śrīmadvidyānāthapraṇītaṃ pratāparudrīyam śrīmatkumārasvāmikṛtaratnāpaṇasahitam
atha nāyakaprakaraṇam /
vidyākairavakaumudīṃ śrutiśiraḥ sīmantamuktāmaṇiṃ dārān padmabhuvastrilokajananīṃ vande girāṃ devatām /
yatpādābjanamaskriyāḥ sukṛtināṃ sārasvataprakriyābījanyāsabhuvo bhavanti kavitānāṭyaikajīvātavaḥ // 1,1 //
pūrvebhyo bhāmahādibhyaḥ sādaraṃ vihatāñjaliḥ /
vakṣye samyagalaṅkāraśāstrasarvasvasaṃgraham // 1,2 //
cireṇa caritārtho 'bhūt kāvyālaṅkārasaṃgrahaḥ /
pratāparudradevasya kīrtiryena prakāśyate // 1,3 //
rasapradhānāḥ śabdārthā guṇālaṅkāravṛttayaḥ /
rītayaśceyatī śāstraprameyaṃ kāvyapaddhatiḥ // ViPrud_1.4 //
yadyapyasau prabandheṣu prācāṃ sādhu nirūpitā /
tathāpyasyāḥ samaṃ neturnodāharaṇamādṛtam // ViPrud_1.5 //
puṇyaślokasya caritamudāharaṇamarhati /
na kaścit tādṛśaḥ pūrvaiḥ prabandhābharaṇīkṛtaḥ // ViPrud_1.6 //
prabandhānāṃ prabandhṝṇāmapi kīrttipratiṣṭhayoḥ /
mūlaṃ viṣayabhūtasya neturguṇanirūpaṇam // ViPrud_1.7 //
yathā rāmaguṇavarṇanaṃ rāmāyaṇavalmīkajanmanormahāpratiṣṭhākaraṇaṃ, tathā mahāpuruṣavarṇanena hi śreyaskarī prabandhasthitiḥ / yathā vedaśāstrapurāṇāderhitaprāptiḥ ahitanivṛttiśca, tathā sadāśrayāt kāvyādapi / iyān viśeṣaḥ---kāvyāt kartavyatādhīḥ sarasā, anyatra na tathā / tathā hi---
yadvedāt prabhusaṃmitādadhigataṃ śabdapradhānācciraṃ yaccārthapravaṇāt purāṇavacanādiṣṭaṃ suhṛtsaṃmitāt /
kāntāsaṃmitayā yayā sarasatāmāpādya kāvyaśriyā kartavye kutukī budho viracitastasyai spṛhāṃ kurmahe // ViPrud_1.8 //
tataḥ kāvyaṃ dṛṣṭādṛṣṭaphalajanakatayā bahūpayuktam / taccoktaṃ kāvyaprakāśe---
"kāvyaṃ yaśase 'rthakṛte vyavahāravide śivetarakṣataye /
sadyaḥ paranirvṛtaye kāntāsaṃmitatayopadeśayuje" //
iti /
prasiddhaṃ caitanmahāprabandheṣu---
"parivaḍḍhai viṇṇāṇaṃ saṃbhāvijjai jaso viḍappaṃdi guṇā /
sutrai supurusacariaṃ kiṃ tajjeṇa ṇa haraṃti kavvāṭhṭhāvā" //
(parivardhate vijñānaṃ saṃbhāvyate yaśo 'rjyante guṇāḥ /
śrūyate supuruṣacaritaṃ kiṃ tad yena na haranti kāvyālāpāḥ) //
yatra punaruttamapuraṣacaritaṃ na nibadhyate, tat kāvyaṃ parityājyameva / tanmūlā ceyaṃ
smṛtiḥ---"kāvyālāpāṃśca varjayet'; iti / na kevalaṃ kāvyasyāyaṃ panthāḥ / kintu śāstarajātasyāpi sadāśrayatvena mahān lokādaraḥ / tathā vaiśeṣikāderīśvarapratiṣṭhāpakatayā jagatpūjyatā / tathā mahābhāratādīnāmapi mahāpuruṣavarṇanaparatayaiva viśvātiśāyitvam /
kiṃ bahunā? vedāntā api brahmapratipādakatayā paramutkṛṣyante / 'athāto dharmajijñāsā'; ityupakramamāṇena sūtrakṛtā maharṣiṇāpi puruṣāśritasya guṇaśreṣṭhasya dharmasya jijñāsādvāreṇa mahāpuruṣaguṇavarṇanameva śāstrasya prāṇa ityurarīkṛtam / tattannyāyanirūpaṇaparasyāpi prabandharāśermahāpuruṣaguṇavarṇanaṃ hemnaḥ paramāmodaḥ / ataśca,
pratāparudradevasya guṇānāśritya nirmitaḥ /
alaṅkāraprabandho 'yaṃ santaḥ karṇotsavo 'stu vaḥ // ViPrud_1.9 //
kākatīyanarendrasya yaśo bhūṣayituṃ kṛtā /
vidyānāthakṛtiśceyaṃ svayaṃ tena vibhūṣyate // ViPrud_1.10 //
taduktaṃ daṇḍinā---
"ādirājayaśobimbamādarśaṃ prāpya vāṅmayam /
teṣāmasaṃnidhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati" //
iti /
sūktaiva pratipādyamahimnā prabandhamahattā /
taduktaṃ prācā bhāmahena--- "upaślokyasya māhātmyādujjvalāḥ kāvyasaṃpadaḥ" / iti /
pratipāditaṃ 'codbhaṭena'---
"guṇālaṅkāracārutvayuktamapyadhikojjvalam /
kāvyamāśrayasaṃpattyā meruṇevāmaradrumaḥ" //
iti /
rudrabhaṭṭenāpi kathitam---"udāracaritanibandhanā prabandhapratiṣṭhā'; iti / prapañcitaṃ ca sāhityamīmāṃsāyām---"nāyakaguṇagrathitāḥ sūktisrajaḥ sukṛtināmākalpamākalpanti'; iti / nirūpitaṃ ca 'bhojarājena'---
"kaveralpāpi vāgvṛttirvidvatkarṇāvataṃsati /
nāyako yadi varṇyeta lokottaraguṇottaraḥ" //
iti /
// mahākulīnatvādināyakaguṇāḥ //
atraite nāyakaguṇāḥ /
mahākulīnataujjvalyaṃ mahābhāgyamudāratā /
tejasvitā vidagdhatvaṃ dhārmikatvādayo guṇāḥ // ViPrud_1.11 //
pūrvaśāstrānusāreṇa katicit kathitā ime /
pratāparudradevasya guṇā vācāmagocarāḥ // ViPrud_1.12 //
athaiteṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca / tatra
[1.1.1 mahākulīnatā]
mahākulīnatā nāma kule mahati saṃbhavaḥ /
yathā---
tādṛṅmadhyamalokabhāgyavibhavādindrādibṛndārakaiḥ kṣoṇyāṃ krīḍitumicchubhiścirataraṃ saṃprārthitaḥ padmabhūḥ /
atyarkendukulapraśastimasṛjad yaṃ kākatīyānvayaṃ tasmin saṃprati vīrarudravapuṣā jāgarti lakṣmīpatiḥ // ViPrud_1.13 //
[1.1.2 aujjvalyam]
athaujjvalyam---
rūpasaṃpannadehatvamaujjvalyaṃ parikīrtyate // ViPrud_1.14 //
yathā---
murāreryaḥ pūrvaṃ jalanidhisutāyāmudabhavanmahādevājjātaḥ sa punaravanībhṛdduhitari /
vapuṣmān kāmo 'yaṃ jayati jagatībhāgyavibhavaiḥ pratāpaśrīrudraḥ svayamiti manīṣā mṛgādṛśām // ViPrud_1.15 //
[1.1.3 mahābhāgyam]
atha mahābhāgyam---
viśvaṃbharādhipatyaṃ yat tanmahābhāgyamucyate /
yathā---
sevānamranarendramaulivilasadratnaṃśunīrājitaṃ rājyaśrīprathamāvatārapadavīmāruhya siṃhāsanam /
kṣoṇīṃ rakṣati vikramairanupamaiḥ pratyarthipṛthvīpatiślāghālaṅghanajāṅghikairguṇanidhiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.16 //
[1.1.4 audāryam]
athaudāryam---
yad viśrāṇanatācchīlyamaudāryaṃ tannigadyate // ViPrud_1.17 //
yathā---
vadānyo nānyo 'sti trijagati samo rudranṛpaterguṇaśreṇīślāghāpihitaharidīśānayaśasaḥ /
samantādudbhūtairdviradamadagandhaiḥ surabhayaḥ kriyante yadvidvajjanamaṇigṛhaprāṅgaṇabhuvaḥ // ViPrud_1.18 //
[1.1.5 tejasvitāḥ]
atha tejasvitā---
jagatprakāśakatvaṃ yat tejasvitvaṃ taducyate /
yathā---
sadā tejobhānau sphurati jayinaḥ kākativibhorarikṣmābhṛtkāntācikuratimirāhaṃkṛtimuṣi /
prakāśavyutpattirbhavati jaraduddāmatamasāmasūryaṃpaśyānāmavadhigiripāścāttyadṛṣadām // ViPrud_1.19 //
[1.1.6 vaidagdhyam]
atha vaidagdhyam---
kṛtyavastuṣu cāturyaṃ vaidagdhyaṃ parikīrtyate // ViPrud_1.20 //
yathā---
cāturyaṃ kimu varṇyate guṇanidheḥ śrīvīrarudraprabhoryatrānyonyaviruddhayorapi mahadvāṇīśriyorārjavam /
kiṃ cābhyāṃ sadṛśopacāralalitāṃ tattādṛśairutsavairniḥ sāpatnyamimāṃ bhuvaṃ sa nṛpatirdhatte diśāṃ jitvaraḥ // ViPrud_1.21 //
[1.1.7 dhārmikatvam]
atha dhārmikatvam---
dharmaikāyattacittatvaṃ dhārmikatvamudīryate /
yathā---
parihāse 'pyanaucityaṃ svapne 'pyanyavadhūkathām /
śatrāvapyaguṇāropaṃ kākatīndro na mṛṣyati // ViPrud_1.22 //
ādigrahaṇānmahāmahimatvapāṇḍityaprabhṛtayaḥ /
tanmahāmahimatvaṃ syād yā punardevatātmatā // ViPrud_1.23 //
[1.1.8 mahāmahītātmatā]
yathā---
kausalyā'sīt prathamajananī, devakī ca dvitīyā viṣṇormātā tadanu mahitā mummaḍāmbā tṛtīyā /
yastretāyāṃ raghupatirabhūd dvāpare śaurirāsīt trātuṃ kṣoṇīṃ sa jayati kalau vīrarudrāvatāraḥ // ViPrud_1.24 //
atra garuḍadhvajātmakatayā mahāmahimatoktā /
[1.1.9 pāṇḍityam]
atha pāṇḍityam---
sarvavidyādhikatvaṃ yat pāṇḍityaṃ tadudāhṛtam /
yathā---
goṣṭhībhiḥ paritoṣayan budhagaṇān ṣaḍdarśanīsīmabhiḥ satsārasvatamārgadarśanacaṇaiḥ sūktaiḥ kavīn prīṇayan /
saṃgītopaniṣadrahasyapiśunairātodyayogyakramairdhinvan saṃsadi vaiṇikān viharate śrīkākatīndro nṛpaḥ // ViPrud_1.25 //
atha nāyakaguṇanirūpaṇānantaraṃ nāyakasvarūpaṃ nirūpyate /
yaśaḥ pratāpasubhago dharmakāmārthatatparaḥ /
dhuraṃdharo guṇāḍhyaśca nāyakaḥ parikīrttitaḥ // ViPrud_1.26 //
yaśaḥ pratāpābhyāṃ
[1.2.1 subhagatvamḥ]
subhagatvaṃ yathā---
dharmālambasamucchritāṃ tribhuvanasyaikātapatraśriyaṃ dhatte kākativīrarudranṛpateḥ sphāraṃ yaśomaṇḍalam /
chāyevāsya nabhaḥ sthalī kuvalayaśyāmeyamālokyate tanmanye niyataṃ pratāpatapanastasyopari dyotate // ViPrud_1.27 //
[1.2.2 dharmakāmārthatatparatvam]
dharmakāmārthatatparatvaṃ yathā---
dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_1.28 //
[1.2.3 dharīṇakā]
dhurīṇatā yathā---
gāyantīranumodate nijavadhūḥ śeṣaḥ śiraḥ kampanairlakṣmīṃ prīṇayate 'dya kacchapapatirvakṣaḥ sthalīdarśanāt /
diṅnāgāśca kareṇukāśucamapākurvantyanuvrajyayā doṣṇā kākativīrarudranṛpatau viśvambharāṃ bibhrati // ViPrud_1.29 //
[1.2.4 guṇāḍhyatvam]
guṇāḍhyatvaṃ yathā---
mukhaiḥ sahastreṇa phaṇī vadeccet karaiḥ sahasreṇa likhedvivasvān /
netraiḥ sahasreṇa hariśca paśyet sthāne guṇān kākativīrabhurtuḥ // ViPrud_1.30 //
atha nāyakaviśeṣā nirūpyante /
udātta uddhataścaiva lalitaḥ śānta ityapi /
dhīrapūrvā ime pūrvaiścatvāro nāyakāḥ smṛtāḥ // ViPrud_1.31 //
tatra sarvarasasādhāraṇāścatvāro nāyakāḥ dhīrodāttadhīroddhatadhīralalitadhīraśāntāḥ / eteṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[1.3.1 dhīrodāttaḥ]
mahāsattvo 'tigambhīraḥ kṛpāvānavikatthanaḥ /
pratāparudravada dhīro dhīrodāttaḥ sa saṃmataḥ // ViPrud_1.32 //
yathā---
saṃdigdhe kṛpayā mṛduḥ kṣaṇamarīn hantuṃ dhṛtāsiḥ puraḥ śauryaśrīpraṇayapraśaṃsiṣu namadbhrūrlajjate vandiṣu /
ākārān sukharoṣaharṣapiśunān vaktre na dhatte manāk trailokyātiśayālukīrttisubhagaḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.33 //
darpamātsaryabhūyiṣṭhaścaṇḍavṛttirvikatthanaḥ /
māyāvī sulabhakrodhaḥ sa dhīroddhata ucyate // ViPrud_1.34 //
[1.3.2 dhīrodhdataḥ]
yathā---
re re ghūrjara jarjharo 'si samare lampāka kiṃ kampase vaṅga tvaṅgasi kiṃ mudhā balarajaḥ kāṇo 'si kiṃ koṅkaṇa /
hūṇa prāṇaparāyaṇo bhava mahārāṣṭrāparāṣṭro 'syamī yoddhāro vayamityarīnabhibhavantyandhrakṣamābhṛdbhaṭāḥ // ViPrud_1.35 //
atra bhaṭānāṃ dhīroddhatatvam /
[1.3.3 dhīralalitaḥ]
'suravaikabhūḥ'; iti pāṭhāntaram /
niścinto dhīralalitaḥ kalāsaktaḥ / sukhī mṛduḥ /
i / sukhaikabhūḥ iti pāṭhāntaram]
yathā---
śauryoṣmā niravagrahaḥ pratinṛpāḥ sarve 'pi namrīkṛtāḥ pātivratyamupaiti bhūriyamayaṃ nāthaḥ svayaṃbhūḥ śivaḥ /
dhīro 'yaṃ yuvarāja eva vahati śrīvīrarudro dhuraṃ sarvāmityanumodate pratikalaṃ śrīkākatīndro nṛpaḥ // ViPrud_1.36 //
[1.3.4 dhīraśāntaḥ]
dhīraḥ śāntaḥ prasannātmā dhīraśānto dvijādikaḥ // ViPrud_1.37 //
yathā---
vīraṃ rudranṛpālaratnamabhitaḥ prāptodayaṃ modate saṃkhyāvadaraṇa eṣa pūṣaṇamiva pratyagramabjākaraḥ /
unmīlatkamalāvihāravasatirbhūtvā vikāsairnijairviśvāmodamudañcayannavirataṃ doṣāvasānotsukaḥ // ViPrud_1.38 //
atra viprāṇāṃ dhīraśāntatvam /
// śṛṅgāranāyakā nirūpyante /
atha śṛṅgāraviṣayāścatvāro nāyakā ime /
anukūlo dakṣiṇaśca dhṛṣṭaḥ śaṭha iti smṛtāḥ // ViPrud_1.39 //
eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[1.4.1anukūlaḥ]
ekāyatto 'nukūlaḥ syāt
ekasyāṃ nāyikāyāṃ viśeṣānurakto 'nukūlo nāyakaḥ /
yathā---
kiṃ nāmācaritaṃ tapaḥ sakhi ! bhuvā yasyāḥ patirgīyate vīro rudranṛpaḥ kva tat sucaritaṃ tasya priyā syāṃ yataḥ /
jāne mānini mā viṣīda purataḥ prakhyāpya nāma sthirāṃ tvāṃ ratnākaramekhalāṃ tvayi sadā saktaṃ vidhāsye nṛpam // ViPrud_1.40 //
atra pratāparudrasya kṣoṇyāṃ viśeṣānurāgo vyajyate, yena vadhvā sthirā ratnākaramekhaleti tannāmagrahaṇena snehaprakhyāpanaṃ kriyate /
[1.4.2 dakṣiṇaḥ]
tulyo 'nekatra dakṣiṇaḥ /
anekāsu nāyikāsu avaiṣamyeṇa snehānuvartī dakṣiṇo nāyakaḥ /
yathā---
narmoktyaiva niyantritā smarakalākelīṣu kācinmayā sākūtena vilokanena hṛdayaṃ kasyaicidāviṣkṛtam /
kasyāścit prahitaḥ prasādhananidhirdūtīkareṇa, kva vā gantāsmītyanucintayaiva nṛpaterāsīt prabhātā niśā // ViPrud_1.41 //
tathā ca ---
vāṇīṃ mukhena, netrābhyāṃ śriyaṃ, doṣṇā ca medinīm /
mānayaṃstulyatāṃ dhatte tāsu rudranareśvaraḥ // ViPrud_1.42 //
[1.4.3 dhṛṣṭaḥ]
vyaktāgā gatabhīrdhṛṣṭaḥ
yathā---
rājyaśrīparibhogaśaṃsi bhavataḥ sarvāṅgamālokyate kastatrāvinayo 'sti sāhasamidaṃ tannāma mayyarpitam /
jāne tvāṃ bahuvallabhaṃ kimaparaṃ vaktavyamalpā vayaṃ tasyāṃ prema tavādhikaṃ vasumatī yā nāma kiṃ jalpitaiḥ // ViPrud_1.43 //
[1.4.4 śaṭhaḥ]
gūḍhavipriyakṛcchaṭhaḥ // ViPrud_1.44 //
nāyikāmātraviditavipriyakārī śaṭhaḥ /
yathā---
dṛṣṭyā paśyasi kevalaṃ na manasā vācā priyaṃ bhāṣase no bhāvena bhujāntaraṃ prakaṭayasyagre na cābhyantaram /
jñātaṃ kākatinātha ! bhūstava paraṃ prāṇeśvarī dhyāyato mādṛkṣeṣu viḍambanaiva ; tadalaṃ vyarthairbahissaṃbhramaiḥ // ViPrud_1.45 //
atra tattannāyakaviṣayatayā kākatīśvarāṇāmudāharaṇena vīrarudrasyaiva varṇanam / eṣāṃ nāyikānukūlane pīṭhamardaviṭaceṭavidūṣakanāmānaḥ sahāyāḥ / teṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate /
kiṃcidūnaḥ pīṭhamarda ekavidyo viṭaḥ smṛtaḥ /
saṃdhānakuśalaśceṭo hāsyaprāyo vidūṣakaḥ // ViPrud_1.46 //
spaṣṭameṣāmudāharaṇam /
athāṣṭavidhāḥ śṛṅgāranāyikāḥ /
svādhīnapatikā caiva tathā vāsakasajjikā /
virahotkaṇṭhitā caiva vipralabdhā ca khaṇḍitā // ViPrud_1.47 //
kalahāntaritā caiva tathā proṣitabhartṛkā /
tathābhisārikā ceti kramāllakṣaṇamucyate // ViPrud_1.48 //
priyopalālitā nityaṃ svādhīnapatikā matā /
[1.5.1 svadhīnapatikā]
yathā---
priyāṃ sarvaṃsahāṃ taistairviśeṣairupalālayan /
pratāparudranṛpatiḥ pratikṣaṇamavekṣate // ViPrud_1.49 //
priyāgamanavelāyāṃ maṇḍayantī muhurmuhuḥ /
kelīgṛhaṃ tathātmānaṃ sā syādvāsakasajjikā // ViPrud_1.50 //
[1.5.2 vāsakāsajnikā]
yathā---
svatejasā pariṣkṛtya pradhānāgāramutkayā /
śriyābhiṣekavelāyāṃ vīrarudraḥ pratīkṣitaḥ // ViPrud_1.51 //
cirayatyadhikaṃ kānte virahotkaṇṭhitonmanāḥ // ViPrud_1.52 //
[1.5.3 virahotkaṇṭhitā]
yathā---
na śaṅkānyā tādṛgguṇaparimale rudranṛpatau kayā vā goṣṭhyāsau cirayati sakhībhirna sulabhaḥ /
samānetuṃ kāntaṃ vraja madana baddho 'ñjalirayaṃ yato viṣvadrīcaḥ kirati kiraṇāṃstvatpriyasakhaḥ // ViPrud_1.53 //
kvacit saṃketamāvedya dayitenātha vañcitā /
smarārtā vipralabdheti kalāvidbhiḥ prakīrtyate // ViPrud_1.54 //
[1.5.4 vipralabdhā]
yathā---
gacchāgre sakhi ! kā priyāgamakathā prāpto niśīthaḥ paraṃ saṃketālaya ! mokṣyase mama vṛthā jāto 'śrubhiḥ paṅkilaḥ /
yadvā rudranareśvare priyatame rājyaśriyo vallabhe bhāratyā dayite bhuvaḥ kṛtapadāḥ prāyo vayaṃ vañcitāḥ // ViPrud_1.55 //
nītvānyatra niśāṃ prātarāgate prāṇavallabhe /
anyāsaṃbhogacihnaistu kupitā khaṇḍitā matā // ViPrud_1.56 //
[1.5.5 khaṇḍitā]
yathā---
rātriryāmatrayaparimitā vallabhāste sahasraṃ mārgāsaktyā mama gṛhamapi prātarevāgato 'si /
kiṃ kartavyaṃ vada nṛpatibhirvīkṣaṇīyā hi sarvāḥ ko vā doṣastava punarahaṃ kāmamāyāsayitrī // ViPrud_1.57 //
kopāt priyaṃ parāṇudya paścāttāpasamanvitā /
kalahāntaritā nāma sūribhiḥ parikīrtitā // ViPrud_1.58 //
[1.5.6 kalahāntaritā]
yathā---
taha taha aṇuṇaanto pio tue hiaa rosakaluseṇa /
avahīrido ṇa muṇiaṃ rāeti vioaveaṇaṃ sahasu // ViPrud_1.59 //
(tathā tathā anunayan priyastvayā hṛdaya ! roṣa kaluṣeṇa /
avadhīrito na jñāto rājeti viyogavedanāṃ sahasva) // //
deśāntaragate kānte khinnā proṣitabhartṛkā /
[1.5.7 proṣitabhartṛkā]
yathā---
trailokyaprathamānakīrttimahasaḥ śrīvīrarudraprabhoḥ sevārthaṃ cirayatsu kākatipure bhūpeṣu tadyoṣitaḥ /
dvārāsaktadṛśo nayanti divasān vyuṣṭāśayā ca kṣapāstaddhyānapratibaddhasāndrapulakavyākīrṇakāmeṣavaḥ // ViPrud_1.60 //
kāntābhisaraṇodyuktā smarārtā sābhisārikā // ViPrud_1.61 //
[1.5.8 abhisārikā]
yathā---
saṃbhramairalamalpajñe ! preyānastu mahīpatiḥ /
kareṇusthāṃ na paśyāmi na śṛṇomyabhisārikām // ViPrud_1.62 //
// āsāṃ nāyikānukūlane sahāyāḥ //
dūtyo dāsī sakhī kārūrdhātreyī prātiveśinī /
liṅginī śilpinī svā ca sahāyāḥ parikīrtitāḥ // ViPrud_1.63 //
etāsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca spaṣṭam / kāmaśāstraprasiddhāḥ padmanīcitriṇīprabhṛtayo jātiviśeṣā jñātavyāḥ / saṃkṣepeṇa nāyikā trividhā---mugdhā madhyā prauḍhā ceti /
udayadyauvanā mugdhā lajāvijitamanmathā / lajāmanmathamadhyasthā madhyamoditayauvanā / smaramandīkṛtavrīḍā prauḍhā saṃpūrṇayauvanā // ViPrud_1.64 //
yathākramamudāharaṇāni / mugdhā yathā---
mugdhe ! yanmanaso 'pi gopyamakhilaṃ tanmahyamāvedyate kiṃ yā kācidahaṃ tava priyasakhi pracchādya kiṃ tāmyasi /
āsaktistava rudradevanṛpatāvāśāsyate kiṃ bhavedityālyāṃ praṇayaikavāci sutanurdattottarā vrīḍayā // ViPrud_1.65 //
madhyā yathā---
līlāvibhramapūrvaraṅgamuditaṃ tāruṇyametya trapānepathyāntarabimbitasmarakalālāsyaprapañcaśriyaḥ /
sakhyaḥ paśyata kākatīyanṛpatau bhāvānubandhojjvalaḥ ko 'pyasyāstaralabhruvo vijayate śṛṅgāranāṭyakramaḥ // ViPrud_1.66 //
prauḍhā yathā---
sahelaṃ paśyantyāḥ prakṛtisubhagaṃ rudranṛpatiṃ tadātvapratyudyadvividhalalitāṭopamadhuram /
rasaprādurbhāvād yugapadudayatsāttvikamaho mṛgākṣyāstāruṇye kusumaśaraśilpaṃ vijayate // ViPrud_1.67 //
bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam /
guṇālaṃkārāṇāṃ rasamahati kāvye vilasitaṃ sphuracchabdārthābhyāṃ tadapi hṛdayānandi bhavati /
tayorapyunmeṣaḥ sravadamṛtamādhuryasubhagaḥ paraṃ puṇyaślokaṃ caritamanubadhnan vijayate // ViPrud_1.68 //
eṣa saṃgrahaślokaḥ / upaskārahetūnāṃ guṇālaṅkārāṇāṃ sadṛ'śeṅārye sati caritārthatvam / yasyālaṅkārāśrayatvaṃ tadeva lokanyāyenālaṅkāryam / tena guṇālaṅkārāṇāṃ kāvyamevāśrayabhūtamiti tadevālaṅkāryam / rasāderalaṅkāryatvoktiḥ prādhānyenātmana iva hāranūpurādyalaṅkāryatvam / jīvitabhūtatvādrasādeḥ kāvyātmatā / kvacidrasasya prādhānyam / kvacidalaṅaakārasya prādhānyam / kvacidvastunaḥ prādhānyaṃ ca /
(upaskārahetūnāmityādiḥ atiślāghākāraṇamityanto grantho bahuṣu kośeṣu na dṛśyate, nāpi vyākhyātaḥ kumārasvāmisomapīthinā) /
rasaprādhānyaṃ yathā---
īṣadaṅkuritavibhramacārau dehapallavitakāntini tanvyāḥ /
yauvane mukulitastanamātre puṣpitaśca phalitaśca manobhūḥ // ViPrud_1.69 //
etat kāñcidbālāmālokya saspṛhasya pratāparudrasya vacanam /
atra śṛṅgāraraso vyajyate //
alaṅkāraprādhānyaṃ yathā---
kīrttau pratāparudrasya viharantyāṃ digantare /
lokālokataṭāḥ śaśvaddravaccandropalāṅkitāḥ // ViPrud_1.70 //
atra candrakāntakuṭṭimānāṃ lokālokācalataṭānāṃ rudradevakīrttau candrikābuddhyā śaśvat dravo 'bhūditi bhrāntimadalaṅāro vyajyate /
vyaṅgyāvasthāyāmalaṅkārasyāpi prādhānyamastyeva //
vastuprādhānyaṃ yathā---
avatarati vīrarudre kākativaṃśe trilokamahanīye /
tyaktvā dugdhapayodhiṃ talpaphaṇīśaḥ svamandiraṃ prāptaḥ // ViPrud_1.71 //
atra talpaphaṇīśaḥ dugdhābdhiṃ vihāya svagṛhaṃ prāptaḥ ityanena kṣīrasamudre harirnāstīti vyajyate /
anena puruṣottamaḥ pratāparudrarūpeṇa kākatīyakule 'vatatāreti vastu vyajyate /
iti trividhaṃ vyaṅgyaprādhānyam //
kāvyamāśritya guṇālaṅkārāṇāṃ vilāsaḥ /
tacca kāvyaṃ śabdasphuraṇenārthasphuraṇena tadubhayasphuraṇena ca sahṛdayahṛdayānandi bhavati //
[1.6.1 śabdaspuraṇam]
śabdasya sphuraṇaṃ nāma prauḍhabandhasya ḍambaraḥ /
yo bandhāḍambara ārabhaṭyāṃ pratipādayiṣyate tacchabdasphuraṇam /
yathā---
kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ /
uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayorgarjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_1.72 //
[1.6.2 arthaspuraṇam]
acumbitārthasaṃpattirarthasphuraṇamiṣyate // ViPrud_1.73 //
yathā---
khagge jujjñavijimbhie rivumahīṇāhaṃjaliṃ biṃbiaṃ pekkhaṃto jaalacchivāsakamalaṃ maṇṇaṃti viṇṇāṇiṇo /
maṇṇe vīrapaāvaruddavihuṇo jaṇṇesu ghettuṃ uṇo siṭhṭhīe ripujīviāi vihiṇo pattassa pīḍhaṃbuam // ViPrud_1.74 //
(khaḍge yuddhavijṛmbhite ripumahīnāthāñjaliṃ bimbitaṃ prekṣamāṇāḥ jayalakṣmīvāsakamalaṃ manyante vijñāninaḥ /
manye vīrapratāparudravibhorjanyeṣu grahītuṃ punaḥ sṛṣṭyai ripujīvitāni vidheḥ prāptasya pīṭhāmbujam) // //
[1.6.3 ubhayaspuraṇam]
ubhayasphuraṇaṃ yathā---
udyadbṛṃhitagarjitaiḥ karighaṭākādambinīḍambaraiḥ kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhapaṭubhiḥ sadyaḥ sphura(ṭa?) ddiktaṭaiḥ /
prāvṛṭasaṃbhramaśaṃsino ripuvadhūbāṣpodgamairdurdinaṃ kurvantaścalamartigaṇḍanṛpaterjaitraprayāṇodyamāḥ // ViPrud_1.75 //
evaṃvidhaśabdārthasphuraṇābhyāṃ kāvyasya cārutvam / śabdārthayorapi puṇyaślokacaritavarṇanena sahṛdayahṛdayānanditvam / ato nāyakasyaiva kāvye prādhānyam /
[1.6.4 nāyakapradhānyam]
kulācārayaśaḥ śauryaśrutaśīlādivarṇanam /
kriyate neturevaṃ yattadeva bahusaṃmatam // ViPrud_1.76 //
athavā pratipakṣasya varṇayitvā guṇān bahūn /
tajjayānnāyakotkarṣavarṇanaṃ ca mataṃ kvacit // ViPrud_1.77 //
yathākramamudāharaṇam---
tattvaṃ yassa paraḥ pumānavataro yasyānvaye kākatikṣmāpānāṃ caritaṃ ca yasya bhuvanakṣemaṃkaraprakramam /
ślaghā yasya laghūkṛtāmaratarusvardhenucintāmaṇiḥ so 'yaṃ viśvadhuraṃdharo vijayate śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.78 //
yattejaḥ pratipakṣabhūpaviharadgarvāndhakārātapo yaddorargalavikramastrijagatīśuddhāntadauvārikaḥ /
so 'pyāsīd yudhi sevaṇakṣitipatiḥ sannāhabherīdhvaniṃ śrutvā rudranareśvarasya mahato bhītaḥ palāyyākulaḥ // ViPrud_1.79 //
evaṃvidhavarṇanamutpādye nāyake na ghaṭate / tasya lokaprasiddhyarthaṃ kulavyapadeśādayo bahudhā varṇayitumevocitāḥ /
svataḥ siddhe tu nāyake dvaividhyamapi saṃbhavati / tasya kulavyapadeśādīnāṃ lokaprasiddhatvāt kavibhirbalavatpratipakṣavijayavarṇanaṃ yuktam / evaṃ svataḥ sidhdotpādyatvabhedena nāyakasya dvaividhyam / tatra ca-
[1.6.5 nāyaka-guṇayorvargīkaraṇam]
dhīroddhate yathā raudro varṇyate bāhyasaṃbhramaḥ /
yathā ca dhīralalite śṛṅgāro bahubhāvakṛt // ViPrud_1.80 //
na dhīrodāttaviṣaye tathā varṇanamiṣyate /
kāryato rasasaṃpūrtistasminnapyucitakramā // ViPrud_1.81 //
hāsyādīnāṃ tathānyeṣāṃ rasānāmapi kīrtanam /
mandodyamānubhāvaṃ syāddhīrodātte tu netari // ViPrud_1.82 //
sarvanāyakātiśāyitvāddhīrodāttasya tadviṣayatvaṃ prabandhānāmatiślāghākāraṇam //
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhṛṣaṇe 'laṃkāraśāstre
nāyakaprakaraṇaṃ samāptam //
iti padavākyapramāṇapārāvārapārīṇaśrīmahopādhyāyakolacalamallināthasūrisūnunā viśvajanīnavidyasya vidvanmaṇeḥ peddayāryasyānujena kumārasvāmisomapīthinā viracite pratāparudrīyavyākhyāne ratnāpaṇākhyāne nāyakanirūpaṇaṃ nāma prathamaṃ prakaraṇam //
[II.1. atha kāvyaprakaraṇam]
// atha kāvyasvarūpanirūpaṇam //
[II.1 kāvyasvarūrapam]
guṇālaṃkārasahitau śabdārthau doṣavarjitau /
gadyapadyobhayamayaṃ kāvyaṃ kāvyavido viduḥ // ViPrud_2.1 //
[II.2 kāvyasāmānyalakṣaṇam]
"adoṣau saguṇau sālaṃkārau śabdārthau kāvyam"iti kāvyasāmānyalakṣaṇam /
śabdārthau mūrtirākhyātau jīvitaṃ vyaṅgyavaibhavam /
hārādivadalaṃkārāstatra syurupamādayaḥ // ViPrud_2.2 //
śleṣādayo guṇāstatra śauryādaya iva sthitāḥ /
ātmotkarṣāvahāstatra svabhāvā iva rītayaḥ // ViPrud_2.3 //
śobhāmāhārthikīṃ prāptā vṛttayo vṛttayo yathā /
padānuguṇyaviśrāntiḥ śayyā śayyeva saṃmatā // ViPrud_2.4 //
rasāsvādaprabhedāḥ syuḥ pākāḥ pākā iva sthitāḥ /
prakhyātā lokavadiyaṃ sāmagrī kāvyasaṃpadaḥ // ViPrud_2.5 //
[II.3 vācaka-lakṣaka-vyañjakarūpeṇa śabdatraividhyam]
vācakalakṣakavyañjakatvena trividhaṃ śabdajātam / vācyalakṣyavyaṅgyatvenārthajātamapi trividham / tātparyārtho 'pi vyaṅgyārtha eva, na pṛthagbhūtaḥ /
[II.4 vṛttitraividhyam]
abhidhālakṣaṇāvyañjanākhyāstisraḥ śabdavṛttayaḥ /
[II.5 lakṣaṇāyāścāturvidhyam]
gauṇavṛttirapi lakṣaṇāprabheda eva, saṃbandhānupapattimūlakatvāt / yathāgnirmāṇavaka ityatrāgnisādṛśyaviśiṣṭamāṇavakapratipattirvivakṣitā, tathaiva gaṅgāyāṃ ghoṣa ityatra gaṅgāsaṃbandhaviśiṣṭatīrapratipattirvivakṣitā / gaṅgāsaṃbandhasyopalakṣaṇatve ghoṣagatapavitratvādyasiddheḥ / ata eva sādṛśyanibandhanā saṃbandhanibandhanā ceti dvividhā lakṣaṇā / saṃbandhanibandhanā jahadvācyā ajahadvācyā ceti dvividhā / sādṛśyanibandhanā sāropā sādhyavasāyā ceti vdividhā / evaṃ lakṣaṇā caturvidhā /
[II.6 kāśikyādittayastvanyā]
kaiśikyārabhaṭī sāttvatī bhāratī ceti racanāśritatvena rasāvasthānaṃsūcakāścatasno vṛttayaḥ / tathā coktaṃ 'daśarūpake'---
"kaiśikyārabhaṭī caiva sāttvatī bhāratī tathā /
catasro vṛttayo jñeyā rasāvasthānasūcakāḥ //
'; iti /
racanāyā api rasavyañjakatvaṃ prasiddham / rasānanuguṇavarṇaracanāyā doṣatvamuktam / vaidarbhīprabhṛtayo rītiviśeṣā na vṛttiṣvantarbhūtāḥ /
[II.7 abhidhānirūpaṇam]
tatra saṃketitārthagocaraḥ śabdavyāpāro 'bhidhā / sā dvividhā---rūḍhipūrvikā yogapūrvikā ceti / rūḍhipūrvikā yathā---
tapoviśeṣaiḥ prathitaiḥ prajānāṃ śubhaiścaritrairjagatīmahiṣyāḥ /
bhāgyaiḥ prabhūtairbhuvanasya cāsya bibharti rājyaṃ varavīrarudraḥ // ViPrud_2.6 //
atra sarve śabdā rūḍhāḥ / yogapūrvikā yathā---
rājñi rudranarādhīśe rañjayatyakhilāḥ prajāḥ /
bhūranvarthā vasumatī ratnagarbhā sthireti ca // ViPrud_2.7 //
atra vasumatīratnagarbhetyevamādayo yaugikāḥ /
[II.8 lakṣaṇanirūpaṇam]
vācyārthānupapattyā tatsaṃbandhinyāropitaḥ śabdavyāpāro lakṣaṇā /
[II.9jahallakṣaṇānirūpaṇam]
tatra jahallakṣaṇā yathā---
jetuḥ kākatibhūbharturākarṇya paṭahadhvanim /
sāmantanagarāṇyuccairākrośanti samantataḥ // ViPrud_2.8 //
atra nagarāṇyuccairākrośantīti vācyasyānanvayaḥ / acetanānāmākrośasyāsaṃbhavāt tatratyā janā lakṣyante /
[II.10ajahallakṣaṇānirūpaṇam]
ajahallakṣaṇā yathā---
patyuḥ kākatināthasya pādapīṭhīmanāratam /
sphuradratnaprabhājālairalaṃkurvanti maulayaḥ // ViPrud_2.9 //
atrālaṃkārasiddhyarthaṃ maulibhistadāśrayabhūtā nṛpatayo lakṣyante /
[II.11saropalakṣaṇānirūpaṇam]
sāropalakṣaṇā yathā---
manthānācalamūlamecakaśilāsaṃghaṭṭanaśyāmikā- kāraṃ yattuhinadyutau sphurati tat sāraṅgamācakṣate / manye nanviha vīrarudranṛpateḥ kīrttiśriyā nirjita- stanmudrāṅkavarāhamindururasā bibhrat samujjṛmbhate // ViPrud_2.10 //
atra candrakalaṅkarūpe kuraṅge varāhatvamāropyate / viṣayaviṣayiṇorabhihitayorabhedapratipattirāropaḥ / viṣayanigaraṇenābhedapratipattiradhyavasāyaḥ /
[II.12 sādhyavasānalakṣaṇānirūpaṇam]
sādhyavasāyalakṣaṇā yathā---
kākatīyakulāmbhodheḥ prabhavatyeṣa candramāḥ /
kṛtaḥ kuvalayollāso yenodayamupeyuṣā // ViPrud_2.11 //
atra pratāparudraścandratayādhyavasīyate /
kākatīyakulāmbhodherityatrāropaḥ //
[II.13 vyañjanāvṛtti]
atha vyañjanāvṛttiḥ
anviteṣu padārtheṣu vākyārthopaskārārthamarthāntaraviṣayaḥ śabdavyāpāro vyañjanāvṛttiḥ /
sā trividhā śabdārthobhayaśaktimūlatvena /
[II.14 śabdaśaktimūlāvyañjanā]
tatra śabdaśaktimūlā yathā---
vāhinyaḥ kākatīndrasya sarvatomukhasaṃbhramāḥ /
kurvantyudyatkabandhāḍhyaṃ pratipakṣabalārṇavam // ViPrud_2.12 //
atra vāhinīsarvatomukhakabandhaśabdānāmarthaprakaraṇādinā sainyasarvavyāpitvalūnamastakadehaparāṇāṃ vācakatve niyantrite 'pi śabdaśaktimūlā nadījalapratipattiryato jāyate sā vyañjanāvṛttiḥ / prākaraṇikārthaparyavasitābhidhā na śaknotyaprākaraṇikārthapratipattiṃ kartum /
aprākaraṇikārthasyāpi vākyārthaśobhārthaṃ vakturvivakṣitatvāt /
anyatastadapratītervyañjanākhyaṃ śabdasyaiva vyāpārāntaraṃ kalpyate /
nātra lakṣaṇāvṛttiḥ saṃbhavati, vācyānupapattyabhāvāt /
nātra vyāpāradvayenārthapratipādane vākyabhedaḥ, prayokturvivakṣāparatantratvāllaukikavākyānām //
[II.15arthaśavatimūlāvyañjanā]
arthaśaktimūlā vyañjanāvṛttiryathā---
śrutvā kākatibhūbhartuḥ kṣoṇīpāṇigrahotsavam /
aṅguṣṭhenālikhan bhūpāḥ pādapīṭhīṃ natānanāḥ // ViPrud_2.13 //
atra bhūpā viṣaṇṇā ityarthaśaktyā vyajyate / na cārthaśaktimūle vyañjane 'numānaśaṅkā / vyaṅgyavyañjakayoravinābhāvābhāvāt / namrānanatvādikāryasyānekakāraṇakatvāt / niyatakāraṇapratītirvivakṣānugṛhītācchabdādeva / kiṃcaikasmādeva vyañjakāt tattadvyaṅgyārthapratītirvaktavivakṣānusāreṇa bhavati, iyamanekavyaṅgyārthapratītiranumānaparipāṭīviruddhā / na cābhidhāvṛttiḥ / saṃketitārtha eva tasyāḥ paricaya itīyatī gamanikā /
[II.16ubhayaśaktimūlāvyañjanā]
ubhayaśaktimūlā yathā---
vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaḍgalaḥ /
rājamaulirasau bhāti rudradevo jagatpatiḥ // ViPrud_2.14 //
atra vijitāripura ityarthaśaktimūlatvaṃ, vilasatsarvamaṅgalo rājamauliriti śabdaśaktimūlatvamityubhayaśaktimūlatvam /
atra pratāparudraśaṅkarayorupamālaṃkāradhvaniḥ //
[II.17kaiśikyādisvarūpanirūpaṇam]
atha kaiśikyādīnāṃ svarūpaṃ nirūpyate /
atyarthasukumārārthasaṃdarbhā kaiśikī matā /
atyuddhātārthasaṃdarbhā vṛttirārabhaṭī smṛtār // ViPrud_2.15 //
īṣanmṛdvarthasaṃdarbhā bhāratī vṛttiriṣyater /
īṣatprauḍhārthasaṃdarbhā sāttvatī vṛttiriṣyate // ViPrud_2.16 //
tatra
atyantasukumārau dvau śṛṅgārakaruṇau matau /
atyuddhatarasau raudrabībhatsau parikīrttitau // ViPrud_2.17 //
hāsyaśāntādbhutāḥ kiṃcitsukumārāḥ prakīrttitārḥ /
īṣatprauḍhau samākhyātau rasau vīrabhayānakau // ViPrud_2.18 //
yatra śṛṅgārakaruṇāvatikomalena saṃdarbheṇa varṇyete tatra kaiśikī / yatra raudrabībhatsāvatiprauḍhena saṃdarbheṇa pratipādyete tatrārabhaṭī / yatra nātisukumārā hāsyaśāntādbhutā nātisukumāreṇa saṃdarbheṇa saṃgrathyante tatra bhāratī / yatra nātiprauḍhau vīrabhayānakau nātiprauḍhena saṃdarbheṇa nirvāhyete tatra sāttvatī /
[II.18kauśikyudāharaṇam]
kaiśikī yathā---
jitamadanavilāsaṃ kākatīyānvayendu narapatimanimeṣaṃ draṣṭumāśaṃsinīnām / sapadi viracitā'sīdaṅganānāmapāṅgair diva kuvalayadāmaśyāmalā toraṇaśrīḥ // ViPrud_2.19 //
[II.19 ārabhaṭyudāharaṇam]
ārabhaṭī yathā-
khaḍgāghātanikṛttaśātravaśironiṣṭhyūtaraktacchaṭā- jvālairudbhaṭaśastraghaṭṭanabhavatsphārasphuliṅgotkaraiḥ / styānāsṛkpiśitāsthikhaṇḍavikaṭasthūlojjvalāṅgārakai- ruccaṇḍaścalamartigaṇḍanṛpateḥ krodhāgnirāyodhane // ViPrud_2.20 //
[II.20 bhāratyudāharaṇam]
bhāratī yathā---
aunnatyaṃ mahadanyadeva, mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛk kva vā kalpitā // ViPrud_2.21 //
[II.21 sāttvatyudāharaṇam]
sāttvatī yathā---
dūrādākarṇya viśvaprasṛmaramahasau vīrarudrasya jaitra- prasthānārambhabherīninadamarinṛpāḥ pūrṇakarṇajvarārtāḥ / āruhyādrīn viśanto gahanamatimahatkaṇṭakākṛṣṭakeśā- strāyadhvaṃ muñcateti pratinṛpatidhiyā pādapān prārthayante // ViPrud_2.22 //
madhyamārabhaṭī tvanyā tathā madhyamakaiśikī /
vṛttī ime ubhe sarvarasasādhāraṇe mate // ViPrud_2.23 //
anayoḥ svarūpam---
mṛdvarthe 'pyanatiprauḍhabandhā madhyamakaiśikī // ViPrud_2.24ab //
śṛṅgārakaruṇayoratisukumārayoralpaprauḍhatvaṃ na dūṣyate /
kiṃ tvatiprauḍhasaṃdarbho neṣyate, pratikūlavarṇarūpadoṣāpatteḥ //
madhyamārabhaṭī prauḍhe 'pyarthe nātimṛdukramā // ViPrud_2.24cd //
atiprauḍhayorapi raudrabībhatsayorīṣanmṛdubandho na dūṣyate / atimṛdusaṃdarbhastu viruddhaḥ /
[II.22 madhyamakaiśikī]
madhyamakaiśikī yathā---
āsanne 'pi mahotsave kathamitastyaktvā pravāsaṃ vrajer dhik dhik sāhasamāvayorvighaṭanaṃ ko vā vidhiḥ kāṅkṣati / itthaṃ svapnanivāritapriyatamaprasthānabuddhistato buddhvā mūrcchati kākatīyanṛpate tvadvairinārījanaḥ // ViPrud_2.25 //
[II.23madhyamārabhaṭi]
madhyamārabhaṭī yathā---
māṃsakīkasasaṃkīrṇāḥ prasaradrudhirāpagāḥ /
vasākardamitā yuddhe bhuvo 'ndhrasubhaṭaiḥ kṛtāḥ // ViPrud_2.26 //
evaṃ rasāntareṣvapyudāharaṇaṃ draṣṭavyam //
vaidarbhyādirītīnāṃ śabdaguṇāśritānāmarthaviśeṣanirapekṣatayā kevalasaṃdarbhasaukumāryaprauḍhatvamātraviṣayatvāt kaiśikyādibhyo bhedaḥ /
saṃdarbhasyātidumṛtvamasaṃyuktakomalavarṇabandhatvam /
atiprauḍhatvaṃ paruṣavarṇavikaṭabandhatvam /
saṃyuktamṛduvarṇeṣvīṣanmṛdutvam /
avikaṭabandhaparuṣavarṇeṣvīṣatprauḍhatvam //
rītayaḥ
atha rītīnāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
rītirnāma guṇāśliṣṭapadasaṃghaṭanā matā /
sā tridhā---vaidarbhī, gauḍī, pāñcālī ceti /
[II.2.1 vaidarbhī]
bandhapāruṣyarahitā śabdakāṭhinyavarjitā /
nātidīrghasamāsā ca vaidarbhī rītiriṣyate // ViPrud_2.27 //
yathā---
kākatīyanarendrasya kīrtticandanacarcanam /
digaṅganā vitanvanti vataṃsīkṛtatadguṇāḥ // ViPrud_2.28 //
yathā vā---
vitaraṇaguṇalīlātoṣitāśeṣaloke vibhavati naranāthe kākatīyānvayendau / suratarugaṇanāyāṃ kāmadhenuprasaṃge kṣitisurajanateyaṃ vītakautūhalā'sīt // ViPrud_2.29 //
[II.2.2gauḍī]
ojaḥ kāntiguṇopetā gauḍīyā rītiriṣyate /
yathā---
pracaṇḍataradordaṇḍakhaṇḍitārātimaṇḍalaḥ /
vibhartyarvīdhurāṃ gurvīṃ prabhavannandhrabhūpatiḥ // ViPrud_2.30 //
yathā vā ---
udyaddoḥ stambhakhaḍgatruṭadarimukuṭāṭopasaṃjātarāhu- bhrāntibhraśyatpataṅgābhayakaraṇacaṇasphāranāsīrareṇuḥ / andhrakṣmābharturāsīdadhikaraṇadharā bhinnamattebhakumbha- prodyanmuktaughatārānikaraparivṛtasvarvadhūvaktracandrā // ViPrud_2.31 //
[II.2.3 pāñcālī]
pāñcālarītirvaidarbhīgauḍī ityubhayātmikā //
yathā---
jetuḥ kākativīrarudranṛpaterjaitraprayāṇotthite kṣoṇīreṇubhare nabhasyatibhṛśaṃ mūvibhramaṃ bibhrati / jātā martyanadī viśaṅkaṭataṭīdīrghā viyaddīrghikā gāḍhaṃ gūḍatamā ca gautamanadī pātālagaṅgāyate // ViPrud_2.32 //
yathā ca---
sthāne taccalamartigaṇḍanṛpate tvatkhaṅgabhogī dviṣat- prāṇairyat paritoṣameti satataṃ, kiṃ tvetadatyadbhutam / pītena pratipakṣapārthivayaśaḥ kṣīreṇa gauratviṣaṃ yat saṃvardhayati trilokabharitāṃ tvatkīrttilakṣmīsudhām // ViPrud_2.33 //
śayyā
atha śayyā /
yā padānāṃ parānyonyamaitrī śayyeti kathyate /
yathā---
dātuḥ kākativaṃśamaṇḍanamaṇernissīmaviśrāṇana- ślāghālaṅighetakalpapādapaguṇaprauḍheragādhaujasaḥ / bibhracchāradakaumudīparimalaṃ sāmantasīmantinī- gaṇḍābhoganirūḍhapāṇḍimadhurāṃ dhatte yaśaḥ prāyaśaḥ // ViPrud_2.34 //
atra padavinimayāsahiṣṇutvādbandhasya padānuguṇyarūpā śayyā //
pākāḥ
atha drākṣādipākāḥ /
arthagambhīrimā pākaḥ sa dvidhā hṛdayaṅgamaḥ /
drākṣāpāko nārikelapākaśca prasphuṭāntarau // ViPrud_2.35 //
yathākramaṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[II.4.1 drākṣāpāka]
drākṣāpākaḥ sa kathito bahirantaḥ sphuradrasaḥ /
yathā---
smarasmerān mandasmitamadhurasaurabhyasubhagān manāgvrīḍājāḍyān praṇayarasakallolabharitān / kṛtānekaskandhān manasijasahasrāṇi sṛjataḥ kaṭākṣān vāmākṣī kirati parito rudranṛpatim // ViPrud_2.36 //
[II.4.2nārikelapākaḥ]
sā nārikelapākaḥ syādantargūḍharasodayaḥ //
yathā---
līlāvibhramapūrvaraṅgamuditaṃ tāruṇyametya trapā- nepathyāntarabimbitasmarakalālāsyaprapañcaśriyaḥ / sakhyaḥ paśyata kākatīyanṛpatau bhāvānubandhojjvalaḥ ko 'pyasyāstaralabhruvo vijayate śṛṅgāranāṭyakramaḥ // ViPrud_2.37 //
atra na drāgarthapratītiḥ /
evaṃ vastvalaṃkārapratītāvapi draṣṭavyam /
pākāntarāṇi madhukṣīrādīni yathāsaṃbhavamūhyāni //
kāvyaviśeṣāḥ
atha kāvyaviśeṣāḥ /
vyaṅgyasya prādhānyāprādhānyābhyāmasphuṭatvena ca trividhaṃ kāvyam / vyaṅgyasya prādhānye uttamaṃ kāvyaṃ dhvaniriti vyapadiśyate / aprādhānye madhyamaṃ guṇībhūtavyaṅgyamiti gīyate / vyaṅgyasyāsphuṭatve 'dhamaṃ kāvyaṃ citramiti gīyate /
[II.5.1dhvaniḥ]
dhvaniryathā---
svāmin gotramahīdharān kimadhunā nīcairvidhatse, kuto gādhānambunidhīn karoṣi, kuruṣe kiṃ dikpatīnalpakān / itthaṃ pārśvacarānulāpamakhilaṃ nyakkṛtya dharmaiṣiṇā sṛṣṭaḥ padmabhuvā guṇaikavasatiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_2.38 //
atra pratāparudrasya kulaśailātiśāyi samunnatatvamatisamudraṃ gāmbhīryaṃ lokapālādhikamaiśvaryaṃ ca dhvanyate /
tathā kulaśailapayonidhilokapālanirmāṇasaṃrambhātiśāyi sarvavilakṣaṇaṃ kākatīyanirmāṇavaibhavam iti ca vyajyate //
[II.5.2guṇībhūtavyaṅayam]
guṇībhūtavyaṅgyaṃ yathā---
pratyagraprasaratpratāpavibhavavyāptākhilāśāntare viśvatrātari vīrarudranṛpatau siṃhāsanādhyāsini / āsthānīṃ samupāgatairnṛpavaraistāstāstathā darśitā- śceṣṭā yābhiramuṣya kākativibhordṛṣṭiḥ kṛpārdrīkṛtā // ViPrud_2.39 //
atra prāptābhiṣekamahotsavasya pratāparudradevamahārājasyāgre śaraṇārthināṃ pārthivānāṃ tathāvidhakārpaṇyoktipunaḥ punaḥ praṇāmādikaṃ vyaṅgyaṃ tāstāśceṣṭā darśitā iti vācyādanatiśāyi iti guṇībhūtavyaṅgyatā /
citraṃ trividham---śabdacitramarthacitramubhayacitraṃ ceti /
[II.5.3 śabdacitram]
tatra śabdacitraṃ yathā---
kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ / uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayor- garjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_2.40 //
[II.5.4arthacitram]
arthacitraṃ yathā---
khagge jujjhavijimbhie rivumahīṇāhaṃjaliṃ biṃbiaṃ pekkhanto jaaḷacchivāsakamalaṃ maṇṇaṃti viṇṇāṇiṇo / maṇṇe vīrapaāvaruddavihuṇo jaṇṇesu ghettuṃ uṇo siṭṭhīe rivujīviāi vihiṇo jattassa pīḍhaṃbuaṃ // ViPrud_2.41 //
(khaḍge yuddhavijṛmbhite ripumahīnāthāñjaliṃ bimbitaṃ
paśyanto jayalakṣmīvāsakamalaṃ manyante vijñāninaḥ /
manye vīrapratāparudravibhorjanyeṣu grahītuṃ punaḥ
sṛṣṭyai ripujīvitāni vidheryātasya pīṭhāmbujam //)
[II.5.5 ubhayacitram]
ubhayacitraṃ yathā---
vidyāsamudre bhuvanaikabhadre pratāparudre jitavairibhadre /
rakṣāvinidre dhṛtaśauryamudre kānteva pṛthvī ramate guṇārdre // ViPrud_2.42 //
atrānuprāsopamābhyāṃ citratā //
[II.5.6 dhvaniviśeṣāḥ]
// atha dhvaniviśeṣāḥ //
