsanaṃ dehināṃ
rūpe kasya bhaviṣyati pratidinamlāyinyanitye dhṛtiḥ
//
tasmādasthirarūpaṃ vicārya rūpaṃ bhavasvarūpaṃ ca /
anurūpamadanaśamanaṃ sthirapadasaṃprāptaye sudhiyām //
pañcamo vicāraḥ
ahaṃ śūraḥ krūrapratibhaṭaghaṭāpāṭanapaṭus
tarasvī senāyāṃ hayagajaghaṭānāmadhipatiḥ
iti prauḍhaḥ puṃsāṃ nijabhujabalākrāntajagatāṃ
bhavatyantardarpaḥ paribhavapadaṃ kālagalitaḥ
//
śauryeṇa darpaḥ puruṣasya ko 'yaṃ
dṛṣṭastiraścāmapi śūrabhāvaḥ
aucityahīnaṃ vinayavyapetaṃ
dayādaridraṃ na vadanti śauryam
//
bālasya śauryaṃ kusumopamasya
mātuḥ prahāre praṇayasmiteṣu
vṛddhasya śauryaṃ śithilāṅgasaṃdheḥ
svaślāghayā pūrvakathāpatheṣu
//
vayastribhāge taruṇasya śauryaṃ
yadeva darpaprabhavābhibhūtam
taccittavṛttervividhasvabhāvāt
paryāyaśo yātyativaiparītyam
//
...........
...........
cittasya jātyānilacañcalasya
nānāguṇatvātkriyate kimasya
//
hyo yena bhagnāḥ purato 'risenā
bhītaḥ sa evādya bhavatyadhīraḥ
vṛtreṇa śakraḥ samare nigīrṇaḥ
phenena śakraḥ sa jaghāna vṛtram
//
........
........
ekaṃ samāliṅgati darpalolā
kṣībeva veśyā nahi rājalakṣmīḥ
//
yaḥ kārtavīryasya ca doḥsahasraṃ viccheda vīro nahi yudhi jāmadagnyaḥ /
sa sāyake rāmakarādhirūḍhe brāhmaṇyadainyapraṇayī babhūva //
rāmo 'pi sāhāyakalābhalobhāccakre kapeḥ saṃśrayadainyasevām /
śūrapratāpaḥ śiśirartuneva kālena līḍhastanutāmupaiti //
vālī prasahya plavagaḥ kareṇa
sollāsakailāsasahaṃ daśāsyam
nikṣipya kakṣāñcalasaṃdhibandhe
saptābdhisaṃdhyāvidhimanvatiṣṭhat
//
yuddhoddhatā bhūpatayaḥ prasiddhā
baddhā jarāsaṃdhanṛpeṇa pūrvam
sabhīmasenena bhujāyudhena
dvidhā kṛtaḥ saṃdhividāraṇena
//
bhīmo 'pi karṇena vikīrṇadhairyaḥ
pramūḍhaśaktiḥ kṛpayā vimuktaḥ
karṇe 'rjunasyātatakārmukasya
kṣaṇātkṣaṇaṃ yācakatāṃ prayātaḥ
//
tyaktvārjunaḥ kṛṣṇakalatravargaṃ
jagāma gopālabalābhibhūtaḥ
na jñāyate daivapathānuyātā
śauryasya vṛttiḥ karikarṇalolā
//
bhīruḥ śūratvamāyāti
śūro 'pyāyāti bhīrutām
na kvaciccapalasyāsya
śauryasya niyatā sthitiḥ
//
bāṇastryakṣeṇa kaṃsāri
cakradhārāpathātithiḥ
ājanmabhaktipraṇayī
rakṣaṇārho na rakṣitaḥ
//
vegāpte kālayavane
mucukundamaśiśriyat
śauriḥ śayanaparyaṅka
talasaṃkucitākṛtiḥ
//
śiśupālasya śirasi
cchinne cakreṇa cakriṇā
dṛṣṭiḥ kṛtā na cāpeṣu
nṛpaistatpakṣipātibhiḥ
//
bhīmaniṣpīyamāṇasṛg
dṛṣṭo duryodhanānujaḥ
aśastrābhireva strībhir
droṇakarṇakṛpādibhiḥ
//
sphārājagarasaṃruddha
bhujadvandvo vṛkodaraḥ
jananīkaruṇākranda
ninādamukharo 'bhavat
//
mahatāmapi pūrveṣām
evaṃrūpā madakṣitiḥ
sāmānyavikramoddāma
ślāghā kenābhinandyate
//