atha dhvaniviśeṣā nirūpyante / atra dhvanerlakṣaṇābhidhāmūlatvenāvivakṣitavācyavivakṣitānyaparavācyākhyau prathamaṃ dvau bhedau / avivakṣitavācyasyārthāntarasaṃkramitātyantatiraskṛtavācyatayā dvividhasya vākyapadagatatvena dvaividhye cāturvidhyam / vivakṣitānyaparavācyasya saṃlakṣyakramavyaṅgyāsaṃlakṣyakramavyaṅgyatayā dvau bhedau / saṃlakṣyakramavyaṅgye śabdaśaktimūle vastvalaṅakārarūpatayā dvaividhye vākyapadagatatvena cāturvidhyam / arthaśaktimūle saṃlakṣyakramavyaṅgye 'rthasya svataḥ saṃbhavitvena kaviprauḍhoktisiddhatvena kavinibaddhoktisiddhatvena ca traividhyam / trividhasya vastvalaṃkārarūpatayā dvaividhye ṣaḍvidhatvam / ṣaḍvidhasyāpi vyaṅgyavyañjakatayā dvaividhye dvādaśavidhatvam / dvādaśavidhasyāpi prabandhagatatvena vākyagatatvena padagatatvena ca traividhye ṣaṭtriṃśatprakāro 'rthaśaktimūlo 'nuraṇanadhvaniḥ / ubhayaśaktimūlo vākyagatatvenaikavidha eva / evaṃ saṃlakṣyakramavyaṅgyadhvanerekacatvāriṃśadbhedāḥ / asaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ prabandhavākyapadapadaikadeśaracanāvarṇagatatvena ṣaḍvidhaḥ / evaṃ vivakṣitānyaparavācyadhvaneḥ saptacatvāriṃśadbhedāḥ / avivakṣitavācyabhedaiścaturbhiḥ saha dhvaneḥ prathamaṃ śuddhā ekapañcāśad bhedāḥ / teṣāṃ pratyekamekaikasyaikaikena saṃbandhe prathamabhedasyaikapañcāśad bhedāḥ / dvitīyasya pañcāśad bhedāḥ / tṛtīyasyaikonapañcāśad bhedāḥ / anena krameṇottarottarasyaikakaibhedaparityāge ṣaḍviṃśatyuttaraśatatrayādhikasahasrasaṃkhyākāḥ (1326) miśrabhedāḥ / avivakṣitavācyasya vivakṣitānyaparavācyasaṃbandhe yo bhedastasminnevāntarbhūto vivakṣitānyaparavācyasyāvivakṣitavācyasaṃbandhe bhedo na pṛthagbhūtaḥ / anenaiva krameṇa vastudhvaneralaṃkāradhvanisaṃbandhabhedo 'pyalaṃkāradhvanervastudhvanisaṃbandhānna pṛthagbhūta iti pūrvapūrvasyottarottarasaṃbandhe ekaikabhedanyūnatā jñeyā / tasyāpi miśraṇasya trirūpeṇa saṃkareṇaikarūpayā saṃsṛṣṭyā ca punaścaturdhā yojane
caturuttaraśatatrayādhikapañcasahasrāṇi (5304) bhedāḥ /
śuddhāścandraśarā miśrā ṛtunetrānalendavaḥ /
saṃsṛṣṭisaṃkarāyātāstvabdhikhāgniśarābhidhāḥ // ViPrud_2.43 //
tatra
śuddhānāmekapañcāśadbhedānāṃ nāmadheyani kathyante /
padagatārthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*1 //
vākyagatārthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*2 //
padagatātyantatiraskṛtāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*3 //
vākyagatātyantatiraskṛtāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*4 //
padagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramavastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*5 //
padagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*6 //
vākyagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramavastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*7 //
vākyagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*8 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*9 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*10 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*11 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*12 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*13 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*14 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*15 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*16 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*17 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*18 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*19 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*20
//
padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*21 //
padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*22
//
padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*23 //
padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*24 //
vākyagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*25
//
vākyagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*26 //
vākyagatakaviprauḍhotkisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*27 //
vākyagatakraviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*28//
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*29 //
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*30//
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*31 //
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*32//
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*33
//
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*34 //
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*35 //
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*36 //
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*37
//
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*38 //
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa alaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*39//
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*40 //
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*41//
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*42//
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇālaṅkāradhvamiḥ // ViPrud_2.43*43 //
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*44 //
prabandhagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*45 //
vākyagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*46 //
padagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*47 //
padaikadeśagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*48 //
racanāgatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*49 //
varṇagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*50 //
vākyagatobhayaśaktimūlo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*51 //
tatra diṅmātramudāhriyate /
[II.5.7arthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ]
arthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniryathā---
mūrdhāno yūyamāsmākāḥ kimityaunnatyamicchatha /
iti pratāparudrasya praṇatāḥ pratipārthivāḥ // ViPrud_2.44 //
atra āsmākā iti sarvadainyabhūmayo vayamīdṛśānāmasmākaṃ saṃbandhino yūyamityarthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyatā /
[II.5.8atyantatiraskṛtavātyadhvaniḥ]
atyantatiraskṛtavācyo dhvaniryathā---
viśadimaviliptaviyato dhavalimaparipūritākhilāśāntāḥ /
viharanti yaśaḥ pūrā gaurāḥ śrīkākatīndrasya // ViPrud_2.45 //
atra viśadimaviliptaviyata ityatyantatiraskṛtavācyatvam / anenaiva krameṇa vākyagatatvenāpyudāhāryam /
[II.5.9vastunāvastudhvaniḥ]
athārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniryathā--
abdānṛtūn vinā māsān śuklapakṣān vinā tithīn /
rātrīrvināpi kāṅkṣanti kākatīyaripustriyaḥ // ViPrud_2.46 //
atra ṛtuprabhṛtīnāṃ kāmoddīpakatvāt tadabhāvo ripustrībhirākāṅkṣyata iti pratīyate / tena tāsāṃ priyaviyogarūpaṃ vastu vyajyate / anena pratāparudrasya sarve śatravo nihatā iti vācyādatiśayaḥ / tathā priyavirahavidhurāḥ śatrustriyaḥ katipayavatsarān jīvitāśayā prathamamṛtūnāmabhāvaṃ vāñchanti / anantaraṃ tānapi gamayitumaśaktāḥ katipayamāseṣu prāṇān dhārayitumudyuktā jyotsnāvatāṃ pakṣāṇāṃ vināśaṃ vāñchanti / anantaraṃ māsanapyapanetumapārayantyaḥ katipayatithiṣu jīvitāśayā rātrīṇāmasṛṣṭimabhilaṣantīti bahuvastu vastunā vyajyate /
[II.5.10vastunālaṅakāradhvaniḥ]
vastunālaṅakāradhvaniryathā---
dṛṣṭvā kākativīrarudranṛpateḥ kīrttiṃ jagadvyāpinīṃ vastuṃ vāñchati śambhuratra śayituṃ lakṣmīpatiḥ kāṅkṣati /
snātuṃ dhāvati divyatāpasagaṇaḥ saṃvardhituṃ vārdhayaśceṣṭante savilāsamabhramurapi spraṣṭuṃ śanairīhate // ViPrud_2.47 //
atra harasya kailāsabhrāntiḥ hareḥ kṣīrārṇavabhrāntirityādiḥ bhrāntimadalaṅkāro byajyate //
alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---
[II.5.11alaṅkāreṇavastudhvaniḥ]
pratāparudrasya raṇe kṛpāṇaḥ sadyaḥ samudyadrudhirāruṇaśrīḥ /
ālambate roṣakaṣāyitasya kālīkaṭākṣasya vijṛmbhitāni // ViPrud_2.48 //
atrālambata iti nidarśanālaṅkāreṇa sakalaripukṣayaḥ kṣaṇāt kṛta iti vastu vyajyate //
[II.5.12alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniḥ]
alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---
kākatīyavibhoḥ kīrttipuṇḍarīke vijṛmbhite /
dhatte madhukarakrīḍāṃ tamālaśyāmalaṃ nabhaḥ // ViPrud_2.49 //
atra kīrttipuṇḍarīke nabho bhramarakrīḍāṃ dhatta iti nidarśanālaṃkāreṇāśrayāśrayiṇoranānuguṇyarūpo 'dhikālaṃkāro vyajyate / āśrayasya kīrttipuṇḍarīkasya vaipulyaṃ amarasādṛśyapratipādanenālpatvaṃ ca nabhasaḥ pratīyate / eṣu svataḥ siddhārthaśaktimūlatvam /
atha kaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastudhvaniryathā---
śrāvaṃ śrāvaṃ khuraliviharatkārttikeyeṣujātac- chidracchadmaśravaṇapadavīcāriṇīṃ cāraṇaudhaiḥ / śaśvadgītāṃ bhuvanamahitāṃ kākatīndrasya kīrttiṃ kauñcakṣmābhṛd bhavati mahato vismayānniścalāṅgaḥ // ViPrud_2.50 //
atra pratāparudrasya kīrttiḥ sthāvarāṇāyapi vismayakāriṇīti vastu vyajyate //
[II.5.13vastunālaṅkāradhvaniḥ]
vastunālaṃkāradhvaniryathā---
vīrarudrabhaṭān dṛṣṭvā jayalakṣmīvṛtān raṇe /
karṣantyarivadhūkeśān kānane kaṇṭakidrumāḥ // ViPrud_2.51 //
atra jayalakṣmīsamāliṅgitān vīrarudrabhaṭān dṛṣṭvā samadanā iva kaṇṭakidrumāḥ śatruvadhūkeśān karṣantīvetyutprekṣā vyajyate /
[II.5.14alaṅakāreṇavastudhvaniḥ.
alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---
osarai sahīhi samaṃ lajjā vahuāe siḍhilamāṇāe /
appaggahaṇabhayeṇa vva savihagae maṇohare daie // ViPrud_2.52 //
(apasarati sakhībhiḥ samaṃ lajjā vadhvāḥ śithilamānāyāḥ /
ātmagrahaṇabhayeneva savidhagate manohare dayite) //
atrotprekṣayā'liṅganarūpaṃ vastu vyajyate //
[II.5.15alaṅkāreṇālaṅāradhvaniḥ]
alaṃkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---
abhayaṃ yācamānānāṃ kākatīyendravidviṣām /
rakṣāṃ nāṅgīkarotīva vanaṃ śākhāgrakampanaiḥ // ViPrud_2.53 //
atra nāṅgīkarotīvetyutprekṣayā pratāparudraśatrūṇāṃ rakṣaṇaṃ kartuṃ vanamapi bibhetīvetyutprekṣā vyajyate /
kavinibaddhavaktṛprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniryathā---
ajaha taha va hodu ajjā ṇaraṇāha karehi rakkhaṇaṃ sasiṇo /
jaṃ tāe kaḍakhukkā āṇattā taṃ masīkāduṃ // ViPrud_2.54 //
(ayathā tathā vā bhavatvāryā naranātha kuru rakṣaṇaṃ śaśinaḥ /
yattayā kaṭākṣolkā ājñaptā taṃ maṣīkartum) //
atra virahāturā āryā candrikāmasahamānā roṣojjvalitayā kaṭākṣolkayā candraṃ maṣīkaroti sa rakṣaṇīya ityanena vastunā itaḥ paraṃ sā jīvitaṃ dhārayitumaśaktā, adhunaiva tvayā samāgantavyamiti vastu vyajyate //
[II.5.16vastuvālaṅkāradhvaniḥ]
vastunālaṅkāradhvaniryathā---
kastvaṃ śubhrākhilāṅgaścarasi, nanu yaśo vīrarudrasya vartte ko 'yaṃ te divyadehaḥ sphurati parisare, matsuhṛt tatpratāpaḥ /
pracchādyālaṃ sphuradbhiḥ kumudasarasijaiḥ khyāpitaṃ vaḥ svarūpaṃ somākārai svāgataṃ vāmavadhigirirahaṃ kalpito nistamaskaḥ // ViPrud_2.55 //
atra pratāparudrayaśaḥ pratāpayoḥ somārkasādṛśyapratīterupamā vyajyate /
[II.5.17alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniḥ]
alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---
uvaha haḷā vahuāe taha ārūḍho vi ṇibhbharo māṇo /
ṇivaisamāamalaṃbhamasaṃjāabhao vva osarai // ViPrud_2.56 //
(paśyata halā vadhvāstathā rūḍho 'pi nirbharo mānaḥ /
nṛpatisamāgamasaṃbhramasaṃjātabhaya ivāpasarati) //
atrotprekṣayā priyaprārthanāṃ vinaiva māninīmanaḥ prasannamiti vibhāvanālaṃkāro vyajyate //
[II.5.18alaṅāreṇavastudhvaniḥ]
alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---
aprāpya sevāvasaraṃ nātha kāntāvṛtasya te /
tvatkīrttiṃ sevamāneva śyāmā sarvāṅgapāṇḍurā // ViPrud_2.57 //
atra sevamānevetyutprekṣayā sarvathā svīkāryatvādirūpaṃ vastu vyajyate //
evaṃ prabandhādigatatvena yathāsaṃbhavamudāharaṇāni draṣṭavyāni ; vistarabhayādiha noktāni //
atha śabdaśaktimūladhvaniḥ / sa ca vastvalaṃkāragatatvena dvividhaḥ /
tathā coktam---
"alaṅkāro 'tha vastveva śabdādyatrāvabhāsate /
pradhānatvena sa jñeyaḥ śabdaśaktyudbhavo dvidhā //
'; iti /
[II.5.19 alaṅkāradhvaniḥ]
tatrālaṃṅkāradhvaniryathā---
eso saccaṃ rāo sāmā khu tumaṃ samāamo doṇṇaṃ /
kiṃ uṇa ṇa padosakahā dīsaḥ edaṃ khu accariaṃ // ViPrud_2.58 //
(eṣa satyaṃ rājā śyāmā khalu tvaṃ samāgamo dvayoḥ /
kiṃ punarna pradoṣakathā dṛśyate etatkhalvāścaryam) //
atra prakaraṇena kāntānṛpavācakābhyāṃ śyāmārājaśabdābhyāṃ niśācandrapratīterupamā vyajyate //
[II.5.20vastudhvaniḥ]
vastudhvaniryathā---
kāntāravāsasaṃtaptāḥ saṃśṛṇudhvaṃ hitāditaḥ /
kurudhvamadhunā rājapādasevāṃ nareśvarāḥ // ViPrud_2.59 //
atra rājapādasevāmiti śabdaśaktyā prakṛtasya pratāparudrasya pratītiḥ prakaraṇājjāyate /
anena pratāparudrasya sevā kartavyā kimaraṇyavāsena saṃtaptā iti vastu vyajyate //
[II.5.21ubhayaśaktimūladhvaniḥ]
ubhayaśaktimūladhvaniryathā---
jiṣṇureṣa bhujastambhajṛmbhamāṇādbhutāyudhaḥ /
muñcantu kṣmābhṛtaḥ sarve nijapakṣavijṛmbhitam // ViPrud_2.60 //
atra kṣmābhṛto nijapakṣavijṛmbhitaṃ muñcantu, jiṣṇureṣa ityatra śabdaśaktimūlatā /
bhujastambhajambhamāṇādbhutāyudha ityatrārthaśaktimūlatā //
asaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ / tathā coktaṃ śṛṅgāratilake---
"rasabhāvatadābhāsabhāvaśāntyādirakramaḥ /
bhinno rasādyalaṃkārādalaṃkāryatayā sthitaḥ //
'; iti /
rasabhāvodāharaṇaṃ tatsvarūpanirūpaṇaprapañce rasaprakaraṇe bhaviṣyati //
guṇībhūtavyaṅgyam aṣṭavidhaṃ nirūpyate / guṇībhūtavyaṅgyaṃ madhyamaṃ kāvyamaṣṭavidham /
tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---
"agūḍhamaparasyāṅgaṃ vācyasiddhyaṅgamasphuṭam /
saṃdigdhatulyaprādhānye kākvākṣiptamasundaram //
'; iti /
[II.5.22 agūḍham]
kāminīkucakalaśavad gūḍhasyaiva camatkārakāritvādagūḍhavyaṅgyaṃ madhyamaṃ kāvyam / yathā---
aunnatyaṃ yadi varṇyate śikhariṇaḥ kradhyanti nīcaiḥ kṛtā gāmbhīryaṃ yadi kīrttyate jaladhayaḥ kṣubhyanti gādhīkṛtāḥ /
tat tvāṃ varṇayituṃ bibhemi yadi vā jāto 'smyagastyaḥ sthitastvatpārśve guṇaratnarohaṇagire śrīvīrarudraprabho // ViPrud_2.61 //
atra "yadi vā jāto 'smyagastyaḥ sthitaḥ'; ityanena jalanidhiparvatebhyo na bibhemīti vyaṅgyamagūḍham //
[II.5.23 aparasyāṅgam]
aparasyāṅgaṃ, yatra rasāde rasādiraṅgaṃ tadapi guṇībhūtavyaṅgyameva /
yathā---
vītavrīḍamapāstamānamudayadvaisvaryamāvirbhavatsvedaṃ nirbharagātravepathu milanmūrcchaṃ galadbāṣpakam /
saṃjātapralayaṃ ca kākatimahīnātha ! smarodvejitā bhūpāḥ śailaguhāsu yānti vijanaṃ bhītyā samāliṅgitāḥ // ViPrud_2.62 //
atra śṛṅgārasya bhayarasāṅgatvam /
[II.5.24 vācyasidhyaṅgam]
vācyasiddhyaṅgaṃ yathā---
karālaḥ kākatīndrasya karavālanavāmbudaḥ /
dhārayā śamayatyugraṃ pratāpajvalanaṃ dviṣām // ViPrud_2.63 //
atra jaladhārā vyaṅgyā /
sā ca karavālanavāmbuda ityasya vācyabhūtasya rūpakasya siddhikṛditi guṇībhūtavyaṅgyam //
[II.5.25 asphuṭham]
asphuṭaṃ yathā---
vīrarudrakṛpāṇasya mahimā ko 'pyanaṅkuśaḥ /
prasūte kīrttigaṅgāṃ yaḥ pītvā dviṣadasṛṅnadīm // ViPrud_2.64 //
atra kṛpāṇasya jahnorādhikyapratipādanād vyatirekaḥ paramasphuṭaḥ pratīyate //
[II.5.26 saṃdigdhaprādhānyam]
saṃdigdhapradhānyaṃ yathā---
kākatikṣmāpaterdṛṣṭiranurāgataraṅgitā /
lagnā kalhāramāleva vadhvāstuṅge kucadvaye // ViPrud_2.65 //
atrāliṅganecchāyāṃ vākyaviśrāntirathavā stanamaṇḍalāloka eveti saṃdehaḥ //
[II.5.27 tulyaprādhānyam]
tulyaprādhānyaṃ yathā---
nṛpāḥ pratāparudrasya niṣevadhvaṃ padāmbuje /
anyathāsya manastādṛkprasādaṃ kaluṣāyate // ViPrud_2.66 //
atra pratāparudrasya pādasevā yadi tyajyate tadānīṃ nagareṣu vāso durlabha iti vyaṅgyārthasya vācyasya ca samaṃ prādhānyam //
[II.5.28 anusaṃdhānam]
asundaraṃ yathā---
easilāmahilāṇaṃ soūṇa ṇareṃdadassaṇāmoaṃ /
guruaṇaṇiaṃtiāe vahuāe sāmalaṃ vaaṇaṃ // ViPrud_2.67 //
(ekaśilāmahilānāṃ śrutvā narendradarśanāmodam /
gurujananiyantritāyā vadhvāḥ śyāmalaṃ vadanam) //
atra narendradarśananimittaṃ harṣamutpaśyantyā vadhvā mukhaṃ śyāmalamiti vācyasyaiva cārutvam /
gurujananiyantritāhaṃ narendraṃ draṣṭuṃ na gatavatyasmi iti vyaṅgyārthasyācārutvam //
[II.5.28 kāvākṣiptam]
yatra kākvār'thāntaramākṣipyate, tadapi guṇībhūtavyaṅgyameva /
yathā---
piasahi kahehi ahiā khoṇī lacchī sarassaī majjhā /
jāṃ bahu maṇṇai soaṃ ṇaraṇāho guṇavisesaṇṇo // ViPrud_2.68 //
(priyasakhi kathayādhikā kṣoṇī lakṣmīḥ sarasvatī mattaḥ /
yāṃ bahu manyate so 'yaṃ naranātho guṇaviśeṣajñaḥ) //
atra kṣoṇī madadhiketi kākukalpanayādhikā na bhavatīti vastu vyajyate //
citraṃ tu kāvyaṃ śabdārthālaṅkāracitratayā bahuvidham /
tatprapañco 'pyalaṅkāraprakaraṇe vyaktībhaviṣyati //
II.6 //
mahākāvyopakāvyādiprabandhanirūpaṇam //
atha mahākāvyādayaḥ prabandhā nirūpyante /
nagarārṇavaśailartucandrārkodayavarṇanam /
udyānasalilakrīḍāmadhupānaratotsavāḥ // ViPrud_2.69 //
vipralambho vivāhaśca kumārodayavarṇanam /
mantradūtaprayāṇājināyakābhyudayā api // ViPrud_2.70 //
etāni yatra varṇyante tanmahākāvyamucyate /
eṣāmaṣṭādaśānāṃ yaiḥ kauścidūnamapīṣyate // ViPrud_2.71 //
tattrividham /
gadyamayaṃ padyamayamubhayamayaṃ ceti // ViPrud_2.72ab //
apādaḥ padasaṃghāto gadyaṃ ; padyaṃ catuṣpadam /
gadyakāvyaṃ kādambaryādi / padyakāvyaṃ raghuvaṃśādi /
asargabandhamapi yadupakāvyamudīryate // ViPrud_2.72cd //
asargabandhaṃ sūryaśatakādi /
gadyapadyamayaṃ kāvyaṃ campūrityabhidhīyate /
vaktraṃ cāparavaktraṃ ca socchvāsatvaṃ ca bhedakam // ViPrud_2.73 //
varṇyate yatra kāvyajñairasāvākhyāyikā matā / yatra vaktrāparavaktranāmānau vṛttaviśeṣau varṇyete socchravāsaparicchinnā'khyāyikā harṣacaritādi /
(kośāntare vākyamidaṃ nopalabhyate / )
II.7 kṣudraprabandhanirūpaṇam //
atha kṣudrāḥ prabandhā nirūpyante /
[II.7.1 udāharaṇam]
yena kenāpi tālena gadyapadyasamanvitam // ViPrud_2.74 //
jayatyupakramaṃ mālinyādiprāsavicitritam /
tadudāharaṇaṃ nāma vibhaktyaṣṭakasaṃyutam // ViPrud_2.75 //
yatrādau jayatyupakramaṃ mālinyādivṛttaṃ ramyaṃ padyaṃ nibadhyate, anantaram "api ca'; ityupakramāṇyaṣṭavākyāni saprāsāni satālāni prativibhakti nibadhyante, anantaraṃ vibhaktyābhāsāḥ, tat udāharaṇam /
[II.7.2 cakravālakam]
saṃbodhanavibhaktyā yat pracuraṃ padyapūrvakam /
vimuktapunarākṛṣṭaśabdaṃ syāccakravālakam // ViPrud_2.76 //
ādyantapadyasaṃyuktā saṃskṛtaprākṛtātmikā /
aṣṭabhirvā caturbhirvā vākyaiḥ skandhasamanvitā // ViPrud_2.77 //
[II.7.3 bhogāvalī]
pratiskandhaṃ bhinnavākyarītirdevanṛpocitā /
sarvato devaśabdādireṣā bhogāvalī matā // ViPrud_2.78 //
[II.7.4 birudāvali]
varṇyamānāṅkabirudavarṇanapracurojjvalā /
vākyāḍambarasaṃyuktā sā matā birudāvalī // ViPrud_2.79 //
[II.7.5 tarāvali]
tārāṇāṃ saṃkhyayā padyairyuktā tārāvalī matā /
evaṃ kaviprauḍhoktisiddhāḥ kṣudrāḥ prabandhā yathāsaṃbhavamūhyāḥ /
athaiteṣāmudāharaṇāni vistarabhayādiha noktāni //
iti śrīvidyānāthaviracite pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre kāvyaprakaraṇaṃ samāptam //
// atha nāṭakaprakaraṇam //
// atha nāṭyapradhānāḥ prabandhā nirūpyante //
[III.1.1 nāṭyasvarūpam]
tatra nāṭyasvarūpaṃ nirūpyate /
caturvidhairabhinayaiḥ sāttvikāṅgikapūrvakaiḥ /
dhīrodāttādyavasthānukṛtirnāṭyaṃ rasāśrayam // ViPrud_3.0.1 //
bhāvāśrayaṃ tu nṛttyaṃ syānnṛttaṃ tālalayānvitam /
eṣā daśarūpakoktā prakriyā / nṛttyanṛtūyornāṭakādyaṅgatvādiha svarūpanirūpaṇaṃ kṛtam /
tathoktaṃ 'daśarūpake'---
"madhuroddhatabhedena taddvayaṃ dvividhaṃ punaḥ /
lāsyatāṇḍavarūpeṇa nāṭakādyupakārakam //
'; iti /
tena nāṭyena daśa rūpakāṇi bhavanti /
[III.1.2 daśavidharūpakanirdeśāḥ]
nāṭakaṃ saprakaraṇaṃ bhāṇaḥ prahasanaṃ ḍimaḥ /
vyāyogasamavākārau vīthyaṅkehāmṛgā daśa // ViPrud_3.0.2 //
nāṭyāśrayatvenābheda iti śaṅkā na yujyate /
vastunetṛrasāsteṣāṃ rūpakāṇāṃ hi bhedakāḥ // ViPrud_3.0.3 //
vastu trividham---prakhyātam, utpādyam, miśraṃ ceti / tathoktaṃ 'daśarūpake'---
"prakhyātotpādyamiśratvabhedāt tattrividhaṃ matam '; iti /
[III.1.3 daśavidharūparakāṃṇāṃ itivṛttādayaḥ]
itihāsanibandhanaṃ prakhyātam, kavikalpitamutpādyam, saṃkarāyattaṃ miśraṃ ceti evamādivastubhedānnāyakabhedāt rūpakāṇāṃ parasparaṃ bhedaḥ / tathā hi---nāṭake prakhyātamitivṛttam, dhīrodātto nāyakaḥ, śṛṅgāravīrarasayoranyatarasya prādhānyam, anyeṣāṃ rasānāmaṅgatvenānupraveśaḥ / prakaraṇe utpādyamitivṛttam, dhīraśānto nāyakaḥ, śṛṅgārarasasyaiva prādhānyam / bhāṇe utpādyamitivṛttam, dhūrtaviṭo nāyakaḥ, śṛṅgāravīrayoḥ sūcanāmātrasāratā / prahasane kalpyamitivṛttam, pāṣaṇḍaprabhṛtayo nāyakāḥ, hāsyarasaḥ pradhānam / ḍime prakhyātamitivṛttam, devagandharvapiśācādayo dhīroddhatā nāyakāste ṣoḍaśa, raudrarasaḥ pradhānam, vīraśṛṅgārayoranupraveśaḥ / vyāyoge prakhyātamitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, vīrarasaḥ pradhānam / samavakāre devāsurādayo dvādaśa nāyakāḥ, vīrarasaḥ pradhānam, kalpitamitivṛttaṃ prasiddhaṃ vā / vīthyāṃ kalpitamitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, śṛṅgārarasasya sūcanāmātrasāratā / aṅke prakhyātamitivṛttam, prākṛtajano nāyakaḥ, karuṇarasaḥ pradhānam, īhāmṛge miśramitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, śṛṅgārarasasyābhāsatvam /
[III.1.4 da.rū. sāmagrī]
atha teṣāṃ sāmagrī nirūpyate / tatra pañca sandhayaḥ / tathā coktaṃ daśarūpake---
"mukhaṃ pratimukhaṃ garbhaḥ sāvamarśopasaṃhṛtiḥ'; iti /
[III.1.5. sandhipañcakavivecanam]
saṃdhirnāmaikena prayojanenānvitānāṃ kathānāmavāntaraprayojanasaṃbandhaḥ / tatrārambhabījasaṃbandho mukhasaṃdhiḥ / prayatnabindusaṃbandhaḥ pratimukhasaṃndhiḥ / prāptyāśāpatākayoḥ saṃbandho garbhasaṃdhiḥ / niyatāptiprakaryoḥ saṃbandho vimarśasaṃdhiḥ / phalāgamakāryayoḥ saṃbandho nirvahaṇasaṃdhiḥ / tathā coktaṃ daśarūpake---
"bījabindupatākākhyaprakarīkāryalakṣaṇāḥ /
ārambhayatnaprāptyāśāniyatāptiphalāgamāḥ //
arthaprakṛtayaḥ pañca pañcāvasthāsamanvitāḥ /
yathāsaṃkhyena jāyante mukhādyāḥ pañca saṃdhayaḥ //
'; iti /
athārambhādīnāṃ lakṣaṇaṃ nirūpyate---
autsukyamātramārambhaḥ phalalābhāya bhūyase /
prayatnastu phalaprāptau vyāpāro 'titvarānvitaḥ // ViPrud_3.0.4 //
upāyāpāyaṅkābhyāṃ prāptyāśā kāryasaṃbhavaḥ /
apāyābhāvataḥ kāryaniścayo niyatāptikā // ViPrud_3.0.5 //
samagraphalasaṃpattiḥ phalāgama udāhṛtaḥ /
atha bījādipañcakaṃ nirūpyate---
stokoddiṣṭaḥ kāryaheturbīṃjaṃ vistāryanekadhā // ViPrud_3.0.6 //
avāntarārthavicchede binduracchedakāraṇam /
pratipādyakathāṅgaṃ syāt patākā vyāpinī kathā // ViPrud_3.0.7 //
avyāpinī prakarikā kāryaṃ nirvāhakṛt phale // ViPrud_3.0.8ab //
[III.2 mukhasandhiḥ]
atha mukhaṃ nirūpyate---
mukhaṃ bījasamutpattirnānārtharasasaṃbhavā // ViPrud_3.0.8cd //
aṅgāni dvādaśaitasya bījārambhasamanvayāt // ViPrud_3.0.9ab //
bījārambhānuguṇyena mukhasandheraṅgāni prayoktavyāni /
upakṣepaḥ parikaraḥ parinyāso vilobhanam // ViPrud_3.0.9cd //
yuktiḥ prāptiḥ samādhānaṃ vidhānaṃ paribhāvanā /
udbhedabhedakaraṇānyanvarthāni yathākramam // ViPrud_3.0.10 //
yathākramameṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
bījanyāsa upakṣepaḥ / bījasya bahūkaraṇaṃ parikaraḥ / bījaniṣpattiḥ parinyāsaḥ / bījaguṇavarṇanaṃ vilobhanam / bījānukūlasaṃghaṭanaprayojanavicāro yuktiḥ / bījasukhāgamaḥ prāptiḥ / bījasaṃnidhānaṃ samādhānam / bījasukhaduḥ khaheturvidhānam / bījaviṣayāścaryāveśaḥ paribhāvanā / gūḍhabījaprakāśanamudbhedaḥ / bījānuguṇaprotsāhanaṃ bhedaḥ / bījānuguṇaprastutakāryārambhaḥ karaṇam / etāni dvādaśa mukhasandheraṅgāni / eteṣāṃ madhye upakṣepaparikaraparinyāsayuktyudbhedasamādhānānāmāvaśyakatvam /
[III.3 pratimukhasandhiḥ]
atha pratimukhasandhiḥ---
lakṣyālakṣyasya bījasya vyaktiḥ pratimukhaṃ matam /
binduprayatnānugamādaṅgānyasya trayodaśa // ViPrud_3.0.11 //
binduprayatnānuguṇyena pratimukhasandheraṅgāni prayoktavyāni /
vilāsaḥ parisarpaśca vidhūtaṃ śamanarmaṇī /
narmadyutiḥ pragamanaṃ nirodhaḥ paryupāsanam // ViPrud_3.0.12 //
vajraṃ puṣpamupanyāso varṇasaṃhāra ityapi // ViPrud_3.0.13ab //
eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
saṃbhogaviṣayamanoratho vilāsaḥ / dṛṣṭanaṣṭapadārthānusaraṇaṃ parisarpaḥ / aniṣṭavastuvikṣepo vidhūtam / aratyupaśamanaṃ śamaḥ / parihāsavacanaṃ narma / anurāgoddhāṭanotthā prītirnarmadyutiḥ / uttarottaravākyairanurāgabījaprakāśanaṃ pragamanam / chadmanā hitāgamananirodhanaṃ nirodhaḥ / iṣṭajanānunayaḥ paryupāsanam / pramukhaniṣṭhuravacanaṃ vajram / anurāgaprakāśanaviśiṣṭavacanaṃ puṣpam / anurāgahetuvākyaracanopanyāsaḥ / caturvarṇanirvarṇataṃ varṇasaṃhāraḥ / eteṣāṃ madhye parisarpapragamanavajropanyāsapuṣpāṇāṃ prādhānyam /
[III.4 garbhasandhiḥ]
atha garbhasaṃdhiḥ---
garbhastu dṛṣṭanaṣṭasya bījasyānveṣaṇaṃ muhuḥ // ViPrud_3.0.13cd //
asyāptyāśāpatākānuguṇyenāṅgopakalpanam // ViPrud_3.0.14ab //
patākāprāptyāśānuguṇyena garbhasandheraṅgāni prayoktavyāni /
abhūtāharaṇaṃ mārgo rūpodāharaṇakramāḥ // ViPrud_3.0.14cd //
saṃgrahaścānumānaṃ ca toṭakādhibadhe tathā /
udvegasaṃbhramākṣepā dvādaśāṅgānyanukramāt // ViPrud_3.0.15 //
eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
prastutopayogicchadmācaraṇamabhūtāharaṇam /
tattvārthānukīrtanaṃ mārgaḥ /
vitarkapratipādanāvākyaṃ rūpam /
prastutotkarṣābhidhānamudāhṛtiḥ /
saṃcintitārthaprāptiḥ kramaḥ //
prastutopayogisāmadānavacanaṃ saṃgrahaḥ /
(prastutopayogisamādhānavākyamiti pāṭhāntaram //)//
liṅgādabhyūhanamanumānam / roṣasaṃbhramavacanaṃ toṭakam / iṣṭajanātisaṃdhānamadhibalam / apakārijanād bhayamudvegaḥ / śaṅkātrāsau ca saṃbhramaḥ / iṣṭārthopāyānusaraṇamākṣepaḥ / eteṣāṃ madhye 'bhūtāharaṇamārgatoṭakādhibalākṣepāṇāṃ prādhānyam /
[III.5 vimarśasandhiḥ]
atha vimarśasaṃdhiḥ---
garbhasaṃdhau prasiddhasya bījārthasyāvamarśanam /
hetunā yena kenāpi vimarśaḥ saṃdhiriṣyate // ViPrud_3.0.16 //
niyatāptiprakaryukteraṅgānyatra trayodaśa // ViPrud_3.0.17ab //
niyatāptiprakaryānuguṇyena vimarśasaṃdheraṅgāni prayoktavyāni /
tatrāpavādaḥ saṃpheṭo vidravadravaśaktayaḥ // ViPrud_3.0.17cd //
dyutiḥ prasaṅgaścalanaṃ vyavasāyo nirodhanam /
prarocanaṃ vicalanamādānaṃ tu trayodaśa // ViPrud_3.0.18 //
eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
doṣaprakhyāpanamapavādaḥ / roṣasaṃbhāṣaṇaṃ saṃpheṭaḥ / vadhabandhādikaṃ vidravaḥ / gurutiraskṛtirdravaḥ / virodhaśamanaṃ śaktiḥ / tarjanodvejane dyutiḥ / gurukīrtanaṃ prasaṅgaḥ / upamānaṃ calanam / svaśaktipraśaṃsanaṃ vyavasāyaḥ / krodhasaṃrabdhānāmanyonyavikṣepo nirodhanam /
siddhavadbhāviśreyaḥ kathanaṃ prarocanam /
svaguṇā'viṣkaraṇaṃ vicalanam /
kāryasaṃgraha ādānam /
eteṣāṃ madhye apavādaśaktivyavasāyaprarocanādānānāṃ prādhānyam //
[III.6nirvaharaṇasandhiḥ]
atha nirvahaṇasaṃdhiḥ---
bījavanto mukhādyarthā viprakīrṇā yathāyatham /
aikārthyamupanīyante yatra nirvahaṇaṃ hi tat // ViPrud_3.0.19 //
phalāptikāryānuguṇyādaṅgānyasya caturdaśa // ViPrud_3.0.20ab //
phalāptikāryānuguṇyena nirvahaṇasaṃdheraṅgāni caturdaśa pratipādanīyāni /
saṃdhirvirodho grathanaṃ nirṇayaḥ paribhāṣaṇam // ViPrud_3.0.20cd //
prasādānandasamayāḥ kṛtyābhāṣopagūhanam /
pūrvabhāvopasaṃhārau praśastiśca caturdaśa // ViPrud_3.0.21 //
eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
bījopaśamanaṃ saṃdhiḥ / kāryamārgaṇaṃ virodhaḥ / kāryopakṣepaṇaṃ grathanam / bījānuguṇakāryaprakhyāpanaṃ nirṇayaḥ / mitho jalpanaṃ paribhāṣā / paryupāsanaṃ prasādaḥ / vāñchitārthaprāptirānandaḥ / duḥ khapraśamanaṃ samayaḥ / labdhasthirīkaraṇaṃ
kṛtiḥ / prāptakāryānumodanam ābhāṣaṇam / adbhutārthaprāptiḥ upagūhanam / iṣṭakāryadarśanaṃ pūrvabhāvaḥ / kāryārthopasaṃhṛtiḥ saṃhāraḥ / śubhaśaṃsanaṃ praśastiḥ /
evaṃ catuḥ ṣaṣṭyaṅgasamanvitāḥ pañca sandhayaḥ pratipāditāḥ / [III.6.1sandhināṃprayojanāni]eteṣāṃ ṣaṭ prayojanāni saṃbhavanti---vivakṣitārthapratipādanaṃ, gopyārthagopanaṃ, prakāśyārthaprakāśanaṃ, abhinayarāgasamṛddhiḥ, camatkāritvam, itivṛttavistaraśceti / tatretivṛttaṃ sūcyamasūcyaṃ ceti dvividham / asūcyamapi dvividhaṃ---dṛśyaṃ śrāvyaṃ ca / tatra sūcyasya sūcanākramaḥ pañcavidhaḥ / tathoktaṃ 'daśarūpake'---
"viṣkambhacūlikāṅkāsyapraveśāṅkāvatāraṇaiḥ'iti /
eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
[III.6.2viṣkambhikā]
vṛttavartiṣyamāṇānāṃ kathāṃśānāṃ nidarśakaḥ /
saṃkṣepārthastu viṣkambho madhyapātraprayojitaḥ // ViPrud_3.0.22 //
sa dvividhaḥ-śuddhaḥ saṃkīrṇaśceti / kevalasaṃskṛtaprāyaḥ śuddhaḥ / saṃskṛtaprākṛtamiśritaḥ saṃkīrṇaḥ /
[III.6.3cūlikā]
atha cūlikā---
antaryavanikāsaṃsthaiścūlikār'thasya sūcanā // ViPrud_3.0.23ab //
yatra nepathyagataiḥ pātrairarthaḥ sūcyate sā cūlikā /
[III.6.4aṅkāsyam]
athāṅkāsyam---
aṅkāntapātrairaṅkāsyamuttarāṅkārthasūcanā // ViPrud_3.0.23cd //
yatra pūrvāṅkāntapātrairuttarāṅkārthaḥ sūcyate tadaṅkāsyam /
[III.6.5praveśakaḥ]
atha praveśakaḥ---
vṛttavartiṣyamāṇānāṃ kathāṃśānāṃ nidarśakaḥ /
praveśakastu nādye 'ṅke nīcapātraprayojitaḥ // ViPrud_3.0.24 //
nīcapātraprayuktaḥ praveśakaḥ ādye 'ṅke na prayoktavyaḥ /
[III.6.6aṅkāvatāraḥ]
athāṅkāvatāraḥ---
yatra syāduttarāṅkārthaḥ pūrvāṅkārthānusaṃgataḥ // ViPrud_3.0.25ab //
asūcitāṅkapātraṃ tadaṅkāvataraṇaṃ matam //
ebhiḥ sūcyaṃ sūcayitvā dṛśyamaṅkaiḥ pradarśayet // ViPrud_3.0.25cd //
[III.6.7aṅkāsvarūpam]
tatrāṅkasvarūpaṃ nirūpyate---
pratyakṣanetṛcarito binduvyaktipuraskṛtaḥ /
aṅko nānāprakārārthasaṃvidhānarasāśrayaḥ // ViPrud_3.0.26 //
III.7.athāmukhaṃ nirūpyate---
sūtradhāro naṭīṃ brūte māriṣaṃ vā vidūṣakam /
svakāryaprastutākṣepi citroktyā yat tadāmukham // ViPrud_3.0.27 //
prastāvanā vā tatra syāt kathodghātaḥ pravartakam /
prayogātiśayaśceti trīṇyaṅgānyāmukhasya tu // ViPrud_3.0.28 //
eṣāmaṅgānāṃ svarūpaṃ nirūpyate---
svetivṛttasamaṃ vākyamarthaṃ vā yatra sūtriṇaḥ /
gṛhītvā praviśet pātraṃ kathoddhāto dvidhaiva saḥ // ViPrud_3.0.29 //
prastūyamānakālasya guṇavarṇanayā svataḥ /
praviśet sūcitaṃ pātraṃ yatra tatsyāt pravartakam // ViPrud_3.0.30 //
eṣo 'yamityupakṣepāt sūtradhāraprayogataḥ /
pātrapraveśo yatrāyaṃ prayogātiśayo mataḥ // ViPrud_3.0.31 //
III.8
vīthyaṅgānyāmukhāṅgatvāducyante 'tra svabhāvataḥ /
uddhātyakāvalagite prapañcatrigate chalam // ViPrud_3.0.32 //
vākkelyadhibale gaṇḍamavasyanditanālike /
asatpralāpavyāhāramṛdavāni trayodaśa // ViPrud_3.0.33 //
eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate--- gūḍhārthapadaparyāyamālārūpeṇa praśnottaramālārūpeṇa coddhātyakaṃ dvividham / avalagitamapi dvividham /
yatraikatra samāveśāt kāryamanyatra siddhyati /
vastuno 'nyatra vā yatsyāt dvidhāvalagitaṃ matam // ViPrud_3.0.34 //
anyakāryacchadmanā anyakāryakaraṇam, anyakāryaprasaṅgāt prakṛtakāryasiddhiśca / asadbhūtaṃ mithaḥ / stotraṃ prapañcaḥ / trigataṃ dvividhaṃ---pūrvaraṅgāṅgaṃ prastāvanāṅgaṃ ceti / pūrvaraṅge naṭādisaṃlāpaḥ, atra tu sāmyādanekārthayojanaṃ trigatam / priyasadṛśairvākyairapriyairvilobhanaṃ chalam / sākāṅkṣasyāpi vākyasya nivartanamuktipratyuktiḥ vākkelirdvividhā / spardhayānyonyavākyādhikyamadhibalam / sahasoditaṃ prastutavirodhi gaṇḍam / rasavaśāduktānyathāvyākhyānamavasyanditam / sopahāsanigūḍhārthaprahelikā nālikā / asaṃbandhakathāprāyaḥ pralopo 'satpralāpaḥ / anyārthaṃ hāsyalobhakaraṃ vacanaṃ vyāhāraḥ / doṣāṇāṃ guṇatvapratipādanaṃ mṛdavam / eteṣāṃ madhye yathāsaṃbhavaṃ kānicit prastāvanāyāṃ prayoktavyāni /
III.9atha daśarūpakāṇāṃ svarūpaṃ nirūpyate / tatra
[III.9nāṭakalakṣaṇam]
sāṅgairmukhapratimukhagarbhamarśopasaṃhṛtaiḥ /
pūrṇaṃ prakṛtiranyeṣāmādhikārikavṛttavat // ViPrud_3.0.35 //
vīraśṛṅgārayorekaḥ pradhānaṃ yatra varṇyate /
prakhyātanāyakopetaṃ nāṭakaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_3.0.36 //
[III.9.1nāndīsvarūpam]
tatra nāndīsvarūpaṃ nirūpyate---
arthataḥ śabdato vāpi manāk kāvyārthasūcanam // ViPrud_3.0.37ab //
yatrāṣṭabhirdvādaśabhiraṣṭādaśabhireva vā //
dvāviṃśatyā padairvāpi sā nāndī parikīrtitā // ViPrud_3.0.37cd //
nāṭakādirūpakāṇāmādau vihitaṃ padyaṃ nāndītyucyate / veṇīsaṃhāre 'ṣṭapadā nāndī / anargharāghave dvādaśapadā / bālarāmāyaṇe dvāviṃśatipadā / kaiścit nāndyāṃ padaniyamo nābhyupagataḥ /
nāndyanantaraṃ praviṣṭena sūtradhāreṇa raṅgaprasādhanapuraḥ saraṃ bhāratīvṛttyāśrayaṇena ślokaiḥ kāvyārthaḥ sūcanīyaḥ / tathoktaṃ 'daśarūpake'---
"raṅgaṃ prasādhya madhuraiḥ ślokaiḥ kāvyārthasūcakaiḥ /
ṛtuṃ kaṃcidupādāya bhāratīṃ vṛttimāśrayet //
'; iti /
eṣā prakriyā nāṭakasyaiva mukhyā /
[III.9.2-prakataṇam]
atha prakaraṇam---
utpādyenetivṛttena dhīraśāntapradhānakam /
śeṣaṃ nāṭakatulyāṅgaṃ bhavet prakaraṇaṃ hi tat // ViPrud_3.0.38 //
[III.9.3-bhāṇaḥ]
atha bhāṇaḥ---
bhāratīvṛttibhūyiṣṭhaṃ śauryasaubhāgyasaṃstavaiḥ /
sūcyete vīraśṛṅgārau viṭena nipuṇoktinā // ViPrud_3.0.39 //
kalpitenetivṛttena dhūrtacāritravarṇanam /
eko 'ṅko mukhanirvāhau yatra bhāṇaḥ sa saṃmataḥ // ViPrud_3.0.40 //
[III.9.4-prahasanam]
atha prahasanam---
yatra sandhyaṅgavṛttyaṅgavarṇanaṃ bhāṇavanmatam /
hāsyo rasaḥ pradhānaṃ syādbhavet prahasanaṃ hi tat // ViPrud_3.0.41 //
tacca trividham---śuddhaṃ vaikṛtaṃ saṃkīrṇaṃ ceti / tatra śuddham---
pāṣaṇḍavipraprabhṛticeṭīceṭasamākulam /
veṣabhāṣādisahitaṃ śuddhaṃ hāsyavaco 'nvitam // ViPrud_3.0.42 //
atha vaikṛtam---
kāmukādivacoveṣaiḥ ṣaṇḍakañcukitāpasaiḥ /
prahāsābhinayaprāyaṃ vaikṛtaṃ tat prakīrtyate // ViPrud_3.0.43 //
atha saṃkīrṇam---
yad vīthyaṅgaiḥ samākīrṇaṃ saṃkīrṇaṃ dhūrtasaṃkulam // ViPrud_3.0.44 //
[III.9.5-ḍimaḥ]
atha ḍimaḥ---
yatra vastu prasiddhaṃ syād vṛttayaḥ vaiśikīṃ vinā /
netāro devagandharvayakṣarakṣomahoragāḥ // ViPrud_3.0.45 //
bhūtapretapiśācādyāḥ ṣoḍaśātyantamuddhatāḥ /
hāsyaśṛṅgārarahitā rasā raudrapradhānakāḥ // ViPrud_3.0.46 //
catvāro 'ṅkāḥ saṃdhayaśca catvāro marśavarjitāḥ /
māyendrajālasaṃgrāmasūryacandragrahādayaḥ //
śeṣaṃ nāṭakavat sarvaṃ sa ḍimaḥ parikīrtyate // ViPrud_3.0.47 //
[III.9.6-vyāyogaḥ]
atha vyāyogaḥ---
yatra khyātetivṛttaṃ syāduddhato nāyako mataḥ /
garbhāvamarśarāhityaṃ ḍimavad rasapoṣaṇam /
ekavāsarakāryaṃ ca sa vyāyogo mahāraṇaḥ // ViPrud_3.0.48 //
[III.9.7-samavakāraḥ]
atha samavakāraḥ---
yatrāmukhaṃ nāṭakavat saṃdhayo marśavarjitāḥ /
netāro dvādaśa pṛthakphalā devāsurādayaḥ // ViPrud_3.0.49 //
vīrapradhānāśca rasāstrayo 'ṅkāsteṣu ca kramāt /
vastusvabhāvadaivārikṛtāḥ syuḥ kapaṭāstrayaḥ // ViPrud_3.0.50 //
purarodharaṇāgnyādinimittā vidravāstrayaḥ /
dharmārthakāmānuguṇāstisraḥ śṛṅgārarītayaḥ // ViPrud_3.0.51 //
prathame 'ṅke nibaddhavyā kathā yāmatrayāvadhiḥ /
yāmāvadhirdvitīye 'ṅke tṛtīye 'ṅke 'rdhayāmikā // ViPrud_3.0.52 //
asau samavakāraḥ syād vīthyaṅgaiḥ kaiścidanvitaḥ // ViPrud_3.0.53ab //
[III.9.8-vīthī]
atha vīthī---
yatra bhāṇavadaṅgānāṃ kḷptirvṛttistu kaiśikī // ViPrud_3.0.53cd //
śṛṅgāraḥ paripūrṇatvāt sūcanīyo 'tibhūyasā /
uddhātyakādīnyaṅgāni sā vīthī vīthivanmatā // ViPrud_3.0.54 //
[III.9.9-aṅkaḥ]
athāṅkaḥ---
yatretivṛttaṃ prakhyātaṃ pradhānaṃ karuṇo rasaḥ /
strīṇāṃ vilāso vāgyuddhaṃ netāraḥ prākṛtā narāḥ //
bhāṇavat saṃdhivṛttyādi sa utsṛṣṭo 'ṅkasaṃjñakaḥ // ViPrud_3.0.55 //
[III.9.10-īhāmṛgaḥ]
athehāmṛgaḥ---
miśramīhāmṛge vṛttaṃ caturaṅkaṃ trisandhikam /
martyadivyau ca niyamānnāyakapratināyakau // ViPrud_3.0.56 //
dhīroddhatau striyaṃ divyāṃ hartukāmau ca kāmukau /
avadhaṃ yuddhamanyonyamābhāsarasayostayoḥ // ViPrud_3.0.57 //
eṣa prakriyā daśarūpakoktarītyanusāreṇa /
[III.10-nāṭakodāharaṇam]
nāṭakodāharaṇaprārambhaḥ /
tatra sāṅgaṃ nāṭakamudāhriyate /
bhadrāṃ kautukavedimāgatavatoranyonyamāseduṣoḥ śailairmeruhimācalaprabhṛtirbhirdevairharīndrādibhiḥ / vyāptāṃ pārśvayuge puro 'mbujabhuvā paścācca menādibhiḥ sādhvībhiḥ śivayorapāṅgasaraṇirvaivāhikī pātu vaḥ // ViPrud_3.1.1 //
eṣā dvāviṃśatipadā nāndī / asyāṃ vivāhapravṛttayoḥ śivayoḥ varṇanayā sakalanarendraparikarasya pratāparudrasya kākatīyarājyalakṣmīprāptirnāṭakaprayojanarūpā kiṃcidarthaśaktyā sūcyate /
deyāt siddhiṃ mahālakṣmīrjagadrakṣādhuraṃdharā /
viṣṇuvakṣaḥ sphuranmālāvihitālayatoraṇā // ViPrud_3.1.2 //
eṣā ca nāndī pratāparudrarājyalakṣmīmaṅgalavidhilakṣaṇā /
nāndyante sūtradhāraḥ (samantādavalokya saharṣam)---
kathamāsūtrita eva samantato raṅgamaṅgalavidhiḥ !