aśakte raudratātaikṣṇyaṃ
tīvrapāpeṣu dhīratā
chadmadhīrvāci pāruṣyaṃ
nīcānāṃ śauryamīdṛśam
//
niṣkāraṇanṛśaṃsasya
śauryaṃ hiṃsratvamucyate
yaḥ sarpa iva saṃnaddhaḥ
prāṇabhādhāya dehinām
//
etadeva paraṃ śauryaṃ
yatparaprāṇarakṣaṇam
nahi prāṇaharaḥ śūraḥ
śūraḥ prāṇaprado 'rthinām
//
na kaścidbuddhihīnasya
śauryeṇa kriyate guṇaḥ
parjanyagarjitāmarṣī
śvabhre patati kesarī
//
kiṃ śauryeṇa sarāgasya
madakṣībasya dantinaḥ
bandhakīlābhalobhena
yaḥ kṣipatyavaṭe tanum
//
śauryaṃ vikrītakāyasya
sevakasya kimadbhutam
meṣasyeva vadho yasya
sūnābaddhasya niścitaḥ
//
na darpavikṛtaṃ śauryaṃ
na māyāmalinaṃ manaḥ
na dveṣoṣṇaṃ śrutaṃ yeṣāṃ
gaṇyante tadguṇā budhaiḥ
//
kulaṃ kutanayeneva
lobheneva guṇodayaḥ
aiśvaryaṃ durnayeneva
śauryaṃ darpeṇa naśyati
//
prabhāvabhavanastambha
iva dambhodbhavo 'bhavat
saptābdhiparikhālekha
mekhalāyāḥ prabhurbhuvaḥ
//
tasya niḥśeṣitārāteḥ
sadā yuddhamanorathaḥ
aprāptapratimallasya
yayau hṛdayaśalyatām
//
sa surāsurayuddhāpta
darpadarpitamānasaḥ
kaḥ ko 'sti śūraḥ saṃrambhād
ityapṛcchatsadājanam
//
darpakaṇḍūladordaṇḍaṃ
pṛcchantaṃ rabhasena tam
sarvāvamānasaṃnaddhaṃ
jagādābhyetya nāradaḥ
//
nāsti tvatsadṛśaḥ śūras
trailokye satyamucyate
kiṃ tu jāne raṇārhau te
naranārāyaṇāvṛṣī
//
badaryāśramasaṃsaktau
tīvre tapasi niṣṭhitau
yuddhecchau tau yadi syātāṃ
tatpūrṇaste manorathaḥ
//
nāradenetyabhihite
sa badaryāśramaṃ yayau
vilokayannijabhujau
pratyāsannaraṇotsavau
//
dṛṣṭvā tejonidhī tatra
naranārāyaṇau nṛpaḥ
manorathapathābhyastaṃ
yayāce yuddhamuddhataḥ
//
taṃ yuddhakāmukaṃ tiryag
dṛśā gambhīradhīrayā
vilokyovāca sāvajña
smitadigdhādharaṃ naraḥ
//
mahīpate nivartasva
na vayaṃ yuddhakovidāḥ
yuktastaireva saṅgrāmas
tava ye bhūmyanantarāḥ
//
ityukto 'pi yadā rājā
na cacāla raṇādarāt
tadā taṃ dṛptamaiṣīka
niśitāstrairapūrayat
//
pradīptajvalanākāraiḥ
śarairākīrṇavigrahaḥ
vinaṣṭavigraharucir
nṛpastatyāja dhīratām
//
akāṇḍakhaṇḍitoccaṇḍa
darpajvarabharo nṛpaḥ
kṛpaṇaḥ prāṇarakṣāyai
tameva śaraṇaṃ yayau
//
vāritāstrastatastena
bhagnamānamanorathaḥ
lajjāvikuṇṭhakaṇṭhaḥ svāṃ
rājadhānīṃ yayau nṛpaḥ
//
iti mānasya mahatām
api ghorāśanirmadaḥ
lohasya svamaleneva
kṣayo darpeṇa tejasaḥ
//
tasmātsadā mānadhanena puṃsā
darpaḥ prayatnena nivāraṇīyaḥ
darpogravaktrasya suhṛjjano 'pi
sarvātmanā tivranipātasajjaḥ
//
adarpaśauryaspṛhaṇīyasattvā
goviprarakṣākṣapitasvadehāḥ
prayānti vīrāḥ sukṛtāmṛtādrair
yaśaḥśarīrairajarāmaratvam
//
ṣaṣṭho vicāraḥ
jagatyeko bhadradvirada iva dānārdrasaraṇir
yaśasvī niḥsvānāmahamabhimatāśāphalataruḥ
iti tyāgodagraṃ vahati kila darpaṃ manasi yas
tadudbhūtaṃ sarvaṃ sukṛtamapahāya vrajati saḥ
//
svargādisaṃbhogaphalābhilāṣāt
pātrāya pūjāṃ pratipadyate yaḥ
dharmārthapaṇyakrayavikrayo 'sau
kastena dānaprabhavo 'bhimānaḥ
//
yadvidyādiguṇotkarṣa
viśeṣaparitoṣitaiḥ
dīyate prītidhanayoḥ
sa paṇyakrayavikrayaḥ
//
lokaprasiddhisiddhyai yaḥ
prayacchati guṇastavaiḥ
karoti vittayaśasoḥ
sa tadā krayavikrayam
//
avamānahataṃ yacca
dattamaśraddhayā dhanam
ūṣare niṣphalaṃ bījaṃ
kṣiptamakṣiptameva tat
//
tyāgino 'nyasya saṃgharṣe
kīrtyutkarṣajigīṣayā
dattaṃ kāraṇabhūtasya
tasyaivānte phalapradam
//
parārtiśamanaṃ vittam
ajñātamanudīritam
aphalākāṅkṣayā yuktaṃ
prayātyalpamanalpatām
//
kurukṣetrādideśeṣu
kāleṣvarkagrahādiṣu
ātmopakāramātreṇa
pātre dānena kiṃ madaḥ
//
deśakālakriyāpātrāṇy
avicāryaiva kevalam
pareṣāmārtiśamanaṃ
dayārdraṃ dānamucyate
//
rakṣāyai saṃpadāṃ putra
kalatrasukhasiddhaye
dīyate yatprayatnena
lobhadānena tena kim
//
vāde khalaiḥ khalīkṛtya
vedhadrutaparīkṣayā
dīyate yaccirakliṣṭaṃ
kaṣṭadānena tena kim
//
tyaktvāśāgatasatpātraṃ
pūrṇāyābhyarthya dīyate
yattaducchvāsasaṃtaptaṃ
dagdhadānena tena kim
//
anyadābhāṣitaṃ pūrvaṃ
dattamanyattato 'lpakam
yatsadoṣamayogyaṃ vā
kūṭadānena tena kim
//
cirasevānurodhena
lobhakṛcchrādanicchayā
aprasādena yaddattaṃ
balādānena tena kim
//
yatpuṣpadhūpatilaka
pratipattipradarśitam
dattamatyalpaniḥsāraṃ
dambhadānena tena kim
//
prabhūtabhārasaṃbhāraṃ
rājacaurādiviplave
dattvā yadduṣṭamudghuṣṭaṃ
śalyadānena tena kim
//
anāsvādyamavikreyam
anādeyamanīpsitam
dattaṃ nirupakāraṃ yad
vandhyadānena tena kim
//
ṛṇavaccirasaṃśodhyaṃ
vacasā pratipāditam
yannityayācanadveṣaṃ
yācyadānena tena kim
//
ekasmai pūrṇamanyasmai
kṛśaṃ tulyaguṇodaye
bhedādyadarpitaṃ rāga
dveṣadānena tena kim
//
ṛṇadaiḥ svajanaiḥ putrair
labdhakṣāmapratigrahaḥ
nityamāyāsyate yena
kalidānena tena kim
//
na parasyārtiśanamaṃ
nātmanaḥ puṇyakāraṇam
dattālpamūlyenāptaṃ yat
svalpadānena tena kim
//
durgraheṣu viruddheṣu
daśāpāke 'tidāruṇe
dīyate doṣaśāntyai yad
bhayadānena tena kim
//
mumūrṣastyaktasarvāśaḥ
śayanastho dadāti yat
mūrcchāsthānena manasā
mohadānena tena kim
//
dattaṃ priyaviyogogra
śokaśalyārtacetasā
yatpaścāttāpajananaṃ
bāṣpadānena tena kim
//
purohitāya gurave
śāntisvastividhāyine
dīyate yatprasaṅgena
bhṛtidānena tena kim
//
yatsaṃtyaktaphalaspṛhaṃ yaducitaṃ sarvasvabhūtaṃ ca yan
nānyāyena yadarjitaṃ paradhanasparśena śaptaṃ na yat