tathāhi---
āviṣkurvanti murajāḥ sarvataḥ śabdamādhurīm /
saṅgītopaniṣadvidyāṃ vīṇāḥ prastāvayantyamūḥ // ViPrud_3.1.3 //
etadraṅgaprasādhanam /
(sapraharṣam)---
bhūbhṛtsutāmahādevau pitarau yasya viśrutau /
naranāgākṛtiḥ śrīmān sa devaḥ śreyase 'stu vaḥ // ViPrud_3.1.4 //
(ūrdhvamavalokya)---cirādanukūlena kālenāpagatadurdināni diṅmukhāni /
yataḥ---
viharadrājahaṃsaśrīrvilasanmitramaṇḍalaḥ /
prasādhayati sanmārgaṃ prasannaḥ śaradāgamaḥ // ViPrud_3.1.5 //
kāvyārthasūcakābhyāṃ ślokābhyāmṛtusamāśraṇena saṃskṛtaprāyanarāśritavāgvyavahārarūpā bhāratī vṛttiḥ kathitā /
(savinayamupasṛtya sabhābhimukhamañjaliṃ baddhvā)
bho bho madhyamabhuvanabhāgadheyavivartasyaikaśilānagarapuṇyarāśeḥ kākatīyakuladevatāyāḥ svayambhūdevasya satatamahotsavamāsedivāṃso viddhāṃsaḥ ! kalārṇavanāṭyavedācāryasya putramabhinayadarpaṇaṃ māmabhimatarūpakaprayogānujñayā paramanugṛhṇīta / (ākāśe karṇaṃ dattvā) kiṃ brūtha ?
"yasmiñjaganmaṅgalamasti vastu yasmai svayaṃbhūḥ spṛhayatyajasram /
tacchrotrayorlocanayoḥ pathāṃ naḥ śṛṅgāṭakaṃ nāṭakamāvirastu // ViPrud_3.1.6 //
'; iti /
(saharṣam) asmanmanorathasaṃvādyeva pariṣadādeśaḥ / yat pratāparudracaritānubandhaḥ prabandhaḥ sāmājikānāṃ manasi vartate / aho sarvaṃ sughaṭitamanuvidhātrā vidhātrā ! yataḥ
sabhā svayaṃbhūparameśvarasya pratāparudrasya guṇā mahārghāḥ /
ahaṃ ca nāṭyaśrutipāradṛśvā sudhāmucastasya kaveśca vācaḥ // ViPrud_3.1.7 //
eṣā praśaṃsayābhimukhīkaraṇarūpā bhāratīvṛtteraṅgaṃ prarocanā /
(savimarśam) kathamasmatpreyasī saṃgītaśārikā cirayati ? (praviśya) naṭī---(puro 'valokya saspṛham)---
kiṃ bhāraīe suvvai maṃjīraravo sahāe viharaṃtīe /
aha saṃgīasui vvā viṇṇādaṃ ṇaṭṭappamuhatūraṇiṇāo // ViPrud_3.1.8 //
( /kiṃ bhāratyāḥ śrūyate mañjīraravaḥ sabhāyāṃ viharantyāḥ / atha saṃgītaśrutirvā vijñātaṃ nāṭyapramukhatūryaninādaḥ //)//
(apasṛtya)---aajja iamhi / āṇavedu ko ṇioo aṇuṭṭhīadu tti /
(aārya iyamasmi / ājñāpayatu ko niyogo 'nuṣṭhīyatāmiti / )
sūtradhāraḥ---ārye,
yad gehe kalakaṇṭhanādamadhuraṃ gāsyāmi gītiṃ dhruvāṃ lāsyaṃ cārubhiraṅgahāralalitairāviṣkariṣyāmi yat / ramyaṃ yat kila raṅgamaṅgalavidhiṃ saṃpādayiṣyāmyahaṃ prāgityuktavatī tadadya nipuṇe nirvyūḍhamevaṃ tvayā // ViPrud_3.1.9 //
etat priyasadṛśairapriyairvākyairupālambhanācchalam /
naṭī---(sabhayam)aaṇaṭṭasāmaggiṃ sajjīkāduṃ vilaṃbiaṃ / sajjīkiā kkhu esā / keṇa uṇa ruvvaeṇa paoo uakkamīadu /
(aanāṭyasāmagrīṃ sajjīkartuṃ vilambitam / sajjīkṛtā khalveṣā / kena punā rūpakeṇa prayoga upakramyatām / )
sūtradhāraḥ---nanvidameva rūpayatu / (iti patrikāṃ dadāti / )
naṭī---(gṛhītvā saṃskṛtamāśritya vācyati / )
tejaḥ paryāyaharayoḥ kiṃ kiṃ saṃbodhanaṃ matam /
kimāśīrvādaviṣayo vidyānāthakṛtiśca kā // ViPrud_3.1.10 //
samandasmitaṃ)aṇigūḍhatthaṃ khu edaṃ cheāṇaṃ vaaṇaṃ paḍibhādi / kīrisaṃ uttaraṃ ? ṇirūvedu ajjo /
(anigūḍhārthaṃ khalvetacchekānāṃ vacanaṃ pratibhāti / kīdṛśamuttaram ? nirūpayatvāryaḥ / )
sūtradhāraḥ---ayi suvyaktametat / pratāparudrakalyāṇamiti pratīyata eva
eṣā nigūḍhārthā nālikā /
naṭī--- / kahaṃ kahāṇāaaṇaāmaheāṇubaṃdhamaṇoharaṃ kkhu nāḍaam /
paāvovavadaṃkiaṃ tassa raṇṇo ṇāma kahaṃ jāaṃ ti pucchīadi /
( /kathaṃ kathānāyakanāmadheyānubandhamanoharaṃ khalu nāṭakam / pratāpopapadāṅkitaṃ tasya rājño nāma kathaṃ jātamiti pṛcchyate / )
sūtradhāraḥ---priye śrūyatām /
taṃ sujātaṃ samudvīkṣya kṣoṇyāṃ ravimivoditam /
pratāparudra ityākhyāmakarot kākatīśvaraḥ // ViPrud_3.1.11 //
anyacca---
viṣṇorviśvaikavīrasya kākatīyakule sthitam /
avatāramamuṃ jñātvā vīrarudraṃ pracakṣate // ViPrud_3.1.12 //
naṭī---aloāṇaṃ kaṇṇajualasya bhāaheeṇa edaṃ ṇāmajualaṃ suṇīadi / cirassa ṇaṭṭavijjaṇuvaṭṭaṇaṃ phaliaṃ, jeṇa loamaṃgalaṃ kākaimariṃdacariaṃ abhiṇijjai /
(alokānāṃ karṇayugalasya bhāgadheyena etannāmayugalaṃ śrūyate /
cirasya nāṭyavidyānuvartanaṃ phalitaṃ, yena lokamaṅgalaṃ kākatinarendracaritamabhinīyate //)//
etannāṭyaprasaṅgena prakṛtakāryāvalaganādavalagitaṃ dvitīyam /
sūtradhāraḥ---aho prajñāsaṃvādo 'yamāyuṣmatyāḥ, yadiyaṃ kavīnāṃ praśnottaramālikā / yathā kila---
kiṃ lokaśravasorbhāgyaṃ maṅgalaśravaṇaṃ muhuḥ /
kiṃ maṅgalaṃ pratāpāṅkarudrasya caritādbhutam // ViPrud_3.1.13 //
etatpraśno ttaramālārūpamuddhātyakam /
naṭī--- / ayyapariaṇeṇa savvaṃ saṃpaddīadi /
( / āryaparijanena sarvaṃ saṃpādyate / )
sūtradhāraḥ---ārye,
tvayā dārairudāraśrīrnāṭyasaṃpadiyaṃ mama /
prabandhalakṣmī rītyeva vidarbhaphaṇitispṛśā // ViPrud_3.1.14 //
eṣa mithaḥ stotrarūpaḥ prapañcaḥ /
naṭī--- //
eārisaguṇamahagghapaāvaruddacariaṃ ahikariaṃto tassa kaiṇo saṃpuṇṇo sarassaīpasādo /
( // etādṛśaguṇamahārghapratāparudracaritamadhikurvataḥ tasya kaveḥ saṃpūrṇaḥ sarasvatīprasādaḥ / )
sūtradhāraḥ---ārye, evameva / nanveṣā kavibhāratyorvākkeliḥ / yathā
kila---
mātarbhārati ! vatsa ! kiṃ ? tava kṛpāṃ yāce 'dya kiṃ prastutaṃ ? jihvā kākativīrarudranṛpateḥ stotrāya saṃnahyati / jñātaṃ te viharantu vāglaharayaḥ saṃdhyānaṭaddhūrjaṭi- tvaṅganmaulitaraṅgiṇīkalakalārambhapriyaṃbhāvukāḥ // ViPrud_3.1.15 //
eṣānyonyasaṃlāparūpā vākkeliḥ /
naṭī--- / amhāṇaṃ īrimaṇariṃdacariāṇuūlo ṇaṭṭāḍaṃbaro hoi ṇa ve tti sajjhaseṇa vevai me hiaam /
( / asmākamīdṛśanarendracaritānukūlo nāṭyāḍambaro bhavati na veti sādhvasena vepate me hṛdayam / )
sūtradhāraḥ---(kiṃcit sāsūyaṃ) āḥ kimucyate ! niravadyā nanu mannāṭyavidyāsāmagrī / kīdṛśī punastava gītiryogyatayā bhaviṣyati ?
naṭī---asaṃgīdasārassa mahaṇṇavo uvvellijjadi / avahāṇajāṇapattaṃ ārūhadu ajjo /
(asaṃgītasārasya mahārṇava udvelyate / avadhānayānapātramārohatvāryaḥ / )
etadanyonyavākyādhikyādadhibalam /
sūtradhāraḥ---ciramavahita evāsmi / nanviyamupakramyate dhruvā---
naṭakṛtadhruvāgānapratijñāvacanaṃ saṃbhramoditamiti gaṇḍam /
naṭī---(sasmitaṃ) / kahaṃ ajjo dhuvaṃ gāai !
( / kathamāryo dhruvāṃ gāyati !)
sūtradhāraḥ---ayi kathamardhokta eva tvarā, "nāṭyavidyā'; iti śeṣaṃ na jighrati /
etaduktasyānyathāyojanarūpamavasyanditam /
ārye, nūnaṃ dhruvāgānotsukaṃ tava cetaḥ, tadārabhyatāṃ gītiḥ /
naṭī---(tathā karoti / )
lacchī saraī a imā dhavaliabhuvaṇaṃtarā virāaṃtī /
vilasaṃtakuvalaasirī rāassa pasāhaṇaṃ kuṇai // ViPrud_3.1.16 //
(lakṣmīḥ sarasī ceyaṃ dhavalitabhuvanāntarā virājantī /
vilasatkuvalayaśrī rājñaḥ prasādhanaṃ kurute //)//
sūtradhāraḥ---(ākarṇya sarasāveśaṃ)
gāḍhāliṅganasaṃmardapratyakṣaragalatsudhām /
dhruvāṃ karomi sarvāṅge śrotraikāmṛtavarṣiṇīm // ViPrud_3.1.17 //
eṣa rasavaśādasaṃgatārthavyāhārarūpo 'satpralāpaḥ /
naṭī---(sopahāsaṃ)asuumārā kkhu esā ayyassa ṇiddaāliṅgaṇavellaṇaṃ ṇa sahai /
(asukumārā khalveṣār''yasya nirdayāliṅganakṣepaṇaṃ na sahate / )
eṣa hāsyalobhakaro vyāhāraḥ /
sūtradhāraḥ---(savrīḍaṃ)
rasāsvādena taralā ye mādyanti vipaścitaḥ /
ta eva bhāvuktā loke bhavanti hṛdayālavaḥ // ViPrud_3.1.18 //
etaddoṣasya guṇatvāropānmṛdavam /
naṭī--- //
ayyo aṇaṃtarakaraṇijjaṃ ṇirūvedu /
( // āryaḥ anantarakaraṇīyaṃ nirūpayatu / )
sūtradhāraḥ---nanvayamidānīṃ sabhāpatirdevaḥ svayaṃbhūrupaślokyate /
sarvāṅgavilastasarvamaṅgalālaṃkṛtākṛteḥ /
rudrasya mahimā bhāti viśvānugrahakāriṇaḥ // ViPrud_3.1.19 //
nepathye / bhoḥ ! satyaṃ satyam / sarvāṅgavilasatsarvamaṅgalālaṃkṛtākṛtirevāyaṃ rudra iti /
sūtradhāraḥ---(saharṣaṃ) kathamupakrāntamevāsmadvākyānuguṇyena prastutasyānuguṇaṃ kuśalaiḥ kuśīlavaiḥ, yataḥ kākatīśvaraguṇavarṇanāyodyatayorvaitālikayorvacanamivopakṣipyate /
ayaṃ kathoddhātaḥ / idameva guṇavarṇanāt pravartakaṃ ca /
(puro 'valokya) kathametau vaitālikāvita evābhivartete /
eṣo 'yamityupakṣepāt prayogātiśayaḥ prastāvanāṅgam /
tadehi / āvāmapyanantarakaraṇīyāya sajjībhavāvaḥ / (iti niṣkrāntau / )
iti samagrāṅgā prastāvanā /
(tataḥ praviśataḥ kāmpilyakalūtakau vaitālikau / )
prathamaḥ---(saharṣaṃ)
yo 'yaṃ jātastrilokīprathitasucarite kākatīyānvavāye yasmai śreyāṃsyajasraṃ vitarati bhagavān devadevaḥ svayaṃbhūḥ / yasyājñā sarvapṛthvīpatimaṇimukuṭaśreṇikelīvayasyā so 'yaṃ bhūpālamaulirjayati guṇamahān rudradevo narendraḥ // ViPrud_3.1.20 //
svayaṃbhūdevaśreyovitaraṇarūpabījanyāsādupakṣepo 'ṅgam /
dvitīyaḥ---sakhe ! kimucyate,
yo rudro rajatācale sthitimagādardhāṅganāriḥ purā so 'yaṃ saṃprati kākatīśvarakule sarvāṅganārī sthitaḥ / sthāne yadviṣamāvalokanakalāmātreṇa bhasmīkṛtā- nyāsan vairipurāṇi citramadhunā khaḍge viṣaṃ dhāryate // ViPrud_3.1.21 //
prathamaḥ---sakhe sādhu samarthitam / anyathā kathamasmai mahārājāya svapne kulagurusadṛśaḥ svayaṃbhūdevastādṛśīṃ śreyaḥ saṃgrahakārikāmupadiṣṭavān /
svayaṃbhūdevaprasādarūpasya bījasya bahūkaraṇāt parikaraḥ /
dvitīyaḥ---(savimarśāścaryaṃ) kathamavagataṃ rājarahasyaṃ vayasyena ?
prathamaḥ---sakhe, kasya vā na viditamidam / yat sarvasminnapi nijanagare mahotsavamādiśatā rudranareśvareṇa kuladevatāyāḥ svapnopadiṣṭāḥ prasādaviśeṣāḥ prakhyāpyanta eva /
kuladevatāprasādarūpasya bījasya prakhyāpanena pariniṣpatteḥ parinyāsaḥ /
dvitīyaḥ---aho nirantaraprasādonmukhatā devasya / yathā kākatīyaprasaveṣu śreyāṃsyuttarottaramanubadhyante /
etat bījasya śreyo 'nubandharūpaguṇakhyāpanād vilobhanam /
tadasminneva mahīyasi mahe mahīmaṇḍalākhaṇḍalaṃ calamartigaṇḍamupaślokayitumāvayorayamevāvasaraḥ / tadehi rājakulaṃ praviśāvaḥ /
prathamaḥ---vayasya, sāṃprataṃ purodhaḥ pramukhānamātyavṛddhānapi puraskṛtya kalyāṇasvapnakramaṃ mīmāṃsamāno nṛpatirabhyantarāsthānīmadhitiṣṭhati / tadāvāmapi tāvadito gatvā yathāvasaraṃ pratīkṣāvahe /
(iti parikramya niṣkrāntau / )
ayaṃ śuddhaviṣkambhaḥ
aṅkārambhaḥ //
(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaveṣo rājā cāmaragrāhiṇī ca / )
rājā---(saharṣātiśayaṃ) aho prasādātiśayaḥ parameśvarasya !
somārkābhijanaṃ tamadya jayati śrīkākatīyānvayaḥ pātivratyamupaiti sāṃpratamamīṣvasmāsu viśvaṃbharā / asmābhirnijadoḥ prasūtimadhunā dhanyāmajo manyate yatkartavyamupādiśat kulapatirdevaḥ svayaṃbhūḥ svayam // ViPrud_3.1.22 //
purodhasaḥ---mahārāja, bhavādṛśā eva paramārhanti tādṛśamahimno devasya hitopadeśān / athavā kimatrābhinavam / putrāṇāṃ hitopadeśādhikāraḥ pitureva / yaditthaṃ kathayanti tadvidaḥ /
saivomā ceti nirdiṣṭā somā ceti prathāmagāt /
tava mātā śivā sākṣāddevo gaṇapatiḥ pitā // ViPrud_3.1.23 //
mantriṇaḥ---evamevaitat / anyathā kathamīśvaraprasādādṛte niraṅkuśaṃ strīvyaktiviśeṣasya lokādhipatyam / evaṃ mānuṣaśaṃbhunā gaṇapatimahārājenābhyantarasyānubhavamahimnaḥ sadṛśamatra putra iti vyavahāraḥ kṛtaḥ / tadanuguṇā ca rudra ityākhyā /
purodhasaḥ---(sakautukaṃ) kīdṛśī devasya svapnopadeśaparipāṭī ?
rājā---(sādāraṃ) idaṃ nivedyate /
kadācit kalyāṇe rajanīsamaye smeravadanaṃ puraḥ prādurbhūtaṃ sayuvativapuḥ sākṣaniṭilam / sravantīcandrābhyāṃ mahitamukuṭaṃ prekṣya kimapi svayaṃbhūdevo 'sāvayamiti haṭhotthānamabhajam // ViPrud_3.1.24 //
anantaraṃ svapna eva
vapuṣā taṃ namaskṛtya stuvan sūnṛtayā girā /
svāmine kākatīyānāṃ ratnāsanamupāharam // ViPrud_3.1.25 //
cāmaragrāhiṇī--- / aho devassa aṇusaṃdhāṇaṃ jaṃ siviṇe vi kulasāmiṇo samārāhaṇam /
( / aho devasyānusaṃdhānaṃ yat svapne 'pi kulasvāminaḥ samārādhanam / )
purodhasaḥ---kimucyate / āviṣṭabhaktayaḥ khalu svayaṃbhūdeve kākatīyanaradevāḥ / tataḥ /
rājā---
śayyāśiraḥ sthānakṛtasya pūrṇakumbhasya toyaiḥ parikalpya pādyam /
atīndusārairmaṇibhiḥ kilāhamapūjayaṃ daivatamasmadīyam // ViPrud_3.1.26 //
atha ca
vibhuḥ svayaṃbhūravadacchucismitāṃ giraṃ svavāmārdhavadhūpalālitām /
spṛśan kareṇābhayadānaśālinā kṛtāñjaliṃ māṃ vinayānatānanam // ViPrud_3.1.27 //
yat kila
unmastakairmadhyamalokabhāgyaistapoviśeṣairanaghaiḥ pṛthivyāḥ /
samyakphalaiḥ saccaritaiḥ prajānāṃ pratāparudro 'yamihāvatīrṇaḥ // ViPrud_3.1.28 //
vatsa kākatīyakulapradīpa !
svīkṛte putrabhāvena dauhitre prāṅmamājñayā /
asmin nidhehi dhaureye gurvīmurvīdhurāmiti // ViPrud_3.1.29 //
purodhasaḥ---(sapramodaṃ) mahārāja, kākatīyakulayogakṣemavidhānadakṣiṇena dākṣāyaṇīpatinā sākṣādevamādiṣṭam / tavāpyayameva manorathaḥ / priyaṃkaraścāyaṃ mahotsavaḥ prajānām / tadārohatu prāgatisṛṣṭayauvarājyasya pratāparudrasya bhujaśikharaṃ sāgaramekhalā / tatastataḥ /
iyaṃ prayojananirdhāraṇarūpā yuktiḥ /
rājā---tadvacanamākarṇayantī nirbharaharṣavikasvaralocanā medinyapi devasya pārśve dṛṣṭā /
cāmaragrāhiṇī--- / mahārāassa hiaaṃ aṇuvaṭṭamāṇāe vasuṃdharāe uido khkhu harisāvibhbhāvo /
eṣā svayaṃbhūdevasya vacanākarṇanena medinyāḥ sukhāgamena prāptiḥ /
( / mahārājasya hṛdayamanuvartamānāyā vasuṃdharāyā ucitaḥ khalu harṣāvirbhāvaḥ / )
rājā---kākatīyakulaśreyasāṃ deva eva pramāṇamiti tasyājñā mayā śirasi dhṛtā / devo 'pi saprasādātiśayamavalokyāntarhito 'bhūt /
idaṃ medinīprāptihetorbījasya svayaṃbhūdevopadeśasyāṅgīkaraṇāt samādhānam /
mantriṇaḥ---viśvapriyaṃkaraḥ svapnapratyayaḥ / kiṃtu kākatīyanarendravṛddhocitamācāramanuvartamānasya devasya nagaranivāsavaimukhyaṃ tathā kuladhuraṃdharasya vīrarudrasya viśvarakṣākṣame bāhuparighe rājyadhurāviśrāntiriti ca
viṣādaharṣayoḥ sīmānaṃ spṛśatyasmākaṃ manaḥ /
etatsukhaduḥ khahetubhūtaṃ vidhānam /
cāmaragrāhiṇī--- / accariaṃ accariaṃ / kulāmaccamuheṇevva pavvaīvallaheṇa evvamuvadiṭṭham /
( / āścaryamāścaryam / kulāmātyamukheneva pārvatīvallabhenaivamupadiṣṭam / )
iyaṃ bījaviṣayā'ścaryarūpā paribhāvanā /
rājā---(saharṣātiśayam, amātyān prati) ayaṃ kākatīyakulaśreyaḥ-
kalpalatāprarohaḥ svayaṃbhūdevānugrahaḥ sarveṣāmapi śravaṇamahotsavaḥ kriyatām /
eṣa bījaprakāśanādudbhedaḥ /
mantriṇaḥ---yadājñāpayati kākatīyaparameśvaraḥ /
rājā---kimidānīṃ kartavyam ?
purodhasaḥ---mahārāja ! kimanyat ? sajjīkriyatāṃ pratāparudradevasya rājyābhiṣekasaṃbhāraḥ /
eṣa bījānuguṇaprotsāhanarūpo bhedaḥ /
mantriṇaḥ---digvijayayātrāvaśīkṛtānāṃ sarvapārthivānāṃ vargeṇānītaiḥ sakalatīrthasalilaiḥ prakāśitaṃ svayaṃbhūdevaprasādaṃ mahābhiṣekamanubhavatu rājaputraḥ /
purodhasaḥ---ucitamanumantritaṃ mantribhiḥ /
rājā---tarhi jaitrayātrāsādhanāni sajjīkriyantāṃ ṣaḍvidhāni balāni /
ahamapi sajjo bhavāmi /
eṣa ārambhaḥ / idaṃ bījānuguṇārambharūpaṃ karaṇam / evamārambhabījasambandharūpaḥ sāṅgo mukhasandhiḥ /
(nepathye) vaitālikau---sukhāya mādhyandinī saṃdhyā bhavatu devasya /
yadidānīm---
lokālokagirīndrakandaratamaḥ saṃdohadarpāpahaṃ tvattejaḥ paṭalaṃ kiyanti bhuvanānyākramya saṃkrīḍate / ityālokanakautukīva śithilasvīyādhikāraśramo bhāsvāneṣa samagradīptiradhunā vyomāgramārohati // ViPrud_3.1.30 //
api ca---
udgāyanti śaranniśākarakarastomatviṣastvadguṇān krīḍantyo malayādricandanalatākuñje bhujaṅgāṅganāḥ / pītvā tattadudīrṇavarṇagalitāṃ pratyagradhārāṃ sudhāṃ vātāhāratayā prabhūtamayaśaḥ prakṣālayantyo nijam // ViPrud_3.1.31 //
idānīṃ khalu---
āghrāya kiraṇān bhānoryajurāmodamedurān /
yatante kṛtinaḥ sarve kartuṃ mādhyāhnikīṃ kriyām // ViPrud_3.1.32 //
rājā---(ākarṇya, sarvān prati) sādhayata yūyamabhimatācaraṇāya / ahamapi tāvadabhyantaraṃ praviśāmi /
(iti yathocitamutthāya parikramya niṣkrāntāḥ sarve)
iti nāṭakaprakaraṇe kalyāṇasvapno nāma prathamoṅkaḥ //
(atha dvitīyo 'ṅkaḥ)
nepathye)--- / ido ido ajjo /
( / ita ita āryaḥ / )
(tataḥ praviśati vṛddhakañcukī)
kañcukī---(saharṣaṃ) cirāya yauvanamatiśayānayā caritārthayā jarayānayā saṃcare / yayā dīrghāyuṣā
pratāparudramahābhiṣekamanubhavitāsmi /
eṣa madhyāhnavarṇanayā vicchinnasya prakṛtārthasya punaravamarśādbinduḥ /
api ca---
pade pade skhalantaṃ māṃ vācā gatyātha ceṣṭayā /
avalokya hasannāste svāmī rudranareśvaraḥ // ViPrud_3.2.1 //
(savimarśāścaryam)
kākatīyanarendrasya rājyaśrīrmūlaveśmanaḥ /
yuvarājagṛhānadya gavākṣaiḥ svairamīkṣate // ViPrud_3.2.2 //
eṣa rājyalakṣmyāḥ pratāparudragatābhilāpādvilāsaḥ /
(puro 'valokya)
kathamayaṃ rājaputraparicārako dārakaḥ sasaṃbhramaṃ māmabhivartate /
(praviśya) dārakaḥ--- / ayya paṇamāmi /
( / ārtha praṇamāmi / )
kañcukī---bhadra kalyāṇāspadaṃ bhūyāḥ / kimanumataṃ rājaputrasya digvijayaprasthānaṃ rudranareśvareṇa /
dārakaḥ---akahaṃ kahaṃ vi aṇubhadam /
(akathaṃ kathamapi anumatam / )
kañcukī---svanāmānuguṇamidaṃ rājaputrasya yat sajjīkṛtasādhanaṃ mahārājaṃ sapādopagrahaṃ nivārya svayameva jaitrayātrāyāmuttiṣṭhate /
dārakaḥ---aaayya aṇaṇuhūdajujhjhaparissamo juvarāo / dukkharo khu diaṃtajao kahaṃ bhavissai /
(aaārya, ananubhūtayuddhapariśramo yuvarājaḥ / duṣkaraḥ khulu digantajayaḥ kathaṃ bhaviṣyati / )
kañcukī---bhadra, niraṅkuśāḥ svayaṃbhūdevapravṛttayaḥ / viṣṇoravatāraḥ khalvayaṃ vīrarudro 'pi acintyamahimā /
eṣa dṛṣṭanaṣṭabījānusaraṇarūpaḥ parisarpaḥ /
atra svapnavṛttāntakhyāpanāllakṣyasya digvijayayātrodyamenālakṣyasya bījasyotpādanādudbheda iti pratimukhasaṃdhirayam /
dārakaḥ--- / evvaṃ edam / amāṇuso khu so pahāvo /
( / evametat / amānuṣaḥ khalu sa prabhāvaḥ / )
kañcukī---kutredānīṃ rājaputraḥ ?
dārakaḥ---akāaīakuladuggādevīsamārāhaṇeṇa viaapatthāṇamaṃgalaṃ kāūṇa tattha haṇumadaalaperaṃtabahirujjāṇe ṇivesiakhaṃdhāvāro amaccaparivudo juvarāo ciṭṭhaī / tā aṇujāṇīhi mama tattha patthāṇaṃ /
(akākatīyakuladurgādevīsamārādhanena vijayaprasthānamaṅgalaṃ kṛtvā tatra hanumadacalaparyantabahirudyāne niveśitaskandhāvāraḥ amātyaparivṛto yuvarājastiṣṭhati / tadanujānīhi mama tatra prasthānam / )
kañcukī---bhadra ! sādhaya / ahamapi rājakulaṃ praviśāmi /
(iti yathocitaṃ parikramya niṣkrāntau / )
iyaṃ cūlikā /
(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudro mantriṇaḥ parijanaśca / )
pratāparudraḥ---
kiṃ rājyena śamonmukhaṃ racayatā tātaṃ kulālambanaṃ kiṃ cāsmin samudāharanti mahato doṣān bahūn sūrayaḥ / dharmādhvā ca khilīkṛto 'yamadhunā kaḥ saṃcaredaskhalaṃs tanneṣṭaṃ kila yauvarājyamapi me bālyotsave krīḍataḥ // ViPrud_3.2.3 //
tadvayaṃ mahārājabhujaparighamasṛṇiteṣu diganteṣu vijayayātrāvinodena viharāmahe /
etadrājye 'nicchābhidhānādvidhūtam /
mantriṇaḥ---rājaputra ! sarvapathīnayā kākatīyānvayabhāgyasaṃpadā tvāṃ dhuraṃdhuraṃ labdhvā narendraściramāsaktāṃ dhuraṃ śithilayitumadhyavasyati / ācāraścāyaṃ kākatīśvarāṇāṃ yaddhaureye putre śamonmukhatvam / kulasvāminā svayaṃbhuvāpyevamevānuśiṣṭam / anatikramaṇīyā rājaputreṇa gurvorgarīyasī khalvājñā / kalikāladoṣaśithiladharmapratiṣṭhāṃ nirvoḍhuṃ voḍhuṃ ca mahatīṃ mahīdhuramavatīrṇasya kākatīyaviṣṇostava na sāṃprataṃ pratyākhyātum /
pratāparudraḥ---(sānurodhaṃ)
svayaṃbhūstāta ityetāvīśvarau divyamānuṣau /
tayoranyataro rājā yuvarājo 'smi sarvathā // ViPrud_3.2.4 //
mantriṇaḥ---rājaputra ! sādhāraṇo 'yaṃ vinayaḥ kākatīśvarāṇāṃ svayaṃbhuvi mahārāje ca /
eṣa prakṛtaviṣayāratyupaśamācchamaḥ /
parijanaḥ--- / kāaīakulaṭṭhaviro tattabhavaṃto saaṃbhūdevo dhuraṃ dhāredu /
rāautto uṇa rajjasiriaṃ aṃke ārovedu /
(kākatīyakulasthavirastatrabhavān svayaṃbhūdevo dhuraṃ dhārayatu / rājaputraḥ punā rājyaśriyamaṅke āropayatu / )
(pratāparudraḥ samandasmitaṃ parijanamavalokayati / )
etat parihāsavacorūpaṃ narma /
parijanaḥ---acireṇa cariatthā meiṇī saṃvuttā /
(acireṇa caritārthā medinī saṃvṛttā /
gotragiriśikharaniṣṭhuravikaṭaśilāvasatibarbarāṅgyāḥ /
kṣoṇyā bhavatu vāso bāhau pratāparudrasya //)//
gottagirisiharāṇiṭhṭhuraviaḍasilāvasaibabbaraṃgīe /
khoṇīe hodu vāso bāhummi paāvaruddassa // ViPrud_3.2.5 //
ajaha haricaṃdassa bhue jaha rahuṇāhassa bāhuphalaammi /
kāailacchīpaiṇo bāhummi tahā mahī ramadu // ViPrud_3.2.6 //
(ayathā hariścandrasya bhuje yathā raghunāthasya bāhuphalake /
kākatilakṣmīpaterbāhau tathā mahī ramatām //)//
(pratāparudraḥ sabāhusphuraṇamadhomukhastiṣṭhati / )
eṣā parijanavacanotthā prītirnarmadyutiḥ /
mantriṇaḥ---rājaputra ! kākatīyapuruṣottamasya tava pāṇigrahaṇāya spṛhayantī rājyalakṣmīrvilambaṃ na sahate /
parijanaḥ--- /
vijjāvahūṇaṃ ahiaṃ daṭhṭhūṇa paimmi paṇaavissaṃbhaṃ /
khoṇī lacchī a kahaṃ vilaṃbiaṃ sahau juvarāe // ViPrud_3.2.7 //
(vidyāvadhūnāmadhikaṃ dṛṣṭravā patyau praṇayavisrambham /
kṣoṇī lakṣmīśca kathaṃ vilambitaṃ sahatāṃ yuvarāje) // //
mantriṇaḥ---itthameva /
svatejasā pariṣkṛtya pradhānāgāramutsukā /
pratīkṣate 'dya rājyaśrīryuvarājasamāgamam // ViPrud_3.2.8 //
eṣa mantriṇāṃ parijanasya ca vākyairbījānurāgaprakāśanāt pragamaḥ /
paridṛ--- //
kahaṃ aṃdario khu eso mahūsao disāvijaajattāe /
( //
kathamantaritaḥ khalveṣa mahotsavo digvijayayātrayā / )
etaddigantayātrayā prakṛtakāryavilambanānnirodhaḥ /
mantriṇaḥ---(sāvajñaṃ) kathaṃ cirayantyandhracamūpatayaḥ / athavā kiṃ taiḥ ; vayamapi na kevalaṃ mantraśastrāḥ, kiṃtu bahuśaḥ samarāpadānārādhitasvāmina eva /
etanniṣṭhuravacanarūpaṃ vajram /
(praviśya) dauvārikaḥ--- / jedu jedu juaroo / ede khu camūpaiṇo paḍihārabhūmibhāammi sajjīkiacauraṃgabalā vaṭṭanti /
( / jayatu jayatu yuvarājaḥ / ete khalu camūpatayaḥ pratīhārabhūmibhāge sajjīkṛtacaturaṅgabalā vartante / )
mantriṇaḥ---aciraṃ bhoḥ praveśaya /
dauvārikaḥ---tathā /
(iti niṣkramya senādhipatibhiḥ saha punaḥ praviṣṭaḥ / )
senāpatayaḥ---(yathocitaṃ praṇamya) svāmin kākatīyakulatilaka ! sarvatomukhāṭopā vāhinyaḥ śauryodanvantaṃ bhavantamanuprāptā eva / tadanugṛhayālunā kaṭākṣeṇa nirīkṣyantām /
etadanunayavacanarūpaṃ paryupāsanam /
mantriṇaḥ---rājaputra ! tarhi samāruhyatāṃ pratipakṣanivāraṇo vāraṇaḥ / ālokyantāṃ nirantaraparipanthipramāthinyo varūthinyaḥ / prastūyatāṃ senāpuraḥ-sarākrāntasakalasāmantavijayasthānaṃ prasthānam /
pratāparudraḥ---yathābhirucitamamātyebhyaḥ /
(iti gandhagajādhirohaṇaṃ nāṭayati / )
mantriṇaḥ---
karodagreṇa mahasā viṣvagākramituṃ diśaḥ /
ārohati gajaṃ vīrarudro bhāsvānivodayam // ViPrud_3.2.9 //
etat prakṛtānuguṇyena viśeṣabandhavacanaṃ puṣpam /
(sarve yuvarājahastinaṃ puraskṛtya sasaṃbādhaṃ kiṃcit parikrāmanti / )
senāpatayaḥ---(sotsāhapraṇāmaṃ) svāminnito dīyatāṃ dṛṣṭiḥ /
dhāvatpādātapādāhatidalitamahīrandhranīrandhraniryad- dhūlījālāmbudāntarvilasadasilatāvidyududdāmadīptāḥ / udyannissāṇarāṇastanitapaṭapaṭaddiktaṭāḥ prārabhante prāvṛṭlakṣmīṃ dhvajinyaḥ karikaraṭataṭasyandidānāmbudhārāḥ // ViPrud_3.2.10 //
(anyato nirūpya)
bale calati saṃbhramapratibhaye vijetuṃ diśaḥ purandaraharijjayavyavasitāḥ sahāyoddhatāḥ / calanti ciramatsarāḥ śikhariṇo yathā dantino bharāvanamadunnamadbhujagarājaphakkatphaṇāḥ // ViPrud_3.2.11 //
parijanaḥ---(vilokya sāścaryaṃ) / mahaṃto khu eso tiliṅgasubhaḍāṇaṃ ussāho /
( / mahān khalveṣa triliṅgasubhaṭānāmutsāhaḥ / )
(saṃskṛtamāśritya)
udyattomaraḍāmarāḥ pratipadaprotkṣiptakaukṣeyakāḥ svairodgīrṇabhusuṇḍhayaḥ paṭutarākṛṣṭadhvanatkārmukāḥ / bhrāmyadbhīmagadāḥ samagraviharatprāsāḥ sphuratpaṭṭasāḥ khelantyandhracamūbhaṭāḥ savapuṣo raudraprakārā iva // ViPrud_3.2.12 //
mantriṇaḥ---aho turaṅgataraṅgāstriliṅgādhipateḥ /
utkṣipyotkṣipya pādau ravituragaśirastāḍanāyeva pūrvau pāścāttyābhyāṃ padābhyāmapi dharaṇimavaṣṭabhya saṃrabdhanunnām / vālairvyādhūyamānaiḥ pratinṛpatihayotsāhamunmārjayantaḥ krāmantyaśvāḥ sahelakramaṇapariṇamatpañcadhārāprapañcāḥ // ViPrud_3.2.13 //
(vilokya) aho vidalitaparabalamanorathānāṃ rathānāṃ sabhraṃmaḥ /
tathā hi---
rathāḥ sarabhasaṃ bhramannibiḍahemanemikṣata- kṣamātalasamuccaladbahuladhūlijālāmbudaiḥ / tirohitamasūyayā sapadi bhānavīyaṃ rathaṃ vidhāya mukharībhavantyanibhṛtākṣadhūrnisvanāḥ // ViPrud_3.2.14 //
pratāparudraḥ---(sarvato 'valokya sapramodaṃ) kathaṃ samagrasādhanāni sainyāni /
bṛṃhamāṇagajākīrṇā hreṣamāṇahayākulāḥ /
saṃkrīḍatsyandanāḥ kṣveḍasubhaṭāḥ sainyasaṃpadaḥ // ViPrud_3.2.15 //
mantriṇaḥ---yuvarājālokanādudvelaḥ sainyasāgaro vartate /
abhyāpatantīrabhito mahībhṛdvāhinīrbahūḥ /
kākatīyabalāmbhodhireṣa svairaṃ grasiṣyate // ViPrud_3.2.16 //
senāpatayaḥ---yadādiśantyamātyāḥ / (iti sapraṇāmaṃ) vijayayātrākutūhalinyo dhvajinyaḥ sāṃprataṃ yuvarājasyājñāṃ pratipālayanti /
(pratāparudraḥ saprasādamamātyānālokayati / )
mantriṇaḥ---(sotsāhaṃ) pratiṣṭhantāṃ prācīṃ prati sainyāni /
senāpatayaḥ---yathā'diśantyamātyāḥ /
(iti prasthānanāṭitakena samantādavalokya saharṣātiśayam)
pavanenānukūlena prasāritapaṭāñcalāḥ /
udyuñjanta ivākraṣṭuṃ dhvajāḥ sautrāmaṇīṃ diśam // ViPrud_3.2.17 //
(sarve śakunamabhinandanti / )
eṣa prasthānānuguṇaśakunaguṇakathanādupanyāsaḥ /
pratāparudraḥ---(puro 'valokya) kathaṃ karābhyāmutkṣiptasākṣatakanakapātraḥ samāgata eva vipravaraḥ /
vipraḥ---(savinayamagrataḥ sthitvā prādhvaṃ dakṣiṇabhujamudyamya) vijayatāṃ vijayatāṃ vīrarudraḥ / rājaputra ! svayaṃbhūdevamahotsavādyanantaraṃ mahīsuravarāśīrvādavāsitāḥ kākatīyamahārājena preṣitāḥ khalvime maṅgalākṣatāḥ /
pratāpadṛ---(sapraṇāmādaraṃ gṛhītvā tān nijottamāṅge gajamūrdhani ca nidhāya)
amūlāt phalitā prasattilatikā patyuḥ svayaṃbhūprabhor ājñā kṣatriyamaulimaṇḍanamaṇestātasya sānugrahā / viprāśīrvacanāni mantrasurabhīṇyākāṅkṣitānyanvahaṃ paurāṇāṃ ca jayottarāṇi tadamūrīṣajjayāḥ syurdiśaḥ // ViPrud_3.2.18 //
eṣa brāhmaṇakṣatriyādivarṇakīrtanādvarṇasaṃhāraḥ /
mantriṇaḥ---rājaputra ! svabhāvanirargalasya tava bhujārgalayorojāyitasya kiyatī bhūtalavijayaviḍambanā /
parijanaḥ--- / viaalacchīpāṇiggahaṇasamaadiṇṇā via maṅgalakhkhadā juvarāassa sīse dīsaṃdi /
( / vijayalakṣmīpāṇigrahaṇasamayadattā iva maṅgalākṣatā yuvarājasya śīrṣe dṛśyante / )
vipraḥ---rājaputra ! tattaddigvijayayātrāvārtāhāriṇaḥ puruṣā nāticirādeva preṣaṇīyā iti mahārājasyājñā /
pratāparudraḥ---śirasi kṛtastātasya niyogaḥ / (amātyān prati) katicana yūyaṃ kākatīśvarasevārthaṃ nivartadhvam / katipaye vijayayātrāparāḥ pravartadhvam /
amātyāḥ---(sapraṇāmaṃ) yadājñāpayati yuvarājaḥ /
vipraḥ---svasti vijayāya śivāḥ panthānaḥ santu rājaputrāya /
pratāparudraḥ---(sapraśrayaṃ) bhagavannanujānīhi / vayamitaḥ pratiṣṭhāmahe /
(iti yathocitaṃ parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) // iti vijayayātrāvilāso nāma dvitīyo 'ṅkaḥ //
(atha tṛtīyo 'ṅkaḥ)
(tataḥ praviśato lekhahastau jāṅghikau / )
etatpūrvāṅkāntapātreṇa vipreṇa nirdiṣṭayoḥ pātrayoruttarāṅke praveśādaṅkāsyam /
prathamaḥ---(sānusaṃdhānāścaryaṃ) aho pratāparudrasya mahimānubhāvaḥ, yasya vijayayātrāsaṃbhrameṇaiva vyākulīkṛtāni dvayeṣāmapi bhūbhṛtāṃ kaṭakāni /
dvitīyaḥ---vayasya, kimucyate---
kākatīyapradīpo 'yamaṃśaścāturbhujaḥ svayam /
yadvajrakavacāyante prasādāśca svayaṃbhuvaḥ // ViPrud_3.3.1 //
eṣa svayaṃbhūdevaprasādarūpasya bījasyānveṣaṇād garbhasandhiḥ /
prathamaḥ---(adhvaklamamabhinīya puro 'valokya) prāpteyamandhranagarī / (kiṃcit praveśanāṭitakena samantato nirūpya) aho ! niratiśayamaudāryaṃ rudranareśvarasya / yadete vaitālikāḥ sarvāto bhogāvalīpramukhāṃścāṭuprabandhānuccaiḥ paṭhantaḥ svabhāvaramaṇīyāḥ pratiraveṇa pāṭhayanti ca kakubhaḥ /
dvitīyaḥ---(samyaṅnirvaṇya sapratyabhijñā'ścaryamapavārya) sakhe ! paśya paśya /
samyaṅmāgadhaveṣadhāraṇatirobhūtā api kṣamābhujaḥ sūcyante prabhutārahasyapiśunairāviṣkṛtailakṣaṇaiḥ / hastāgrairdhvajacakralāñchinatalairvakṣaḥ sthalairvistṛtair ākāraraimanuṣyamātrasulabhairvṛttairanīcairapi // ViPrud_3.3.2 //
prathamaḥ---nūnamete pratāparudrasamaraparāṅmukhā vakṣaḥ sthalaviracitavarāhalakṣmāṇaḥ prāṇatrāṇārthamanayā rītyā kākatīyamahārājaṃ prasādayitumadhyavasyantīti tarkayāmi /
etat prastutopayogipratirājacchadmācaraṇādabhūtāharaṇam / jāṅghikena punastaistairlakṣaṇairnareśvarābhyūhanādanumānaṃ ca /
dvitīyaḥ---aho ! vijayayātrāśravaṇakutūhalitā paurāṇām, yadāvāmanusaranti punaḥ punaḥ praśramālayā / tat sakhe ! prakāśyatāṃ pratāparudrasya bhujayorvijayodāharaṇam /
prathamaḥ---(kiṃciduccaiḥ) bho bhoḥ ! śrūyatāṃ kākatīyakulaślāghākāmadhenuḥ priyodantaḥ /
jetrā kākativīrarudravibhunā sarvā diśo nirjitāḥ kṣmāpālāḥ karadīkṛtāḥ kṛtamidaṃ nirvīramurvītalam / yasyodyadbhujavaibhavaṃ sarabhasārohaddviṣatkāminī- mañjīradhvanipūrṇakandaramukhairvyākurvate parvatāḥ // ViPrud_3.3.3 //
eṣa tattvānukīrtanarūpo mārgaḥ /
dvitīyaḥ---sakhe ! nūnameṣu divaseṣu kākatīyamahārājo nirantaraṃ puraskṛtapurodhaḥ pravarāmātyavṛddho yuvarājavijayamāśaṃsamāno gamayati vāsarāṇi /
prathamaḥ---ucitamanucintitaṃ vayasyena /
dvitīyaḥ---(puro 'valokya saharṣaṃ) kathamasmadīyaṃ vacanamākarṇya nūnaṃ mahārājāya nivedayitumamātyaputraḥ saharṣasaṃbhramaṃ rājakulābhyantaraṃ praviśati / tadāvāmapi pratīhārabhūmimadhyāsya kākatīśvarāvasaraṃ pratipālayiṣyāvaḥ / (iti
parikrāmataḥ / )
etad vitarkapratipādanādrūpam /
(tataḥ praviśatyamātyaputraḥ / )
amātyaputraḥ---(sapramodaṃ) aho mama dhanyatā, yadīdṛśānāṃ mahotsavānāṃ nivedayitāsmi saṃvṛttaḥ / yanmayā vijñāpitaiḥ śravaṇapriyaṃkaraṇairvārtāmṛtaiḥ svapnasākṣātkṛtādapi svayaṃbhūdevaprasādāt pramodayiṣyate kākatīyavṛṣā /
eṣotkarṣavacanarūpodāhṛtiḥ /
(puro 'valokya) kathamayaṃ mahārājaḥ purohitairamātyairanyena parijanena ca parivṛto mahāsthānamaṇṭapamadhitiṣṭhati / tadahamupasarpāmi / (iti parikrāmati / )
(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭo rājā, mantriṇaśca purodhasaśca / )
rājā---(savimarśāścaryamamātyān prati)---aho śaiśave 'pyucitakāritvaṃ vatsasya vīrarudrasya / yadasmadanurodhārthamimānamātyān nivartya svayameva jigīṣuḥ prasthitaḥ /
mantriṇaḥ---(sabahumānaṃ) mahārāja ! bhavatā khalu pitṛmān kumāraḥ /
purodhasaḥ---vijayaprasthānātprabhṛti naktaṃdivamunmiṣanti kalyāṇāni / tadvijitā eva diśo rājaputreṇa /
rājā---bhavatāmāśiṣa eva kākatīyakulaśreyāṃsi svayaṃ praduhate /
parijanaḥ--- / kāaīakulassa kiṃ ṇu ṇa saṃpuṇṇaṃ puṇṇeṇa, jassiṃ avaiṇṇo bhuvaṇekkabhaddo paāvaruddo /
(kākatīyakulasya kiṃ nu saṃpūrṇaṃ puṇyena, yasminnavatīrṇo bhuvanaikabhadraḥ pratāparudraḥ / )
rājā---(sautsukyaṃ) kathaṃ cirayati vatsasya vijayayātrāśravaṇamahotsavaḥ ?
amātyaputraḥ---(savinayasaṃbhramamupasṛtya sapraṇāmaṃ deva madhyamalokapāla ! yuvarājapraṣretau vijayavārtāhāriṇau praghāṇaprāṅgaṇamadhivasataḥ /
eṣa saṃcintyamānārthaprāptirūpaḥ kramaḥ /
(sarve saharṣātiśayaṃ nirūpayanti / )
mantriṇaḥ--bhadra ! śīghraṃ praveśaya /
amātyaputraḥ---yadādiśanti mahāmantriṇaḥ /
(iti niṣkramya saha tābhyāṃ punaḥ praviṣṭaḥ / )
puruṣau---(praṇamantāvupasṛtya) deva ! viśvaikavijayinā putreṇa vardhase / bāḍhamaprameyamahimā pratāparudrabhujasthemā, yacchaiśave 'pyatiśayitataruṇakākatīyaparākramastasya vikramaḥ /
rājā---(saharṣātiśayamamātyānavalokya) manorathābhyāmiva cintitopagatābhyāṃ mahārghaṃ pāritoṣikaṃ pratipādyatām /
dviguṇīkṛtaharṣayoranayormukhādvatsasya vijayalakṣmīparigrahavṛttāntaśravaṇamahotsavena caritārthayāmaḥ śrotravṛttim /
mantriṇaḥ---yadājñāpayati devaḥ / (iti bhaurikamukhāt tathā kurvanti)
eṣa sāmadānācaraṇarūpaḥ saṃgrahaḥ /
(puruṣau sapraṇāmaṃ gṛhītvā mūrdhni nidhāya mahārājaprasādamabhinandataḥ / )
mantriṇaḥ---bhadrāvita etya yuvarājavijayavihṛtayaḥ parākramapallavitā mahārājasadasaḥ karṇapūrīkriyantām /
puruṣau---sāvadhānamavadhārayatu mahārājaḥ /
prathamaḥ---deva ! devasya prasādena vājinīrājanāsamidhyamānasya vītihotrasya vijayapradānena dviguṇitodagrapratāpe pratāparudre pratiṣṭhāmāne,
yātrārambhamaheṣvahaṃprathamikāniryaccamūḍambara- kṣuṇṇakṣoṇitalotthite 'tibahule pāṃsau viyadvyāpini / jetavyāḥ sakalā diśaḥ svavibhutāmantaḥ pidhāyādhika- trāsāt kvāpi palāyitā iva dṛśāṃ naivābhavan gocarāḥ // ViPrud_3.3.4 //
anantaraṃ ca---
udvellaccaturarṇavīkalakalo nāyaṃ camūḍambaro nedaṃ dundubhigarjitaṃ tripurajitkalpāntaḍhakkāravaḥ / ityāṭopapaṭīyasīṣu parito dhāṭīṣu bhārānama- ccheṣāśeṣaphaṇāsu vismitamatha trastaṃ digīśairapi // ViPrud_3.3.5 //
purodhasaḥ---aho niraṅkuśamojāyitamandhracamūpatīnām /
dvitīyaḥ---atha yuvarājājñayā prathamaṃ māghavanīṃ diśaṃ pracalitāni sainyāni /
rathenābhimukhyātaṃ vīrarudro vilokya mām /
mṛṣyate nāyamityarkaḥ sainyareṇau tirohitaḥ // ViPrud_3.3.6 //
mantriṇaḥ---tatastataḥ /
dvitīyaḥ---anantaraṃ senāgragaireva paurastyān kṣudrakṣatriyānnirjitya sarvapathīnenāṭopena paṭīyasi tasmin mahati bale pracalati,
yuddhāya samanahyanta kaliṅgāḥ sphuṭapauruṣāḥ /
mādyaddvipaghaṭoddāmasaṃbhramāḍambaroddhatāḥ // ViPrud_3.3.7 //
taiḥ sārdhamandhracamūpatīnāṃ parākramadhane mahatyāyodhane,
pītvā māṃsopadaṃśaṃ dviradagalagaladraktamaireyadhārāṃ matto mastiṣkalagnairdalitanṛpavapuḥ kīkasaiḥ sṛṣṭadaṃṣṭraḥ / bibhradraudrāntramālāṃ janitajanabhayo bhairavākāraghoraḥ saṃgrāmorvyāḥ kaliṅgairbalividhimakarodvīrarudrasya khaṅgaḥ // ViPrud_3.3.8 //
purodhasaḥ---mānuṣaveṣatirohitenāpi kākatīyaviṣṇunā kiṃcidāviṣkṛto nijaprabhāvaḥ /
mantriṇaḥ---(saharṣātiśayādbhutaṃ) aho parākramātibhūmiḥ pratāparudrasya /
parijanaḥ--- / sarisaṃ khu edaṃ, jaṃ mahārāaruddaṇaresaraṇaṃdaṇeṇa kādavvaṃ, jaṃ kāaikulappasavāṇaṃ khamaṃ, jaṃ kuladevadāe saaṃbhūdevassa ppasattivisesāṇaṃ juttaṃ, taṃ khu kiaṃ juvarāeṇa /
( / sadṛśaṃ khalvetat---yanmahārājarudranareśvaranandanena kartavyaṃ, yat kākatikulaprasavānāṃ kṣamaṃ, yat kuladevatāyāḥ svayaṃbhūdevasya prasattiviśeṣāṇāṃ yuktaṃ, tat khalu kṛtaṃ yuvarājena / )
rājā---(sapramodagadgadaṃ) tatastataḥ /
prathamaḥ---anantaram-
chinnodyadvairivīrapratibhayamukuṭāṭopasaṃjātarāhu- bhrāntibhraśyatpataṅgābhayakarapṛtanāreṇubaddhāndhakārā / āsīt saṃgrāmavelā viharadasilatodbhinnamattebhakumbha- prodyanmuktaughatārānikaraparivṛtasvarvadhūvaktracandrā // ViPrud_3.3.9 //
anantaraṃ yuvarājājñayā
vṛtrārātidigantarālavijayaprakhyātavikrāntayaḥ pārepūrvapayodhi kalpitajayastambhāḥ sphurattejasaḥ / velākānanavāsigītavibhavaṃ devasya dorvikramaṃ śṛṇvanto muhurandhrasainyapatayaḥ prāptā diśaṃ dakṣiṇām // ViPrud_3.3.10 //
tatra ca
munau lopāmudrāsuhṛdi nikaṭasthe 'pi mahatā bhavantyetā nadyaḥ kaluṣapayasaḥ sainyarajasā / itīva vyomāgre kalayapavanāndolitaśikhāḥ patākāḥ sotprāsāḥ pratipadamanṛtyannatitarām // ViPrud_3.3.11 //
anantaraṃ pāṇḍyapramukhān dākṣiṇātyān kṣitīśvarān śaraṇamupagatān kākatīyavīrarudraḥ svacamūpatinirviśeṣaṃ saṃbhāvya taiḥ saha pratīcīṃ diśaṃ pracalitaḥ /
mantriṇaḥ---sādhu sādhu samācaritamātmanīnaṃ pāṇḍyairyat pūrvameva devasya caraṇamūlaṃ prāptāḥ / tatastataḥ /
dvitīyaḥ---tatra ca
pāścāttyānāṃ dhvajeṣu sthitamadhikabharasrastadaṇḍeṣu gṛdhra- vrātairyaccaṇḍatuṇḍāhativihatapaṭeṣvāhatakṣiptapakṣaiḥ / astraṃ gārutmataṃ tat samajani vijayaprārthināmandhrasainya- praṣṭhānāṃ janyamanyannijanibiḍabhujādaṇḍakaṇḍūviḍambaḥ // ViPrud_3.3.12 //
anantaraṃ---
jitvā pratīcīmatha vīrarudraḥ pratyarthinārīnayanāmbupūrṇām /
revāṃ samuttīrya gajānubaddhasetuṃ vijetuṃ gatavānudīcīm // ViPrud_3.3.13 //
tatrāṅgavaṅgakaliṅgamālavaprabhṛtayaḥ sarve bhūpālā militvā yuddhāya baddhādarāḥ purataḥ prādurabhavan /
mantriṇaḥ---aho paramanātmaveditodīcyānāṃ yatpratāparudrasyāpi paripanthino bhavanti /
rājā---tatastataḥ /
prathamaḥ---anantaraṃ samamanīkinībhirāpatantībhiḥ rājakāni vilokya sagarvamevamuktaṃ senāpatibhiḥ---
re re ghūrjara jarjaro 'si samare lampāka ! kiṃ kampase vaṅga ! tvaṅgasi kiṃ mudhā balarajaḥ kāṇo 'si kiṃ koṅkaṇa ! / prāṇatrāṇaparāyaṇo bhava mahārāṣṭrāparāṣṭro 'syamī yoddhāro vayamityarīnabhibhavantyandhrakṣamābhṛdbhaṭāḥ // ViPrud_3.3.14 //
(/‘vayamandhranāthasubhaṭāḥ pratyarthidāvānalāḥ'; iti pāṭhāntaram //)//
etadroṣasaṃrabdhavacanarūpaṃ toṭakam /
parijanaḥ--- //
sāhu sāhu camūvariṇaṃ vaaṇaṃ / evvaṃ phaṇiā uṇa kīrisaṃ uvakkaṃdaṃ tehiṃ / (//sādhu sādhu camūpatīnāṃ vacanam / etat bhaṇittvā punaḥ kīdṛśamupakrāntaṃ taiḥ /)
prathamaḥ--- kiṃ kathyate ? sainikānāṃ nirupamaḥ parākramaḥ /
yastatrābhavadāhavastamakhilaṃ jānāti bhāgīrathī yātyākṣīt surabhūyakāraṇanijāhaṃkāramucchṛṅkhalam / ārādvīkṣya samagramandhrasubhaṭaprodghūrṇakhaḍragāvalī- dhārātīrthamupetya divyanagarīmārohato bhūpatīn // ViPrud_3.3.15 //
anantaraṃ tatra tatra pralīnātmanaḥ pratipakṣamūlānanveṣṭukāmāstriliṅgasainikāstattaddeśaveṣabhāṣādikamāviṣkurvāṇāḥ sarvataḥ paryaṭanti sma / jīvagrāhaṃ gṛhītvā samānayanti sma yuvarājāntikam / mantriṇaḥ---sādhīyān khalu sainikānāmudyamaḥ / etat prakṛtopayogitvena vañcanādadhibalam / rājā---tatastataḥ / dvitīyaḥ---anantaraṃ narapatayo nijaparijaneṣvapyakṛtaviśvāsāḥ pratāparudrasya pādamūlameva śaraṇamupagatāḥ / parijanaḥ--- / aho ṇaravariṇaṃ jujjhakāarattaṇaṃ /
( / aho narapatīnāṃ yuddhakātaratvam / )
eṣa bhayapratipādanādudvegaḥ / prathamaḥ---kimucyate kātaryamiti /
aṅgāḥ saṃgarabhīravaḥ samabhavaṃścolāḥ palāyākulāḥ kāśmīrāḥ smaraṇīyavikramakathā hūṇā nirīṇaśriyaḥ / lampākā bhayakampamānavapuṣo vaṅgā niraṅgīkṛtā nepālāḥ paripālanavyasaninaḥ suhmāśca nīraṃhasaḥ // ViPrud_3.3.16 //
(a:‘pralāpākulāḥ'; iti pāṭhāntaram //)
api ca
kāmbhojāḥ kṣatakumbhinīparicayāḥ prāptavraṇāḥ sevaṇāḥ gauḍāḥ pīḍitavigrahāḥ śritakulagrāvāṅkaṇāḥ koṅkaṇāḥ / lāṭāḥ pāṭitamūrtayaḥ parilasa(gala) dbhīvihvalāḥ siṃhalāḥ karṇāṭāḥ paripūrṇavepathubhṛtastandrālavo mālavāḥ // ViPrud_3.3.17 //
kiṃ ca
bhojā vyarthabhujāyudhāḥ kṣatanijastrīkelayaḥ keralāḥ pāṇḍyāḥ khaṇḍitavikramāḥ prakaṭitahrījarjarā ghūrjarāḥ / pāñcālāḥ praṇatiprapañcitabhiyaścāṭūtkaṭāḥ kīkaṭāḥ kāmpilyāḥ śritapallayaḥ kṛtayaśobhaṅgāḥ kaliṅgā api // ViPrud_3.3.18 //
(sarve harṣātiśayaṃ nāṭayanti /) parijanaḥ---(sāścaryaṃ) / aho vīraruddassa aisaidatihuvaṇāi jujjhāvadāṇāi / (/ aho vīrarudrasyātiśayitatribhuvanāni yuddhāpadānāni /)
rājā---(saharṣaṃ) mahatīṃ pratiṣṭhāmāropitaṃ khalu kākatīyakulaṃ viśvaikavijayinā vatsena / purodhasaḥ---āmūlacūḍaṃ phalitāḥ prasattayaḥ kākatīyānvayadevatānām / rājā---tatastataḥ / prathamaḥ---anantaraṃ sakaladigvijayasamuttejitejovilāsaḥ sarvanareśvarāṇāṃ tāni tānyupāyanāni svīkṛtya samagrasainyaiḥ sapakṣairmahībhṛdgaṇairāśritena mahatā balārṇavena nyavartata viśvaikavīro vīrarudraḥ /
mantriṇaḥ---(saharṣaṃ) kutredānīṃ rājaputraḥ ? dvitīyaḥ---sāmprataṃ kiṃkurvāṇarājalokaḥ sarvānapi senāpatīn nagaraṃ prasthāpya katipayamaulaparivṛtaḥ kākatīyavīraḥ svairaṃ godāvarīparisarāraṇyeṣu mṛgayākutūhalī viharate / mantriṇaḥ---(savimarśaṃ) mahārāja ! nūnaṃ tvayyeva śāsati vasumatīṃ yauvarājyameva bahumanyate rājaputraḥ / eṣā prāptyāśā / digvijayākṛṣṭanareśvaravṛttāntasya vyāpitvāt patākā nirūpitā / rājā---tadacirameva yuṣmābhirānetavyo vatsaḥ, anunetavyaścarājyābhiṣekāya / mantriṇaḥ---yadājñāpayati devaḥ / (iti niṣkrāntāḥ / ) nepathye---(sasaṃbhramaṃ) bho bho nāgarikāḥ ! satvaramapasarata dūram /
yadidānīm-
ālānaṃ tarasā nipāṭya nigalānyucchidya dhūtāṅkuśo vegotpātitadhūrgataḥ kaṭataṭīniryanmadāmbusrutiḥ / bhraśyatpaṇyapathaṃ caladgajahayaṃ bibhyajjanaughaṃ puraṃ viṣvagvyākulayatyamandarabhasaḥ svairaṃ karigrāmaṇīḥ // ViPrud_3.3.19 //
eṣa śaṅkātrāsarūpaḥ saṃbhramaḥ / rājā---(ākarṇya sasmitaṃ) kathaṃ vyākulayati kaṭakaṃ karīndraḥ / puruṣaḥ---mahārāja ! nūnamidānīṃ nagaraṃ praviśatāṃ nareśvaropāyanānāṃ dvipānāṃ gandhānilāya saṃkru dhyan nirargalo jātaḥ pradhānahastī / purodhasaḥ---
pitrā svayaṃbhūpatinopadiṣṭaṃ pratāparudrasya mahābhiṣekam /
nirvighnamāpādayituṃ gajāsyaḥ kareṇurājākṛtirabhyupaiti // ViPrud_3.3.20 //
eṣa garbhabījodbhedanādākṣepaḥ / rājā---(saharṣaṃ) tarhi vayamapi pramadavanadvāraprāsādamāruhya gajendramavalokayiṣyāmaḥ / (iyutthāya parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) //
iti vīrarudravijayo nāma tṛtīyo 'ṅkaḥ //
// atha caturtho 'ṅkaḥ //
(tataḥ praviśati dhātrī ceṭī ca / ) dhātrī---(saroṣaṃ) /
haṃje eārisasahassakajjapajjāule rāaulamahūsave vi saalā vi raaṇī keṇa sama tue ṇīdār / irisamahagghāi bhūsaṇāi kudo coriāi / kahaṃ ṇa viṇṇādaṃ tue dāsīeuttīe---saalā diso jeūṇa cauraṃtasāmaṃtaparivāro paāvaruddo ṇaaraṃ paviṭhṭho / kuṃladevadāe pasattīe mahārāassa aṇṇāe purohidāṇaṃ aṇuroheṇa amaccāṇaṃ aṇuvaṭṭaṇeṇa paāṇaṃ bhāaheee khoṇīe tavoviseseṇa aṃhārisassa pariaṇassa sukaaparipāeṇa abbhupagaamahārajjāhiseo juvarāo saṃjāo / evvaṃ vi eāiṇiṃ maṃ mahūsavāuliaṃ mottūṇa kahiṃ ṭhidā /
( /hañje etādṛśasahasrakāryaparyākule rājakulamahotsave 'pi sakalāpi rajanī kena samaṃ tvayā nītār ? idṛśamahārghāṇi bhūṣaṇāni kutaścoritāni ? kathaṃ na vijñātaṃ tvayā dāsyāḥ putryā---sakalā diśo jitvā caturantasāmantaparivāraḥ pratāparudro nagaraṃ praviṣṭaḥ /
kuladevatāyāḥ prasattyā mahārājasyājñayā purohitānāmanurodhenāmātyānāmanuvartanena prajānāṃ bhāgadheyena kṣoṇyāstapoviśeṣeṇāsmādṛśasya parijanasya sukṛtaparipākeṇābhyupagatamahārājyābhiṣeko yuvarājaḥ saṃjātaḥ /
evamapyekākinīṃ māṃ mahotsavākulitāṃ muktvā kutra sthitā ?) anena roṣavaśānniyatāptipradarśanamukhena bījasyāvamarśādvimarśasandhiḥ /
ceṭīgatadoṣaprakhyāpanādapavādo 'ṅgam /
ceṭī--- //
sāmiṇi ! avarāhaṃ sahassa /
(iti pādayoḥ patati / ) ( // svāmini ! aparādhaṃ sahasva /) dhātrī---(sabhrūbhaṅgaṃ) a dāsīeutti, paṭaṃcaleṇa sappadaṃsaṇaṃ paḍimajjesi jaṃ paṇāmeṇar irisāparāhaṃ siḍhilesi / (a dāsyāḥ putri ! paṭāñcalena sarpadaṃśanaṃ parimarjayasi-yatpraṇāmenedṛśāparādhaṃ śithilayasi / eṣa roṣasaṃbhāṣaṇarūpaḥ saṃpheṭaḥ / ceṭīr--- / irisasahāvā evva tumaṃ / tā ṇikkāraṇakoviṇiṃ hodiṃ amuvaṭṭiuṃ ahaṃ ṇa pajjattār / ( / idṛśasvabhāvaiva tvam / tat niṣkāraṇakopinīṃ bhavatīmanuvartitumahaṃ na paryāptā /)
dhātrī---(saroṣaśiraḥ kampaṃ) //
vakkasīladullalie ! lūṇakaṇṇāsiaṃ tumaṃ bandhiūṇa kārāgharabhāaṇaṃ karemi / ( // vakraśīladurlalite ! lūnakarṇanāsika ttvāṃ baddhravā kārāgṛhabhājanaṃ karomi //)//
(iti bāhubandhanaṃ nāṭyati / ) eṣa bandhanarūpo vidravaḥ / ceṭī---(sabhayakampaṃ) a sāmiṇi ! rakkhohi rakkhehi asaraṇaṃ ṇiravarāha imaṃ jaṇaṃ / tuha attiāe hiḍiṃbassamaṃ gacchatīe ahaṃ balakkāreṇa ṇīdā / taddha paḍiūlaṃ devvaṃ pasādaaṃtīe vilaṃbidaṃ / kiṃ karemi / (a svāmini ! rakṣa rakṣa aśaraṇaṃ niraparādhamimaṃ janam / tavāttikayā hiḍimbāśramaṃ gacchantyāhaṃ balātkāreṇa nītā / tatra pratikūlaṃ daivaṃ prasādayantyā vilambitam / kiṃ karomi ?)
dhātrī---(saroṣahuṅkāraṃ) aa eārisaṃ rāaulamahūsavaṃ ujjhia hiḍiṃbālaagaṃḍaselesu kiṃ tti mattaaṃ tāḍissai maṃdabhāiṇī ? (aa etādṛśaṃ rājakulamahotsavamujjhitvā hiḍimbālayagaṇḍaśaileṣu kimiti mastakaṃ tāḍayiṣyati mandabhāginī / )
eṣa gurutiraskṛtirūpo dravaḥ / ceṭī---dṛ sāmiṇi ! sahehi vilaṃbiaṃ / tue kādavvaṃ maṃgalovaāraṃ sigghaṃ ṇivvaṭṭemi / (iti vapuṣā praṇamati / ) (dṛ svāmini ! sahasva vilambitam / tvayā kartavyaṃ maṅgalopacāraṃ śīghraṃ nirvartayāmi / ) dhātrī---(saprasādaṃ) / haṃje ! uṭhṭhehi uṭṭhehi / ( / sakhi ! uttiṣṭha uttiṣṭha / ) eṣā virodhaśamanarūpā śaktiḥ / ceṭī---(saharṣamutthāya hastāvalambaṃ dattvā) a ido ido tattahodī / (a ita itastatrabhavatī / ) dhātrī---(kiṃcit parikramya puro 'valokya ca) aa kahaṃ eso paḍihārappavaro sasaṃbhamaṃ ṇiggao / tā paccāsaṇṇo via mahāhiseasamao / teṇa rāauttassa maṃgalaṇīrāaṇadīvariṃchcholiṃ ṇivvaṭṭeduṃ abbhaṃtaraṃ pavisahma /
(aa kathameṣa pratīhārapravaraḥ sasaṃbhramaṃ nirgataḥ / tat pratyāsanna iva mahābhiṣekasamayaḥ / tena rājaputrasya maṅgalanīrājanadīpariñcholiṃ nirvartayitumabhyantaraṃ praviśāvaḥ / ) (iti niṣkrānte / ) praveśakaḥ / (tataḥ praviśati pratīhāraḥ / ) pratīhāraḥ---(sāṭopaṃ parikramya dvāri narapatikulakalakalamasahamānaḥ sāvamānaṃ kanakavetralatāmudyamya) re re nareśvarāḥ !
dantivyūhamupāyatīkṛtamamuṃ kurvantu puryā bahir- yasyodyadghanabṛṃhitairna ghaṭikāghaṇṭādhvaniḥ śrūyate / dūre cāstu rathāśvametadakhilaṃ yasyātisaṃdardato niṣkrāmat praviśacca nāgarakulaṃ na svairamāceṣṭate // ViPrud_3.4.1 //
eṣā tarjanodvejanarūpā dyutiḥ / (kiṃciduccaiḥ) bho bho kulāmātyavṛddhāḥ pradhānādhikāriṇaḥ parijanāḥ paurāśca saṃśṛṇudhvam / eṣā rudradevasyājñā / yathā kila---
pūrvaiḥ kākativaṃśajairnṛpatibhiḥ samyagdhṛtā yā ciraṃ yasyā mānuṣaśambhunā gaṇapatikṣoṇībhujābhūt prathā / yeyaṃ madbhujayā kulādrivasatiṃ vismāritā medinī seyaṃ saṃprati vīrarudrabhujayoryātu pratiṣṭhāṃ sthirām // ViPrud_3.4.2 //
eṣā svavaṃśajānāṃ kīrtanād gurukīrtanarūpaḥ prasaṅgaḥ / (punaḥ sāṭopaṃ parikramya) adhikṛtāḥ kimidānīmārabhadhve / kimupakrāntaḥ svayaṃbhūdevasamārādhanavidhiḥ / kacciddattāḥ puradevatābhyo balayaḥ ? kimabhyarcitāḥ sarve varṇavṛddhāḥ ? kaccit prasādhitā mahābhiṣekavediḥ ? kiṃ sajjīkṛtāni kanakakalaśeṣu puṇyatīrthasalilāni ? kaccidabhyarṇamupanītānyuttamopakaraṇāni ? kiṃ maṅgalamuhūrte kṛtāvadhānanā jyotirvidaḥ ? kaccidalaṃkṛtāstriliṅganagarīmṛgīdṛśaśca ? yadidānīṃ vasumatīpāṇigrahaṇocitamaṅgalācāraveṣaḥ pratāparudraḥ kākatīyamārājyalakṣmīmahāntaḥ pure vartate / tat tvaradhvam / (anyato gatvā sabhrūkṣepamavalokya) kathaṃ rājāno na viramanti / (kiṃcidupasṛtya) bho bho bhūpālāḥ ! yathāvakāśamādhvam / sajjīkurudhvamupāyanajātam / na vṛyā saṃmardaṃ sahate mama vetrayaṣṭiḥ / etadavamānarūpaṃ chalanam / (samantādavalokya sagarvā tiśayaṃ) aho ! tṛṇīkṛtajagatāṃ kṣitibhṛtāmudvelaṃ saṃmardaṃ nivārayato mama prabhāvaḥ / athavā kākatīyadauvārikāṇāṃ likhitapaṭhitameva rājanivāraṇam / eṣa svaśaktyāviṣkaraṇarūpo vyavasāyaḥ / (praviśya paṭākṣepeṇa dauvārikaḥ / ) dauvārikaḥ---(sākṣepaṃ) re kena khalvasamayavidā bhūpatayo nivāritāḥ ? mahotsavadidṛkṣavaḥ sarve praviśantu / prathamaḥ---(saroṣaṃ) re kākatīyakulavṛdhdapratīhāraṃ māmasamayavedinamudāharasi / dvitīyaḥ---bhavatu yo vā ko vā bhavān / praveṣṭavyā narapataya iti mahārājasyājñā / etat pratīhārayoranyonyaroṣasaṃrabdhavacanarūpaṃ virodhanam / prathamaḥ---kimanena samaṃ śuṣkakalahena / yāvat pradhānāgāradvāravedikāmadhyamadhyāsīnaṃ purohitapuraskṛtaṃ yuvarājamevopasarpāmi / (iti parikrāmati / ) dvitīyaḥ---ahamapi yathānirdiṣṭamanutiṣṭhāmi / (iti parikrāmati / ) (tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudraḥ purodhaso mantriṇaśca / ) purodhasaḥ---kākatīyakulatilaka ! yuvarājena bhavatā līlayaiva diśo daśa vijitā ityamī samyagadya satyāśiṣo vayam / kiṃ ca--
adyānvayaḥ kākatibhūpatīnāṃ prāptastrilokīprathitāṃ pratiṣṭhām /
rājanvatī bhūriyamadya jātā vītopasargāḥ sakalāḥ prajāśca // ViPrud_3.4.3 //
eṣā siddhavadbhāviśreyaḥ kathanāt prarocanā / mantriṇaḥ---
sūryasomānvayāmātyamahattādyādharīkṛtā /
asmābhiradhikurvāṇaiḥ kākatīyakulasthitim // ViPrud_3.4.4 //
etat prakṛtānuguṇapraśaṃsanād vicalanam / purodhasaḥ---rājaputra ! sajjīkṛteyaṃ mahābhiṣekasāmagrī / kākatīyanareśvarakramādhiṣṭhiṃta bhadrāsanaṃ bhavadadhirohaṇaṃ pratīkṣate / tat paripālaya svayaṃbhūdevānugṛhītāṃ mahārājasyājñām / etat kāryasaṃgraharūpamādānam / pratāparudraḥ---tarhi kuladevatāṃ svayaṃbhūdevaṃ namaskṛtya, gurvājñāṃ voḍhumicchāmi / purodhasaḥ---sadṛśo 'yamācāraḥ kākatīyakulapradīpasya bhavataḥ / kiṃ tu pratyāsīdati mahābhiṣekasamayaḥ / tadacireṇaiva vihitakartavyena rājaputreṇāgantavyam / vayamitaḥ karaṇīyaśeṣaṃ prati (pari) pālayāmaḥ / pratāparudraḥ---yadādiśanti kākatīyānvayapratyāyayitāraḥ / (ityutthāya yathocitaṃ parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) // iti tvaritamahotsavo nāma caturtho 'ṅkaḥ //)//
// atha pañcamo 'ṅkaḥ //
(tataḥ praviśanti jyotirvidaḥ / ) jyotirvidaḥ---(sasaṃbhramaṃ parikramya) bho bhoḥ ! tvaradhvam / kutra purodhasaḥ / kutra vā mantriyāḥ ? samānīyatāṃ svayaṃbhūdevasamārādhanāsaktacitatayā vilambamāno rājaputraḥ / yena pratyāsannataro vartate mahābhiṣekamuhūrtaḥ / etaduttarāṅkasya pūrvāṅkārthānusaṃgatvādaṅkāvataraṇam / (savimarśāścaryaṃ) aho viśvātiśāyinī kākatīyakulapratiṣṭhā / yataḥ---
ādeṣṭā kuladevatā sa bhagavān yasya svayaṃbhūḥ śivo yaṃ sajja kurute parākramajitaḥ kṣoṇīpatīnāṃ gaṇaḥ / yasmai ca spṛhayatyaśeṣajagatī taṃ vīrarudrākṛter viṣṇorvīkṣya mahābhiṣevanavidhiṃ nandanti sarve janāḥ // ViPrud_3.5.1 //
eṣa svayaṃbhūdevopadeśanareśvaravijayapramukhamukhasaṃdhyādibījanānārthānāṃ mahāprayojanībhūtamahābhiṣekārthatayā yojanānnirvahaṇasaṃdhiḥ / (sollāsaṃ) nūnamidānīṃ
svapne 'pyāsūtritāmājñāṃ pālayantaṃ kulodvaham /
na māntyantarmudaḥ śaṃbhorvibhorapyabhinandataḥ // ViPrud_3.5.2 //
eṣa mukhasaṃdhau prasiddhasya svapnopadeśarūpasya bījasyopagamāt saṃdhiḥ / (kiṃciduccaiḥ)
kalyāṇī sakalāpi bhūtasaraṇiḥ kṣemapradā devatāḥ śreyaḥ prasravanirbharā dvijanuṣāmāśīrgiro jāgrati / ārūḍhā padamunnataṃ grahagaṇāḥ śreyān muhūrtaḥ śubhaiḥ nakṣatrāṇi śivaṃkarāṇi śubhadāścānye nimittodayāḥ // ViPrud_3.5.3 //
tadvayameva rājaputrānayanāya prayatiṣyāmahe / eṣa prakṛtakāryamārgaṇādvirodhaḥ / (satvaraṃ parikramya puro 'valokya ca saharṣasaṃbhram) nanvāgata eva pratāparudraḥ !
viprairmaṅgalasūktipāṭhamukharairālokaśabdodyatair bhūpālaiḥ karasaṃbhṛtopakaraṇairāptairamātyātmajaiḥ / ślāghyairvandijanairdigantavijayaślāghāsamudghoṣaṇaiḥ strīvargaiśca yathocitaṃ parivṛto nīrājanodyogibhiḥ // ViPrud_3.5.4 //
tadvayaṃ cāsthānīmeva gatvā samucitamācariṣyāmaḥ / (iti parikrāmanti .) (tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudro mantriṇaśca / ) mantriṇaḥ---(savinayamagrato bhūtvā) kākatīyakulatilaka ! ita itaḥ / idaṃ rājyalakṣmīśuddhāntapradhānāgāraṃ praviśatu svāmī / na vilambārhāḥ kuladevatāyā manorathāḥ / etat paṭṭabandharūpakāryasyopakṣepaṇād grathanam / jyotirvidaḥ---(kiṃciduccaiḥ) bhoḥ bhoḥ kulāmātyāḥ !
saṃnahyadhvamupāharadhvamucitadravyāṇyupādhvaṃ surān saṃprāptaḥ sumuhūrta eṣa vijayī kalyāṇasaṃpatkhaniḥ / yasmin prāpya mahābhiṣekavibhavaṃ kṣoṇīṃ pralīnākhila- kṣmāpālāṃ ciramanvaśādgaṇapatirbhūbhṛtkulagrāmaṇīḥ // ViPrud_3.5.5 //
eṣa jyotirvidbhiranubhūtārthakhyāpanānnirṇayaḥ / parijanaḥ---(śrutvā) /
paccāsaṇṇe vi muhūte kiṃ vilaṃbiadi mahāmaccehiṃ / ( / pratyāsanne 'pi muhūrte kiṃ vilambyate mahāmātyaiḥ / )
mantriṇaḥ---(upasṛtya) nātha ! kiṃ vismṛtā gurvājñā / nāyamavasaro nareśvaravijñāpanākarṇanasya / mahāsthānyāmevānugṛhyantāmamī / pratāparudraḥ---śirasi dhṛtaiva khalu tātasyājñā / kiṃ tu nopadiśyate punaranantarakaraṇīyam / etat prakṛtānuguṇyenānyonyaparibhāṣaṇāt paribhāṣaṇam / purodhasaḥ---(savinayasaṃbhramamupasṛtya) svīkṛtamahābhiṣekocitaveṣaḥ kanakavedikāmārohatu pratāparudraḥ / nṛpāḥ---deva ! mahārājaparyāyeṇa bhavadbhujaśikharamārohatu medinī / pratāparudraḥ---tathā bhavatu / (iti vedikāmārohati / ) nṛpāḥ---(sapraṇāmaṃ maṅgalavedikāṃ parivārya) vijayatāṃ vijayatāṃ kākatīyakulasvāmī / eṣa nareśvaraparyupāsanāt prasādaḥ / parijayaḥ---(vilokya sāmodakautukam) a puvvapavvaakaṇaasāṇuṃ sahassarassī via sumerukaṇaataḍaṃ mahendro via pakhkhivakkavaṭṭiṇaṃ cakkadharo via kaṇaavediṃ ārūḍho paāvaruddo / (a pūrvaparvatakanakasānuṃ sahasraraśima reva, sumerukanakataṭaṃ mahendra iva, pakṣicakravartinaṃ cakradhara iva, kanakavedimārūḍhaḥ pratāparudraḥ / ) mantriṇaḥ---kākatīśvara ! samāruhyatāmidaṃ bhadrāsanam / amī purodhaso mahābhiṣekāya tīrthasalilapūrṇān kanakakalaśān dhārayanti / pratāparudraḥ---tathā bhavatu / (iti svayaṃbhūdevaṃ kākatīyakulavṛddhāṃśca praṇaman siṃhāsane samupaviśati / ) purodhasaḥ---(trayīsamabhimantraṇasurabhīkṛtasalilān kanakakalaśānamātyahasteṣu vidhāya sādaram )
pratāparudranṛpate ! kākatīyakulocitaiḥ /
prajānurañjanaiḥ kṣoṇīṃ pālayācandratārakam // ViPrud_3.5.6 //
(ityāśīrvādasādhuvādāyamānaṃ pāṇigrahaṇakautukatvaramāṇarājyalakṣmīmañjīraśiñjitānumoditaṃ svayaṃbhūdevapramodāṭṭahāsopabṛṃhitaṃ kākatīyakulaśreyaḥ prastāvanāḍiṇḍimaṃ cirāvalambitadharaṇībhārakhinnānāṃ phaṇipatiprabhṛtīnāṃ praharṣakṣveḍāviḍambitaṃ dharmapratiṣṭhāmaṅgalakāhalīkolāhalamanoharaṃ mahābhiṣekamuhūrtapraśaṃsinaṃ kanakajayaghaṇṭikāninādamanusaṃdadhānāḥ satvaraṃ pratāparudramabhiṣiñcanti / ) eṣa vāñchitārthaprāptirānandaḥ / ekato vaitālikāḥ---(saharṣātiśayamuccaiḥ)
he lokāḥ ! pibata śravaḥ prasṛtibhiḥ kalyāṇavārtāmṛtaṃ jātaḥ kākativīrarudranṛpate rājyābhiṣekotsavaḥ / adyārabhya kaliḥ kṛtaḥ kṛtayugaṃ rājanvatī medinī devāḥ pūrṇahavirbhujastadadhunā yūyaṃ kṛtārthīkṛtāḥ // ViPrud_3.5.7 //
anyato vaitālikāḥ---
ārūḍhe varavīrarudranṛpatau siṃhāsanaṃ śāsituṃ tasyājñā kṣitipālamaulivalabhīḥ svacchandamārohati / lokāṃstrīnadhirohato niravadhī kīrttipritāpau haṭhād ārohanti ca vindhyabhūdharataṭān pratyarthinaḥ pārthivāḥ // ViPrud_3.5.8 //
dakṣiṇato vaitālikāḥ---
gāyantīranumodate nijavadhūḥ śeṣaḥ śiraḥ kampanair lakṣmīṃ prīṇayate 'dya kacchapapatirvakṣassthalīdarśanāt / diṅnāgāśca kareṇukāśucamapākurvantyanuvrajyayā doṣṇā kākativīrarudranṛpatau viśvaṃbharāṃ bibhrati // ViPrud_3.5.9 //
uttarato vaitālikāḥ---
prasthebhyaḥ kulabhūbhṛtāmapi hariddantāvalānāṃ mahā- kumbhebhyo 'pi phaṇābhṛtāmadhipatermūrdhnāṃ sahasrādapi / kūrmendrasya ca karparādapi jagadvikhyātasāronnatau bāhau saṃprati vīrarudranṛpateḥ prāptapratiṣṭhā mahī // ViPrud_3.5.10 //
eṣa sarvaduḥ khaśamanāt samayaḥ / mantriṇaḥ---aho ! prabhāvaḥ kākatīyānvayasya / yadidānīṃ---
pratāparudrasya mahābhiṣekapayaḥ kaṇā ye nipatanti rājñām /
praṇāmanamreṣu śirassu teṣāṃ taiḥ kalpitaḥ svasvapadābhiṣekaḥ // ViPrud_3.5.11 //
purodhasaḥ---kākatīyakulottaṃsa ! rājyalakṣmīsaṃvaraṇasragiyamuttaṃsīkriyatām / (iti paṭṭabandhamācaranti / ) sarve---(sapramodātiśayaṃ) priyaṃ naḥ priyaṃ naḥ / eṣā prakṛtakāryasthirīkaraṇāt kṛtiḥ / mantriṇaḥ---(sarvato 'valokya) kasko 'tra bhoḥ ! ānīyatāṃ chatraṃ cāmarayugalaṃ ca / (praviśya pradhānapratīhāraḥ) pratīhāraḥ---yadājñāpayanti mahāmātyāḥ / (iti parikramya tānyupānayati / ) (prāntavartino narapatayo 'bhyupetya tāni sādaraṃ gṛhītvā yathocitamācaranti / ) purodhasaḥ---(saharṣātiśayaṃ)
śrūyante bahavo mahānṛpatayaḥ kiṃ tairanīdṛkkramair īdṛgviśvajanīnaśauryagarimā jāgarti kaḥ kṣmātale / bālyakrīḍitadigjayastribhuvanakṣemaṃkaraprakriyaḥ kiṃkurvāṇasamastabhūpatigaṇaḥ śrīvīrarudro yathā // ViPrud_3.5.12 //
etadakhilātiśāyitvakathanamukhena prakṛtakāryānumodanādābhāṣaṇam /
tadidānīṃ khalu---
yat kākatīyanṛparājyavilāsacihnaṃ yacchāyayā vasumatī vijahāti tāpam /
chatreṇa tena kṛtalakṣmaṇi vīrarudre muktātapatravibhavāḥ suhṛdo dviṣaśca // ViPrud_3.5.13 //
eṣa rājyaprāptihetubhūtacchatrāropaṇarūpakāryadarśanāt pūrvabhāvaḥ / mantriṇaḥ---(savinayamupasṛtya) nātha ! kākatīyalakṣmīpate ! sanāthāḥ sarvāḥ prakṛtayaḥ surājānaṃ tvāṃ didṛkṣante / tat sāṃprataṃ mahāsthānīṃ prasādhayatu devaḥ / purodhasaḥ---ācāro 'yaṃ kākatīśvarāṇāṃ yanmahābhiṣekānantaraṃ prajānāṃ yogakṣemaparīkṣaṇam / rājā---yadājñāpayanti dharmavidaḥ / (ityuttiṣṭhati / ) kākatīyakulavṛddhāḥ (sasaṃbhramamuccaiḥ)
prakrāntamurvīścaramauliratnaiḥ kurvanti nīrājanamambujākṣyaḥ /
pratāparudrasya lasatpratāpapradīpanīrājitadiṅmukhasya // ViPrud_3.5.14 //
nṛpatayaḥ---(śirasyañjaliṃ baddhvā) aho ! caritārthā sāṃpratamāsmākī cakṣuṣmattā, yayā khalvīdṛganubhūyate / yataḥ
nīrājayantyandhrapurīramaṇyaḥ pradīpajālairvaravīrarudram /
candrānanā gotrapatiṃ rajanyastārāgaṇairmerumiva sphuradbhiḥ // ViPrud_3.5.15 //
(sarve jayaśabdaṃ kurvanti / ) mantriṇaḥ---mahārāja ! kākatīśvara ! sajjīkṛtaṃ siṃhāsanaṃ sarvataḥ pariṣkṛtamidaṃ mahāsthānamaṇṭapaṃ sanāthīkriyatām / pratīhāraḥ---(sasaṃbhramaṃ puro bhūtvā) deva ! ita itaḥ / (rājā sagauravaṃ parikramya mahāsthānyāṃ siṃhāsanamārohati / ) (sarve praṇamya yathārhamupaviśanti / ) pratīhāraḥ---(samayocitaṃ parikramya vandamānān mūrdhābhiṣiktān sābhimānaṃ kanakavetralatayā nirdiśan)
kāliṅgātra niṣīda, koṅkaṇapate ! dūre bhavāṅgeśvara ! prāntaṃ saṃśraya, mālavendra, śanakaiḥ svopāyanaṃ prāpaya / pāṇḍyāgre bhava, sevaṇakṣitipate ! paścādbhavādyaiva vaḥ svāmī kākativīrarudranṛpatiḥ sarvān kramādīkṣate // ViPrud_3.5.16 //
(nṛpatayaḥ praṇamya yathārhamupaviśanti / ) purodhasaḥ---svasti kākatīyakulāvatīrṇāya kuparṇaketanāya mahāmahimne adya suprajasā kākatīyānvayena sanāthāni trīṇyapi jaganti /
śāsitaryavinītānāṃ narendra ! tvayi śāsati /
madhyasthatāsya lokasya cireṇānvarthatāṃ gatā // ViPrud_3.5.17 //
rājā---(savinayaṃ) svayambhūcha devavarānukūlānāṃ bhavadāśīrvādānāṃ phalamidaṃ yatkākatīyakṣātraṃ vardhate / mantriṇaḥ---rājan ! pratāparudra !