dattvā duḥkhaśataṃ na yatsvavacasā paścānna yadgaṇyate
taddānaṃ dhanabījavāpanipuṇaḥ śeṣaḥ prakāraḥ kṛṣeḥ
//
prāptuṃ svargavarāṅganāstanataṭasparśātiriktaṃ sukhaṃ
datto merurapi prayāti tṛṇatāmātmopakārecchayā
āpannārtivilokane karuṇayā śraddhāsudhāpūritaṃ
sattvotsāhasamanvitaṃ tṛṇamapi trailokyadānādhikam
//
yudhiṣṭhirasya bhūbhartuḥ
purā kanakavarṣiṇaḥ
aśvamedhe vidhānena
vartamāne mahākratau
//
sajjāsu rājabhojyāsu
vividhāsvannapāliṣu
aniśaṃ ratnapātreṣu
bhuñjāneṣu dvijanmasu
//
vipreṣu pūryamāṇeṣu
maṇikāñcanaśāsanaiḥ
ucchiṣṭabhūmiṃ nakulaḥ
svabilātsamupāyayau
//
dīptakāñcanavarṇena
pārśvenaikena śobhitaḥ
apareṇāsuvarṇena
vitīrṇajanakautukaḥ
//
so 'bhyetya tūrṇamucchiṣṭa
hemapātracyute 'mbhasi
luloṭha śapharotphāla
parivartavivartanaiḥ
//
suvarṇapārśvaṃ nakulaṃ
dṛṣṭvā sarve kutūhalāt
majjantamucchiṣṭajale
kṣitipāya nyavedayan
//
prāptena bhūbhujā dṛṣṭvā
dṛṣṭyā pṛṣṭa iveṣṭayā
so 'vadadvismayabhuvā
suspaṣṭākṣarayā girā
//
rājannasyātidānasya
na paśyāmyucitaṃ phalam
asmātprabhūtasaṃbhārāt
saktupātraṃ varaṃ param
//
pravṛtte 'sminmahādāne
mahataste mahīpate
vitte vṛtte ca citte ca
śuddhiṃ ko vetti tattvataḥ
//
saṃbhāro 'yaṃ bhuvanabhavanavyāptiparyāptabhogaḥ
sarvāśāsu pratatajanatāpūraṇe 'tyantatucchaḥ
āpannārtipraśamanavidhau sattvaśuddhipradāne
saṃnaddhānāmapi tṛṇakaṇaḥ kāñcanādritvameti
//
śrūyatām yanmayā dṛṣṭaṃ
bhūpate svayamadbhutam
udetyudīrite yasmin
kāye romāñcakañcukaḥ
//
śiloñchavṛttinā pūrvaṃ
vipreṇa kṣetracāriṇā
upavāsakṛśenāptaṃ
yavastokaṃ kalatriṇā
//
saktupātre tataḥ siddhe
kṛtadevapitṛkriyaḥ
jāyāputravibhāgena
svaṃ bhāgaṃ bhoktumudyayau
//
sa prāṇāhutitoyārthī
dadarśātithimāgatam
kṣutkṣāmakukṣiṃ saṃkṣipta
sarvāṅgaśithilākṛtim
//
tasmai vihitasatkāraḥ
saprasādena cetasā
śraddhāsudhāvasiktaṃ tat
sa dadau nijabhojanam
//
nigīrṇo 'tithinā tasminn
akṣīṇakṣudvikāriṇā
tadbhāryāpyādaravatī
tasmai svamaśanaṃ dadau
//
tenāpyatṛptimālokya
tatsūnuḥ śraddhayātithim
svabhojanena vidadhe
saṃpūrṇāśananirvṛttam
//
gate bhuktvātithau tasminn
upavāsakṛśo dvijaḥ
sattvotsāhayutastasthau
klānto 'pi niśi nirvyathaḥ
//
athāhaṃ saktugandhena
nirgataḥ kṣudhito bilāt
prāptastatparṇakuṭikām
utsṛṣṭocchiṣṭavartinīm
//
tatrācamanatoyena
spṛṣṭamātrasya me nṛpa
pasya me dakṣiṇaṃ pārśvaṃ
jataṃ hemamayacchavi
//
tato 'haṃ vāmapārśvasya
hemacchāyāptaye sadā
nirnidraścintayā yātaḥ
kṛśatāmeva kevalam
//
yadyatprāpnoti puruṣaḥ
karmayogātsamīhitam
tattatsaṃpūraṇāyaiva
yāti cintāvidheyatām
//
adhunā vartamāne 'sminn
aśvamedhe tava kratau
hemapārśvāśayāyāto
viprocchiṣṭāmahīmaham
//
ratnakāñcanapātrāmbu
siktasya luṭhataściram
mama kāntilavo 'pyaṅge
na kaścidiha dṛśyate
//
sarvathā sattvaśuddhāya
dānāyātilaghīyase
namo mahāphalāyaiva
na bhogāṅgaprasaṅgine
//
ityuktvā nakule yāte
tattatheti yudhiṣṭhiraḥ
vicintya saṃtatocchvāsaḥ
kṣaṇaṃ stimitatāṃ yayau
//
tasmātsuvarṇāmbararatnabhūmi
dānairna darpaḥ puruṣeṇa kāryaḥ
bhavatyudāraṃ karuṇārdrasattvaṃ
dānaṃ sadā kasyacideva puṇyaiḥ
//
saptamo vicāraḥ
tapaḥ sadā rāgadhanābhimāna
mohaprahāṇāya satāmabhīṣṭam
tenaiva darpo yadi kiṃ vṛthaiva
tyakto nikāyaḥ kṣapitaśca kāyaḥ
//
sarvātmanā śuddhadhiyā vidheyaḥ
saṃsāradoṣapraśamāya yatnaḥ
kopopataptaṃ dhanarāgadigdhaṃ
karoti tīvraṃ na tapaḥ praśāntim
//
cittaṃ viraktaṃ yadi kiṃ tapobhiś
cittaṃ sarāgaṃ yadi kiṃ tapobhiḥ
cittaṃ prasannaṃ yadi kiṃ tapobhiś
cittaṃ sakopaṃ yadi kiṃ tapobhiḥ
//
kopena śāpaśpuritādharāṇāṃ
kāmena kampasphuritādharāṇām
svedāmbhasā tulyasamudbhavena
nistejasāṃ kiṃ tapasā munīnām
//
bhāryāpyahalyā kila gautamasya
kruddhasya śāpena śilā babhūva
nīto vasiṣṭhena ruṣābhiśaptaś
caṇḍālatāṃ bhūmipatistraśaṅkuḥ
//
bhūmagnamūrtirvararatnalobhād
vipāṭayantīṃ nayane sukanyām
tatpāṇisaṃsparśasukhādareṇa
sehe nikāraṃ cyavanaḥ sarāgaḥ
//
pāṇḍuḥ priyākaṇṭhavilambibāhur
yayau stananyastatanuryadastam
dagdhaḥ parīkṣitphaṇiphūtkṛtairyat
tapasvikopasya vijṛmbhitaṃ tat
//
visārasaṃsāratarorna yena
niḥśeṣamunmūlitameva mūlam
śāpopatāpaprabhuṇā pareṣāṃ
kiṃ tena mithyātapasā munīnām
//
na rājasevārajasā viluptaṃ
na bhūmividyādivivādataptam
na dambhadīkṣākuhakākulaṃ yat
kalyāṇamittraṃ vimalaṃ vrataṃ tat
//
sasaṃcayaṃ guptakalatraputraṃ
punargṛhītavyavāharabhāram
dambhābhimānodbhavakaṣṭabhūtaṃ
mithyāvrataṃ jīvitavṛttyupāyaḥ
//
sarāgarogaṃ bahulapramohaṃ
sarogasaṃbhāramakharvagarvam
pradveṣadoṣoṣṇamameyamāyaṃ
saṃsāracihnaṃ vratametadagryam
//
jaṭākṣasūtrājinayogapaṭṭa
kanyādṛḍhagranthinipīḍyamānam
vivekahīnaṃ virataprakāśaṃ
vrataṃ bṛhadbandhanamāmananti
//
sarāgakāṣāyakaṣāyacittaṃ
śīlāṃśukatyāgadigambaraṃ vā
laulyodbhavadbhasmabharaprahāsaṃ
vrataṃ na veṣodbhaṭatulyavṛttam
//
niḥsaṅgayogaṃ dhanabhogasaṅgaṃ
vilambikaṅkālakapālamālam
kopākulaṃ sparśavivarjanīyaṃ
bhāravrataṃ tatkathayanti pāpam
//
bālastapasvī kimato 'sti hāsyaṃ
yuvā vanaiṣī kimato 'styayogyam
vṛddha sarāgaḥ kimato 'sti nindyaṃ
mūrkhaḥ pramātā kimato 'sti śocyam
//
kṣamā śamaḥ śāsanamindriyāṇāṃ
manaḥ prasiktaṃ karuṇāmṛtena
tapo 'rhametatsajane vane vā