sarveṣāṃ kākatīyānāṃ bhāgadheyavibhūtayaḥ /
evaṃrūpā vivartante yatkulaprabhavo bhavān // ViPrud_3.5.18 //
(/ ‘yatkulālambanaṃ bhavān'; iti pāṭhāntaram / ) purodhasaḥ---na kevalaṃ kākatīyānāmeṣa puṇyaparipākaḥ, api tu sarvāsāmapi prajānām / (praviśya pratīhāraḥ) pratihāraḥ---deva ! sarvāḥ prakṛtayo varṇavṛddhān puraskṛtya pratīhāramadhyāsate / mantriṇaḥ---śīghraṃ praveśyantām / pratīhāraḥ---yadājñāpayantyamātyāḥ / (iti niṣkramya tābhiḥ saha punaḥ praviśati / ) (tataḥ praviśanti varṇavṛddhāḥ / ) varṇavṛddhāḥ---(saharṣaṃ rājānamavalokya)
varaḥ pratāparudro 'yaṃ vadhūreṣā vasuṃdharā /
tayorghaṭayitā devaḥ svayaṃbhūḥ sadṛśaḥ kramaḥ // ViPrud_3.5.19 //
etat svayaṃbhūdevasya svayaṃ saṃdhātṛtvādadbhutaprāpterupagūhanam / (savinayamupasṛtya) svāmin viśvaṃbharāvallabha pratāparudra !
sarvāśīḥ phalaviśramaikavasateḥ kiṃ vā tavāśāsmahe yadvā viśvavibhau svayaṃbhuvi śive nastanvatāmāśiṣaḥ / kiṃ citraṃ sa vibhurbhavānapi samo gaurīśriyorvallabhā vācandrārkamimāṃ kṣamāṃ kṛtayaśorakṣau yuvāṃ rakṣatam // ViPrud_3.5.20 //
mantriṇaḥ---svāminnete svāyaṃbhuvāḥ sudhiyaḥ / (rājā sādaraṃ praṇamati / ) anye---(saharṣātiśayamagrataḥ sthitvā) mahārāja kākatīśvara !
yastvadgotramahattarasya jagatāṃ trātuḥ svayaṃbhūvibhos tattādṛkcaritādbhutairmahimabhiḥ svīyairdvitīyo 'bhavat / devo 'sau gaṇapeśvaraḥ pratikalaṃ sphāraprasādonmukho nuptuste kulamaṇḍanasya mahatīṃ puṣṇātu rājyaśriyam // ViPrud_3.5.21 //
purodhasaḥ---rājannete gāṇapetaśvarāḥ sūrayaḥ / (rājā sādaraṃ namaskaroti / ) apare---(sapraśrayapramodaṃ) svāmiṃstriliṅgadeśaparameśvara !
yairdeśastribhireṣa yāti mahatīṃ khyātiṃ triliṅgākhyayā yeṣāṃ kākatirājakīrttivibhavaiḥ kailāsaśailāḥ kṛtāḥ / te devāḥ prasaratprasādamadhurāḥ śrīśailakāleśvara- drākṣārāmanivāsinaḥ pratidinaṃ tvacchreyase jāgratu // ViPrud_3.5.22 //
purodhasaḥ---(sollāsaṃ) rājannekaśilānagaravāsino mahādvijāstvete / (rājā yathocitaṃ vandate / ) mantriṇaḥ---sādhīyān āśīrvādakramaḥ / (iti yathocitaṃ sarvānupaveśayanti / ) purodhasaḥ---(sollāsaṃ) rājannekaśilānagarīvallabha !
sāhasrāṃśavamaindavaṃ ca mahatī ye dve kule nirmite te jāte laghunī guṇairvijayini śrīkākatīyānvaye / bhūpāleṣu bhavatpratāpayaśasoḥ pūrṇārkacandraśriyoḥ prāpyānugrahamūrjiteṣu punarapyete labhete sthitim // ViPrud_3.5.23 //
(rājā sarvān paśyati / purodhaso yathārhaṃ sarvānupaveśayanti / ) prakṛtayaḥ---vijayatāṃ vijayatāṃ pratāparudramahārājaḥ /
bhūpāḥ santu cirāya saṃśṛṇumahe bhāsvatkulālaṃkṛtī rāmo 'yaṃ na jagāma locanapathaṃ tenaiva khinnā vayam / adya tvāṃ varavīrarudranṛpate ! tasyāvatārāntaraṃ vīkṣyaivaṃ caritārthatāṃ sumahatīmahnāya gāhāmahe // ViPrud_3.5.24 //
mantriṇaḥ---svāmin sāṃprataṃ yathārhamarhaṇayā mānanīyāḥ paurāṇāṃ śreṇayaḥ / rājā---(sānandaudāryaṃ)
jāgartu rājaśabdo 'yaṃ mamaivājñāphalaikabhūḥ /
rājyopabhogavibhavaḥ sarvasādhāraṇo hi naḥ // ViPrud_3.5.25 //
sarve---(sapramodaṃ) sadṛśo 'yaṃ prasādaḥ kākatīyakulatilakasya bhavataḥ / rājā---prasīdatu bhagavān svayaṃbhūdevaḥ / (iti purohitāvarjitakanakakalaśasasiladhārāpuraḥ saraṃ sakalabhogasamagrān sapraśrayādaraṃ viprasāt karoti / anyeṣāmapi nagaravāsināṃ yathāpradhānaṃ saṃbhāvanāmācarati / ) nṛpatayaḥ---(sāmātyānurodhamutthāya mahārghāṇi gajaturagarathābharaṇaviśeṣarūpāṇyupāyanāni yathāvakāśamupanīya viracitāñjalayaḥ) svāmin kākatīyamahārāja !
trāyasvetyanuvāda eva bhuvanatrāṇaikabaddhavrate tvadbhṛtyā iti siddhasādanamidaṃ viśvaikanāthe tvayi / tvadgarbhe vasatiṃ gatāḥ sma iti ca spaṣṭārthamaṃśe hareḥ kukṣisthākhilaviṣṭapasya sadṛśaṃ kiṃ vātra vijñāpyate // ViPrud_3.5.26 //
(rājā saprasādamamātyānavalokayati / ) mantriṇaḥ---svāminnete somārkavaṃśyā narapatayo mahatīmarhaṇāmarhanti / tena sveṣu sveṣu padeṣu pratiṣṭhāpanīyāḥ prasthāpanīyāśca / rājā---tathā / (iti narapatīn yathocitaṃ saṃbhāvya prasthānamādiśati / ) (rājānaḥ saharṣātiśayaṃ praṇamya kākatīśvarakṛpāvalokananirvartitaprayāṇamaṅgalā digantavihāraṇodyatayā tadājñayā kṛtasāhāyyā niṣkrāntāḥ / ) prakṛtayaḥ---ciramanuvartitavyā kākatīyanareśvaraparipālanaparipāṭī mahārojena / (iti niṣkrāntāḥ / ) purodhasaḥ---(sāścaryapratyabhijñānaṃ)
cihnānyasya padābjayoḥ piśunayantyurvīśvaropāsyatāṃ pāṇī sūcayataḥ sacāpakuliśāvudvāhalīlāṃ bhuvaḥ / netre śāradapuṇḍarīkarucinī līlāvatāraṃ harer ākhyātastaditīha siddhavacanaṃ pratyakṣamīkṣāmahe // ViPrud_3.5.27 //
rājā---(savinayavrīḍaṃ) kimasādhyaṃ svayaṃbhūdevamūrtyantarāṇāṃ bhūdevatānāṃ bhavatāmanugrahasya / purodhasaḥ---(sādaraṃ) mahārāja ! kākatīśvarakulavāsanāvāsitayā bhavadupāsanayā paraṃ prasedivān paraḥ sahasraprasādonmukhaḥ svayaṃbhūnāthaḥ kiṃ te bhūyaḥ priyamupakarotu / eṣā vākyārthasamāptirūpā saṃhṛtiḥ / rājā---(sapraṇāmādaraṃ) kākatīyarājyadhurāyāmavahitameva svayaṃbhūdevena; tathāpīdamastu /
bhūrastu saṃpannasamastasasyā bhūdevatāḥ pūrṇamanorathāśca /
bhūpāśca dharmapravaṇaikacittāḥ sarve janāḥ santu nirāmayāśca // ViPrud_3.5.28 //
eṣāṃ śubhāśaṃsanarūpā praśastiḥ / (iti niṣkrāntāḥ sarve / ) iti pratāparudrarājyābhiṣeko nāma pañcamo 'ṅkaḥ //
evaṃ sāṅgaṃ nāṭakamudāhṛtam /
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre nāṭakaprakaraṇaṃ samāptam
// atha rasaprakaraṇam //
IV.1.atha sarveṣāṃ prabandhānāṃ jīvitabhūtasya rasasya svarūpaṃ nirūpyate /
[IV.1.1-rasasvarūpam]
vibhāvānubhāvasāttvikavyabhicārisāmagrīsamullāsitaḥ sthāyī bhāvo rasaḥ /
tathā coktaṃ 'daśarūpake'---
"vibhāvairanubhāvaiśca sāttvikairvyabhicāribhiḥ /
ānīyamānaḥ svādutvaṃ sthāyī bhāvo rasaḥ smṛtaḥ" //
iti /
bhāvasya sthāyitvaṃ nāma sajātīyavijātīyānabhibhūtatayā yāvadanubhavamavasthānam /
tathā coktaṃ 'daśarūpake'---
"sajātīyairvijātīyairatiraskṛtamūrtimān /
yāvadrasaṃ vartamānaḥ sthāyī bhāva udāhṛtaḥ" //
[IV.1.2-rasaviśeṣaḥ]
atha rasaviśeṣāḥ---
śṛṅgārahāsyakaruṇā raudravīrabhayānakāḥ /
bībhatsādbhutaśāntāśca rasāḥ pūrvairudāhṛtāḥ //
[IV.1.3-sthāyībhāvaḥ]
eṣāṃ sthāyibhāvāḥ---
ratirhāsaśca śokaśca krodhotsāhau bhayaṃ tathā /
jugupsāvismayaśamāḥ sthāyibhāvā nava kramāt // ViPrud_4.1 //
[IV.1.4-vibhāvaḥ]
atha vibhāvaḥ---
vibhāvaḥ kathyate tatra rasotpādanakāraṇam /
ālambanoddīpanātmā sa dvidhā parikīrtyate // ViPrud_4.2 //
rasasamavāyikāraṇamālambanavibhāvaḥ / itarat kāraṇajātamuddīpanavibhāvaḥ /
sa caturvidhaḥ / tathā coktaṃ śṛṅgāratilake---
"ālambanaguṇaścaiva tacceṣṭā tadalaṃkṛtiḥ /
taṭasthaśceti vijñeyaścaturdhoddīpanakramaḥ //
ālambanaguṇo rūpayauvanādirudāhṛtaḥ /
tacceṣṭā yauvanodbhūtahāvabhāvādikā matāḥ //
nūpurāṅgadahārādi tadalaṅkaraṇaṃ matam /
malayānilacandrādyāstaṭasthāḥ parikīrtitāḥ //
[IV.1.5-anubhāvaḥ]
athānubhāvaḥ--
kāryabhūto 'nubhāvaḥ syāt kaṭākṣādiḥ śarīrajaḥ // ViPrud_4.3 //
[IV.1.6-sāttvikabhāvāḥ]
atha sāttvikabhāvāḥ---
paragatasukhādibhāvanābhāvitāntaḥ karaṇatvaṃ sattvam / tato bhavāḥ sāttvikāḥ /
stambhaḥ pralayaromāñcau svedo vaivarṇyavepathū /
aśru vaisvaryamityaṣṭau sāttvikāḥ parikīrtitāḥ // ViPrud_4.4 //
atha vyabhicāribhāvāḥ---
nirvedaglāniśaṅkākhyāstathāsūyāmadaśramāḥ /
ālasyaṃ caiva dainyaṃ ca cintā mohaḥ smṛtirdhṛtiḥ // ViPrud_4.5 //
vrīḍā capalatā harṣa āvego jaḍatā tathā /
garvo viṣāda autsukyaṃ nidrāpasmāra eva ca // ViPrud_4.6 //
suptirvibodho 'marṣaścāpyavahitthamathogratā /
matirvyādhistathonmādastathā maraṇameva ca // ViPrud_4.7 //
trāsaścaiva vitarkaśca vijñeyā vyabhicāriṇaḥ /
trayastriṃśadamī bhāvā rasasya sahakāriṇaḥ // ViPrud_4.8 //
tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---
"kāraṇānyatha kāryāṇi sahakārīṇi yāni ca /
ratyādeḥ sthāyino loke tāni cennāṭyakāvyayoḥ /
vibhāvāścānubhāvāśca kathyante vyabhicāriṇaḥ" //
iti/
loke kāryakāraṇasahakāriśabdavācyā nāyikānāyakakaṭākṣabhrūvikṣepanirvedādayaḥ, kāvyanāṭyayostu vibhāvānubhāvavyabhicāriśabdavyapadeśyā bhavanti / śṛṅgāravīraraudrādbhutānāṃ lokottaranāyakāśrayatvena paripoṣātiśayaḥ / ata eva śṛṅgārasya mlecchādiviṣayatve tvābhāsatvam / tathā coktam---
"ekatraivānurāgaścet tiryaṅmlecchagato 'pi vā /
yoṣito bahusaktiścedrasābhāsastridhā mataḥ" //
iti/
vyabhicāribhāvānāmudayena, praśāmyadavasthayā, parasparaviruddharasāśritayorbhāvayoḥ spardhayā saṃbandhena anyonyopamardakatayā bahūnāṃ samāveśena ca cāturvidhyam / tathā coktaṃ daśarūpake---
"bhāvasya śāntirudayaḥ saṃdhiḥ śabalatā tathā'; / iti /
// ratyādisthāyibhāvalakṣaṇodāharaṇāni //
atha yathākramaṃ sthāyibhāvānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[IV.1.8-ratiḥ]
tatra saṃbhogaviṣaya icchāviśeṣo ratiḥ /
yathā---
śṛṅgāraikarasaḥ smaro 'stu jagadānandaikaniṣyandabhū- rindustiṣṭhatu vibhramaikavasatirjāgartu puṣpākaraḥ / santvanye 'pi guṇaprisāditadṛśaḥ kiṃ tairaśeṣonnato jātaḥ kākativallabho mama patiḥ kāmasya kāmotsavaḥ // ViPrud_4.9 //
[IV.1.9-hāsaḥ]
vikṛtidarśanādijanyo manovikāro hāsaḥ /
yathā---
bibhrāṇān kabarīrdhṛtāñjanadṛśaḥ kṛtvā kucau kṛtrimau strīveṣān niśi kākatīndranagare pracchannarūpān nṛpān / dṛṣṭvā kṣaumamapāsya vakṣasi kucāvākṛṣya nīvīspṛśo hī hī kaṣṭamiti tyajanti vipaṇiśreṇīṣu dhūrtā viṭāḥ // ViPrud_4.10 //
[IV.1.10-śokaḥ]
iṣṭajanaviyogādinā'tmani duḥ khātibhūmiḥ śokaḥ /
yathā---
dhātarniṣkaruṇo 'si śikṣayasi kiṃ vanyāṃ śarīrasthitiṃ tattādṛgvibhavā gṛhāḥ kva nu gatāḥ sthānaṃ maruḥ kalpitam / hā nāthāḥ patitāḥ pratāpanṛpateḥ krodhārciṣīti dviṣad- yoṣāṇāṃ tadanūpamaśrubhiraho jātaṃ sthalaṃ māravam // ViPrud_4.11 //
[IV.1.11-krodhaḥ]
śatrukṛtāpacāreṇa manaḥ prajvalanaṃ krodhaḥ /
yathā---
re re sevaṇa ! kastavāyamanidaṃpūrvo 'dya garvo mahān uttīrṇā kila yena gautamanadī prāpto 'si mṛtyormukham / eṣā kākativīrarudra iti kiṃ nāśrāvi saptākṣarī prakṣubhyatpratipakṣapārthivamahābhūtagrahoccāṭanī // ViPrud_4.12 //
[IV.1.12-utsāhaḥ]
lokottareṣu kāryeṣu stheyān prayatna utsāhaḥ /
yathā---
kṣubdheṣvabdhiṣu saṃbhramāt tribhuvanagrāsecchayā sarvataḥ saṃnaddheṣvapi parvateṣu parito gaṇḍopalān varṣitum / śaktā eva vayaṃ nivāraṇavidhau kṣudrakṣamābhṛjjaye ślāghā naḥ kiyatīti kākativibhorgarjanti sainye bhaṭāḥ // ViPrud_4.13 //
[IV.1.13-bhayam]
raudrasaṃdarśanādibhiranarthāśaṅkanaṃ bhayam /
yathā---
dūrādākarṇya viśvaprasṛmaramahaso vīrarudrasya jaitra- prasthānāranamerīninadamarinṛpāḥ pūrṇakarṇajvarārtāḥ / āruhyādrīn viśanto gahanamatimahat kaṇṭakākṛṣṭakeśās trāyadhvaṃ muñcateti pratinṛpatidhiyā pādapān prārthayante // ViPrud_4.14 //
[IV.1.14-jugipsā]
arthānāṃ doṣasaṃdarśanādibhirgarhaṇā jugupsā /
yathā---
viṣvaṅmastiṣkapaṅke mahati nipatitocchūnamātaṅgadeha- śreṇīlabdhapracārāḥ pravahaduruvasāmajjaraktapravāhāḥ / rāśībhūtāsthikūṭasthapuṭitanikaṭā nissaradvisragandhāḥ kurvantyāyodhanorvyo bhayamavanibhṛtāṃ vīrarudreṇa sṛṣṭāḥ // ViPrud_4.15 //
[IV.15-vismayaḥ]
apūrvārthasaṃdarśanāccittavistāro vismayaḥ /
yathā---
aunnatyaṃ mahadanyadeva mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛkkramā kalpitā // ViPrud_4.16 //
[IV.16.-śamaḥ]
śamo vairāgyādinā nirvikāracittatvam /
yathā---
kiṃ labdhaṃ caturānanena mahatīmāyuṣprathāṃ gacchatā labdhvā saṃpadamapyananyasugamāmindreṇa kiṃ vā kṛtam / ityastāntarupaplavāḥ sukṛtino no jānate bāhyam apyadyopaplavamandhranāthatilake viśvaṃbharāṃ bibhrati // ViPrud_4.17 //
atha śṛṅgārasyālambanavibhāvo yathā---
lāvaṇyaikakhanirvidhātṛracanāśilpapratijñāvadhiḥ śṛṅgārapratibhūrvilāsavipaṇiḥ kandarpaghaṇṭāpathaḥ / nārīṇāṃmadhidevatā ca taruṇī seyaṃ kimanyairguṇair asyā manmathamanmathaḥ priyatamaḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_4.18 //
uddīpanavibhāvo yathā---
uromātrotsedhaṃ bhavadapi vilāsairabhinavai- mṛgākṣyāstaruṇyaṃ tribhuvanamidaṃ vyākulayati / stanābhogasphītaṃ yadi kila bhavet kā khalu kathā bhavitrī kiṃ vānyadvijitamakhilaṃ puṣpadhanuṣā // ViPrud_4.19 //
anubhāvo yathā---
smarasmerān mandasmitamadhurasaurabhyasubhagān manāgvrīḍājāḍyān praṇayarasakallolabharitān / kṛtānekaskandhān manasijasahasrāṇi sṛjataḥ kaṭākṣān vāmākṣī kirati parito rudranṛpatim // ViPrud_4.20 //
// sāttvikānāṃ svarūpodāharaṇāni //
[IV.2]atha sāttvikānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[IV.2.1-stambhaḥ]
stambhaḥ syānniṣkriyāṅgatvaṃ rāgabhītyādisaṃbhavam /
yathā---
kāaipuretthiāo pekhkhaṃtīo ṇareṃdakaṃdappaṃ /
maaṇasarukkiṇaṇāo via ṭṭhiā ṇiccaḷaṃgīo // ViPrud_4.21 //
(kākatipurastriyaḥ paśyantyo narendrakandarpam /
madanaśarotkīrṇā iva sthitā niścalāṅgyaḥ //)
[IV.2.2-pralayaḥ]
pralayaḥ sukhaduḥkhādyairgāḍhamindriyamūrcchanam // ViPrud_4.22 //
yathā---
jiamaaṇarūvasāro sahi eso vīraruddaṇivacaṃdo /
jaṃ daṭhṭhūṇa ṇimajjai mucchāe iṃdiaggāmo // ViPrud_4.23 //
(jitamadanarūpasāraḥ sakhi eṣa vīrarudranṛpacandraḥ /
yaṃ dṛṣṭvā nimajjati mūrcchāyāmindriyagrāmaḥ //)
[IV.2.3-romāñcaḥ vepathuśca]
sukhādyatiśayāñjātā romāñco romavikriyā /
rāgaroṣabhayādibhyo vepathurgātrakampanam // ViPrud_4.24 //
dvayorudāharaṇaṃ yathā---
adaiāliṅgaṇaṇibhbhakaṃpā a vahū vioajiṇṇaṃgī /
uggirai aṃtaraṭṭhidamaaṇasare pulaacammeṇa // ViPrud_4.25 //
(adayitāliṅgananirbharakampā ca vadhūrviyogajīrṇāṅgī /
udgiratyantarasthitamadanaśarān pulakacchadmanā //)
[IV.2.4-svedaḥ]
vapurjalodgamaḥ svedo ratidharmaśramādibhiḥ /
yathā---
śṛṇvatī priyasaṃdeśaṃ preyasaḥ kākatīśituḥ /
smararājyābhiṣikteva svinnāṅgī vāmalocanā // ViPrud_4.26 //
[IV.2.5-vivarṇātā]
viṣādamadaroṣādervarṇānyatvaṃ vivarṇatā // ViPrud_4.27 //
yathā---
ṇaraṇāha caṃdadhavale tujjha guṇe sāhu sahmaraṃtīe /
aṃgāi pāṃḍurāiṃ ehṇiṃ jāāi sāmāe // ViPrud_4.28 //
(naranātha candradhavalān tava guṇān sādhu saṃsmarantyāḥ /
aṅgāni pāṇḍurāṇi idānīṃ jātāni śyāmāyāḥ //)
[IV.2.6-aśṛḥ]
aśru netrodbhavaṃ vāri duḥ kharoṣapraharṣajam /
yathā---
vīrarudranṛpādbhītaṃ pāṇḍyaṃ magnaṃ payonidhau /
anveṣṭumiva tadyoṣidaśrudhārā'pagāyate // ViPrud_4.29 //
[IV.2.7-veśvaryam]
mataṃ gadgadabhāṣitvaṃ vaisvaryaṃ pramadādijam // ViPrud_4.30 //
yathā--
aviaṇammi pieṇa samaṃ khāmakkhāmakkharaṃ bhaṇaṃtīe /
ekko muṇai aṇaṃgo atthaṃ bahuāe bhaṇiāṇaṃ // ViPrud_4.31 //
(avijane priyeṇa samaṃ kṣāmakṣāmākṣaraṃ bhaṇantyāḥ /
eko jānātyanaṅgo 'rthaṃ vadhvā bhaṇitānām //)
IV.3.// vyabhicāribhāvānāṃ svarūpodāharaṇe //
atha vyabhicāriṇāṃ nirvedādīnāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[IV.3.1-nivedaḥ]
duḥ kherṣyātattvabodhādernirvedo niṣphalatvadhīḥ /
tatra cintāśruniḥ śvāsadīnatāḥ saṃbhavanti ca // ViPrud_4.32 //
yathā---
sahi kappūreṇa kiaṃ kiṃ katthūrīe malaajo ṭhāu /
guṇasisiraṃ jasasurahiṃ āṇehiapaāvaruddaṃ a // ViPrud_4.33 //
(sakhi karpūreṇa kṛtaṃ kiṃ kastūryā malayajastiṣṭhatu /
guṇaśiśiraṃ yaśaḥ surabhimānaya pratāparudraṃ ca //)
(a ṭhapaāvaruddaṇivacaṃdaṃ'---pratāparudranṛpacandram iti pāṭhāntaram /)
[IV.3.2-glāniḥ]
glānirbalasyāpacayo vaivarṇyāratikāraṇam /
yathā---
aateḷḷokkaṃ vahai mahī taṃ dharai bhuo paāvaruddassa /
taṃ hiaeṇa dharaṃtī sāhasiī dubbalaṃgi mhi // ViPrud_4.34 //
(aatrailokyaṃ vahati mahī tāṃ dharati bhujaḥ pratāparudrasya /
taṃ hṛdayena dharantī sāhasikī durbalāṅgyasmi //)
[IV.3.3-śaṅakā]
atha śaṅkā /
aniṣṭābhyāgamotprekṣā śaṅkā roṣādikāraṇam // ViPrud_4.35 //
yathā---
ṇa muṇadu aṇṇo tti mae hiae paricao piassa kido /
kiṃ paaḍha mhi jaṇāṇaṃ savvaṃgīṇehiṃ pulaehiṃ // ViPrud_4.36 //
(na jānātvanya iti mayā hṛdaye paricayaḥ priyasya kṛtaḥ /
kiṃ prakaṭāsmi janānāṃ sarvāṅgīṇaiḥ pulakaiḥ //)
[IV.3.4-asuyā]
athāsūyā / parotkarṣāsahiṣṇutvamasūyā parikīrtitā /
yathā---
aahiāīe guṇehiṃ rūveṇa a majjha kiṃ mahī ahiā /
jaṃ taṃ paāvaruddo bahumaṇṇai bhāaheaṃ taṃ // ViPrud_4.37 //
(aabhijātya guṇai rūpeṇa ca mattaḥ kiṃ mahī adhikā ?/ yattāṃ pratāparudro bahumanyate bhāgadheyaṃ tat //)
[IV.3.5-madaḥ]
atha madaḥ /
madirādikṛto mohaharṣavyatikaro madaḥ // ViPrud_4.38 //
yathā---
aabhaṇai a asaṃgaatthaṃ hasai amaṃdaṃ a rāabhariacchī /
piaciṃtāmairāe paravasā uvai sāmaṃgī // ViPrud_4.39 //
(aabhaṇati cāsaṃgatārthaṃ hasatyamandaṃ ca rāgabharitākṣī /
priyacintāmadirayā paravaśā paśyata śyāmāṅgī //)
[IV.3.6-śramaḥ]
atha śramaḥ /
śramaḥ khedo 'dhvaratyāderjātaḥ svedātibhūmikṛt /
yathā---
āacchai evva pie kīsa kareṃtī gaāgaāāsaṃ /
tammasi sedajalehiṃ suṃdari luliaṃgarāāsi // ViPrud_4.40 //
(āgacchatyeva priye kasmātkurvatī gatāgatāyāsam /
tāmyasi svedajalaiḥ sundari lulitāṅgarāgāsi //)
[IV.3.7-ālasyam]
athālasyam /
mandodyamatvamālasyaṃ kartavyeṣu prakīrtyate // ViPrud_4.41 //
yathā---
āstāṃ mṛgākṣyā gṛhakṛtyavārtā svāṅgopacāreṣvapi yatnamāndyam /
kartavyamagre dayitasya yat syānnūnaṃ balātkārayati smarastat // ViPrud_4.42 //
[IV.3.8-dainyam]
atha dainyam /
sattvatyāgādanauddhatyaṃ dainyaṃ kārpaṇyasaṃbhavam /
yathā---
āṇeduṃ ṇaraṇāhaṃ gado kkhu sahījaṇo vilaṃbei /
mammaha ṇamāmi caṃdaṃ sikkhaa cireha īsi tti // ViPrud_4.43 //
(ānetuṃ naranāthaṃ gataḥ khalu sakhījano vilambate /
manmatha namāmi candraṃ śikṣaya ciraya īṣaditi //)
[IV.3.9-cintā]
atha cintā /
iṣṭānabhigamāt dhyānaṃ cintā śūnyatvatāpakṛt // ViPrud_4.44 //
yathā---
asaṇṇihiaṃ vi guruaṇaṃ ṇa a pekhkhai pucchiā vi ṇaāḷavai /
esā vi maggai gaiṃ hiaassa piāṇubaṃdhassa // ViPrud_4.45 //
(asaṃnihitamapi gurujanaṃ na ca prekṣate pṛṣṭāpi nālapati /
eṣāpi mārgate gatiṃ hṛdayasya priyānubandhasya //)
[IV.3.10-mohaḥ]
atha mohaḥ /
mohastu mūrcchanaṃ bhītiduḥ khāveśānucintanaiḥ /
yathā---
kathamapi gamayitvā vāsaraṃ dīrghadīrghaṃ viracitanavaveṣā preṣayitvātha dūtīḥ / cirayati hṛdayeśe prāṃśubhiścandrapādair abhihatasakalāṅgī mūrcchitā komalāṅgī // ViPrud_4.46 //
[IV.3.11-smṛtiḥ]
atha smṛtiḥ /
pūrvānubhūtaviṣayaṃ jñānaṃ smṛtirudāhṛtā // ViPrud_4.47 //
yathā---
pratāparudrasya bhuje vasantyā kṣoṇyātapaḥ kīdṛśamārjitaṃ syāt /
spṛṣṭaṃ sakṛd yena madīyamaṅgaṃ prāpnoti viṣvak sukhavajralepam // ViPrud_4.48 //
[IV.4.12-dhṛtiḥ]
atha dhṛtiḥ /
dhṛtiścittasya naisspṛhyaṃ jñānābhīṣṭāgamādibhiḥ /
yathā---
vīrarudranṛpatau hṛdaya ! tvadvallabhe tribhuvanaikadhurīṇe /
sādhu sādhu kṛtakṛtyamasi tvaṃ manyase jagadaśeṣamasāram // ViPrud_4.49 //
[IV.4.13-vrīṅā]
atha vrīḍā /
cetaḥ saṃkocanaṃ vrīḍānaṅgarāgastavādibhiḥ // ViPrud_4.50 //
yathā---
tathā samālokanakautukānāṃ manorathairandhrapurāṅganānām /
vilokite rudranṛpe bhavanti paryastapakṣmāṇi vilocanāni // ViPrud_4.51 //
[IV.4.14-capalatā]
atha capalatā /
cāpalaṃ tvanavasthānaṃ rāgadveṣādisaṃbhavam /
yathā---
dṛṣṭvā rudranarendraṃ taralatarākṣī vilāsamṛduhāsā /
kalayati mauktimahāraṃ spṛśati ca karṇotpalaṃ bālā // ViPrud_4.52 //
[IV.4.15-harṣaḥ]
atha harṣaḥ /
prasattirutsavādibhyo harṣaḥ svedāśrukampakṛt // ViPrud_4.53 //
yathā---
yat pūrvaṃ sarasīṣu padmamukulavyājāt tapaḥ saṃcitaṃ vakṣojau yuvayostadadya phalitaṃ jātau kṛtārthau yuvām / dattā kākativallabhena bhavatoreṣā svavakṣaḥ sthalī- kastūrīdviguṇabhavatparimalā kalhāramālā yataḥ // ViPrud_4.54 //
[IV.4.16-āvegaḥ]
athāvegaḥ /
iṣṭāniṣṭāgamāñjāta āvegaścittasaṃbhramaḥ /
yathā---
nissāṇadhvanimākalayya sahasā helāvihārodyataṃ draṣṭuṃ kākativīrarudranṛpatiṃ pratyagrakautūhalāḥ / ardhālambitamaṇḍanāḥ pratipadaṃ vyatyastabhūṣā javād ārohanti suvarṇasaudhavalabhīśṛṅgāṇi paurastriyaḥ // ViPrud_4.55 //
[IV.4.17-jaḍatā]
atha jaḍatā /
jāḍyamapratipattiḥ syādiṣṭāniṣṭāgamodbhavā // ViPrud_4.56 //
yathā---
samāyāte nāthe pramahasi gṛhān rudranṛpatau vapuḥ saundaryaśrīvijitamadanodārayaśasi / vadhūrantastoṣavyatikaravaśānnopacarituṃ purastādālīnāṃ na calati tathā no viramati // ViPrud_4.57 //
[IV.4.18-garvaḥ]
atha garvaḥ /
anyadhikkaraṇādātmotkarṣo garvo balādijaḥ /
yathā---
ko vā śastragrahaṇasamayo mādṛśāmīdṛśānāṃ kīdṛgvairaṃ pratidharaṇibhṛtkheṭakīṭeṣvamīṣu / ityāveśapratibhayabhujāṭopadurvāragarvāḥ saṃkrīḍante raṇabhuvi bhaṭāḥ kākatīndrasya jetuḥ // ViPrud_4.58 //
[IV.4.19.viṣādaḥ]
atha viṣādaḥ /
viṣādaścetaso bhaṅga upāyāpāyacintanaiḥ // ViPrud_4.59 //
yathā---
pesemi maṇa tti muhā taṃ maṃ mokkhūṇa vallahe laggaṃ /
maṃ ujjhia ṇo gacchai maaṇo sahi kiṃ ṇu kādavvaṃ // ViPrud_4.60 //
(preṣayāmi mana iti mudhā tanmāṃ muktvā vallabhe lagnam /
māmujjhitvā no gacchati madanaḥ sakhi kiṃ nu kartavyam //)
[IV.4.20-autsukyam]
athautsukyam /
kālākṣamatvamautsukyaṃ manastāpatvarādikṛt /
yathā---
aaṃdhavurabhāmiṇijaṇo aṃgāi pasāhiūṇa tuvaraṃto /
ruddaṇareṃdāgamaṇe vilaṃbiaṃ sahai kiccheṇa // ViPrud_4.61 //
(aandhrapurabhāminījano 'ṅgāni prasādhya tvaramāṇaḥ /
rudranarendrāgamane vilambitaṃ sahate kṛcchreṇa //)
[IV.4.21-nidrā]
atha nidrā /
nidrā cittanimīlanam /
yathā---
siviṇe diṭṭhaṃ daiaṃ vahuā āliṅgiduṃ kidojjoā /
uvaha daramīliacchī gaaṇammi kare pasārei // ViPrud_4.62 //
(/svapne dṛṣṭaṃ dayitaṃ vadhūrāliṅgituṃ kṛtodyogā / paśyata daramīlitākṣī gagane karau prasārayati //)
[IV.4.22-apasmāraḥ]
athāpasmāraḥ /
āveśo mohaduḥ khādyairapasmāro 'ṅgatāpakṛt // ViPrud_4.63 //
yathā---
dṛṣṭvā svapne kupitavadanaṃ kākatīyakṣitīndraṃ hā hā rakṣetyasakalagiraḥ saṃbhramotthānabhājaḥ / dhāvantyantarvarṇabhuvi luṭhantyāhvayantyātmabandhūn ārādbhūtānapi ripugaṇā vyastanāmagraheṇa // ViPrud_4.64 //
[IV.4.23-sāmṛtiḥ]
atha suptiḥ /
suptirnidrāsamudrekaḥ /
yathā---
viśvaikarakṣājuṣi kākatīndre niścintatāṃ prāptavato murāreḥ /
tatkīrtticandrātapavardhito 'pi dugdhāmbudhirnaiva bhinatti nidrām // ViPrud_4.65 //
[IV.4.24-vibodhaḥ]
atha vibodhaḥ /
vibodhaścetanāvāptirjṛmbhākṣiparimārgakṛt /
yathā---
pratāparudre nṛpamauliratne viśvaṃbharāṃ rakṣati śikṣitārau /
vijṛmbhamāṇāḥ paritaḥ prajānāṃ bhāgyaśriyastatkṣaṇamunmiṣanti // ViPrud_4.66 //
[IV.IV.4.25-anarṣaḥ]
athāmarṣaḥ /
amarṣaḥ sāparādheṣu cetaḥ prajvalanaṃ matam // ViPrud_4.67 //
yathā---
are ! bhūpāścāpān namayata śirāṃsyunnamayata pravṛttāḥ svastrīṇāmahamahamikā vīravaraṇe / tvarante naḥ khaṅgāḥ pravidalanakelyāmiti bhaṭā raṇāgre garjanti prakaṭitaruṣo rudranṛpateḥ // ViPrud_4.68 //
[IV.4.26-avihityā]
athāvahitthā /
harṣādyākārasaṃguptiravahittheti kathyate /
yathā---
goṭṭhīe mahilāṇaṃ soūṇa paāvaruddacariāi /
ālihai oṇaamuhī muddhā calaṇeṇa mahipaṭṭhaṃ // ViPrud_4.69 //
(goṣṭhyāṃ mahilānāṃ śrutvā pratāparudracaritāni /
ālikhatyavanatamukhī mugdhā caraṇena mahīpṛṣṭam //)
[IV.4.27-ugratā]
athogratā /
dṛṣṭe 'parādhe caṇḍatvamugratā tarjanādikṛt // ViPrud_4.70 //
yathā---
priyamānīya māninyā virahārtirnivāryatām /
yadetasyāḥ kaṭākṣolkāpātairindurmaṣīkṛtaḥ // ViPrud_4.71 //
[IV.4.28-matiḥ]
atha matiḥ /
tattvamārgānusaṃdhānādarthanirdhāraṇaṃ matiḥ /
yathā---
ko saṃsao mahialaṃ caṃdo evva vīraruddaṇaraṇāho /
jassa (khu) karappassādo aṃgāi miaṃkaraaṇaṃti // ViPrud_4.72 //
(kaḥ saṃśayo mahītale candra eva vīrarudranaranāthaḥ /
yasya (khalu) karasparśādaṅgāni mṛgāṅkaratnanti //)
[IV.4.29-vyādhiḥ]
atha vyādhiḥ /
manastāpādyabhibhavājjvarādirvyādhiriṣyate // ViPrud_4.73 //
yathā---
pratāparudrasya diśāṃ jigīṣoḥ pratyarthinārījanadehajanmā /
smarajvaroṣmā himavatpradeśān smartavyanīhārakathān karoti // ViPrud_4.74 //
[IV.4.30-unmādaḥ]
athonmādaḥ /
unmādastulyavartitvaṃ cetanācetaneṣvapi /
yathā---
pratāparudrasya jayaprayāṇabherīdhvanau mūrcchati diṅmukheṣu /
trāsākulā bhrāntimupetya vṛkṣān pṛcchanti mārgaṃ ripubhūmipālāḥ // ViPrud_4.75 //
[IV.4.31-maraṇam]
atha maraṇam /
maraṇaṃ maraṇārthastu prayatnaḥ parikīrtitaḥ // ViPrud_4.76 //
yathā--
piavirahaṃ asahaṃtī vahuā ṇiajīviaṃ uvekkhaṃtī /
sevvai johṇaṃ dakhkhiṇapavaṇassa taṇuṃ samappei // ViPrud_4.77 //
(/priyavirahamasahamānā vadhūrnijajīvitamupekṣamāṇā / sevate jyotsnāṃ dakṣiṇapavanasya tanuṃ samarpayati //)
sākṣānmaraṇasyāmaṅgalatvānnodāharaṇatvamucitam /
[IV.4.32-trāsaḥ]
atha trāsaḥ /
ākasmikabhayāccittakṣobhastrāsaḥ prakīrtyate /
yathā---
apaṇaakuviā cireṇa vi vahuā soūṇa ghaṇaghaṇatthaṇiaṃ /
daiaṃ sarahasavaliā āliṅgai vevamāṇaṃgī // ViPrud_4.78 //
(apraṇayakupitā cireṇāpi vadhūḥ śrutvā ghanaghanastanitam /
dayitaṃ sarabhasavalitā āliṅgati vepamānāṅgī //)
[IV.4.33-vitarkaḥ]
atha vitarkaḥ /
saṃdehāt kalpanā'nantyaṃ vitarkaḥ parikīrtitaḥ // ViPrud_4.79 //
yathā---
guṇaistatrāsaktaṃ mama hṛdayamanyanna gaṇitaṃ sakhībhirnāloci kṣitipatirasau durlabha iti / upāyaḥ ko vā syāt tadabhigamane muhyati manaḥ kiyān ko 'yaṃ kīdṛk kiyadavadhirantarvyatikaraḥ // ViPrud_4.80 //
tatra sāttvikānāṃ vyabhicāriṇāṃ cānekarasasādhāraṇatvānna viśeṣamapekṣyodāharaṇaṃ kṛtam / tathā hi śṛhgāre sarveṣāmanupraveśaḥ saṃbhavati / hāsye glāniśramacapalatvaharṣāvahitthānāṃ saṃbhavaḥ / karuṇe madadhṛtivrīḍāharṣagarvautsukyogratābhirvinānye saṃbhavanti / raudre glāniśaṅkā'lasyadainyacintāvrīḍāvegajaḍatāviṣādasuptinidrāpasmārāvahitthāvyādhyunmādaśamatrāsāḥ na saṃbhavanti / vīre raudrānnirvedo 'dhikaḥ / bhayānake 'sūyāmadadhṛtivrīḍāharṣagarvanidrāsuptyamarṣāvahitthogratāmatibhirvinānye saṃbhavanti / bībhatse 'dbhute ca cintātrāsādayo yathāsaṃbhavamūhyāḥ / śānte nirvedadhṛtī saṃbhavataḥ /
śṛṅgāraceṣṭāḥ
IV.5atha śṛṅgāraceṣṭā nirūpyante /
bhāvo hāvaśca helā ca mādhuryaṃ dhairyamityapi /
līlā vilāso vicchittirvibhramaḥ kilakiñcitam // ViPrud_4.81 //
moṭṭāyitaṃ kuṭṭamitaṃ bibboko lalitaṃ tathā /
kutūhalaṃ ca cakitaṃ vihṛtaṃ hāsa ityapi // ViPrud_4.82 //
evaṃ śṛṅgāraceṣṭāḥ syuraṣṭādaśavidhā matāḥ /
tatrāsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[IV.5.1-bhāvaḥga]
bhāvaḥ /
rasābhijñānayogyatvaṃ bhāva ityabhidhīyate // ViPrud_4.83 //
yathā---
ruddaṇareṃdasya guṇe gāai bālattaṇammi vissaddhaṃ /
lajjai darapulaio juvaijaṇo jovvaṇe gāuṃ // ViPrud_4.84 //
(/rudranarendrasya guṇān gāyati bālatve visrabdham / lajjate darapulakito yuvatijano yauvane gātum //)
[IV.5.2-hāvaḥ]
atha hāvaḥ /
īṣaddṛṣṭavikāraḥ syādbhāvo hāvaḥ prakīrtyate /
yathā---
atraiveṣatpulakita iti /
[IV.5.3-helā]
atha helā /
suvyaktavikriyo bhāvo heleti pratipādyate // ViPrud_4.85 //
yathā---
mā hodu kassa vi phphuḍaṃ ia muddhe kuṇasi vallahaṃ hiae /
ghosijjai tuha bhāo savvaṃgīṇehi pulaehiṃ // ViPrud_4.86 //
(mā bhavatu kasyāpi sphuṭamiti mugdhe karoṣi vallabhaṃ hṛdaye /
ghoṣyate tava bhāvaḥ sarvāṅgīṇaiḥ pulakaiḥ //)
[IV.5.4-mādhuryam]
atha mādhuryam /
abhūṣaṇe 'pi ramyatvaṃ mādhuryamiti kathyate /
yathā---
jitatrailokyalāvaṇyā prakṛtyā hariṇekṣaṇā /
kiṃ tu bhūṣayituṃ dhatte bhūṣaṇānīti me matiḥ // ViPrud_4.87 //
[IV.5.5-dhairyam]
atha dhairyam /
śīlādyalaṅghanaṃ nāma dhairyamityabhidhīyate // ViPrud_4.88 //
yathā---
akulavahuāṇaṃ ṇa jujjai majjāālaṃghaṇaṃ khu visame vi /
ruddaṇariṃdaguṇā uṇa hiaaharā kiṃ ṇu kādavvaṃ // ViPrud_4.89 //
(akulavadhūnāṃ na yujyate maryādālaṅghanaṃ khalu viṣame 'pi /
rudranarendraguṇāḥ punarhṛdayaharāḥ kiṃ nu kartavyam //)
[IV.5.6-līlā]
atha līlā /
priyānukaraṇaṃ līlā vāgbhirgatyātha ceṣṭitaiḥ /
yathā---
aapechchaha sahio esā lacchī raṇṇo paāvaruddassa /
cariāi aṇukuṇaṃtī raṇṇīsu paivvaā jāā // ViPrud_4.90 //
(aaprekṣadhvaṃ sakhya eṣā lakṣmī rājñaḥ pratāparudrasya /
caritānyanukurvatī rājñīṣu pativratā jātā //)
[IV.5.7-vilāsaḥ]
atha vilāsaḥ /
tātkāliko vikāraḥ syādvilāso dayitekṣaṇe // ViPrud_4.91 //
yathā---
sahelaṃ paśyantyāḥ prakṛtisubhagaṃ rudranṛpatiṃ tadātvapratyudyadvividhalalitāṭopamadhuram / rasaprādurbhāvād yugapadudayatsāttvikamaho mṛgākṣyāstāruṇye kusumaśaraśilpaṃ vijayate // ViPrud_4.92 //
[IV.5.8-vicchittiḥ]
atha vicchittiḥ /
vicchittiratiramyatvaṃ svalpairapi vibhūṣaṇaiḥ /
yathā---
kassa kie keṇa kiaṃ kāaipuraitthiāṇa suṃderaṃ /
sāhāraṇabhūsāe jaṃ sahi teḷḷokkaramaṇijjaṃ // ViPrud_4.93 //
(kasya kṛte kena kṛtaṃ kākatipurastrīṇāṃ saundaryam /
sādhāraṇabhūṣayā yatsakhi trailokyaramaṇīyam //)
[IV.5.9-vibhramaḥ]
atha vibhramaḥ /
vibhramastvarayā kāle bhūṣāsthānaviparyayaḥ // ViPrud_4.94 //
yathā---
asoūṇa sahimuhādo diaho virato tti saṃbhameṇa vahū /
hatthesu ṇourāiṃ caraṇesu a kuṇai valaāiṃ // ViPrud_4.95 //
(aśrutvā sakhīmukhāddivaso virata iti saṃbhrameṇa vadhūḥ /
hastayornūpure caraṇayośca karoti valayāni //)
[IV.5.10-kilakiñacitam]
atha kilakiñcitam /
roṣāśruharṣabhītyādeḥ saṃkaraḥ kilakiñcitam /
yathā---
gehṇai kāaiṇāhe viaṇaṃmi paḍaṃcalaṃ miachchīe /
vevai taṇū vi ṇaccai bhiuḍī avi gaggaā vāā // ViPrud_4.96 //
(gṛhṇati kākatināthe vijane paṭāñcalaṃ mṛgākṣyāḥ /
vepate tanurapi nṛtyati bhrukuṭyapi gadgadā vācaḥ //)
[IV.5.11-moṭṭāyitam]
atha moṭṭāyitam /
moṭṭāyitaṃ syādiṣṭasya kathādau bhāvasūcanam // ViPrud_4.97 //
yathā---
amahurāi ruddaṇaravaicariāi vahūe ṇaṃ suṇaṃtīe /
taṇugovaṇaeṇa paaḍo jaha bhāo ṇa taha pulaehiṃ // ViPrud_4.98 //
(amadhurāṇi rudranarapaticaritāni vadhvā nanu śṛṇvatyāḥ /
tanugopanena prakaṭo yathā bhāvo na tathā pulakaiḥ //)
[IV.5.12-kuṭaṭṭamitam]
atha kuṭṭamitam /
saṃmarde 'pi sukhādhikyaṃ ratau kuṭṭamitaṃ matam /
yathā---
nirmaryādamanobhavotsavakathāvisrambhakarṇejapai- raṅgervismitamānasāṃ priyasakhīmālokya jātatrapā / vaiyātyaṃ nijamātmavallabhakṛtāṃ rāgāndhatāṃ jānatī sadyo namramukhendurinduvadanā kṣoṇīṃ likhantī sthitā // ViPrud_4.99 //
[IV.5.13-bibbokaḥ]
atha bibbokaḥ /
manāk priyakathālāpe bibboko 'nādarakriyā // ViPrud_4.100 //
yathā---
lakṣmīḥ sadmani nirbharaṃ viharatāṃ, kṣoṇī bhujālambana- krīḍāṃ naiva jahātu, kiṃ ca satataṃ vāṇī mukhe tiṣṭhatu / jñātaṃ rudranareśvarasya bahubhirvijñātapūrvaiḥ priya- vyāhāraiḥ kṛtameva dūti ! madanaścāpāya saṃnahyatu // ViPrud_4.101 //
[IV.5.14-lalitam]
atha lalitam /
sukumāro 'ṅgavinyāso lalitaṃ parikīrtyate /
yathā---
padanyāsakrīḍāraṇitamaṇimañjīraraśanaṃ sahelaṃ vyāvalgatkaravalayanikvāṇasubhagam / smitajyotsnāvīcītaralavacanaṃ rudranṛpateḥ purandhrīṇāmāsīdanurahasasevāvilasitam // ViPrud_4.102 //
[IV.5.15-kutūhalam]
atha kutūhalam /
kutūhalaṃ ramyadṛṣṭau cāpalaṃ parikīrtyate // ViPrud_4.103 //
yathā---
vīrarudramadhirūḍhasindhuraṃ draṣṭumandhranagarīpurandhrayaḥ /
kurvate racitasaṃkramatvarāstuṅgasadmaśikharādhirohaṇam // ViPrud_4.104 //
[IV.5.16-cakitam]
atha cakitam /
cakitaṃ bhayasaṃbhramaḥ /
yathā---
avijñātāyātaṃ svamakathitamālyāpi hasituṃ haṭhādutpaśyantyāścakitacakitodañcitadṛśaḥ / vilāsānudvelānuditamadanān vīkṣya sutanos tathaiva pratyetuṃ punaravanipālaḥ spṛhayati // ViPrud_4.105 //
[IV.5.17-vihṛtam]
atha vihṛtam /
vihṛtaṃ prāptakālasya vākyasyākathanaṃ hriyā /
yathā---
pratāparudrasya bhujāntarasthāṃ kalhāramālāmamunā spṛśeti /
stanadvaye patralipiṃ likhantīṃ sakhīṃ vadhūḥ paśyati sābhimānam // ViPrud_4.106 //