kāyasya saṃśoṣaṇamanyadāhuḥ
//
himācale śyāmaladevadāru
vane purā nirjharacāruhāsye
tapasyatāṃ śoṣajuṣāṃ munīnāṃ
kālo yayau varṣasahasrasaṃkhyaḥ
//
tataḥ kadācidbhagavānbhavārti
hārī vihārāya nabhaḥpathena
samaṃ bhavānyā vṛṣabhādhirūḍhaḥ
samāyayau śītamayūkhamauliḥ
//
tasyoditānāṃ vadanaprabhāṇāṃ
dīrghīkṛtānekaśaśiprabhāṇām
vilāsahāsyena nabho babhūva
vibhaktisaṃsaktasitottarīyam
//
devī vilokyātha tapaḥprayatna
tīvraprayāsaprakaṭāsthiśeṣān
munīnkṛpāveśaviṣaṇṇacittā
śaśāṅkalekhābharaṇaṃ babhāṣe
//
deva tvadārādhananiścalānāṃ
saṃtyaktasarvāgrahanigrahāṇām
tapa kriyāśoṣitavigrahāṇāṃ
nādyāpi muktiḥ kimaho munīnām
//
kasmādamī varṣasahasralagna
kleśāvalagnāstanuśoṣamagnāḥ
bhavatpadaṃ nityasukhāya naiva
nirāmayaṃ tanmunayaḥ prayānti
//
pṛthuḥ prasādaḥ prathamāgateṣu
nirādaratvaṃ cirasaṃśriteṣu
svācchandyalīlāvipulāvalepād
eṣu svabhāvaḥ sulabhaḥ prabhūṇām
//
iti priyāyāḥ praṇayopapannam
ākarṇya vākyaṃ giriśo 'bravīttām
kurvanviṣaśyāmalakaṇṭhakāntiṃ
dantaprabhābhiḥ pratibhāvihīnam
//
devi tvayoktam dayayā munīnāṃ
bhaktānurodhāducitaṃ mamaitat
eṣāṃ bhavollaṅganavighnabhūtau
śāntiṃ gatau kiṃ tu na kāmakopau
//
vanapraveśairniyamairaśeṣaiḥ
kriyāviśeṣaiḥ kṛtakāyaśoṣaiḥ
na nirvikāraṃ padamāpnuvanti
kopena kāmena ca kṛṣyamāṇāḥ
//
pratyakṣameṣāṃ manaso vikāraṃ
saṃdarśayāmyeṣa niṣaktamantaḥ
tīvravrataiḥ śuṣyati kāya eva
na vāsanālīnaghanapramohaḥ
//
saṃtyaktabhogāḥ spṛhayā vimuktāḥ
snehe 'pyarāgāḥ sujane 'pyasaṅgāḥ
bhajantyavikleśatapaḥprasaktā
yuktāḥ prakāmaṃ padamavyayaṃ tat
//
uktveti śaṃbhurvṛṣabhātsalīlaṃ
girerivāgrādavatīrya bhūmim
kṣaṇādabhūdadbhutarūparāśir
nagnavrataḥ kāntisudhāvadātaḥ
//
tasyāmarādhīśakirīṭaratna
śoṇaprabhārdrāviva pādapadmau
pracakraturvidrumabālavallī
navaprarohādbhutagarvamurvyām
//
suspaṣṭajānu pracitoruśobhi
nābhihradāvartavibhaktamadhyam
tattasya rūpaṃ pravilambibāhoḥ
pīnāṃsamāsīnmukhapūrṇacandram
//
ananyalāvaṇyasudhābdhimadhya
snātairivāṅgaiḥ sphaṭikāvadātaiḥ
cakre daśāśāḥ sa pṛthuprakāśā
digambaratvādiva jātahāsāḥ
//
pāṇisthitaśyāmamayūrapicchacchāyācchaṭāvicchurito 'sya kaṇṭhaḥ /
rarāja līnāntarakālakūṭamiṣāgninevārpitadhūmalekhaḥ //
sa locanābhyāṃ pṛthupakṣmalābhyām
āraktaparyantamanoharābhyām
vyadhādivānaṅganavāṅgasaṅge
digaṅganānāmanurāgadīkṣām
//
dṛṣṭvā trilokīkalitābhilāṣaṃ
vapuḥ smarārerjanitasmaraṃ tat
pūrvāpakārasmṛtijātalajjaṃ
cakṣuḥ kṣaṇaṃ kvāpi yayau tṛtīyam
//
babhau sa kāntaḥ kuṭilāsitena
skandhaspṛśā kuntalasaṃcayena
anveṣṭumiṣṭāṃ mukuṭendulekhāṃ