[IV.5.18-hasitam]
atha hasitam /
ākasmikaṃ tu hasitaṃ yauvanādivikārajam // ViPrud_4.107 //
jaha jaha hasai miacchī jovvaṇalacchīe sikhkhiā mahuraṃ /
taha taha kusumesusarā viasaṃti piassa āsā a // ViPrud_4.108 //
(yathā yathā hasati mṛgākṣī yauvanalakṣmyā śikṣitā madhuram /
tathā tathā kusumeṣuśarā vikasanti priyasya āśā ca //)
manmathāvasthāḥ
IV.6.// atha manmathāvasthā dvādaśa nirūpyante //
atha śṛṅgārasyāṅkuritatvapallavitatvakusumitatvaphalītatvahetavo dvādaśāvasthā nirūpyan te /
cakṣuḥ prītirmanaḥ saṅgaḥ saṃkalpo 'tha pralāpitā /
jāgaraḥ kārśyamaratirlajjātyāgo 'tha saṃjvaraḥ // ViPrud_4.109 //
unmādo mūrcchanaṃ caiva maraṇaṃ caramaṃ viduḥ /
avasthā dvādaśa matāḥ kāmaśāstrānusārataḥ // ViPrud_4.110 //
kecittu daśāvasthā iti kathayanti /
āsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[IV.6.1-cakṣuḥ prītiḥ]
ādarāddarśanaṃ cakṣuḥ prītirityabhidhīyate /
yathā---
sahi eso ruddaṇio ṇaaṇāṇa atakkiossao jāo /
maaṇo va muttimaṃto caṃdo via mukkalañchaṇo puṇṇo // ViPrud_4.111 //
(sakhi ! eṣa rudranṛpo nayanayoratarkitotsavo jātaḥ /
madana iva mūrtimān candra iva muktalāñchanaḥ pūrṇaḥ //)
[IV.6.2-manaḥ saṅaḥ]
atha manaḥ saṅgaḥ /
manaḥ saṅgaḥ priyatame nityaṃ cittasya viśramaḥ // ViPrud_4.112 //
yathā---
saha maha maṇo vilaggai ruddaṇarendammi kīsa kuviāo /
teṇāhaṃ vi vimukkā sahio tuhmesu kā vattā // ViPrud_4.113 //
(sadā mama mano vilagati rudranarendre kasmāt kupitāḥ /
tenāhamapi vimuktā sakhyo yuṣmāsu kā vārtā //)
[IV.6.3-saṃkalpaḥ]
atha saṃkalpaḥ /
saṃkalpo nāthaviṣayo manoratha udāhṛtaḥ /
yathā---
adarahasiagabbhiṇāiṃ siṇehasiṇiddhāi rāabhariāi /
ruddaṇivaviloiāiṃ kāhe ṇu mammi ṇivadaṃti // ViPrud_4.114 //
(adarahasitagarbhitāni snehasnigdhāni rāgabharitāni /
rudranṛpavilokitāni kadā nu mayi nipatanti //)
[IV.6.4-pralāpaḥ]
atha pralāpaḥ /
prālapaḥ priyasaṃśliṣṭaguṇālāpa udāhṛtaḥ // ViPrud_4.115 //
yathā---
taha ṇiuṇo taha mahuro taha suhao taha a sommasabbhāo /
ekko ruddaṇivo via idi goṭṭhī poḍhamahilāṇaṃ // ViPrud_4.116 //
(tathā nipuṇastathā madhurastathā subhagastathā ca saumyasvabhāvaḥ /
eko rudranṛpa eveti goṣṭhī prauḍhamahilānām //)
[IV.6.5-jāgaraḥ]
atha jāgaraḥ /
jāgarastu vinidratvam /
yathā---
agamiaṃ kaha kaha vi diṇaṃ caṃdādavadūsahā ṇisā dīhā /
maaṇo vi puṃkhiasaro ṇiddā vi ṇivo vi ṇovei // ViPrud_4.117 //
(agamitaṃ kathaṃ kathamapi dinaṃ candrātapaduḥ sahā niśā dīrghā /
madano 'pi puṅkhitaśaro nidrāpi nṛpo 'pi nopaiti //)
[IV.6.6-kārśyam]
atha kārśyam /
kārśyamaṅgasya tānavam /
yathā---
candrāsye ! kathamaṅgulīyakamidaṃ keyūritaṃ te sakhi ! premṇāṃ preyasi vaibhavaiḥ sa khalu ko bhūmeḥ sapatnī yataḥ / jñātaṃ mānini ! kākatīyanṛpatau saktā'li ! satyaṃ śubhe ! śyāmāṅgīṃ sa khalu sthirāṃ ramayate tvāṃ tāṃ ca śailastanīm // ViPrud_4.118 //
[IV.6.7-aratiḥ]
athāratiḥ /
anyatrāprītiraratiḥ /
yathā---
dūsei caṃdasiṭṭiṃ ṇiṃdai malaāṇilassa māhappaṃ /
ūsavaparaṃmuhī sā suhaa ! tumaṃ kiṃ ṇu maṃtesi // ViPrud_4.119 //
(dūṣayati candrasṛṣṭiṃ nindati malayānilasya māhātmyam / utsavaparāṅmukhī sā subhaga ! tvaṃ kiṃ nu mantrayase /)
[IV.6.8-lajjātyāgaḥ]
atha lajjātyāgaḥ /
yathā--
alaṃghiamahilāsamaaṃ taha bhaṇiaṃ maaṇaduvviṇīdāe /
jaha soūṇa guruaṇo osarai vilajjio dūraṃ // ViPrud_4.120 //
(alaṅghitamahilāsamayaṃ tathā bhaṇitaṃ madanadurvinītayā /
yathā śrutvā gurujano 'pasarati vilajjito dūram //)
[IV.6.9-jvaraḥ]
atha jvaraḥ /
tāpādhikyaṃ jvaro mataḥ // ViPrud_4.121 //
yathā---
amohasisirovaārā vahuā virahajjareṇa gurueṇa /
dāṇiṃ ruddaṇaresara ! kāṃkhai tuha daṃsaṇāmiaaṃ // ViPrud_4.122 //
(amoghaśiśiropacārā vadhūrvirahajvareṇa guruṇā /
idānīṃ rudranareśvara ! kāṅbhati tava darśanāmṛtam //)
unmādamaraṇayoḥ prāgevodāharaṇaṃ darśitam /
[IV.6.10-mūrcchā]
atha mūrcchā /
mūrcchā tvabhyantare 'vṛttirbāhyendriyanimīlanāt /
yathā---
aaciṃtaṃtīe ṇarendaṃ daṭṭhuṃ hiaaṭhṭhidaṃ miacchīe /
karaṇāi bāhirāiṃ visaṃti abbhaṃtaraṃ vi suṇṇāe // ViPrud_4.123 //
(aacintayantyā narendraṃ draṣṭuṃ hṛdayasthitaṃ mṛgākṣyāḥ /
karaṇāni bāhyāni viśanti abhyantaramapi śūnyāyāḥ //)
atha śṛṅgāraḥ / sa dvividhaḥ / saṃbhogo vipralambhaśceti / "saṃyuktayostu saṃbhogo vipralambho viyuktayoḥ '; iti 'śṛṅgāratilake'; / saṃbhogasya parasparāvalokanasaṃbhāṣaṇā'liṅganacumbanādyanekavyāpāramayatvenānantyādekavidhatvena gaṇanā kṛtā /
yathā--
rahaḥ pratyāsanne hṛdayadayite rudranṛpatau nivṛttā mānājñā viralamapi lajjāvilasitam / kimanyat te gopyaṃ bahirabahirānandamasṛṇaḥ smarāveśaḥ ko 'pi priyasakhi ! nṛpeṇaikayati mām // ViPrud_4.124 //
vipralambhaḥ punarabhilāṣerṣyāvirahapravāsahetukatvena caturvidhaḥ / [IV.6.11-saṃbhogaśṛṅgāraḥ]
abhilāṣo nāma saṃbhogāt prāganurāgaḥ /
yathā---
anyonyabhāṣaṇamanaṅgavilāsagoṣṭhī śayyā ca sārdhamapadāni manorathānām / premānuviddhamudayadbahulānurāgaṃ labhyate rudranṛpateravalokitaṃ vā // ViPrud_4.125 //
[IV.6.12-īrṣyāśṛṅgāraḥ]
īrṣyā nāma nāyakasyānyāsaktabhāvāt cittavikriyā /
[IV.6.13-vipralambhaśṛṅgāraḥ]
tayā vipralambho yathā---
lakṣmīrasya vilocanābjavasatiḥ sorṣyā tvadālokane vaktrasthā ca sassvatī na sahate sākaṃ tvayā bhāṣaṇam / līlākarṣaṇavighnakṛt tvayi mahī bāhusthitā kākati- kṣoṇīndre na hi kaitavāni subhage mānena kiṃ tāmyasi // ViPrud_4.126 //
[IV.6.14-virahavipralambhaśṛṅgāraḥ]
viraho nāma labdhasaṃyogayornāyakayoḥ kenacit kāraṇena punaḥ samāgamakālātikṣepaḥ /
yathā---
aṅgeṣu jīrṇeṣu vibhūṣaṇānāṃ vyatyāsamārgo 'pi muhūrtaśobhī /
sakhyastadāstāṃ parikarmarītirānīyatāṃ rudranṛpaḥ kimanyat // ViPrud_4.127 //
[IV.6.15-pravāsavipralambhaḥ]
yūnordeśāntaravṛttitvaṃ pravāsaḥ /
tena vipralambho yathā---
sevyo 'stu rudranṛpatirnikhilairnṛpālai- rabhyutsaveṣu sulabhā na hi vallabhā naḥ / itthaṃ kaliṅgasudṛśāṃ virahārtitāpā- daṅgāni yānti tanutāṃ divasā yuganti // ViPrud_4.128 //
[IV.6.16-rasābhāsaḥ]
rasābhāso yathā---
prāsādagarbhavalabhīṣu kapotapālyāṃ pārāvatīṃ ramaṇacumbitacañcukoṭim / āvirbhavatsuratakūjitaraktakaṇṭhī- mālokya kākativibhuḥ smitamātanoti // ViPrud_4.129 //
[IV.6.17-bhāvodayaḥ]
bhāvodayo yathā---
mugdhe ! kastava vartate hṛdi manojanmaiva nānyaḥ śape sakhyetasya kimatra kāryamaparaṃ kiṃ janmasadmādarāt / ko 'nyastatpratibimba eva nipuṇe ! jānāsi kāmādhikaḥ preyān rudranṛpastaveti kathitā namrānanābhūd vadhūḥ // ViPrud_4.130 //
atra lajjāyā udayaḥ /
[IV.6.18-bhāvaśamaḥ]
bhāvaśamo yathā---
lakṣmīstvaṃ puruṣottamastava patiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ sṛṣṭyāmambujaviṣṭarasya sadṛśoryogaści rāt saṃbhṛtaḥ / tasmāt kṛtrimamapyasāmpratimidaṃ vāṃ vaimanasyaṃ manā- gityāliṃ praṇatāṃ vilokya vikasadvaktrāmbujā māninī // ViPrud_4.131 //
atra kopasya praśamaḥ /
[IV.6.19-bhāvasandhiḥ]
bhāvasandhiryathā---
pratāparudrasya digantajaitrayātrāprabhūtaiḥ paṭahapraṇādaiḥ /
priyānulāpaiśca tathā bhaṭānāṃ raumāñcavarmāvṛtamaṅgamāsīt // ViPrud_4.132 //
atra vīraśṛṅgārakṛtayorharṣayoḥ sandhiḥ /
[IV.6.20-bhāvaśabalatā]
bhāvaśabalatā yathā---
nindantvadya kulastriyaḥ priyatamo labhyaḥ sukhaṃ kena vā bhāgyenānumataṃ na kiṃ gurujanaiḥ kā vā sakhī preṣyate / kiṃ lokasya bhavet prasiddhamacirāt svacchandamaṅkaṃ kadā- rokṣyāmi sthiratā kadā hṛdi bhaved yātavya eva priyaḥ // ViPrud_4.133 //
atrautsukyādīnāṃ śabalatā /
atha rasasaṃkarasyodāharaṇam /
[IV.6.21-śruṅgārakaruṇayoḥ saṅkaraḥ]
tatra śṛṅgārakaruṇayoḥ saṃkaro yathā---
āsanne 'pi mahotsave kathamitastyaktvā pravāsaṃ vraje- rdhigū dhik sāhasamāvayorvighaṭanaṃ ko vā vidhiḥ kāṅkṣati / itthaṃ svapnanivāritapriyatamaprasthānabuddhistato buddhvā mūrcchati kākatīyanṛpate ! tvadvairinārījanaḥ // ViPrud_4.134 //
atha raudrabībhatsayoḥ saṃkaro yathā---
[IV.6.22-raudrabībhatsayoḥ saṅkaraḥ]
pītvā māṃsopadaṃśaṃ dviradagalagaladraktamaireyadhārāṃ matto mastiṣkalagnairdalitanṛpavapuḥ kīkasaiḥ spaṣṭadaṃṣṭraḥ / bibhrad raudrāntramālāṃ janitajanabhayo bhairavākāraghoraḥ saṃgrāmorvyāḥ kaliṅgairbalividhimakarod vīrarudrasya khaḍgaḥ // ViPrud_4.135 //
evamanyadapi yathāsaṃbhavamudāhāryam /
atra raso nāyakāśraya eva / yadiparaṃ nipuṇanaṭaceṣṭayā tathāvidhakāvyaśravaṇabalena ca sāmājikaiḥ sākṣād bhāvyate, tadā paragatasyāpi rasasya samyagbhāvanayā paratra niratiśayānandajananamaviruddham / athavā mālatyādiśabdebhyo yoṣinmātrapratītau (rāvaṇādiśabdebhyaḥ śatrumātrapratītau ca) smṛtyārūḍhena tattadyoṣidviśeṣeṇa anukāryeṇa sāmājikāśrayatvamapi na viruddham / naṭasyānukaraṇamātraparatayā naiva rasāśrayayogyatā / tasya bhāvukatvābhyupagame 'pi sāmājikatvameva / anubhāvādīnāṃ prakāśanaṃ tu śikṣābhyāsapāṭavenaiva ghaṭate / rasādīnāṃ parasparavirodhe 'pi kaviprauḍhoktisamāśrayaṇenaikatra samāveśo na viruddhaḥ / virodhakramaḥ 'śṛṅgāratilake'; kathitaḥ---
"śṛṅgārabībhatsarasau tathā vīrabhayānakau /
raudrādbhutau tathā hāsyakaruṇau vairiṇau mithaḥ" //
iti/
rasād rasotpattirapi matā / tathā coktaṃ 'śṛṅgāratilake'---
"hāsyo bhavati śṛṅgārāt karuṇo raudrakarmaṇaḥ /
adbhutaśca tathā vīrād bībhatsācca bhayānakaḥ" //
vyabhicāribhāvānāṃ tattadrasānuguṇyamevaṃ pratipāditaṃ 'śṛṅgāratilake'; / tathā hi---
"śaṅkāsūyā bhayaṃ glānirvyādhiścintā smṛtirdhṛtiḥ /
autsukyavismayāvegā vrīḍonmādau madastathā //
viṣādo jaḍatā nidrāvahitthaṃ cāpalaṃ mṛtiḥ /
iti bhāvāḥ prayoktavyāḥ śṛṅgāre vyabhicāriṇaḥ //
śramaścapalatā nidrā spapno glānistathaiva ca /
śaṅkāsūyāvahitthaṃ ca hāsye bhāvā bhavantyamī //
saṃtrāso maraṇaṃ dainyaṃ glāniścaiva bhayānake /
apasmāro viṣādaśca bhayaṃ vego mṛtirmadaḥ //
unmādaśceti vijñeyā bhāvā bībhatsasaṃbhavāḥ /
āvego jaḍatā moho harṣaṇaṃ vismayaḥ smṛtiḥ //
iti bhāvā nibaddhavyā rasajñairadbhute rase /
dainyaṃ cintā tathā glānirnirvedo jaḍatā smṛtiḥ //
vyādhiśca karuṇe vācyā bhāvā bhāvaviśāradaiḥ /
harṣo 'sūyā tathā garva utsāho mada eva ca //
cāpalyamugratā caiva raudre bhāvāḥ prakīrtitāḥ /
amarṣaḥ pratibodhaśca vitarko 'tha matirdhṛtiḥ //
krodho 'sūyātha saṃmoha āvegaścopaharṣaṇam /
garvo madastathogratvaṃ bhāvā vīre bhavantyamī" //
iti/
"rasaḥ sarvo 'pi saṃpūrṇastirodhatte rasāntaram //ḥ iti bhāratīyoktaprakrīyayā yadyapyeka eva rasaḥ, tathāpi mahākaviprasiddhyā rasasaṅakaraḥ svīkriyate /
tatra rasāderaprādhānye rasavadādyalaṃkārā bhavanti / anyāṅgatvena rasanibandhane rasavadalaṃkāraḥ / bhāvanibandhane preyo 'laṃkāraḥ / rasābhāsabhāvābhāsanibandhane ūrjasvidalaṃkāraḥ / bhāvaśāntinibandhane samāhitālaṃkāraḥ / tathā bhāvodayādayo 'pi /
etad alaṅkārasarvasve prapañcenoktam--- "rasabhāvatadābhāsatatpraśamananibandhane rasavatpreyaūrjasvisamāhitāni / bhāvodayabhāvasandhibhāvaśabalatāśca pṛthagalaṃkārāḥ 'iti / eteṣāmudāharaṇamalaṃkaraṇe bhaviṣyati /
guṇālaṃkāraśrīkṛtaparikaro bhāvavibhavaḥ sphuratprādurbhāvaḥ kramagalitavedyāntaramatiḥ / sukhaṃ vā duḥ khaṃ vā nibiḍayatu yūnoḥ sahṛdaye tvamandānandātmā pariṇamati pūrṇo rasabharaḥ // ViPrud_4.136 //
raso vākyārthaḥ san vilasati padārthāḥ punaramī vibhāvādyā yasmin kila dadhati viśrāntimucitām / ato bhāvā eva kramasamuditānyonyavibhavā rasībhāvaṃ bibhratyatha ca paṭatāṃ tantava iva // ViPrud_4.137 //
bhāve sthāyini vardhamānavibhave ratyādike sindhuvat kallolā iva saṃbhavanti vilayaṃ cāyānti bhāvā muhuḥ / nirvedādyupabhogabhāvitanijāsvādātireko raso loke syādanukārya eva kathito nāṭye tu sāmājike // ViPrud_4.138 //
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre rasaprakaraṇaṃ samāptam /
V.1
// atha doṣaprakaraṇam //
atha kāvyajīvitabhūtarasanirūpaṇānantaraṃ tadupaskārahetūnāṃ guṇānāṃ samyagvivekāya doṣā nirūpyante /
[V.1.1-doṣasāmānyalakṣaṇam]
tatra doṣasāmānyalakṣaṇam---
doṣaḥ kāvyāpakarṣasya hetuḥ śabdārthagocaraḥ /
śabdārthamayatvāt kāvyasya tadapakarṣahetūnāmapi doṣāṇāṃ śabdagatatvenārthagatatvena ca dvaividhyam / śabdagatānāmapi padavākyagatatvena ca dvaividhyam / ipadagatadoṣaḥ]
tatra padagatadoṣāḥ kathyante /
aprayuktamapuṣṭārthamasamarthaṃ nirarthakam /
neyārthaṃ cyutasaṃskāraṃ saṃdigdhaṃ cāprayojakam // ViPrud_5.1 //
kliṣṭaṃ gūḍhārthakaṃ grāmyamanyārthaṃ cāpratītikam /
avimṛṣṭavidheyāṃśaṃ viruddhamatikṛt tathā /
aślīlaṃ paruṣaṃ ceti doṣāḥ saptadaśa smṛtāḥ // ViPrud_5.2 //
eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate /
yadaprayuktaṃ kavibhiraprayuktaṃ taducyate /
prakṛtānupayuktārthamapuṣṭārthaṃ taducyate // ViPrud_5.3 //
yogamātraprasiddhaṃ yadasamarthaṃ taducyate /
pādapūraṇamātraṃ yat tannirarthakamucyate // ViPrud_5.4 //
svasaṃketaprasiddhārthaṃ neyārthaṃ parikīrtyate /
śabdaśāstraviruddhaṃ yat cyutasaṃskāramucyate // ViPrud_5.5 //
saṃdigdhaṃ tanmataṃ yat syāt saṃdigdhārthapratītikṛt /
tadaprayojakaṃ yat syādaviśeṣavidhāyakam // ViPrud_5.6 //
kliṣṭaṃ tadarthāvagatirdūradūrā yato bhavet /
prayuktamaprasiddhārthe gūḍhārthaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.7 //
pāmaravyavahāraikaprasidhdaṃ grāmyamucyate /
yadrūḍhipracyutaṃ nāma tadanyārthamudāhṛtam // ViPrud_5.8 //
śāstramātraprasiddhaṃ yadapratītikamucyate /
avimṛṣṭavidheyāṃśaṃ guṇībhūtavidheyakam // ViPrud_5.9 //
viparītārthadhīryasmād viruddhamatikṛnmatam /
aślīlaṃ yadamāṅgalyajugupsāvrīḍadhīkaram // ViPrud_5.10 //
paruṣaṃ nāma tad yat syādvihitaṃ paruṣākṣaraiḥ //
atra vanavṛttīnāṃ śatrustrīṇāṃ vacaneṣu doṣā udāhriyante /
[V.2.1-aprayuktam]
aprayuktaṃ yathā---
vimukhā daivatāḥ sarve te no duścyavanādayaḥ /
araṇyagṛhamedhinyo yairvayaṃ hanta kalpitāḥ // ViPrud_5.11 //
atra daivatā iti puṃliṅgaprayogaḥ doṣaḥ ; duścayavana iti ca indraparatvena kavibhirna prayuktaḥ /
[V.2.2-apuṣṭārtham]
apuṣṭārthaṃ yathā---
vyarthāṣṭārdhārdhabāhūnāmamīṣāmīdṛśāṃ daśām /
kathaṃ sahāmahe dhigdhik kaṭhinaṃ hanta jīvitam // ViPrud_5.12 //
atra vyarthabāhudvayānāmiti vivakṣite 'ṣṭārdhārdhabāhūnāmityanupayuktam / etadevāvimṛṣṭavidheyāṃśasyodāharaṇam / bāhudvayasya vaiyarthye vidheye tasyopasarjanatvaṃ pratīyate /
[V.2.3-asamartham]
asamarthaṃ yathā---
vihāya vasudhāmenāṃ caturambudharāvṛtām /
ka nu gantavyamasmākamaraṇye 'pyasukhā sthitiḥ // ViPrud_5.13 //
atra jaladhiparatvenāmbudharapadamasamartham /
[V.2.3-anarthakaneyārthaccatasaṃskārasaṃdigdhāni]
anarthakaneyārthacyutasaṃskārasaṃdigdhāni yathā---
vihāya ca gṛhāṃstān vai vyatyastanavavṛttayaḥ /
kadā bhaviṣyate vāsaḥ kaṭakeṣu mahībhṛtān // ViPrud_5.14 //
atra vai iti nirarthakam / vyatyastanavaśabdena vanapratītiḥ svasaṃketamātrāyateti neyārthakam / bhaviṣyate iti bhavaterātmanepaditvaṃ śabdaśāstraviruddhamiti cyutasaṃskāram / mahībhṛtāṃ kaṭakeṣu vāsa ityanena rājñāṃ nagareṣu vāsaḥ ? uta parvatānāṃ nitambeṣu ? iti saṃdehāt saṃdigdham /
[V.2.4-aprayojakakliṣṭe]
aprayojakakliṣṭe yathā---
hanta vartāmahe vajraghaṭṭanāt prāk calātmasu /
nabhasvadaśanārātidhvajāgrajavirodhiṣu // ViPrud_5.15 //
atra nabhasvadaśanāḥ sarpāḥ, teṣāmarātirgaruḍaḥ, sa eva dhvajo yasyeti viṣṇuḥ, tasyāgraja indrastasya virodhiṣu parvateṣu ityarthapratīteratidūratvāt kliṣṭam / parvateṣu vartanaṃ duḥ khāvahamiti prakṛte vajraghaṭṭanāt prāk calātmasviti parvataviśeṣaṇasyānupayuktatvādaprayojakam /
[V.2.5-gūḍārthānyārthagrāmyarthāni]
gūḍhārthagrāmyārthānyārthāni yathā---
śoṇitābjadṛśaḥ kāmaṃ śyāmagallakaṭisthalāḥ /
vidagdhahṛdayāḥ śokavahninā rājakanyakāḥ // ViPrud_5.16 //
atra śoṇitaśabdasya rudhire prasiddhasya pāṭalavarṇaparatvena prayogād gūḍhārtham / gallakaṭiśabdau kapolajaghanaparatvena grāmyaprayuktau / vidagdhahṛdayā iti viśeṣaṇaṃ dagdhahṛdayasyāvācakatvādanyārtham /
[V.2.6-apratītikaram]
apratītikaṃ yathā---
manūpadeśāḥ kva gatāḥ kulācāryairudīritāḥ // ViPrud_5.17 //
atra manuśabado mantraparatvena mantraśāstramātraprasiddha ityapratītikam /
[V.2.7-virudhdamatikṛt]
viruddhamatikṛdyathā---
ambikāramaṇasyāṅghrisevā vyarthā kathaṃ bhavet /
rājñāmakāryamitrāṇāṃ vināśaṃ samupeyuṣām // ViPrud_5.18 //
atrāmbikāramaṇaśabdānmātṛsaṃbhogakāriṇaḥ pratītiḥ / akāryamitraśabdādakāryeṣu mitrāṇīti pratītiḥ / viyogaduḥ khaparatayā prayuktādvināśaśabdānnaśapratītiriti viruddhamatikṛt /
[V.2.8-trividhāślīlam]
amaṅgalavrīḍājugupsāpratītikaraṃ trividhamaślīlaṃ yathā---
abhipretapadāvāsaḥ kadā naḥ saṃbhaviṣyati /
nīcaṃ sādhanameteṣāṃ parotsargaikajīvinām // ViPrud_5.19 //
atrābhipretapadāvāsaśabdāt pretalokapadāvāsapratīteramaṅgalatvam / nīcaṃ sādhanamityanena tucchamohanapratītervrīḍākaratvam / parotsargaukajīvināmityatrotsargaśabdādadhovāyupratīterjugupsākaratvam /
[V.2.9-puruṣam]
paruṣaṃ yathā---
kutaḥ kāntāravṛttīnāṃ kārtārthyārthitvamasti naḥ / atra kārtārthyārthitvamiti paruṣavarṇārabdhatvam /
V.3
// atha vākyadoṣāḥ //
śabdahīnaṃ kramabhraṣṭaṃ visaṃdhi punaruktimat /
vyākīrṇaṃ vākyasaṃkīrṇamapūrṇaṃ vākyagarbhitam // ViPrud_5.20 //
dve bhinnaliṅgavacane dve ca nyūnādhikopame /
bhagnacchando yatibhraṣṭamaśarīramarītikam // ViPrud_5.21 //
visargaluptamasthānasamāsaṃ vācyavarjitam /
samāptapunarāttaṃ ca tathā saṃbandhavarjitam // ViPrud_5.22 //
patatprakarṣamadhikapadaṃ prakramabhaṅgavat /
caturviṃśatirucyante doṣā vākyasamāśritāḥ // ViPrud_5.23 //
eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[V.3.1-śabdahīnam]
śabdaśāstrahataṃ vākyaṃ śabdahīnaṃ prakīrtyate /
yathā śatruvākyeṣu---
na saṃśṛṇumahe hanta hitamāptairnimantritam /
yena kākatibhūbhartuḥ sevāṃ hitvā hatā vayam // ViPrud_5.24 //
atra hitaṃ na saṃśṛṇumahe iti padadvayaprayoge doṣāviṣkārādvākyameva duṣṭamiti na padadoṣaśaṅkā / saṃpūrvasya śṛṇoterātmanepaditve karmaṇo 'nupādānaniyamāt / atha kramabhraṣṭam /
kramabhraṣṭaṃ bhavedārthaḥ śābdo vā yatra na kramaḥ // ViPrud_5.25 //
[V.3.2-kramabhraṣṭam]
yathā---
prabhave kākatīndrāya turagān kariṇo 'thavā /
upāyanamakurvāṇā vayaṃ daivena vañcitāḥ // ViPrud_5.26 //
atra kariṇo yadvā turagāniti vaktavye vyutkrameṇoktam, turagāpekṣayā kariṇāmutkṛṣṭatvāt / athavā kariṇa ityarthakramabhaṅgaḥ / śabdakramabhaṅgo yathā---
kā nāma gaṇanāsmāsu kākatīyasya bhūpateḥ /
yaśaḥ pratāpayormagnau sūryācandramasāvapi // ViPrud_5.27 //
atra yaśaḥ pratāpayoścandrasūryau magnāviti śabdakrame ucite tathā noktam / yaśaḥ pratāpayoḥ sūryācandramasau magnāviti samudāyadvayānvaye yathāyogyamarthānvaye siddhe nārthakramavirodhaḥ / api tu śabdaprayoga eva kramabhaṅgaḥ /
[V.3.3-visandhi]
atha visandhi /
visaṃhito virūpo vā yasya saṃdhirvisaṃdhi tat /
yathā---
śauryāṇi īdṛśānyāsan pṛthvaiśvaryaṃ kva vā gatam /
atra śauryāṇi īdṛśānīti visandhi / pṛthvaiśvaryamiti saṃdhivairūpyam / atha punaruktimat /
śabdārthapaunaruktye tu tadvākyaṃ punaruktimat // ViPrud_5.28 //
[V.3.4-punaruktim]
yathā---
jīrṇakānanasaṃkīrṇe vindhye kānanavṛttayaḥ // ViPrud_5.29 //
atra kānanasaṃkīrṇe kānanavṛttaya iti punaruktimat /
[V.3.5-vyākīrṇam]
atha vyākīrṇam /
vyākīrṇaṃ tadvibhaktīnāṃ vyākīrṇe ca mitho 'nvaye /
yathā---
sukhārthino mahīpālā vartadhvaṃ kākatīśituḥ /
ājñāmurasi bibhrāṇāḥ śirasi kroḍamudrikām // ViPrud_5.30 //
atra kroḍamudrikāmurasi śirasyājñāṃ bibhrāṇā iti saṃbandhaḥ /
[V.3.6-vākyasaṃkīrṇam]
atha vākyasaṃkīrṇam /
vākyāntarapadaiḥ kīrṇaṃ vākyasaṃkīrṇamucyate // ViPrud_5.31 //
yathā---
mānena mahatāsmābhirvane vaktre na tiṣṭhatām /
vindhayasya jīvitaṃ tanno jātamadya tṛṇaṃ kṛtam // ViPrud_5.32 //
atra mahatā mānena asmābhiryattṛṇaṃ vaktre na kṛtaṃ tadadya vindhyasya vane tiṣṭhatāṃ no jīvitaṃ jātamiti vākyadvayapadānāmanyonyasaṃkīrṇatā /
[V.3.7-apūrṇam]
athāpūrṇam---
apūrṇaṃ tadbhaved yatra na saṃpūrṇaḥ kriyānvayaḥ /
yathā---
śaileṣvasmākamāvāso vanyaiḥ socchvasitā vayam /
mṛgairbandhumataścāsmān paśyan dhātā pramodatām // ViPrud_5.33 //
atra śailavāsān vanyavṛttīn mṛgabāndhavān paśyanniti vivakṣitasaṃbandhau na saṃpūrṇaḥ /
[V.3.8-vākyagarbhatam]
atha vākyagarbhitam /
tad vākyagarbhi taṃ yasya madhye vākyāntaraṃ bhavet // ViPrud_5.34 //
yathā---
jñātvāpyandhrapurīndrasya krodhāgnimatiduḥ saham /
yadvā na laṅghyate daivaṃ tasminnipatitā vayam // ViPrud_5.35 //
atrātiduḥ sahaṃ krodhāgniṃ jñātvāpi tasminnipatitā vayamiti vākyamadhye yadvā na laṅghyate daivamiti vākyāntaramanupraviṣṭamiti vākyagarbhitatvam /
[V.3.9-bhinnaliṅgavacane]
atha bhinnaliṅgavacane /
yatropamā bhaved bhinnavacanā bhinnaliṅgakā /
tadbhinnavacanaṃ bhinnaliṅgaṃ cāhurmanīṣiṇaḥ // ViPrud_5.36 //
dvayorudāharaṇaṃ yathā---
samudrā iva gambhīraṃ mano yādavabhūbhujaḥ /
giriṇevāndhranṛpatidhvajinyā kaluṣīkṛtam // ViPrud_5.37 //
atra samudrā iva gambhīramiti bhinnavacanam / giriṇeva dhvajinyeti bhinnaliṅgam / athādhikanyūnopame /
[V.3.10-adhikanyūnopame]
yatropamānamadhikaṃ nyūnaṃ vā syādviśeṣaṇaiḥ /
tatrādhikopamaṃ pūrvaṃ nyūnopamamataḥ param // ViPrud_5.38 //
dvayoḥ yathākramamudāharaṇam /
kṣāmakṣāmamukhāḥ kāntāḥ kānane mālaveśituḥ /
grīṣme nadya iva glānapadmotpalabisāvilāḥ // ViPrud_5.39 //
atra kṣāmakṣāmamukhānāṃ kāntānāmupamānabhūtāsu nadīṣu mlānapadmatvamātraṃ vaktavyam / mlānotpalabisāvilā ityadhikam / nyūnopamaṃ yathā---
hārāṅgarāgasubhagā nagareṣu yathā vayam /
tathaiva nirjharākīrṇā vibhānti dharaṇībhṛtaḥ // ViPrud_5.40 //
atra hārasthāne nirjharā uktāḥ / aṅgarāgasthāne kimapi noktamiti nyūnopamatvam /
[V.3.11-bhagnachandokayatibhraṣṭe] atha bhagnacchandoyatibhraṣṭe /
chandobhagnaṃ vaco yatra tadbhagnacchanda ucyate /
yatra sthāne yatibhraṃśastad yatibhraṣṭamucyate // ViPrud_5.41 //
yathā---
vindhyāraṇyakṛtakuṭumbarakṣaṇasya kiṃ bhadraṃ bhavati janasya mādṛśasya // ViPrud_5.42 //
atra vindhyāraṇyeti tṛtīyavarṇe yatibhaṅgaḥ / pādāntavarṇasya gurutvābhāvācchandobhaṅgaḥ /
[V.3.12-aśarīraram]
athāśarīram /
kriyāpadena rahitamaśarīraṃ prakīrtyate /
yathā---
hanta niṣkaruṇo dhātā krīḍato maṇikuṭṭime /
kānane kaṇṭakākīrṇe sthitān pāṇḍyaśiśūnimān // ViPrud_5.43 //
atra kriyāpadaṃ na vihitam / etadevānanvayākhyaṃ dūṣaṇam /
[V.3.13-arītikam]
athārītikam /
rasānanuguṇā rītiryatrārīti taducyate // ViPrud_5.44 //
yathā---
akharvagarvadurvāradorargalanirargalāḥ /
hā bandhuvargāḥ sarve 'pi kṛtāntātithayaḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.45 //
atra karuṇe 'nucito varṇāḍambaraḥ / atha visargaluptam /
otvaṃ lopo visargasyāsakṛlluptavisargakam /
[V.3.14-visargaluṇatam]
yatra visargo bahudhautvaṃ lopaṃ vā prāpnoti tadvisargaluptam /
yathā---
vyartho manoratho yāto jāto vāso dhruvo marau /
mlānā dīnā hatā jīrṇā vanānteṣvīdṛśā vayam // ViPrud_5.46 //
[V.3.15-asthānasamārasyam]
athāsthānasamāsam /
apadasthasamāsaṃ tat samāso yatra nocitaḥ // ViPrud_5.47 //
yathā---
kuto vaimukhyamasmāsu brahmaṇaḥ paruṣātmanaḥ /
ityudagratarabhrāmyadbhṛkuṭīkuṭilānanāḥ // ViPrud_5.48 //
atra vedhase krudhyatāṃ nṛpāṇāmuktau na samāsaḥ / kiṃ tu kavivacane samāsa ityapadasthasamāsaḥ /
[V.3.16-vāccavarjitam]
atha vācyavarjitam /
noktaṃ syādyatra vaktavyaṃ tadāhurvācyavarjitam /
yathā---
durdaśāṃ pratipannānāmasmākaṃ jīvitaṃ matam // ViPrud_5.49 //
atra durdaśāṃ pratipannānāmapītyapiśabdo vaktavyo noktaḥ /
[V.3.17-samāptapunarāntakaṃ,patatprakarṣaṃ ca]
atha samāptapunarāttakaṃ patatprakarṣaṃ ca /
samāpya punarādāne samāptapunarāttakam /
patatprakarṣaṃ tatprāhuḥ prakarṣo yatra viślathaḥ // ViPrud_5.50 //
dvayorudāharaṇaṃ yathā---
dhāvanmṛgeṣu saṃbhrāmyatkariṣūdyattarakṣuṣu /
vindhyāraṇyeṣu tiṣṭhāmaḥ kṣubhyadbhallūkapaṅktiṣu // ViPrud_5.51 //
atra vindhyāraṇyeṣu tiṣṭhāmaḥ iti samāpya kṣubhyadbhallūkapaṅktiṣviti punarādānāt samāptapunarāttakam / atha bhrāmyatkariṣūdyattarakṣuṣu dhāvanmṛgeṣviti vaktavye na tathoktamiti patatprakarṣatā /
[V.3.17-saṃbandhavarjitam]
atha saṃbandhavarjitam /
saṃbandhavarjitaṃ tat syād yatreṣṭenānvayo hataḥ /
yathā---
bhadrāsanāni dṛṣadaḥ chatrāṇi ca mahīruhaḥ /
durdaśārājyamūrdhābhiṣiktāḥ punaraho vayam // ViPrud_5.52 //
atra rājye bhadrāsanāni dṛṣada ityādisaṃbandho noktaḥ /
[V.3.18-adhikapadam]
athādhikapadam /
yatrādhikapadoktiḥ syāt tatrādhikapadaṃ matam // ViPrud_5.53 //
yathā---
vimuktā vallabhairetā vanānte ghūrjarastriyaḥ /
sudhāṃśumaṇḍalākārarūpakramavipāṇḍurāḥ // ViPrud_5.54 //
atra sughāṃśumaṇḍalākāra ityetāvatā paripūrṇe maṇḍalākāravipāṇḍuratve rūpakrama ityadhikam /
[V.3.19-bhagnaprakramam]
atha bhagnaprakramam /
prakrāntaniyamatyāge bhagnakramamihocyate // ViPrud_5.55 //
yathā---
guhā gṛhāṇi śabarā bāndhavā vindhyabhūḥ purī /
sarito dīrghikāḥ kaṣṭamākrīḍāḥ kānanāni naḥ // ViPrud_5.56 //
atra bahuvacanatayā prathamaṃ prakamya vindhyamūḥ purītyekavacanokteḥ prakramabhraṣṭam /
V.4 //
athārthadoṣāḥ //
apārthaṃ vyarthamekārthaṃ sasaṃśayamapakramam /
bhinnaṃ caivātimātraṃ ca paruṣaṃ virasaṃ tathā // ViPrud_5.57 //
hīnādhikopame syātāmasadṛkṣopamaṃ tathā /
aprasiddhopamaṃ hetuśūnyaṃ ca niralaṃkṛti // ViPrud_5.58 //
aślīlaṃ ca viruddhaṃ ca tathā sahacaracyutam /
evamaṣṭādaśa proktā doṣā arthasamāśrayāḥ // ViPrud_5.59 //
eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[V.4.1-apārtham]
samudāyārthaśūnyaṃ yadapārthaṃ tat prakīrtyate /
yathā---
kutaḥ śuṣyadapā nadyaḥ kā vārtā colamaṇḍale /
phaṇāḥ sahasraṃ śeṣasya bhāraḥ kati kulācalāḥ // ViPrud_5.60 //
atra na kaścidvākyārthaḥ pratīyate /
[V.4.2vyartham]
atha vyartham /
yat prayojanaśūnyaṃ syāt tad vyarthaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.61 //
yathā---
nirmalaṃ kulamudvelaṃ śauryaṃ vaḥ prathitaṃ yaśaḥ /
kimityandhrapateḥ pādapīṭhaṃ pāṇḍyairna sevyate // ViPrud_5.62 //
atra nirmalaṃ kulamityādipraśaṃsā sevā kartavyetyupadeśe nopayujyate /
[V.4.3-ekārtham]
athaikārtham /
uktābhinnārthakaṃ yat syādekārthaṃ tannigadyate /
yathā---
viśīrṇaṃ śatadhā ceto mūrcchitān vīkṣya bālakān /
śiśūn niścetanān dṛṣṭvā khaṇḍitaṃ śataśo manaḥ // ViPrud_5.63 //
atra pūrvottarārdhayorabhinnārthatvam /
[V.4.4-sasaṃśayam]
atha sasaṃśayam /
vākyārthasaṃśayo yatra tat sasaṃśayamiṣyate // ViPrud_5.64 //
yathā---
karikumbhau stanāvadya jayatāṃ kṣāmatāṃ gatau /
latā vapuḥ śriyaḥ strīṇāṃ hasantu mlānatāṃ gatāḥ // ViPrud_5.65 //
atra karikumbhayoḥ stanayośca latānāṃ vapuḥ śriyāṃ ca kartṛkarmatvasaṃśayaḥ /
[V.4.5-apakmam]
athāpakramam /
yatra pūrvāparībhāvavihatistadapakramam /
yathā---
hanta vyādāya vaktrāṇi nidrāntyantarvaṇaṃ striyaḥ /
tṛṇaistatpatitairasmān śikṣayantyastathākramam // ViPrud_5.66 //
atra nidrottarakālīnamukhyādānasya pūrvakālatvamuktamityapakramatvam /
[V.4.6-bhinnam]
atha bhinnam /
saṃbandhavarjitaṃ yat syāt tadbhinnaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.67 //
yathā---
nūnaṃ phāleṣu lāṭānāṃ na dhātrā likhitā lipiḥ /
yadasmākaṃ kuṭumbāni viṣīdanti marusthale // ViPrud_5.68 //
atra marusthalanivāsaviṣādasya phālasthalagatalipyabhāvasya ca na saṃbandhaḥ /
[V.4.7-atimātram]
athātimātram /
yat sarvalokātītaṃ tadatimātraṃ prakīrtyate /
yathā---
mā bhūdekārṇavaṃ viśvamiti saṃkocitāśrubhiḥ /
araṇye lāṭanārībhirasaṃkhyā nimnagāḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.69 //
atrāśrubhirjagadekārṇavamityayuktiḥ / [V.4.8-puruṣam]
atha paruṣam /
atikrūrārthasahitaṃ paruṣaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.70 //
yathā---
dāvānalendhanaṃ sadyaḥ kriyantāmarbhakā ime // ViPrud_5.71 //
atra palāni yācamānān śiśūnuddiśyātiparuṣoktiḥ /
[V.4.9-virasam]
atha virasam /
aprastutarasaṃ yat tadvirasaṃ parikīrtyate /
yathā---
candrānanāḥ kaṭākṣairnaḥ paśyatāmṛtavarṣibhiḥ /
śocitvālamiti kliṣṭāḥ kirātaiścolasubhruvaḥ // ViPrud_5.72 //
atra puruṣaviyogakhinnānāṃ strīṇāṃ vanacaraiḥ saṃbhogaprārthanaṃ virasam /
[V.4.10-hinopamam]
atha hīnopamam /
hīnaṃ yatropamānaṃ syāt taddhi hīnopamaṃ matam // ViPrud_5.73 //
yathā---
śunakairiva sāraṅgā bhavadbhirnihatā dviṣaḥ /
kva gataṃ pauruṣaṃ tadvaḥ kānanaikanivāsinām // ViPrud_5.74 //
atra śunakairiva bhavadbhiriti hīnopamam /
[V.4.11-adhikopamam]
athādhikopamam /
yatropamānamadhikaṃ tad bhavedadhikopamam /
yathā---
amī pāresarastīraṃ bakā niścalamūrtayaḥ /
maharṣaya ivāsmābhiradya sopadravāḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.75 //
atra bakā maharṣaya ivetyadhikopamam /
[V.4.12-asadṛśopamam]
athāsadṛśopamam /
yadatulyopamānaṃ tad bhavedasadṛśopamam // ViPrud_5.76 //
yathā---
eṣa vindhyācalaḥ sāndrakuñjoccalitanirjharaḥ /
phālekṣaṇasphuradvahniśikhāṭopa iveśvaraḥ // ViPrud_5.77 //
atra kuñjoccalitanirjharasya vindhyācalasya phālekṣaṇaspuradvahnerīśvarasya ca mitho na sādṛśyam /
[V.4.13-aprasidhdopamam]
athāprasiddhopamam /
aprasiddhopamānaṃ yadaprasiddhopamaṃ matam /
yathā---
bāṣpāmbuklinnanetrāṇi mukhānyaṅgamṛgīdṛśām /
himadūṣitapatrāṇi kumudānīva nirmudām // ViPrud_5.78 //
atra mukhānāṃ kumudānyupamānatayā kaviloke na prasiddhāni /
[V.4.14-hetuṣūnyam]
atha hetuśūnyam /
hetorvinārthakathanaṃ hetuśūnyaṃ pracakṣate // ViPrud_5.79 //
yathā---
mudhānudhāvanaṃ jātaṃ mārge 'smin mauktikāṅkite /
anveṣṭumanyato yāmi padavīyaṃ na subhruvaḥ // ViPrud_5.80 //
atra subhruvaḥ padavīyaṃ na bhavatīti heturnoktaḥ /
[V.4.15-niralaṃkṛti]
atha niralaṃkṛti /
alaṃkāreṇa rahitaṃ niralaṃkāramucyate /
yathā---
āghrāya surabheryonimunmukhaidīrghamehanaiḥ /
mahokṣerlambamānāṇḍairviṣvag vyākulitaṃ vanam // ViPrud_5.81 //
[V.4.16-aślīlam]
atra na kaścidalaṃkāraḥ / ślādhyaviśeṣaṇābhāvāt na svābhāvoktiḥ / athāślīlam /
aślīlārthasya kathanamaślīlaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.82 //
asyāpi pūrvamevodāharaṇam /
[V.4.17-virudhdam]
atha viruddham /
viruddhaṃ deśakālādiviruddhaṃ bahudhocyate /
yathā--
diśyuttarasyāṃ nedīyānudvelo lavaṇārṇavaḥ /
marudeśe 'pi gaṅgā naḥ pipāsāṃ śāmayiṣyati // ViPrud_5.83 //
atra diśyuttarasyāṃ lavaṇārṇava iti digvirodhaḥ / marau gaṅgeti deśavirodhaḥ /
araṇyamahiṣodagraviṣāṇodarajanmanām /
mahatyarghe 'pi muktānāṃ striyo muktāvibhūṣaṇāḥ // ViPrud_5.84 //
atra mahiṣaviṣāṇebhyo muktānāṃ janmeti lokavirodhaḥ / evaṃ viruddhāntaramapyudāhāryam /
[V.4.18-sahacarabhraṣcam]
atha sahacarabhraṣṭam /
mataṃ sahacarabhraṣṭamatulyānāṃ nibandhane // ViPrud_5.85 //
yathā---
śāntyā śrutaṃ hriyā nārī manmathena ratotsavaḥ /
śrutena dhiṣaṇā vanyavṛttyā jīvanti śātravāḥ // ViPrud_5.86 //
atra śrutadhiṣaṇābhyāṃ nārīratotsavayorapakṛṣṭatvāt sahacarabhraṣṭam /
evaṃ doṣāntarāṇi yathāsaṃbhavamūhyāni /
rasabhāvādīnāṃ svaśabdavācyatā duṣṭaiva //
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre
doṣaprakaraṇaṃ samāptam /
VI.