niśāgaṇeneva samāgatena
//
latāvadhūpallavapāṇimuktaiḥ
smitāvadātairvibabhau ca puṣpaiḥ
rūpāntare nihnutajahnukanyā
phenāvaśeṣairiva kīrṇakeśaḥ
//
tenānyarūpeṇa kṛtā navaiva
kāntiścakāśe nijarūpaguptyai
jūṭādivendurmṛditaḥ karābhyāṃ
sarvāṅgamabhyaṅgapade niyuktaḥ
//
rūpaṃ virūpīkṛtamanmathasya
tattasya kāntyā kamanīyamāsīt
lajjāpahārādvanadevatānāṃ
savismayo yena navābhilāṣaḥ
//
vivāsasastasya sasaṅgamaṅge
lajjāvatīnāṃ spṛhayaiva petuḥ
netrāṇi vidyādharasundarīṇāṃ
līlāravindārdhatiraskṛtāni
//
nabhaḥsthitānāṃ tridaśāṅganānāṃ
tadgātrasaundaryavaśīkṛtānām
prakampaśiñjānavibhūṣaṇānāṃ
netrotsavo 'bhūdgativighnabhūtaḥ
//
susiddhakanyāñjalipallavāgra
vimuktanīlotpalapuṣpakuñjam
aṅge jagallocanavargamasya
saundaryasaṃsaktamivābabhāse
//
taddarśane kautukaniścalānāṃ
karṇāvataṃsīkṛtalocanānām
mṛgāṅganānāmapi saspṛhābhūn
nitāntamantaḥkaraṇapravṛttiḥ
//
tasya praveśe vadanādhivāsa
lobhabhramadbhṛṅgagaṇāñcitānām
abhūtsajṛmbhaśvasanākulānāṃ
muhurlatānāṃ kusumeṣu kampaḥ
//
śanaiḥ śanairāśramasaṃnikarṣaṃ
taṃ yauvanaṃ mūrtamivāpatantam
vilokya kāntaṃ munikāminīnāṃ
manaḥ praharṣocchalitaṃ babhūva
//
tāsāṃ tadālokananirnimeṣā dṛṣṭiḥ paraṃ karṇapathapraviṣṭā /
utsṛṣṭalajjāvipulābhilāṣādasūcayanmugdhamṛgīvilāsam //
tāsāṃ tadarcārabhasotthitānāṃ
srastāṃśukotkampighanastanīnām
navena kāmena khalīkṛtānāṃ
jṛmbhābhavo 'bhūdbhujayorvilāsaḥ
//
tāsāṃ babhau romalatā mukhendu
bhītā tamaḥśrīḥ stanarakṣiteva
rāgāgnidhūmaprasarāgryalekhā
tanīyasī nābhivinirgateva
//
tasyādhare cumbanalālaseva
kaṇṭhe haṭhāliṅganasaspṛheva
hṛdi stananyāsasamutsukeva
papāta dṛṣṭiḥ sahasaiva tāsām
//
bhṛṅgasvanairāhitahuṃkṛtābhiḥ
puṣpyatprasūnaiḥ prasṛtasmitābhiḥ
vātāñcitaiḥ pallavapaṇibhistā
nivāryamāṇā iva mañjarībhiḥ
//
saṃtarjyamānā iva homadhūma
lekhāvalībhrūbhramaṇena digbhiḥ
tasyāntike śīladukūlamukti
sajjā vilajjāḥ prasabhaṃ babhūvuḥ
//
niḥśvāsinīnāṃ smarabāṇapuṅkha
pakṣāntavātairiva kampitānām
tāsāṃ vilokyaiva manovikāraṃ
bhrūbhaṅgabhīmā muniparṣadāsīt
//
kopotkaṭavyāghravidīryamāṇa
kṣamāmṛgīraktaciteva teṣām
āsannadoṣāgamavāsarānta
saṃdhyānibhābhūtsahasaiva dṛṣṭiḥ
//
daṣṭādharāḥ kampavidhūrṇamānāḥ
svedārdradehā viṣamaṃ śvasantaḥ
te bhejire rāgasamudgaterṣyāḥ
kopākulāḥ kāmukavṛttameva
//
antarjvalatkopakṛśānudhūma
saṃkāśakṛṣṇājinabaddhakakṣaḥ
tridaṇḍamudyamya javena kaścid
abhyādravannagnatanuṃ vṛṣāṅkam
//
bṛsīṃ samutkṣipya sakampabāhuś
cikṣepa kaścitkṣamayā vihīnaḥ
yenāsanātkṣmāvirahādivāśu
mohe nirālambatanuḥ papāta
//
kamaṇḍaluṃ kaścidakāṇḍacaṇḍa
saṃrambhapiṇḍīkṛtakopatulyam
ādāya mohena pinākapāṇeḥ
puraḥ prahārābhimukho babhūva
//
teṣāmamarṣādbhṛśamakṣamāṇāṃ
soḍhuṃ nikāraṃ kṣaṇamakṣamāṇām
prāpuḥ prayātāḥ kṣitimakṣamālā
bhrūbhaṅgatāṃ tasya tapovanasya
//
tatsaṃbhramādāśramamañjarīṇāṃ
kampākulānāṃ kusumāntarotthaiḥ
āsītpramohapratimo 'ndhakāraḥ
śāpākṣarāmairbhramarairbhramadbhiḥ
//
te prāpurīrṣyāpadamandhakāri
vaktraṃ śaśāṅkopamamīkṣamāṇāḥ
kaṇṭhasthalālokanakālakūṭa
saṃpūritākṣā iva mohamūrcchām
//
te taṃ smitaprasphuritādharāgram
udagralāvaṇyaviśeṣatarṣāḥ
patnīvikārogranikāramūcuḥ
kaṇṭhāntaraśvāsavikīrṇavarṇāḥ
//
ko 'yaṃ vijātirviguṇaḥ kalāvān
nagno vṛṣāṅkaḥ praviśatyalajjaḥ
pradūṣitā yena maharṣijuṣṭā
gaṅgeva śuddhā lalanāvalīyam
//
anena saṃsūcayatā nigūḍha
rūpeṇa darpādakulīnabhāvam
nītā pavitratvamiyaṃ munīnāṃ
kāpālikeneva vanāntabhūmiḥ
//
aho batāsya pratibhā prasahya
satīsamāliṅganasaspṛhasya
kenāpi kāmatkuhakakrameṇa
kāntaṃ kṛtaṃ rūpamanena nūnam
//
uktveti tasmai sasṛjuḥ sakopās
te daṇḍapāṣāṇabṛsīśatāni
dveṣāvṛtākṣṇāmavivekajanmā
mohaḥ pramāde gurutāmupaiti
//
dūre bhavatyatha śanaiḥ śiśirāṃśumaulau
teṣaṃ prakopavipulānalatāpitānām
taddarśanānusaraṇaprasṛtasya yatnaḥ
patnījanasya sutarāṃ vinivartane 'bhūt
//
atha sa bhagavānbhargaḥ svargāpagāpṛthunirjhara
prasṛtahasitastasmādeśātkrameṇa tirohitaḥ
praśamavimalaṃ vyoma vyāpya priyāmavadatsmaya
smitasitamukhīṃ dṛṣṭaṃ devi tvayā municeṣṭitam
//
bhasmasmeraśarīratā pṛthujaṭābandhaḥ śiromuṇḍanaṃ
kuṇḍī daṇḍakamaṇḍalupraṇayitā carmākṣasūtragrahaḥ
kāṣāyavyasanaṃ nirambararuciḥ kaṅkālamālādhṛtiḥ
kāmakrodhavaśādviśeṣaruciraṃ sarvaṃ vṛthaiva vratam
//
darpotkopātparaṇitajaṭāsūtrabandhacca mohād
antaḥsīdatsarasaviṣayāsvādasaṃvādasaṅgāt
āśāpāśavyasananicayādvāsanālīnadoṣān
naiṣāṃ muktirbhavati tapasā kāyasaṃśoṣaṇena
//
ityuktaṃ tripurāriṇā girisutā śrutvā yathārthaṃ vaco
niścitya vratamapraśāntamanasāṃ mithyaiva kāyakṣayam
saṃsāroparamāya moharajasaḥ śāntyai munīnāṃ paraṃ
rāgadveṣavimuktaye ca dayayā cakre harasyārthanām
//
devyārthito 'tha bhagavānkṛpayā smarāris
teṣāmanugrahamayena vilokanena
cakre smitasnapitadigvadano munīnāṃ
līnasya moharajasaḥ sahasaiva śāntim
//
tapoviśeṣairniśitaprayatnais
tasmānna kāryaḥ pṛthumohadarpaḥ
dveṣeṇa rāgeṇa mohadayena
tapaḥ kṣayaṃ yāti saha smayena
//
praśānto 'ntastṛṣṇāviṣamaparitāpaḥ śamajalair
aśeṣaḥ saṃtoṣāmṛtavisarapānena vapuṣaḥ
asaṅgaḥ saṃbhogaḥ kamaladalakīlālatulyā
bhavāraṇye puṃsāṃ parahitamudāraṃ khalu tapaḥ
//