// atha guṇaprakaraṇam //
atha guṇā nirūpyante /
śleṣaḥ prasādaḥ samatā mādhuryaṃ sukumāratā /
arthavyaktirudāratvaṃ tathā kāntirudāttatā // ViPrud_6.1 //
ojaḥ suśabdatā preyānaurjityamatha vistaraḥ /
samādhiḥ saukṣmyagāmbhīrye saṃkṣepo bhāvikaṃ tathā // ViPrud_6.2 //
saṃmitatvaṃ tathā prauḍhī rītiruktirgatistathā /
caturviṃśatirete syurguṇāḥ kāvyaprakāśakāḥ // ViPrud_6.3 //
[VI.1-guṇānāmudeśaḥ]
eṣāṃ madhye keṣāṃcid doṣaparihārakatvena guṇatvam / keṣāṃcit svata evotkarṣahetutvād guṇatvam / tatra ye svata eva cārutvātiśayahetavaste paramutkṛṣṭāḥ / duṣṭatvaparihārahetūnāṃ guṇatvaṃ na sarvasaṃmatam / ye tu doṣābhāvatayā guṇatvamicchanti teṣāmeva saukumāryādayo guṇatvena saṃmatāḥ / śrutikaṭurūpadoṣanirākaraṇāya saukumāryaṃ saṃmatam / grāmyadoṣanirākaraṇāya kāntiḥ svīkṛtā / apuṣṭārthanirākaraṇāyārthavyaktirmatā / nyūnādhikapadanirākaraṇāya saṃmitatvaṃ matam / anucitārthanirākaraṇārthamudāttatā svīkṛtā / visaṃdhinirākaraṇāya aurjityaṃ matam / patatprakarṣanirākaraṇāya rītiriṣṭā / kliṣṭaparihārāya prasādo mataḥ / aślīlaparihārārthamuktiḥ svīkṛtā / cyutasaṃskāraparihārārthaṃ sauśabdyamiṣṭam / prakramabhaṅganirākaraṇāya samatā matā / paruṣadoṣanivṛttyarthaṃ preyān mataḥ / evaṃ yathāsaṃbhavaṃ keṣāṃciddoṣaparihārakatvena guṇatvam / eṣāṃ guṇānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /
[VI.2-ślevaḥ]
mithaḥ saṃśliṣṭapadatā śleṣa ityabhidhīyate / bahūnāṃ padānāmekapadavadavabhāsamānatvaṃ śliṣṭatvam /
yathā---
śrīmatkākativīrarudramakhilakṣmāpālamaulisphura- nmāṇikyadyutirañjitāṅghrimakhilaprakhyātaśauryodayam / viśvatrāṇavinidramakṣayaguṇajyotsnāvitānāvṛta- vyomāgāramanalpavaibhavamamuṃ stotuṃ vayaṃ neśmahe // ViPrud_6.4 //
atra pāṭhasamaye padānāmekavadavabhāsamānatvāt śleṣaḥ /
[VI.3-prasādaḥ]
atha prasādaḥ /
prasiddhārthapadatvaṃ yat sa prasādo nigadyate // ViPrud_6.5 //
yathā---
pratāparudradevo 'yaṃ bhāti lakṣmīpatiḥ svayam /
yenāmya locane phullapuṇḍarīkamanohare // ViPrud_6.6 //
atra jhaṭityarthasamarpakapadatvāt prasādaḥ /
[VI.4-samatā]
atha samatā /
avaiṣamyeṇa bhaṇanaṃ samatā sā nigadyate /
yathā---
vadānyatarumañjarīsurabhyaḥ śravaḥ pāraṇaṃ guṇā vidadhate satāṃ jagati vīrarudraprabhoḥ / sudhāmadhurimādharīkaraṇacāturīcuñcavo viyaccarataraṅgiṇīviharadūrmimarmaspṛśaḥ // ViPrud_6.7 //
atra pādacatuṣṭye 'pi tulyavadbhaṇanāt samatvam /
[VI.5-mādhuryam]
atha mādhuryam /
yā pṛthakpadatā vākye tanmādhuryaṃ prakīrtyate // ViPrud_6.8 //
yathā---
yaśaḥ śriyaḥ kākatibhūpaterdiśāṃ nitambabimbeṣu dukūlarītayaḥ /
urojayormauktikahāravibhramāḥ śirassu jātīkusumasragujjvalāḥ // ViPrud_6.9 //
atra vākye pāṭhasamaye 'pi pṛthakpadatvapratītermādhuryam /
[VI.6-sukumāratvam]
atha sukumāratvam /
sukumārākṣaraprāyaṃ saukumāryaṃ taducyate / sukumāratvaṃ nāma sānusvārakomalavarṇatvam /
yathā---
amandānandaniṣyandasundarīvadanendubhiḥ /
nagare kākatīndrasya divāpyābhāti candrikā // ViPrud_6.10 //
[VI.7-arthavyaktiḥ]
athārthavyaktiḥ /
yattu saṃpūrṇavākyatvamarthavyaktiṃ vadanti tām // ViPrud_6.11 //
yathā---
bhāgyaṃ madhyamalokanighnamadhunā yenāsya saṃrakṣitā jātaḥ khelati vīrarudranṛpatirniḥ sīmaśauryodayaḥ / yadvā trīṇyapi viṣṭapāni dadhate dhanyatvamaṃśo harer- yat sākṣādavatīrya kākatikule svairaṃ samujjṛmbhate // ViPrud_6.12 //
atrārthapratipādane vākyasya nirākāṅkṣatayā paripūrṇatvādarthavyaktiḥ /
[VI.8-kāntiḥ]
atha kāntiḥ---
atyujjvalatvaṃ bandhasya kāvye kāntiritīṣyate /
yathā---
jetuḥ kākativīrarudranṛpaterjaitraprayāṇotthite kṣoṇīreṇubhare nabhasyatibhṛśaṃ bhūvibhramaṃ bibhrati / jātā martyanadī viśaṅkaṭataṭīdīrghā viyaddīrdhikā gāḍhaṃ gūḍhatamā ca gautamanadī pātālagaṅgāyate // ViPrud_6.13 //
[VI.9-audāryam]
athaudāryam /
vikaṭākṣarabandhatvamāryairaudāryamiṣyate // ViPrud_6.14 //
yathā---
jagdhvā bhūyāṃsi māṃsānyahamahamikayā baddhāgārdhyān sapītyā- masrasyoccaistarāsthyutkaṣaṇabhavakaṭatkāraraudrāgradaṃṣṭrān / saṃbibhrāṇāḥ kṣapāṭān dvipagalitavasānirjharāntarnadīṣṇān kurvantyāyodhanorvyo bhayamavanibhṛtāmandhrasainyena sṛṣṭāḥ // ViPrud_6.15 //
[VI.10-udāttatā]
athodāttatā /
ślāghyairviśeṣaṇairyogo yastu sā syādudāttatā /
yathā---
bṛṃhamāṇagajākīrṇā hreṣamāṇahayākulā /
saṃkrīḍatsyandanā kṣveḍabhaṭā rudravibhoścamūḥ // ViPrud_6.16 //
[VI.11-aujaḥ]
athaujaḥ /
ojaḥ samāsabhūyastvam // ViPrud_6.17 //
yathā---
uddāmadviradaughadānalaharīsaurabhyalobhabhramad- bhṛṅgaśreṇinibaddhajhaṃkṛtikalāvācālitaprāṅgaṇāḥ / niḥ sīmaprathamānabhūmavibhavārambhapriyaṃbhāvukā modante bhuvi vīrarudranṛpatervidvadgṛhaśreṇayaḥ // ViPrud_6.18 //
[VI.12-suśabdātā]
atha suśabdatā /
supāṃ tiṅāṃ ca vyutpattiḥ sauśabdyaṃ parikīrtyate /
yathā---
āśāmaṇḍalakūlamudvahakathairabbhraṅkaṣairvaibhavai rakṣan suprajasaḥ prajāstribhuvanakṣemaṅkaraprakriyaḥ / duṣṭānāṃ bhuvi niprahantumatulairāḍhyaṃbhaviṣṇurguṇair- bhūmnā saṃcarate 'dya kākatikule rudrāvatāro hariḥ // ViPrud_6.19 //
[VI.13-preyaḥ]
atha preyaḥ /
preyaḥ priyatarākhyānaṃ cāṭūktau yadvidhīyate // ViPrud_6.20 //
yathā---
dākṣiṇyaṃ tvayi, dakṣatā tvayi, dayā tvayyunnatatvaṃ tvayi prāgalbhyaṃ tvayi, pauruṣaṃ tvayi, kalāsaṃpattvayi, śrīstvayi / audāryaṃ tvayi, dhīratā tvayi, jagaddhaureyatā ca tvayi śrīmatkākatinātha ! pālaya bhuvaṃ vairiñcakalpān śatam // ViPrud_6.21 //
[VI.14-aurjityam]
athairjityam /
aurjitvaṃ gāḍhabandhatvam /
yathā---
kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ / uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayor- garjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_6.22 //
ikṣj.15samādhiḥ]
atha samādhiḥ /
samādhiranyadharmāṇāṃ yadanyatrādhiropaṇam // ViPrud_6.23 //
yathā---
pṛcchantī dugdhasindhuṃ kuśalamanusarantyādarācchaṅkarādriṃ cāṭūktyā mānayantī muhuramaranadīṃ candramagre hasantī / vaidhātrīṃ yānahaṃsāvalimanukṛpayā svāgataṃ vyāharantī lokeṣu triṣvamīṣu prabhavati mahatī vīrarudrasya kīrttiḥ // ViPrud_6.24 //
[VI.16-vistaraḥ]
atha vistaraḥ /
samarthanaprapañcoktiruktasyārthasya vistaraḥ /
yathā---
lokeṣu triṣu kākatīśvaraguṇān stotuṃ muhurvīkṣituṃ śrotuṃ bahvabhinandituṃ ca phaṇināmekaḥ kṣamo nāyakaḥ / yadvaktrāṇi sahasramasya kṛtino yad dve sahasre dṛśa- stā eva śrutayaḥ phaṇā daśaśatānyatyadbhutāndolane // ViPrud_6.25 //
[VI.17-saṃmitatvam]
atha saṃmitatvam /
yāvadarthapadatvaṃ tu saṃmitatvamudāhṛtam // ViPrud_6.26 //
yathā----
kākatīyanarendrasya kīrtticandanacarcanam /
digaṅganā vitanvanti vataṃsīkṛtatadguṇāḥ // ViPrud_6.27 //
[VI.18-gāmbhīryam]
atha gāmbhīryam /
dhvanimattā tu gāmbhīryam /
yathā---
viṣaṃ kaukṣeyake gaṅgā kīrttau digvasanaṃ ripau /
indurmukhe ca rudrasya kākatīyasya dṛśyate // ViPrud_6.28 //
atra śaṅkarasya kaṇṭhe viṣaṃ, maulau gaṅgā, kaṭisthale digvastraṃ, śirasi candra iti dhvanyate /
[VI.19-saṃkṣepaḥ]
atha saṃkṣepaḥ /
saṃkṣiptārthābhidhānaṃ yat tat saṃkṣepaḥ prakīrtyate // ViPrud_6.29 //
yathā---
vaṃśo 'sti kākatīyānāṃ tatrāsan bahavo nṛpāḥ /
teṣāṃ bhāgyavivarto 'yaṃ vīrarudro nareśvaraḥ // ViPrud_6.30 //
atrātivistarakathanayogyārthasya saṃkṣepokteḥ saṃkṣepaḥ /
[VI.20-saukṣmyam]
atha saukṣmyam /
antaḥ saṃjalparūpatvaṃ śabdānāṃ saukṣmyamucyate /
yathā---
adhyadhaḥ parisaṃśliṣṭāḥ ṣṭhākṛñbhūdhātavaḥ sadā /
vartante kākatīyendre kartaryanyatra karmaṇi // ViPrud_6.31 //
atrādhitiṣṭhatyadhaḥ karoti paribhavatītyantaḥ saṃjalparūpatvāt saukṣmyaṃ bhavati /
[VI.21-prauḍhaḥ]
atha prauḍhiḥ /
prauḍhirukteḥ parīpāka iti kāvyavido viduḥ // ViPrud_6.32 //
yathā---
vīpsā padmabhavasya candramukuṭasyāvṛttirāmreḍitaṃ daityāreḥ pratibimbanaṃ suragirerindoḥ samuttejanam / karṇādeḥ punarudbhavaḥ surataroḥ sarvasvamāviṣkriyā svardhenoriti tarkayanti kavayaḥ śrīvīrarudraprabhum // ViPrud_6.33 //
[VI.22.-uktiḥ]
athoktiḥ /
vidagdhabhaṇitiryā syāduktiṃ tāṃ kavayo viduḥ /
yathā---
diṭṭhā kamalāsattī raṇṇo tuha suhaa cittacariatsa /
bhāsanto vi tumaṃ taṃ kuvalaalacchiṃ pasāhesi // ViPrud_6.34 //
(/dṛṣṭā kamalāsaktī rājñastava subhaga citracaritasya / bhāsvānapi tvaṃ tāṃ kuvalayalakṣmīṃ prasādhayasi //)
[VI.23-rītiḥ]
atha rītiḥ /
yathopakramanirvāho rītirityabhidhīyate // ViPrud_6.35 //
yathā---
ṣaḍ guṇān sevate rājā ṣaḍ ripūnavamanyate /
ṣaḍ darśanānyupādatte ṣaḍ balāni ca vīkṣate // ViPrud_6.36 //
[VI.24-bhāvikam]
atha bhāvikam /
bhavato vākyavṛttiryā bhāvikaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_6.37 //
yathā---
svāmiṃstāta kulottaṃsa vīrarudra jagatprabho /
putriṇāṃ dhurameṣo 'haṃ putreṇāropitastvayā // ViPrud_6.38 //
atra premarūpabhāvavaśāt svamiṃstāteti vākyavṛttiḥ /
[VI.25-gatiḥ]
atha gatiḥ /
gatirnāma suramyatvaṃ svarārohāvarohayoḥ // ViPrud_6.39 //
yathā---
prakāśye trailokye satatamatulaiḥ kākativibhor- mahobhirniḥ sīmairdinakarakarāṭopapaṭubhiḥ / tamaḥ kṛtsnaṃ śokajvaladanalarociḥ paricayaṃ dadhatsvapyudvelatyarinṛpamanassveva satatam // ViPrud_6.40 //
atra pūrvārdhe dīrghākṣaraprāyatvāt svarasyārohaḥ / uttarārdhe 'varohaḥ / eteṣāṃ guṇānāmarthagatatvamapi kecidicchanti / prācāmācāryāṇāṃ matena saṃghaṭanāśrayatvameva guṇānām / taduktamalaṃkārasarvasve---"saṃghaṭanādharmatvena śabdārthadharmatvena ca guṇālaṃkārāṇāṃ vyavasthānam'; iti / anayaiva bhaṅgyā guṇālaṃkārāṇāṃ nirūpitaḥ svarūpabhedaḥ / anyathā svarūpabhedasya durnirūpatvāt / kāvyaśobhākaratvameva guṇālaṃkārasvarūpatvam / taduktaṃ rud'rabhaṭṭena'---
"yo hetuḥ kāvyaśobhāyāḥ so 'laṃkāraḥ prakīrtyate / guṇo 'pi tādṛśo jñeyo doṣaḥ syāt tadviparyayaḥ // '; iti /
ato guṇānāṃ saṃghaṭanāśrayatvameva yuktam /
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre
guṇaprakaraṇaṃ samāptam /
VII.
// atha śabdālaṃkāraprakaraṇam //
alaṅkārasvarūpanirūpaṇam / atha guṇanirūpaṇānantaramalaṅkārā nirūpyante / alaṃkriyate 'neneti cārutvaheturalaṃkāraḥ / tathā coktaṃ 'kāvyaprakāśe'---
"upaskurvanti taṃ santaṃ ye 'ṅgadvāreṇa saṃśritāḥ /
hārādivadalaṃkārāste 'nuprāsopamādayaḥ //
'; iti /
yathā karacaraṇādyavayavagatairvalayanū parādibhistattadalaṃkāratayā prasiddhairavayavyevālaṃkriyate tathā śabdārthāvayavagatairanuprāsopamādibhistattadalaṃkāratayā prasiddhairavayavībhūtaṃ kāvyamupaskriyate / āśrayāśrayibhāvenālaṃkāryālaṃkārabhāvo lokavat kāvye 'pi saṃmataḥ / cārutvahetutve 'pi guṇānāmalaṃkārāṇāṃ cāśrayabhedādbhedavyapadeśaḥ / saṃghaṭanāśrayā guṇāḥ, śabdārthāśrayāstvalaṃkārāḥ /
tatra prathamaṃ śabdārthobhayagatatvena traividhyamalaṃkāravargasya / arthālaṃkārāṇāṃ cāturvidhyam; kecit pratīyamānavastavaḥ ; kecit pratīyamānaupamyāḥ kecit pratīyamānarasabhāvādayaḥ; kecidasphuṭapratīyamānā iti / samāsoktiparyāyoktyā'kṣepavyājastutyupameyopamānanvayātiśayoktiparikarāprastutapraśaṃsānuktanimittaviśeṣoktiṣupratīyamānaṃ vastu kāvyopaskāratāmupayāti / rūpakapariṇāmasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavotprekṣāsmaraṇatulyayogitādīpakaprativastūpamādṛṣṭāntasahoktivyatirekanidarśanāśleṣeṣvaupamyaṃ gamyate / rasavatpreyaūrjasvisamāhitabhāvodayabhāvasaṃdhibhāvaśabalatāsu rasabhāvādirvyajyate / upamāvinoktyarthāntaranyāsavirodhavibhāvanoktaguṇanimittaviśeṣoktiviṣasamacitrādhikānyonyakāraṇamālaikāvalīvyāghātamālādīpakakāvyaliṅgānumānasārayathāsaṃkhyārthāpattiparyāyaparivṛttiparisaṃkhyāvikalpasamuccayasamādhipratyanīkapratī
paviśeṣanimīlanasāmānyāsaṅgatitadguṇātadguṇavyājoktivakroktisvabhāvoktibhāvikodātteṣu sahṛdayahṛdayāhlādi sphuṭaṃ pratīyamānaṃ nāsti /
// atretthamalaṃkārakakṣyāvibhāgaḥ //
sādharmyaṃ trividham---bhedapradhānamabhedapradhānaṃ bhedābhedapradhānaṃ ceti / upamānopameyayoḥ svato bhinnatvācchābdametanna vāstavam / rūpakapariṇāmasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavānāmabhedapravānasādharmyanibandhanatvam / dīpakatulyayogitānidarśanādṛṣṭāntaprativastūpamāsahoktipratīpavyatirekāḥ bhedapradhānasādhargyanibandhanāḥ / upamānanvayopameyopamāsmaraṇānāṃ bhedābhedasādhāraṇasādharmyamūlatā / utprekṣātiśayoktī adhyavasāyamūle / vibhāvanāviśeṣoktiviṣamacitrāsaṅgatyanyonyavyāghātātadguṇabhāvikaviśeṣāṇāṃ virodhamūlatā / yathāsaṃkhyaparisaṃkhyārthāpattivikalpasamuccayānāṃ vākyanyāyamūlatā / parivṛttipratyanīkatadguṇasamādhisamasvabhāvoktyudāttavinoktayo lokavyavahāramūlāḥ / kāvyaliṅgānumānārthāntaranyāsānāṃ tarkanyāyamūlatā / kāraṇamālaikāvalīmālādīpakasārāḥ śṛṅglāvaicitryamūlāḥ / vyājoktivakroktimīlanānyapahnavamūlāni / samāsoktiparikarau viśeṣaṇavaicitryamūlau /
// athālaṃkārāṇāṃ parasparavailakṣaṇya nirūpyate //
āropagarbhatve 'pyāropyamāṇasya prakṛtopayogānupayogābhyāṃ pariṇāmarūpakayorbhedaḥ / āropaviṣayasyāropyamāṇarūpasaṃbhavāsaṃbhavābhyāmullekharūpakayorbhedaḥ / āropaviṣayasya saṃdehabhrānt yapahnavaiḥ sandehabhrāntimadapahnavānāṃ parasparaṃ bhedaḥ /
sādharmyamūlatve 'pi tulyayogitādīpakanidarśanāvyatirekadṛṣṭāntebhyaḥ sādharmyasya vācyatvādupamānanvayopameyopamā bhidyante /
sādharmyasya vācyatvagamyatvābhyāmupameyopamāprativastūpamayorbhedaḥ /
vastuprativastubimbapratibimbabhāvābhyāṃ prativastūpamādṛṣṭāntayorbhedaḥ /
prastutāprastutānāṃ vyastasamastatvābhyāṃ tulyayogitādīpakayorbhedaḥ //
upamānasya prasiddhatvāprasiddhatvābhyāmupamotprekṣayorbhedaḥ / arthasāmyaśabdasāmyābhyāmupamāśleṣayorbhedaḥ / upamānopameyayorbhedābhedābhyāmupamānanvayayorbhedaḥ / upamānopameyabhāvasya paryāyayaugapadyābhyāmupameyopamānanvayayorbhedaḥ / aprastutasya vācyatvagamyatvābhyāmaprastutapraśaṃsāsamāsoktyorbhedaḥ / vācyavyaṅgyayoḥ prastutatve paryāyoktiḥ vācyasyāprastutatve 'prastutapraśaṃsā / vyāptipakṣadharmatādyabhāvāt kāvyaliṅgasyānumānādbhedaḥ / sādhāraṇaguṇayogād bhedānupalabdhau sāmānyam / utkṛṣṭaguṇayogānnyūnaguṇatirodhāne mīlanam / anyavyavacchede tātparyābhāvāduttarālaṃkārasya parisaṃkhyāto bhedaḥ / kākatālīyatayā kāryasādhane kāraṇāntaropanipāte samādhiḥ / ahamahamikayā kāryasādhane bahūnāṃ kāraṇānāmudyame dvitīyaḥ samuccayaḥ / nihnavasya vācyatvagamyatvābhyāmapahnavavyājastutyorbhedaḥ / anyeṣāṃ bhedaḥ spaṣṭa eva / yadyapi vyājoktimīlasāmānyeṣu kathaṃcit sādṛśyamasti ; tathāpyavivakṣitatvānna sādṛśyamūleṣu gaṇanā /
śabdālaṃkārā nirūpyante /
athālaṃkārasvarūpavibhāgānantaraṃ śabdārthayormadhye śabdasyārthaṃ pratītyantaraṅgatvāt prathamaṃ śabdālaṃkārā nirūpyante /
[VII.1-chekānuprāsaḥ]:
chekānuprāsaḥ
bhavedavyavadhānena dvayorvyañjanayugmayoḥ /
āvṛttiryatra sa budhaiśchekānuprāsa iṣyate // ViPrud_7.1 //
yatrāvyavahitayorvyañjanayugmayordvayoḥ paunaruktyaṃ tatra chekānuprāsaḥ /
yathā---
mahīmahīnavibhave dhatte kṣemaṃkare kare /
rājanyajanyavijayī rājā rājadguṇodayaḥ // ViPrud_7.2 //
[VII.2-vṛtyānuprāsaḥ]
vṛttyanuprāsaḥ /
ekadviprabhṛtīnāṃ tu vyañjanānāṃ yathā bhavet /
punaruktirasau nāma vṛttyanuprāsa iṣyate // ViPrud_7.3 //
yathā---
re re kṣudramahīkṣitaḥ ! kṣaṇamitaḥ śrīkākatikṣmāpater- vīkṣadhvaṃ dhvajinīṃ durīkṣasubhaṭāṃ protkṣiptakaukṣeyakaiḥ /
yotsyadhve yadi labhyamakṣayapadaṃ kāntārapakṣo vṛthā kṣmābhṛtkukṣicarattarakṣunikarāt tatrātmarakṣā kutaḥ // ViPrud_7.4 //
[VII.3-yamakam]
yamakam /
yamakaṃ paunaruktye tu svaravyañjanayugmayoḥ // ViPrud_7.5 //
chekānuprāse vṛttyanuprāse ca svarapaunaruktyamānuṣaṅgikam / yamake tu sasvarayoḥ vyañjanayugmayoḥ āvṛttiḥ / tasyādimadhyāntagatatvena bahavo bhedāḥ / atra diṅmātramudāhriyate /
pratāpaḥ kākatīndrasya mahāmahimatejasaḥ /
śriyaṃ dadhāti padmeṣṭamahāmahimatejasaḥ // ViPrud_7.6 //
yatrārthaḥ pramukhe kiṃcit bhāsate punaruktavat /
punaruktavadābhāso 'laṃkāraḥ sa satāṃ mataḥ // ViPrud_7.7 //
[VII.4-punarīktavadābhāsaḥ]
yatrārthaḥ punaruktavadābhāsate, anvayavelāyāmanyathā bhavati, sa punaruktavadābhāso 'laṃkāraḥ / arthālaṅkāratve 'pyasya śabdapaunaruktyāśritatvācchabdālaṃkāraprastāve lakṣaṇaṃ kṛtam / yathā---
jiṣṇurindraḥ kṣitibhujāṃ śrīpatiḥ puruṣottamaḥ /
bhāsvān sūryasphurattejāḥ kākatīndro virājate // ViPrud_7.8 //
athobhayapaunaruktyālaṃkāraḥ kathyate /
[VII.5-larāṭānuprāsaḥ]
lāṭānuprāsaḥ /
śabdārthayoḥ paunaruktyaṃ yatra tātparyabhedavat /
sa kāvyatātparyavidāṃ lāṭānuprāsa iṣyate // ViPrud_7.9 //
yatra śabdārthayostātparyabhedamātraṃ na svarūpabhedastatra lāṭānuprāsaḥ /
yathā---
guṇā guṇāste gaṇyante ye rudranṛpamāśritāḥ /
nītirnītirasau tasya lakṣmīrlaṃkṣmīśca kathyate // ViPrud_7.10 //
[VII.6-padmabandhādiḥ]
citrālaṃkāraḥ padmabandhādiḥ /
padmādyākārahetutve varṇānāṃ citramucyate /
ādigrahaṇāccakrabandhādayaḥ / tatrāṣṭadalapadmabandho yathā---
yātā yasyāsamagrānatimiha kanakāsthānasaktāsanāyā yānāsaktāsanasthā sukhayatu kamalābhyāsasujñānamāyā / yā mānajñā susabhyā kṣitipatitilakaṃ jñātiraktā sageyā yāge saktā ratijñā sukṛtiṣu phalitagrāmasasyāyatāyā // ViPrud_7.11 //
[VII.7-cakrabandhaḥ]
cakrabandho yathā---
lakṣmīvīkṣitavaibhavasya jagatāṃ nāthasya bhadraśriyo dikṣvārabdhanijapratāpajanitāṃ bhākṛddhurāṃ yacchataḥ / nityaṃ rudrajanādhipasya jayino bhāti prikāśaṃ sthirā rājatpālanamoditātmani bhuje yogyāśritatvād dharā // ViPrud_7.12 //
atra cakrabandhe vaijanāthakṛtivīrarudrayaśa iti pratīyate /
[VII.8-nāgabandhaḥ]
nāgabandho yathā---
ojasye rudradeve vibhavati mahimatyājitānyapratāpe vidyāvarye 'bhinetaryuruharicaritaṃ viśvavistārabhāji / vairivrātā bhajante vanamatimalinakhyātayo devaviddhā vanyairadhvanyavāri kṣatimati vividhe jantubhiḥ sthānabhājaḥ // ViPrud_7.13 //
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre
śabdālaṃkāraprakaraṇaṃ samāptam /
VIII. // atha arthālaṃkārāḥ //
tatra prathamamanekālaṃkārabījabhūtatvādupamā nirūpyate /
[VIII.1.upamāvibhāgaḥ]
svataḥ siddhena bhinnena saṃmatena ca dharmataḥ /
sāmyamanyena varṇyasya vācyaṃ cedekadopamā // ViPrud_8.1 //
yatra svataḥ siddhena svato bhinnena sahṛdayasaṃmatenāprakṛtena saha prakṛtasya dharmataḥ sādṛśyamekadā vācyaṃ ced bhavati tatropamā / svataḥ siddhenetyanenotprekṣāvyāvṛttiḥ / utprekṣāyāmaprasiddhasyāpyupamānatvasaṃbhavāt /
yathā---
kīrttiḥ kākativīrudranṛpateḥ siṃhāsanādhyāsinaḥ prācāṃ bhumībhujāṃ yaśaḥ pidadhatī koṭīndutulyadyutiḥ / rakṣādakṣiṇarājalābhajanitāmandapramodotthitā railokyāṭṭahāsaprabhave kakubhāṃ prānteṣu vidyotate // ViPrud_8.2 //
atra prabhāśabdo jātivacanaḥ / trailokyāṭṭahāsaprabhāyāḥ kaviprauḍhoktisiddhatvānnopamāśaṅkāvakāśaḥ / svato bhinnenetyanenānanvayanyāvṛttiḥ / ananvaye ekasyaivopamānopameyatvasaṃbhavāt / tathā hi---
santu loke suvarṇādriratnākarasudhākarāḥ /
tathāpi vīrarudro 'yaṃ vīrarudra iva svayam // ViPrud_8.3 //
saṃmatenetyanena nyūnopamādivyāvṛttiḥ / yathā---
udanvāniva gambhīraḥ suvarṇādririvonnataḥ /
diṅmahebha iva kṣoṇīdhaureyaḥ kākatīśvaraḥ // ViPrud_8.4 //
atra samudrasuvarṇādridiggajānāmupamānatvaṃ yogyamityupamaiveyam / dharmata ityanena śleṣālaṃkāravailakṣaṇyam / śleṣe śabdasāmyamātramabhyupagataṃ na guṇakriyāsāmyam / tathā hi ---
nīrājayantyadhrapurīramaṇyaḥ pradīpajālairvaravīrarudram /
candrānanā gotrapatiṃ rajanyastārāgaṇairmerumiva sphuradbhiḥ // ViPrud_8.5 //
atra pratāparudraṃ purastriyo nīrājayanti meruṃ rajanya iveti nopamā / gotrapatimiti viśeṣaṇārthasya sāmyābhāvāt /
gotraśabdena rājapakṣe kulapratītiḥ, merupakṣe parvapratītiḥ / tathā candrānanā iti strīpakṣe candra iva ānanaṃ yāsāmiti samāsaḥ / rātripakṣe candra evānanaṃ yāsāmiti śabdamātrasāmyena nopamāprāptiḥ / kiṃ tu śleṣa eva / anyena varṇyasya sāmyamityanena pratīpālaṃkāro vyāvartyate / tathā hi---
loko 'yamaviśeṣajñaḥ kiṃ kurmaḥ kasya kathyate /
yat kākatinarendreṇa sumerurupamīyate // ViPrud_8.6 //
atrāprakṛtasya meroḥ prakṛtena rājñā sādṛśyamiti pratīpālaṃkāro nopamā / ekadā sāmyamityanena upameyopamāvyāvṛttiḥ / upameyopamāyāmupamānopameyayoranekadā sāmyapratipādanam /
dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_8.7 //
atra dharmo 'rtha iva artho dharma ivetyanekadā ivaśabdadvayena dharmārthakāmānāṃ sādṛśyaṃ pratipādyata ityupameyopamā / vācyamityanena pratīyamānaupamyānāṃ rūpakasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavatulyayogitādīpakaprativastūpamādṛṣṭāntasahoktivyatirekanidarśanānāṃ vailakṣaṇyam / tathā hi---
pratāparudranṛpatermaṇḍalāgravidhuṃtudaḥ /
akhaṇḍavikramoddāmo grasate rājamaṇḍalam // ViPrud_8.8 //
atra maṇḍalāgravidhuṃtudayoḥ sāmānādhikaraṇyānyathānupapattyā sādṛśyaṃ lakṣyata iti nopamā ; kiṃ tu rūpakālaṅkāraḥ /
[VIII.2-rīpakālaraṅkāraḥ]
kimeṣa navamo haritpatiramandasaṃpatpadaṃ kimeṣa daśamaḥ prajāpatirapūrvasargakramaḥ / kimeṣa harirurvaroddharaṇacuñcurekādaśaś cirāditi vitarkyate jagati kākatīndro janaiḥ // ViPrud_8.9 //
atra kākatīśvarasya haritpatiprabhṛtīnāṃ ca parasparābhedapratīteḥ saṃdehanibandhanānyathānupapattyā sādṛśyamākṣipyate; tataḥ saṃdehālaṃkāraḥ /
kākatīyavibhoḥ kīrttivibhave vyāptarodasi /
divāpi candrikābuddhyā cakorā yānti nirvṛtim // ViPrud_8.10 //
atra kīrttivibhave candrikābuddhiḥ candrikāsādṛśyaṃ vinā na saṃbhavatīti sādṛśyākṣepāt bhrāntimadalaṅkāraḥ /
[VIII.3-bhrāntimadalaṅkāraḥ]
lakṣmīnivāsagṛhamityakhilā narendrāḥ śauryātibhūmikhanirityarivīravargāḥ / vidyāvihārapadavīti ca labdhavarṇāḥ śrīkākatīndranagarīmaniśaṃ stuvanti // ViPrud_8.11 //
atra nagaryāṃ tattatpadārthatāropaḥ sādṛśyādṛte na saṃbhavatīti sādṛśyakalpanādullekhālaṃkāraḥ /
vīrarudrasya bhūpālajayahomaṃ vitanvataḥ /
dhūmarajiriyaṃ bhāti na camūreṇurutthitā // ViPrud_8.12 //
atrotthitāṃ camūreṇumavalokya dhūmapaṅktirityapahnavenāropaḥ sādṛśyamūla eveti sādṛśyākṣepādapahnavaḥ / evaṃ tulyayogitādiṣvapi sādṛśyasya gamyatvānnopamāśaṅkā / ataḥ sarvebhyaḥ sādṛśyamūlebhyo vilakṣaṇeyamupamā /
sā prathamaṃ dvidhā - pūrṇā luptā ceti / upamānopameyasādhāraṇadharmasādṛśyapratipādakānāṃ caturṇāṃ prayoge pūrṇā / ekasya dvayostrayāṇāṃ vā lope luptā / pūrṇā dvividhā---śrautī ārthī ceti / sākṣātsādṛśyapratipādakayathevādiśabdānāṃ prayoge śrautī / dharmivyavadhānena sādṛśyapratipādakānāṃ
sadṛśasaṃkāśanīkāśapratīkāśādiśabdānāṃ prayoge ārthī / dve api vākyasamāsataddhitagatatvena trivedhe / evaṃ pūrṇopamā ṣaṭprakārā / luptopamā ekonaviṃśatibhedā / "tena tulyaṃ kriyā ced vatiḥ'; iti sadṛśārthe vihitasya vaterupādāne ārthī / "tatra tasyeva'; iti ivārthe vihitasya vaterupādāne śrautī / ata eva sādṛśyārthe vihitasya vateḥ prayoge dharmopādāna evānvayasaukaryādanuktadharmā taddhitagā śrautī luptā nāsti / kalpabādiprayoge tvārthyeva / athodāharaṇāni / vākyagā pūrṇā śrautī yathā---
uddāmodyatavikrame kṛtayuge bāhau yayāteryathā tretāyāṃ raghunāyakasya mahitakhyātau bhujāyāṃ yathā / dordaṇḍe ca yudhiṣṭhirasya vilasacchaurye yathā dvāpare visrabdhādya kalau tathaiva ramate kṣoṇyandhrabharturbhuje // ViPrud_8.13 //
samāsagā pūrṇā śrautī yathā---
bhāsvānivodyannudayādrilambī bhadrāsanastho varavīrarudraḥ /
utpaśyatāmandhrapurījanānāṃ netrābjajāḍyaṃ śamayatyaśeṣam // ViPrud_8.14 //
atra bhāsvāniveti ivena saha nityasamāsaḥ / taddhitagā pūrṇā śrautī yathā---
kūrmavaccheṣavad gotragirivaddiṅmahebhavat /
bhuje pratāparudrasya dhurīṇe bhāti medinī // ViPrud_8.15 //
vākyagā pūrṇār''thī yathā---
taistairmahīpālanasaṃvidhānaistaistaiḥ prajārañjanavaibhavaiśca /
virājate saṃprati kākatīyalakṣmīpatirdāśaratheḥ samānaḥ // ViPrud_8.16 //
samāsagā pūrṇārthī yathā---
tādṛkpālanasāmarthyasaṃpadā kākatīśvaraḥ /
haridīśvarasaṃkāśaḥ śāsti madhyamaviṣṭapam // ViPrud_8.17 //
taddhitagā pūrṇārthī yathā---
hemācalavadaunnatye gāmbhīrye kṣīrasindhuvat /
pratāpe bhānuvad bhāti vīrarudranareśvaraḥ // ViPrud_8.18 //
eṣūdāharaṇeṣūpameyopamānasādhāraṇadharmasādṛśyapratipādakāni catvāri nibaddhānīti pūrṇatvam /
atha luptopamāyā udāharaṇāni /
anuktadharmā vākyagā śrautī luptā yathā---
yathā rucāṃ svāmini cakravākyo yathā ca nīhārarucau cakoryaḥ /
yathā prasūnastabake bhramaryastathā prajāḥ kākativīrarudre // ViPrud_8.19 //
anuktadharmā samāsagā śrautī luptā yathā---
pratāparudradevasya pādapīṭhīmanāratam /
ārādhayanti bhūpālāḥ praṇatā devatāmiva // ViPrud_8.20 //
anuktadharmā vākyagā ārthī luptā yathā---
kākatikṣmāpaterjaitraprasthānapaṭahadhvanim /
tulyaṃ dambholinirghoṣaiḥ śṛṇvantyarimahībhṛtaḥ // ViPrud_8.21 //
anuktadharmā samāsagā ārthī luptā yathā---
śaśvatpurīmekaśilābhidhānāṃ vasvokasārāsadṛśīmavekṣya /
namanti bhūpā bhuvi kākatīyarājyapratiṣṭhāṃ bahumanyamānāḥ // ViPrud_8.22 //
anuktadharmā taddhitagā ārthī luptā yathā---
pratāparudranṛpaterjaganmahitatejasaḥ /
kandarpakalpamākāraṃ paśyantyandhrapurandhrayaḥ // ViPrud_8.23 //
eṣūdāharaṇeṣu dharmasyānupādānam /
anuktadharmevādiḥ karmakyacā luptā yathā---
dugdhārṇavīyatvambhodhīn kailāsīyati bhūdharān /
pratāparudradevasya yaśovaiśadyavaibhavam // ViPrud_8.24 //
anuktadharmevādirādhārakyacā luptā yathā---
krīḍādrīyati gotraśailaśikhareṣvāsthānasadmīyati dvīpeṣvabdhiṣu dīrghikīyati haritsvekāntagehīyati / udyānīyati sīmaparvatataṭāraṇye suparvācale prāsādīyati vīrarudranṛpateḥ sphāraḥ pratāpodayaḥ // ViPrud_8.25 //
anuktadharmevādiḥ karmaṇamulā luptā yathā---
paśyantyātmajadarśamindumamarasrotasvinīṃ satsavī- darśaṃ kṣīrapayonidhiṃ priyasuhṛddarśaṃ giriṃ rājatam / līlādarpaṇadarśamanyadamalaṃ tārādi hārāvalī- darśaṃ khelati vīrarudranṛpateḥ kīrttirjagadvyāpinī // ViPrud_8.26 //
anuktadharmevādiḥ kartṛṇamulā luptā yathā---
nṛpeṣu śikṣāvidhidaṇḍacāraṃ kāntāsu puṣpāyudhadhanvacāram /
prajāsu cālambanayaṣṭicāraṃ caratyayaṃ rudranarendrakhaḍgaḥ // ViPrud_8.27 //
anuktadharmevādiḥ kvipā luptā yathā---
sudhāpravāhati satāmasatāṃ kālakūṭati /
vīrarudranarendrasya guṇajyotsnāvijṛmbhitam // ViPrud_8.28 //
eṣūdāharaṇeṣu dvayoranupādānam / ambhodhīn dugdhārṇavīyatītyatra karmakyaci dugdhārṇavāniva karotīti, gotraśikhareṣu krīḍādrīyatītyādhārakyaci krīḍādrīṣviva vartata iti, candramātmajadarśaṃ paśyantīti karmaṇamuli ātmajamiva paśyantīti, śikṣāvidhidaṇḍacāraṃ caratīti kartṛṇamuli śikṣāvidhidaṇḍa iva caratīti ivaśabdo 'ntargata iti tasya luptatvam / anuktadharmīvadiḥ kartṛkyacā luptā yathā---
jyotsnīyanti sudhīyanti candanīyanti sarvataḥ /
pratāparudranṛpateḥ śubhrāḥ kīrttermahormayaḥ // ViPrud_8.29 //
atra kīrttīnāṃ svarūpamupameyam /
anuktadharmevādiḥ kartṛkyaṅā luptā yathā---
śeṣāyate mahīṃ voḍhuṃ kalpaśākhāyate 'rthinām /
pratāparudradordaṇḍaḥ kāladaṇḍāyate dviṣām // ViPrud_8.30 //
anuktopamānā vākyagā luptā yathā---
vadānyo nānyo 'sti trijagati samo rudranṛpater- guṇaśreṇīślāghāpihitaharidīśānayaśasaḥ / samantādudbhūtairdviradamadagandhaiḥ surabhayaḥ kriyante yadvidvajjanamaṇigṛhaprāṅgaṇabhuvaḥ // ViPrud_8.31 //
anuktopamānā samāsagā luptā yathā---
vīrarudrasamo rājā nāsti nāstyeva bhūtale /
yasya dharmānubandhena kaliḥ kṛtayugīkṛtaḥ // ViPrud_8.32 //
anuktadharmopamānā vākyagā luptā yathā---
loke kākativīrarudranṛpateruddāmabhūmaśriyaḥ kīrttyā kārttikakaumudīdhavalayā tulyaṃ na kiṃcit kvacit / yanmādhuryavijṛmbhitakṣataviṣāṃ grīvāṃ vilokyādhunā kaṇṭhāliṅganamīśiturvitanute nīrandhramadreḥ sutā // ViPrud_8.33 //
anuktadharmopamānā samāsagā luptā yathā---
pratāpaśrītulyaṃ kvacidapi na bhūtaṃ na ca bhavet na bhāvi trailokye kimapi jayinaḥ kākativibhoḥ / yathā lokālokakṣitidharataṭeṣvarkadṛṣadaḥ prakāśante naktaṃdivamuditarociḥ paricayāḥ // ViPrud_8.34 //
pūrvodāharaṇadvaye vadānyo nānyo 'stīti rājeti śabdābhyāṃ vitaraṇaśīlatvaṃ prajārañjakatvaṃ ca sādharmyamuktam / anantarodāharaṇadvaye dharmasyāpyanupādānamiti bhedaḥ / eṣu caturṣūdāharaṇeṣu na pratīpālaṃkāraśaṅkā / upamānasyākṣepābhāvāt ; upameyasyādhikyāvivakṣaṇācca / yatropameyasyādhikyavivakṣayopamānatvamucyate tatraiva pratīpālaṃkāraḥ / anuktevādiḥ samāsagā luptā yathā---
asatāmuṣṇabhānūṣṇaṃ satāṃ śītāṃśuśītalam /
pratāparudradevasya caritaṃ viśvamaṅgaḷam // ViPrud_8.35 //
anuktadharmevādyupamānā samāsagā luptā yathā---
kākatīndro raṇe bhāti bhīmasenaparākramaḥ /
kiṃtvaduḥ śāsanāḥ sarve yasya pratyarthipārthivāḥ // ViPrud_8.36 //
atra bhīmasenasya parākrama iva parākramo yasya saḥ bhīmasenaparākrama iti dharmevādyupamāluptā / iti luptopamā darśitāḥ /
atha sādhāraṇadharmopādāne dvaividhyam / dharmasya sakṛdupamānopameyagatatvena nirdeśaḥ, ubhayagatatvena pṛthagupādānaṃ ca / pṛthagupādānaṃ ca vastuprativastubhāvena bimbapratibimbabhāvena ca dvividham / ekasyārthasya śabdadvayenābhidhānaṃ vastuprativastubhāvaḥ / dvayorarthayordvirupādānaṃ bimbapratibimbabhāvaḥ / sakṛnnirdeśo yathā---
nṛpāḥ praṇatamūrdhānaḥ sevante kākatīśvaram /
asādhūnāṃ vinetāraṃ guruṃ śiṣyā ivābhitaḥ // ViPrud_8.37 //
atra nareśvarāṇāṃ śiṣyāṇāṃ ca praṇatamūrdhāna iti sakṛdeva sādharmyamuktam / yathā asādhūnāṃ vinetāramiti rājño gurośca tulyadharmatvaṃ sakṛdevoktam / vastuprativastubhāvena dvidhā nirdeśo yathā---
vaṃśo 'yaṃ kākatīyānāṃ vīrarudreṇa bhūṣitaḥ /
anvavāyaḥ kakutsthānāṃ rāmeṇeva pariṣkṛtaḥ // ViPrud_8.38 //
atra bhūṣitapariṣkṛtaśabdābhyāmekārthapratītervastuprativastubhāvaḥ / bimbapratibimbabhāvo yathā---
sphuracchravetātapatraśrīḥ kākatīyanareśvaraḥ /
hāṭakādririvābhāti śṛṅgasaṅgīndumaṇḍalaḥ // ViPrud_8.39 //
atra śvetātapatracandramaṇḍalayoḥ sādṛśyena kākatīndrasuvarṇācalayoḥ sādṛśyamiti bimbapratibimbabhāvaḥ /
aparamapi dvaividhyamasyālaṃkārasya---samastavastuviṣayā ekadeśavartinī ceti / yathākramaṃ dvayorudāharaṇam---
vibhāti bhūrdyairiva kākatīndrapurī virājatyamarāvatīva /
paurāḥ prathante tridaśā ivarddhi dhatte marutvāniva vīrarudraḥ // ViPrud_8.40 //
eṣā samastavastuviṣayā / ekadeśavartinī yathā---
dvipaiścaradbhirdharaṇīdharairvā turaṅgamaśreṇibhirūrmibharvā /
nānāyudhairvyālajalagrahairvā balaṃ triliṅgādhipaterdurāpam // ViPrud_8.41 //
atra triliṅgādhipaterbalaṃ samudra ivetyarthāt pratīterekadeśavartitvam / mālārūpeṇāpyayamalaṃkāro dṛśyate / yathā---
kundati kumudati haṃsati hārati harati kṣapākarati /
kailāsati ca yaśaḥ śrīvaiśadyaṃ vīrarudrasya // ViPrud_8.42 //
atraikasyopameyasyānekopamānadarśanāt mālātvam / upamāyāṃ bhedābhedasādhāraṇasya sādharmyasya prayojakatvam / evaṃ bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam //
ananvayālaṃkāraḥ /
ekasyaivopamānopameyatve 'nanvayo mataḥ // ViPrud_8.43 //
yatra dvitīyasabrahmacārinivṛttyarthamekasyaivopamānopameyabhāvo nibadhyate asāvananvayālaṃkāraḥ / yathā---
santu loke suvarṇādriratnākarasudhākarāḥ /
tathāpi vīrarudro 'yaṃ vīrarudra iva svayam // ViPrud_8.44 //
[VIII.4-upameyāpamālaṅkāraḥ]
upameyopamālaṅkāraḥ /
paryāyeṇa dvayostasminnupameyopamā matā // ViPrud_8.45 //
tasminnityupamānopameyatvaparāmarśaḥ / yathā---
dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_8.46 //
[VIII.5-smaraṇālaṅkāraḥ]
smaraṇālaṃkāraḥ /
sadṛśānubhavādanyasmṛtiḥ smaraṇamucyate // ViPrud_8.47 //
yatra sadṛśasya padārthasyānubhavena sadṛśavastvantaraparāmarśo jāyate tatra smaraṇālaṃkāraḥ / yathā---
rājñā pratāparudreṇa pāliteyaṃ vasuṃdharā /
hariścandranalādīnāṃ prācāṃ smarati bhūbhujām // ViPrud_8.48 //
atra nalanahuṣāditulyapālanapravīṇatayā pratāparudraṃ rakṣitāraṃ prāptavatyāḥ medinyāḥ pūrvarājasmaraṇam /
bhedābhedasādhāraṇasādharmyanibandhanālaṃkārāḥ pradarśitāḥ / saṃpratyāropagarbhālaṃkāraprastāvaḥ / tatrāpi prādhānyāt prathamaṃ rūpakaṃ nirūpyate /
[VIII.6-rūpakālaṅkāraḥ]
rūpakālaṅkāraḥ /
āropaviṣayasya syādatirohitarūpiṇaḥ /
uparañjakamāropyamāṇaṃ tadrūpakaṃ matam // ViPrud_8.49 //
atrāropaviṣayasyetyanena adhyavasāyagarbhasya utprekṣādeḥ anāropamūlānāṃ copamādīnāṃ vyāvṛttiḥ / atirohitarūpiṇa ityanena saṃdehabhrāntimadapahnutipramukhānāṃ vyāvṛttiḥ / saṃdehālaṃkāre viṣayasya saṃdihyamānatayā tirodhānam / bhrāntimadalaṃkāre bhrāntyā viṣayatirodhānam / apahnutyalaṃkāre 'pahnavenāropaviṣayatirodhānam / uparañjakamityanena pariṇāmālaṃkāravyāvṛttiḥ / pariṇāme āropyamāṇasya prakṛtopayogitvenānvayo na prakṛtoparañjakatvena / ataḥ sādṛśyamūlebhyaḥ sarvebhyo vilakṣaṇaṃ rūpakam /
tasya prathamaṃ traividhyam---sāvayavaṃ, niravayavaṃ paramparitaṃ ceti / sāvayavaṃ dvividham---samastavastuviṣayam, ekadeśavivarti ceti / niravayavaṃ dvividham---kevalaṃ mālārūpaṃ ceti / paramparitasyāpi śliṣṭanibandhanatvenāśliṣṭanibandhanatvena ca dvaividhyam / tayorapi pratyekaṃ kevalamālārūpatayā caturvidhyam / evamaṣṭavidho rūpakālaṃkāraḥ / athodāharaṇāni /
yatrāvayavānāmavayavinaśca sāmastyena nirūpaṇaṃ nibadhyate, tat samastavastuviṣayaṃ rūpakam /
yathā---
yātrāprāvṛṣi vīrarudranṛpaternissāṇadhārādhare vairikṣmāpatigarvaparvatabhidābhīmaṃ muhurgarjati / śatrustrīnayanāmbuvṛṣṭirasakṛjjātānayā sarvato vardhante haridantareṣu jagadānandā yaśaḥ kandalāḥ // ViPrud_8.50 //
yatrāvayavanirūpaṇādavayavino rūpaṇaṃ gamyate, tadekadeśavivarti rūpakam /
yathā---
prasādhitāśāvalayāntarālaḥ śauryākaraḥ kākativīrarudraḥ /
vikasvarairvāsanayā trilokīṃ guṇaprasūnaiḥ surabhīkaroti // ViPrud_8.51 //
atrāvayavānāṃ guṇānāṃ prasūnasvarūpaṇena nṛpateḥ kalpaśākhitvaṃ nirūpyate / tasmādekadeśavivartitvam / yathā vā---
mathitād vairivāraśerbhujāmandarabhūbhṛtā /
jātā pratāparudrasya kīrttirlokān dhinotyamūn // ViPrud_8.52 //
atra vairijanasya vārāśitvarūpaṇena bhujasya mandarādritvarūpaṇena ca jātāyāḥ kīrttiḥ sudhātvamarthādāpatati, lokānāmamaratvaṃ cetyekadeśavivartti rūpakam /
yatrāvayavirūpaṇamātre kavisaṃrambhaviśrāntistanniravayavaṃ rūpakam / avayavarūpaṇamātre 'pi tadeva /
tatra kevalaṃ yathā---
yātrārambhavijṛmbhamāṇasubhaṭaprakṣveḍitāmreḍitair nissāṇadhvanibhiḥ sphuṭaṃ pratidaladrodaḥ kaṭāhāntaraiḥ / kṣubdheṣvabdhiṣu kampiteṣu giriṣu śrutyaiva muñcantyasūn bhītāḥ kākativīrarudranṛpateḥ pratyarthinaḥ pārthivāḥ // ViPrud_8.53 //
atra rodasaḥ kaṭāhatvaṃ rūpyate / mālāniravayavaṃ yathā---
rājñāṃ maulivibhūṣaṇasragamalā dikkuñjaraśrotrayoḥ sphāraṃ cāmarabhūṣaṇaṃ dharaṇibhṛcchṛṅgeṣu gaṅgāsarit / vyomnaḥ kṣaumavitānamujjvalataraṃ muktākalāpo bhuvaḥ sphāraḥ kākativīrarudrayaśasāṃ jāgarti visphūrjitam // ViPrud_8.54 //
rūpakaheturūpakaṃ paramparitarūpakam /
rūpakadvayamātravyavasthitatvādasya na samastavastuviṣaye 'ntarbhāvaḥ / śliṣṭakevalaparamparitaṃ yathā---
pratāparudradevasya maṇḍalāgravidhuntudaḥ /
akhaṇḍavikramoddāmo grasate rājamaṇḍalam // ViPrud_8.55 //
śliṣṭamālāparamparitaṃ yathā---
padmollāsasahasrabhānurasakṛtsanmārgacaryābudhaḥ kṣmābhṛtpakṣabhidāśaniḥ kuvalayālaṃkārarākāśaśī / nityodyatsumanovikāsasurabhiḥ kalyāṇasaṃpatsura- kṣoṇībhṛdbhuvanāśrayāmbudhirayaṃ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_8.56 //
aśliṣṭakevalaparamparitaṃ yathā---
kākatīyasya dugdhābdheryaśolīlāmahormayaḥ /
dikkūlamudrujāṭopāḥ khelantyabbhraṃkaṣocchrayāḥ // ViPrud_8.57 //
aśliṣṭamālāparamparitaṃ yathā---
dorāśīviṣajihvayā ripuvanaśreṇīmahāvātyayā śauryogrānaladhūmyayā jayaramāyoṣāvilāsabhruvā / saṃhṛṣyaddharaṇīvilāsaśikhinīsaṃvāsayaṣṭyā jagat- prasādārgalayā kṛpāṇalatayā rudro nṛpaḥ krīḍati // ViPrud_8.58 //
aśliṣṭamālāparamparitaṃ vaidharmyeṇāpi saṃbhavati / yathā---
trāsāndhakāramadhyāhnāḥ kaitavātaparātrayaḥ /
jayanti vīrarudrasya raṇaprāṅgaṇakelayaḥ // ViPrud_8.59 //
evamaṣṭavidhasyāpi rūpakasya vākyasamāsagatatvena ṣoḍaśa rūpakabhedāḥ saṃbhavanti //
[VIII.7-pariṇāmālaṅkāraḥ]
pariṇāmālaṅkāraḥ /
āropyamāṇamāropaviṣayātmatayā sthitam /
prakṛtasyopayogitve pariṇāma udāhṛtaḥ // ViPrud_8.60 //
āropyamāṇaṃ prakṛtopayogītyanena sarvālaṅkāravyāvṛttiḥ / tasya sāmānādhikaraṇyavaiyadhikaraṇyābhyāṃ dvaividhyam / sāmānādhikaraṇyena pariṇāmo yathā---
śaśvat prasādhanavidhānakṛtābhilāṣā namrairbhajanti makuṭairavanīpavargāḥ / śrīvīrarudranṛpateḥ kakubhāṃ vijetu- rājñāmayīṃ srajamamandavilāsalakṣmīm // ViPrud_8.61 //
vaiyadhikaraṇyena pariṇāmo yathā---
kirīṭamāṇikyamayūkhajālairvidhāya puṣpāñjalimarcayante /
phalārthino rudranarendrapādapīṭhāntasīmānamarikṣitīndrāḥ // ViPrud_8.62 //
samāsoktāvāropyamāṇasya prakṛtopayogitve 'pyavācyatvānna pariṇāme 'ntarbhāvaḥ /
[VIII.8-sandehālaṅkāraḥ]
saṃdehālaṅkāraḥ /
viṣayo viṣayī yatra sādṛśyāt kavisaṃmatāt /
saṃdehagocarau syātāṃ saṃdehālaṅkṛtiśca sā // ViPrud_8.63 //
sā trividhā / śuddhā, niścayagarbhā, niścayāntā ceti /
saṃdehamātraparyavasāyinī śuddhā yathā---
kimeṣa navamo haritpatiramandasaṃpatpadaṃ kimeṣa daśamaḥ prajāpatirapūrvasargakramaḥ / kimeva harirurvaroddharaṇacuñcurekādaśa- ścirāditi vilokyate jagati vīrarudro janaiḥ // ViPrud_8.64 //
niścayagarbho yathā---
kālāhiḥ kimayaṃ mṛṇālamṛdulaṃ bhogaṃ sa dhatte punaḥ kālabhrūkuṭireṣa kiṃ nu mukha evojjṛmbhate sā punaḥ / kālogrānaladhūmapaddhatirasau kiṃ sā punardhūyate vāteneti vikalpyate pratibhaṭai rudrasya kaukṣeyakaḥ // ViPrud_8.65 //
niścayaparyavasānā yathā---
kiṃ kalpadrumamañjarīsraja ime kiṃ vā payorāśayaḥ svardhenorathavā kimujjvalatarāścintāmaṇeḥ sphūrtayaḥ / kiṃ vā siddharasormayaściramiti vyāmṛśya niścinvate santaḥ kākativīrarudranṛpateḥ smerāḥ kaṭākṣā iti // ViPrud_8.66 //
[VIII.9-bhrāntimadalaṅkāraḥ]
bhrāntimadalaṅkāraḥ /
kavisaṃmatāsādṛśyādviṣaye pihitātmani /
āropyamāṇānubhavo yatra sa bhrāntimān mataḥ // ViPrud_8.67 //
yathā---
kākatīyavibhoḥ kīrttivibhave vyāptarodasi /
divāpi candrikābuddhyā cakorā yānti nirvṛtim // ViPrud_8.68 //
[VIII.10-apahnavālaṅkāraḥ]
apahnavālaṅkāraḥ /
niṣidhya viṣayaṃ sāmyādanyārope hyapahnutiḥ // ViPrud_8.69 //
tasyāstraividhyam---apahnutyāropaḥ, āropyāpahnavaḥ, chalādiśabdairasatyatvapratipādanaṃ ca / ādyadvayasyodāharaṇam---
udvellaccaturarṇavīkalakalo nāyaṃ camūḍambaro nedaṃ dundubhigarjitaṃ tripurajitkalpāntaḍhakkāravaḥ / itthaṃ rudranarendradhāṭiṣu mahībhārāvanamrībhava- ccheṣāśeṣaśirassu vismitamatha bhraṣṭaṃ digīśairapi // ViPrud_8.70 //
chalādiśabdairasatyatvapratipādanaṃ yathā---
sarvāṃ kākativīrarudradharaṇīnāthacchalena kṣitiṃ pātuṃ madhyamalokapālapadavīṃ prāptaḥ svayaṃbhūḥ śivaḥ / naivaṃ ced viṣamāvalokanakalāmātreṇa bhasmīkṛtair- jātaṃ vairipuraiḥ kathaṃ kathamavāgbhūtaṃ ca bhūbhṛdgaṇaiḥ // ViPrud_8.71 //
arthayogaruciśleṣairullekhanamanekadhā /
grahītṛbhedādekasya sa ullekhaḥ satāṃ mataḥ // ViPrud_8.72 //
rucyarthayogābhyāṃ yathā---
lakṣmīnivāsagṛhamityakhilā narendrāḥ śauryātibhūmikhanirityarivīravargāḥ / vidyāvihārapadavīti ca labdhavarṇāḥ śrīkākatīndranagarīmaniśaṃ stuvanti // ViPrud_8.73 //
śleṣeṇa yathā---
ugraḥ sapatneṣu, guṇeṣu bhāsvān, rāmaḥ pratīkeṣu, raṇeṣu bhīmaḥ /
līlāsu lakṣmyāḥ puruṣottamaścetyācakṣate rudranṛpaṃ kavīndrāḥ // ViPrud_8.74 //
[VIII.11-utprekṣālaṅkāraḥ]
utprekṣālaṅkāraḥ /
athādhyavasāyagarbhālaṃkāradvayaṃ nirūpyate / viṣayaviṣayiṇoranyataranigaraṇenābhedapratipattiradhyavasāyaḥ / sa dvividhaḥ---viṣayinigaraṇena viṣayanigaraṇena ca /
yatrānyadharmasaṃbandhādanyatvenopatarkitam /
prakṛtaṃ hi bhavet prājñāstāmutprekṣāṃ pracakṣate // ViPrud_8.75 //
yatrāprakṛtaguṇakriyāsaṃbandhādaprakṛtatvena prakṛtasya saṃbhāvanam utprekṣā / sā dvividhā---vācyā, pratīyamānā ca /
saṃbhāvanāpratipādakānāṃ "nūnaṃ (dhruvaṃ) prāya'; ityevamādīnāṃ prayoge vācyā / aprayoge tu pratīyamānā / jātikriyāguṇadravyāṇāṃ caturṇāmadhyavasāyaviṣayatvena sā dvividhā ; pratyekaṃ caturvidhā / teṣāṃ bhāvābhāvarūpatayā dvaividhye 'ṣṭavidhā / adhyavasāyasya guṇanimittatvena kriyānimittatvena ca dvaividhye pratyekaṃ ṣoḍaśaprakārā / nimittasya vācyatvagamyatvābhyāṃ dvaividhyaṃ vācyotprekṣāyāmeva / pratīyamānotprekṣāyāmivādyanupādāne nimittasya cāprayoge utprekṣāyā niravalambanatvāt / tathā jātyādīnāṃ svarūpeṇa heturūpeṇa phalarūpeṇa cādhyavasāyaviṣayatve bahuvidhatvam / vācyotprekṣāyāmapi hetuphalayorutprekṣāviṣayatve nimittasyopādānameva / tathā hi---yathā sādhye 'nupātte sādhanatvena nirdeśo nānvayaṃ puṣṇāti, tathā sādhane 'nupātte sādhyatvena nirdeśo 'pi / tayoranyonyāpekṣitvāt / hetūtprekṣāyāṃ phalaṃ nimittam / tasyānupādāne kaṃ prati phalatvena saṃghaṭate / tathāhi---
pratāparudranṛpaterapāre kīrttisāgare /
magnā durīśaduṣkīrttisaṅgādiva jagantrayī // ViPrud_8.76 //
atrotprekṣānimittasya majjanasyānupādāne saṅgāditi hetūtprekṣā na śobhāmāvahati / yathā vā---
jayaśrīvāsapadmasya vikāsāyeva bhānumān /
pratibimbamiṣāt khaḍgaṃ praviśatyandhrabhūbhujaḥ // ViPrud_8.77 //
atrotprekṣānimittasya bhānumatpraveśasyānupādāne jayaśrīvāsakamalavikāsāyeveti phalotprekṣaṇamasamīcīnam / ataḥ svarūpotprekṣāyāmeva nimittasyopādānānupādānābhyāṃ dvaividhyam / ataścetthaṃ vācyotprekṣāyā bhedagaṇanā /
upāttaguṇanimittajātibhāvasvarūpotprekṣā / 1 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā / 2 /
upāttakriyānimittijātibhāvasvarūpotprekṣā / 3 /
upāttakriyānimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā / 4 /
anupāttanimittijātibhāvasvarūpotprekṣā / 5 /
anupāttanimittijātyabhāvasvarūpotprekṣā / 6 /
upāttaguṇanimittajātibhāvahetūtprekṣā / 7 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvahetūtprekṣā / 8 /
upāttakriyānimittajātibhāvahetūtprekṣā / 9 /
upāttakriyānimittajātyabhāvahetūtprekṣā / 10 /
upāttaguṇanimittajātibhāvaphalotprekṣā / 11 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvaphalotprekṣā / 12 /
upāttakriyānimittajātyabhāvaphalotprekṣā / 13 /
evaṃ caturdaśabhedā jātyutprekṣā /
anenaiva krameṇa guṇakriyādravyotprekṣāpi parigaṇanīyā /
evaṃ ca vācyotprekṣāyāḥ ṣaṭpañcāśad bhedāḥ /
pratīyamānotprekṣāyastvaṣṭācatvāriṃśad bhedāḥ /
atra svarūpotprekṣāyāmapi nimittopādānaniyamāt nimittasya gamyatve guṇarūpatvena kriyārūpatvena ca cārutvaviśeṣābhāvādeka eva bhedo gaṇyate /
guṇakriyayorutprekṣāviṣayatvamutprekṣānimittatvaṃ cābhyupagatam /
prācāmalaṅkāraprabandheṣu ṣaṇṇavatibhedotprekṣeti gaṇanāmātram /
cārutvātiśayastu ṣaṭpañcāśat eva bhedānām /
tatra yathāsaṃbhavamudāharaṇāni /
upāttaguṇanimittajātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---
kīrttiḥ kākativīrarudranṛpateḥ siṃhāsanādhyāsinaḥ prācāṃ bhūmibhujāṃ yaśaḥ pidadhatī koṭīndutulyadyutiḥ / rakṣādakṣiṇarājalābhajanitāmandapramodotthitā trailokyāṭṭahasaprabheva kakubhāṃ prānteṣu vidyotate // ViPrud_8.78 //
atra prabhāśabdo jātivacanaḥ / trailokyāṭṭahasaprabhāyāḥ kaviprauḍhoktisiddhatvānnopamāśaṅkāvakāśaḥ /
upāttakriyānimittajātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---
vīrasya rudranṛpateḥ priyavallabhasya rājyābhiṣekasalilaiḥ sarasīkṛtāyāḥ / sadyaḥ samucchvasitasāndraparāgarekhāḥ kṣoṇyāḥ pramodapulakāṅkuramañjarīva // ViPrud_8.79 //
atra pulakāṅkuramañjarīvetyutprekṣāyāṃ sarasīkaraṇaṃ kriyārūpaṃ nimittam /
anupāttanimittijātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---
pratāparudrasya nakhendukāntiḥ praṇāmabhājāṃ padayornṛpāṇām /
lalāṭalagnā vidhinirmitāyā varṇāvalervācanadīpikeva // ViPrud_8.80 //
atra dīpikeveti jātivacanājjātirutprekṣyate /
upāttaguṇanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā yathā---
pratāparudrasya guṇāmṛtormidhautā virājantyamalīkṛtāṅgāḥ /
prakṣālitātyuddhatabhūmipālāḥ khaḍgāmbubhiḥ svacchatarā bhavanti // ViPrud_8.81 //
anupāttanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā yathā---
diśāṃ jeturviśvaprasṛtamahaso rudranṛpater- jayaprasthānodyatkarituragasaṃmardajanitam / rajaḥ kṛtvā grastapratibalamasūryāmiva divaṃ pratāpākhyān anyān diśi diśi vidhatte dinakarān // ViPrud_8.82 //
atrāsūryāmiti jātyabhāvaḥ / jātihetūtprekṣā yathā---
udārarītyā bhujayā pratāparudrasya viśvaikadurandharasya /
viśvaṃbharā komalaśayyayeva vismāritā gotramahīdhravāsam // ViPrud_8.83 //
atra śayyeveti jātihetutvam / jātyabhāvahetūtprekṣā yathā---
bhūmerakalpavṛkṣatvāditi dhātā vicintayan /
sṛṣṭavān kākatīśānaṃ nirvyājatyāgavaibhavam // ViPrud_8.84 //
atrākalpavṛkṣatvāditi jātyabhāvasya hetutvam /
jātiphalotprekṣā yathā---
nūnaṃ viśvaṃbharādhārastambhībhavitumāyatau /
vīrarudranarendrasya bhujāvājānulambinau // ViPrud_8.85 //
atra stambhībhavitumiti jāteḥ phalatvam /
jātyabhāvaphalotprekṣā yathā---
paśūnavadhyānālokya śatravaḥ kākatīśituḥ /
prāyeṇāmānuṣatvāya tṛṇavṛttiṃ samāśritāḥ // ViPrud_8.86 //
atrāmānuṣatvāyeti jātyabhāvasya phalatvam /
kriyāsvarūpotprekṣā yathā---
śrīkākatīyanṛpaterdviṣadaṅganānāṃ śvāsormibhiḥ sapadi marmaritāntarālāḥ / tāsāṃ nivāsaviṣaye kṛtayācanānāṃ pratyuttarāṇi dadatīva marau vanāntāḥ // ViPrud_8.87 //
kriyāsvarūpābhāvotprekṣā yathā---
vimukhe sati kākatikṣitīndre vanasīmāpi kaṭhorakaṇṭakāgrā /
cikureṣu vikarṣati pratīśān adadāneva nijāntarapraveśam // ViPrud_8.88 //
atrādadāneti kriyāsvarūpābhāvaḥ / kriyāhetūtprekṣā yathā---
rājñāṃ garvāṅkurodbhedāḥ parimlānā dine dine /
kākatīndrapratāpārkatīvroṣmābhibhavādiva // ViPrud_8.89 //
atrabhibhavādiveti kriyāhetutvam / (kriyāhetvabhāvotprekṣā yathā---
kapolaphalakāvasyāḥ kathaṃ bhūtvā tathāvidhau /
apaśyantāvivānyonyamīdṛśīṃ kṣāmatāṃ gatau // ViPrud_8.90 //
kriyāphalotprekṣā yathā---
dambholisaṃrambhamahājigopaḥ prasthānabherīninado 'ndhrabhartuḥ /
līnānivānveṣṭumarātivargān vigāhate śailaguhāntarāṇi // ViPrud_8.91 //
kriyābhāvaphalotprekṣā yathā---
sīmādrikuñjeṣu vihārabhājaḥ siddhāṅganā kalpitacandrikārdhān /
śrīvīrarudrasya yaśovilāsān gāyantyasaṃspraṣṭumivāndhakāram // ViPrud_8.92 //
atrāsaṃspraṣṭumiveti kriyābhāvasya phalatvam /
guṇasvarūpotprekṣā yathā---
cakāsti kākatīndrasya kṛpālokanavibhramaḥ /
prakṛtiṣvapi sarvāsu prasāda iva mūrtimān // ViPrud_8.93 //
guṇābhāvasvarūpotprekṣā yathā---
pratāparudrasya mahābhiṣekapayaḥ kaṇaiḥ śītalitākhilāṅgā /
praśāntabhārārtaphaṇīndragāḍhaśvāsāniloṣmeva vibhāti pṛthvī // ViPrud_8.94 //
atra praśāntoṣmeti guṇābhāvaḥ / guṇahetūtprekṣā yathā---
jayaśriyāmāśrayatāmupetaḥ (ti) śrīvīrarudrasya raṇe kṛpāṇaḥ /
jayaśriyaṃ vairimahīpatīnāṃ samutsuko hartumasūyayeva // ViPrud_8.95 //
atrāsūyayeveti guṇasya hetutvam / guṇābhāvahetūtprekṣā yathā---
jātā vayaṃ saṃprati vīrarudranarendragambhīrimagulphadanghāḥ /
ityapramodādiva jīvaneṣu mālinyamambhonidhayo bhajanti // ViPrud_8.96 //
atrāpramodādiveti guṇābhāvasya hetutvam / guṇaphalotprekṣā yathā---
āśiṣāṃ viṣadhūmrāṇāṃ nairmalyārthamivotsukāḥ /
bhujaṅgyaḥ kākatīndrasya guṇān gātuṃ sudhāmucaḥ // ViPrud_8.97 //
atra nairmalyārthamiti guṇasya phalatvam / guṇābhāvaphalotprekṣā yathā---
araṇyavāsārjitabāndhavāsu mṛgīṣvavairārthamivāśaraṇyāḥ /
triliṅgadeśeśvaravairināryaḥ parāṅmukhā locanavibhrameṣu // ViPrud_8.98 //
atrāvairārthamiti guṇābhāvasya phalatvam / dravyasvarūpotprekṣā yathā---
na nityamasmin paripūrṇateti tyaktvā nabhaḥ kṣoṇitalāvatīrṇaḥ /
ānandayanninduriva svadhāmnā vibhāti loke navakākatīndraḥ // ViPrud_8.99 //
dravyasvarūpābhāvotprekṣā yathā---
ananyasādhāraṇadānaśauṇḍe sadyaḥ kṛtārthībhavadarthisārthe /
śrīkākatīndre bhuvi rājamāne dyauḥ pārijātena vinākṛteva // ViPrud_8.100 //
atra divaḥ pārijātābhāva utprekṣyate / dravyahetūtprekṣā yathā---
pratāparudradevena kṣmābhṛtpakṣavijṛmbhitam /
samunmūlitamāmūlādapareṇeva vajriṇā // ViPrud_8.101 //
dravyahetvabhāvotprekṣā yathā---
kākatīyapratāpoṣmavilīnāṅgena meruṇā /
asuvarṇācaleneva viriñcirvyākulīkṛtaḥ // ViPrud_8.102 //
atrāsuvarṇācaleneti hetvabhāvaḥ / dravyaphalotprekṣā yathā---
dugghārṇavaśatāyeva kailāsācalakoṭaye /
nūnaṃ pratāparudreṇa yaśo dikṣu prasāritam // ViPrud_8.103 //
atra dugghārṇavaśatāyeti dravyasya phalatvam /
dravyābhāvaphalotprekṣā yathā---
vīrarudranarendrasya jayaprasthānasaṃbhavam /
rajaḥ pihitadiggolaṃ nirākāśamiva sthitam // ViPrud_8.104 //
atra nirākāśamityākāśābhāvāya ityarthaḥ / evaṃ bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam /
ityaupamyagarbhālaṃkāravivecanam /
[VIII.12-atiśayauktyalaṅkāraḥ]
atiśayoktyalaṅkāraḥ /
viṣayasyānupādānādviṣayyupanibadhyate /
yatra sātiśayoktiḥ syāt kaviprauḍhoktijīvitā // ViPrud_8.105 //
yatra kaviprauḍhoktyā viṣayatirodhānena viṣayī nibadhyate sātiśayoktiḥ / tasyāścāturvidhyam---bhede 'bhedaḥ, abhede bhedaḥ, saṃbandhe 'saṃbandhaḥ, asaṃbandhe saṃbandhaśceti / kāryakāraṇayoḥ paurvāparyaviparyayarūpā tvanadhyavasāyamūlatvād vyatiriktaiva / kiṃ tu prauḍhoktimūlatvādatiśayoktiriti kathyate / tatra bhede 'bhedo yathā---
sthāne kalpatarurjātaḥ kākatīyakulodadheḥ /
lakṣmīpatirasau citraṃ martyalokamahotsavaḥ // ViPrud_8.106 //
atra pratāparudrakalpavṛkṣayorabhedādhyavasāyaḥ / abhede bhedo yathā---
aunnatyaṃ mahadanyadeva mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛkkramā kalpitā // ViPrud_8.107 //
atraunnatyādervāstavābhede 'pi bhedaḥ kalpitaḥ / tataḥ svataḥ siddhakaviprauḍhoktisiddhayoraunnatyayorbhede 'pi abhedādhyavasāyaḥ /
saṃbandhe 'saṃbandho yathā---
śilā cintāratnaṃ, taruramaraśākhī, paśurasau viyaddhenuḥ, sarvaṃ jagadapi tathā doṣavidhuram / na sṛṣṭivaidhātro tadiha caturaśrīḥ kathamiyaṃ spṛśeddevaṃ rudraṃ sakalaguṇasāmrājyanilayam // ViPrud_8.108 //
atra vidhātṛsṛṣṭisaṃbandhe 'pyasaṃbandha uktaḥ / atītabrahmasṛṣṭineśvareṇātrābhedādhyavasāyaḥ / asaṃbandhe saṃbandho yathā---
brahman ! merugirau kṛte 'pi kimidaṃ naivaṃvidhāste mudaḥ svāmin ! satyamadhikriyādya phalitā yadvīrarudraḥ kṛtaḥ / mithyā kiṃ nu vikatthase trijagatastrāṇāya matprārthitaḥ śaṃbhuḥ kṣmāmavatīrṇavāniti kathā jātā haribrahmaṇoḥ // ViPrud_8.109 //
atra haribrahmaṇorevaṃvidhagoṣṭyasaṃbandhe 'pi saṃbandha uktaḥ / śaṃbhunā saha kākatīndrasyābhedādhyavasāyaḥ / kāryakāraṇayoḥ paurvāparyaviparyayarūpātiśayoktiryathā---
mātaḥ ! kathaṃ kākatināthadṛṣṭeragresarāḥ kāmaśarāḥ patanti /
tadrūpalāvaṇyajitaḥ smaro 'pi nūnaṃ gataḥ kiṃkaratāmamuṣya // ViPrud_8.110 //
atra kāryabhūtasya smaraśarapātasya kāraṇabhūtāt priyadṛṣṭipātāt pūrvakālatvamuktam /
[VIII.13-sahoktyalaṅkāraḥ]
sahoktyalaṅkāraḥ /
athoktisāmyālaṃkāranirūpaṇe 'tiśayoktihetukā sahoktirnirūpyate /
sahārthenānvayo yatra bhavedatiśayoktitaḥ /
kalpitaupamyaparyantā sā sahoktiritīṣyate // ViPrud_8.111 //
yatra bhede 'bhedarūpayā kāryakāraṇapaurvāparyaviparyayarūpayā vātiśayoktyā ekasya prādhānyenānvaye 'parasya sahārthena
saṃbandhe upamānopameyabhāvaḥ kalpyate tatra sahoktiḥ / prākaraṇikāprākaraṇikaviṣayatvādupamānopameyabhāvasya sahārthasaṃbandhena dvayorapi prakṛtatvānna tadātmatā /
kāryakāraṇapaurvāparyaviparyayarūpātiśayoktimūlā sahoktiryathā-
andhrakṣamābhṛtsubhaṭāsidhārā raṇeṣu nīlotpalapatrabhāsaḥ /
patanti kaṇṭheṣvaribhūpatīnāṃ sākaṃ surastrījanamuktamālyaiḥ // ViPrud_8.112 //
atra kṛpāṇapatanottarakālabhāvino divyamālyapatanasya sahakālatvamuktamiti paurvāparyaviparyayaḥ / bhede 'bhedarūpātiśayoktiḥ śleṣagarbhābhedādhyavasāyarūpā cārutvātiśayahetuḥ / tanmūlā yathā---
dine dine rudranarādhipasya pratāpalakṣmīrudayaṃ prayāti /
prakāśitāśeṣadigantarālā vivasvatā sārdhamanindyabhāsā // ViPrud_8.113 //
atrodayaṃ prayātīti śleṣeṇodayaparvatābhyudayayorabhedādhyavasāyaḥ /
[VIII.14-vinoktyalaṅkāraḥ]
vinoktyalaṅkāraḥ /
atha sahoktipratipakṣarūpā vinoktirnirūpyate /
vinā saṃbandhi yatkiṃcidyatrānyasya parābhavet /
aramyatā ramyatā vā sā vinoktiriti smṛtā // ViPrud_8.114 //
yatra kasyacidasaṃnidhānādvastu ramyamaramyaṃ vā bhavet sā vinoktiḥ / sā dvividhā---aramyatā, ramyatā ceti / aramyatā yathā---
pratāparudradevasya guṇavarṇanayā vinā /
kīdṛśī kāvyaracanā saṃśṛṇudhvaṃ kavīśvarāḥ // ViPrud_8.115 //
atra pratāparudraguṇavarṇanena vinā kāvyaśriyo 'śobhanatvamuktam / anena kāvyaśobhāmicchadbhiḥ kavibhiḥ pratāparudraguṇā varṇayitavyā iti vidhireva prakāśyate / ramyatā yathā---
kalāpūrṇe nityaṃ jayati jagatīndau trijagato vapuṣmatyānande vimalavibhave rudranṛpatau / vinā lakṣma prāpya pratidivasapūrṇāṃ nijatanuṃ prakāśaḥ syādinduryadi divi bhavet so 'pi subhagaḥ // ViPrud_8.116 //
atra pratāparudre candramasaḥ kalaṅkena vinā śobhanatvamuktam / sakalaguṇaśālinaḥ pratipakṣasya purastāt tādṛśaguṇavattayaiva ramyatā, nānyatheti /
[VIII.15-samāsoktyalaṅkāraḥ]
samāsoktyalaṅkāraḥ /
viśeṣaṇānāṃ taulyena yatra prastutavartinām /
aprastutasya gamyatvaṃ sā samāsoktiriṣyate // ViPrud_8.117 //
yatra prakṛtaviśeṣaṇasāmyādaprastutaṃ gamyate sā samāsoktiḥ / tat trividham---śliṣṭaviśeṣaṇasāmyaṃ, sādhāraṇam, aupamyagarbhaṃ ceti /
śliṣṭaviśeṣaṇasāmyaṃ yathā---
sadyo viślathamekhalāṃ pulakitāmṛjvīṃ tanuṃ bibhratī rāgādandhrapateḥ kṛpāṇalatikā gṛhṇāti kaṇṭheṣvarīn / tadyogādanuraktabhāvavivaśāḥ saṃmīlitākṣāściraṃ śūnyāntaḥ karaṇā bhajanti khalu te bhāvasthitiṃ kāmapi // ViPrud_8.118 //
atra viślathamekhalā pulakitāmiti śliṣṭaviśeṣaṇamahimnā kṛpāṇalatikāyā nāyikātvapratītiḥ / anuraktabhāvavivaśā ityādiviśeṣaṇadvārā ripūṇāṃ nāyakatvapratītiḥ / sādhāraṇaviśeṣaṇena yathā---
vītavrīḍamapāstamānamudayadvaisvaryamāvirbhavat- svedaṃ nirbharagātravepathu milanmūrcchaṃ galadbāṣpakam / saṃjātapralayaṃ ca kākatimamīnātha ! smarodvejitā bhūpāḥ śailaguhāsu yānti vijanaṃ bhītyā samāliṅgitāḥ // ViPrud_8.119 //
atra śṛṅgārabhayānakasādhāraṇaviśeṣabalād bhītyā samāliṅgitā iti nṛpāṇāṃ nāyakatvapratītiḥ / aupamyagarbhaviśeṣaṇena yathā---
bhṛtātmā guṇaratnaughaiḥ pūrṇaḥ saujanyavāriṇā /
pratāparudranṛpatirdhatte viśvaṃbharāśriyam // ViPrud_8.120 //
atra samāsoktau sarvatra vyavahārasamāropa eva jīvitam / sa caturvidhaḥ / laukike vastuni laukikavyavahārasamāropaḥ, śāstrīyavastuvyavahārasamāropaśceti dvividhaḥ ; tathā śāstrīyavastuni śāstrīyavastuvyavahārasamāropaḥ, laukikavastuvyavahārasamāropaśceti / evaṃ caturvidhaḥ / yathākramamudāharaṇāni /
saptāṅgasphuraduddāmadānalakṣmīvirājitaḥ /
pratāparudro bhadrātmā tanute sārvabhaumatām // ViPrud_8.121 //
atra laukike prakṛtavastuni laukikasya sārvabhaumanāmadheyasya diggajasya vyavahārapratītiḥ / tathā---
gurupramāṇena nijena sadyastiraskṛtodyatpratipakṣahetau /
pratāparudrasya samityudagre khaḍge mahatkhaṇḍanapaṇḍitatvam // ViPrud_8.122 //
atra laukike khaḍge tarkaśāstraprasiddhavastuvyavahārasamāropaḥ /
tathā---
apūrvārthaślāghāgurubhaṇitasārasyapadavī śrutigrāhyaṃ tattvaṃ kimapi kalayantī pratipadam / prabandhaśrīrvīrakṣitibhuji kavīnāṃ vijayate budhaśreṇī yasyāṃ nipuṇamadhikartuṃ prabhavati // ViPrud_8.123 //
atrālaṃkāraśāstrīye vastuni tantraśāstraprasiddhavalastuvyavahārasamāropaḥ /
tathā---
sālaṃkārā lasadvarṇā saguṇā rasanirbharā /
bhāvānubandhinī bhāti bhāratī kākatīśvare // ViPrud_8.124 //
atrālaṃkāraśāstrīye vastuni bhāratyākhye laukikanāyikāvyavahārasamāropaḥ / samāsoktau viśeṣaṇaviśeṣyayordvayorupādānābhāvācchleṣādviśeṣaḥ /
[VIII.16-vakroktyalaṅkāraḥ] vakroktyalaṅkāraḥ /
anyeṣāmapyalaṃkārāṇāmuktisāmye 'pi śleṣagarbhatvaviśeṣāt vakroktirucyate---
anyathoktasya vākyasya kākvā śleṣeṇa vā bhavet /
anyathā yojanaṃ yatra sā vakroktirnigadyate // ViPrud_8.125 //
yatra kayācidvivakṣayā prayuktasya vākyasya anyathā vivakṣayā yojanā kriyate sā vakroktiḥ / uktivakratve kathaṃcit saṃbhavatyapyevaṃvidhalakṣaṇābhāvāt sarvālaṃkārebhyo bhidyate / kākvā yathā---
bahuvaḷḷaho khu rāā sahi tassa siriṃmi ṇibhbharāsattī /
ṇūṇā sirie vi tumaṃ appāṇaṃ kiṃ ṇu ḷahuvasi // ViPrud_8.126 //
(/bahuvallabhaḥ khalu rājā sakhi tasya śriyāṃ nirbharāsaktiḥ / nyūnā śriyo 'pi tvamātmānaṃ kiṃ nu laghayasi //)
atra tvamapi śriyo nyūnaguṇā na bhavati / atastvayyapi nṛpatirāsakta eva, kimityātmānaṃ laghūkaroṣīti kākvā
pratīyate / śleṣeṇa yathā---
kaste sundari vartate hṛdi sadā ? kimindurna hi kṣoṇībhṛttilakaḥ; sumerurayi kiṃ ? no rudradevo vibhuḥ / īśaḥ kiṃ sakhi ! satyamāttha subhage ! tvaṃ gotrasārodbhave- tyālyāṃ khalvapahāsavāci virahaṃ kiṃcidvadhūrvyasmarat // ViPrud_8.127 //
[VIII.17-svabhāvoktiḥ]
atha svabhāvoktiḥ /
svabhāvoktirasau cāru yathāvadvastuvarṇanam // ViPrud_8.128 //
yatra cārutayā vastuno yathāvadvarṇanaṃ nibadhyate sā svabhāvoktiḥ /
yathā---
madaścyutā nartitakarṇatālamuddhūtamūrdhnā tripadasthitena /
lolāgrahastena gajena jāto nityotsavaḥ kākativīrarudraḥ // ViPrud_8.129 //
[VIII.18-vyājoktyalaṅkāraḥ]
vyājoktyalaṅkāraḥ /
athoktisāmyād vyājoktirucyate /
vyājoktiḥ sā samudbhūtaṃ vastu yatra nigūhyate // ViPrud_8.130 //
yatra prakāśaṃ vastu sāmyagarbhatvena nigūhanārhatvāt kenacit vyājena pracchādyate sā vyājoktiḥ / yathā---
kṣoṇīpāṇigrahaṇasamaye saṃmadādromaharṣe sarvāṅgīṇe nṛpatitilakaḥ kākatīyānvayenduḥ / dhīrodāttaḥ śiśirasalilaiḥ kiṃ nu rājyābhiṣekaḥ kartavyaḥ syāditi mṛdu hasan vīkṣate mantrivṛddhān // ViPrud_8.131 //
atra kṣoṇīpāṇigrahaṇajanitaṃ romaharṣaṇaṃ dhīrodāttatayā pratāparudradevena mahābhiṣekasalilaśaityavyājena pracchādayatā mantriṇo vīkṣyante /
[VIII.19-mīlanālaṅkāraḥ]
mīlanālaṅkāraḥ /
vyājoktyuttaraṃ kiṃcitsāmyānmīlanamucyate /
mīlanaṃ vastunā yatra vastvantaranigūhanam // ViPrud_8.132 //
yatra vastunā vastvantaraṃ pracchāditaṃ bhavati sa mīlanālaṃkāraḥ / sa dvividhaḥ---sahajenāgantukatirodhānam, āgantukena sahajatirodhānaṃ ceti / yathākramamudāharaṇe---
ugraiḥ kākativīrarudranṛpaterderdaṇḍavisphūrjitair- yuddhaprāṅgaṇavarjiteṣu patiṣu kvāpi pralīnātmasu / viṣvaktīvratarasmarajvarajuṣāmaṅge dviṣadyoṣitāṃ saṃkrānto 'pi na lakṣyate pathi mahānūṣmā ciraṃ māravaḥ // ViPrud_8.133 //
atra sahajena ripukāminīgatena smarānaloṣmaṇā mārgavaśādāgantuko marūṣmā tirodhīyate / tathā---
pratāparudrasya bhujaprabhāvādantarbhayād bhūmibhujāmajasram /
svedāśrukampādyudaye 'pyanaṅgagoṣṭhyāṃ striyaḥ premṇi na viśvasanti // ViPrud_8.134 //
atra bhayajanitena kampādinā'gantukena sahajasya premajanitasya kampādestirodhānam /
[VIII.20-sāmānyālaṅkāraḥ]
sāmānyālaṅkāraḥ /
sāmānyaṃ guṇasāmyena yatra vastvantaraikatā // ViPrud_8.135 //
yatra evasya vastuno guṇasāmyena vatsvantaraikātmyaṃ bhavati, sa sāmānyālaṃkāraḥ / yathā--
kailāsadugdhārṇavayānahaṃseṣvalakṣiteṣvandhranarendrakīrttau /
trayaḥ pumāṃsaḥ prathame smayante svasevakān saṃbhramato vilokya // ViPrud_8.136 //
atra pratāparudrakīrttyāṃ jagatsu vijṛmbhitāyāṃ kailāsaprabhṛtīnāṃ vimalavastūnāṃ tadaikātmyam /
[VIII.21-tadguṇālaṅkāraḥ]
tadguṇālaṅkāraḥ /
itaraguṇasaṃnidhānātiśayasāmyāt tadguṇa ucyate /
tadguṇaḥ svaguṇatyāgādanyotkṛṣṭaguṇāhṛtiḥ // ViPrud_8.137 //
yatra nyūnaṃ svaguṇaṃ vihāya saṃnihitavastunaḥ sakāśādutkṛṣṭaguṇaḥ svīkriyate sa tadguṇālaṅkāraḥ / yathā---
pratāparudradevāṅghrinakhajyotsnāvijṛmbhitaiḥ /
namannṛpatimāṇikyamaulayaḥ śucayaḥ kṛtāḥ // ViPrud_8.138 //
atra praṇamatāṃ bhūpatīnāṃ padmarāgamukuṭāḥ svāṃ śoṇaprabhāṃ muktvā kākativīrarudrapadanakhajyotsnāgataṃ dhavalimānamudvahanti sma /
[VIII.22-atadguṇālaṅkāraḥ]
atadguṇālaṅkāraḥ /
tatprātipakṣyādatadguṇo nirūpyate /
sati hetāvanyaguṇāsvīkāraḥ syādatadguṇaḥ // ViPrud_8.139 //
yatra saṃnidhānarūpe hetau satyapyanyaguṇasvīkāro nāsti asāvatadguṇālaṃkāraḥ / yathā---
īśānaṃ samayā jagatyaṭati tallīlāṭṭahāsojjvale daityāriṃ paritastadaṅgavilasannīladyutidyotite / brahmāṇaṃ nikaṣā ca tattanumilatsvarṇaprabhābhāsvare puṣṇan rudranarendrakīrttivibhavaḥ svāmeva śubhrāṃ chavim // ViPrud_8.140 //
atra hariharaviriñcīnāṃ samīpavartiṣu jagatsu tattannānāprabhāsamagreṣvapi nirantaraṃ viharamāṇasya pratāparudrayaśaso niraṅkuśaḥ svakīya eva dhavalim vijṛmbhate /
[VIII.23-virodhālaṅkāraḥ]
virodhālaṅkāraḥ /
atadguṇe kiṃcitprakrāntatvād virodhasya virodhālaṃkāro nirūpyate /
ābhāsatve virodhasya virodhālaṃkṛtirmatā // ViPrud_8.141 //
yatra prathamamābhāsatayā pratīto virodhaḥ paryavasāne parihriyate sa virodhālaṃkāraḥ / tatra jāterjātyādinā saha virodhe catvāro bhedāḥ / kriyāyāḥ kriyāguṇadravyaiḥ saha virodhe trayo bhedāḥ / guṇasya guṇadravyābhyāṃ virodhe dvau bhedau / dravyasya dravyeṇa saha virodhe eko bhedaḥ / evaṃ daśa virodhe bhedāḥ / jāterjātyā kriyayā ca virodho yathā---
padmākaro 'pi vilasati nitarāmajaḍāśayo 'yamurvīśaḥ /
vimalataravāridhārāpyāsīdvairikṣitīśatāpakarī // ViPrud_8.142 //
atra pūrvārdhe jātyorvirodhaḥ, kamalākaro 'pyajaḍāśaya iti virodhāt / uttarārdhe jātikriyayorvirodhaḥ, vimalataravāridhārāyāḥ saṃtāpakaraṇavirodhāt / atra śleṣamūlo virodhaḥ /
jāterguṇadravyābhyāṃ virodho yathā---
amadaḥ sārvabhaumo 'pi bhāsvānapi kalānidhiḥ /
vīrarudranarendro 'yamadbhutānāṃ vihārabhūḥ // ViPrud_8.143 //
atra sārvabhaumo 'pyamada iti jātiguṇayorvirodhaḥ / bhāsvānapi kalānidhiriti jātidravyayorvirodhaḥ / kalānidherekatvāt dravyatvam / atrāpi śleṣamūlatā / kriyāyāḥ kriyayā virodho yathā---
dharmadviṣāmarthamuṣāṃ ca bhaṅgamutpādayan kākativīrarudraḥ /
trivargasādhāraṇagocaro 'pi karoti kāmadviṣi bhāvamārdram // ViPrud_8.144 //
atra trivargasādhāraṇavṛtterdharmārthavirodhiṣu bhaṅgakaraṇaṃ kāmārau snehakaraṇaṃ ca viruddham / kriyāyā guṇadravyābhyāṃ virodho yathā---
eṣa jiṣṇuvihāro 'pi gotravātsalyalālasaḥ /
karoti kamalollāsaṃ rājāpyandhranareśvaraḥ // ViPrud_8.145 //
atra jiṣṇuvihārasya gotravātsalyamiti kriyāguṇayorvirodhaḥ / kamalollāsaṃ kurvannapi rājeti kriyādravyayorvirodhaḥ / atrāpi śleṣamūlataiva / guṇasya guṇena virodho yathā---
rajjaṃto bhuvaṇamiaṃ rāetti jae salāhaṇijjo si /
ruddaṇariṃda ! kahaṃ sā rattā vi a paṃḍurā jāā // ViPrud_8.146 //
(rañjayan bhuvanamidaṃ rājeti yathā ślāghanīyo 'si /
rudranarendra ! kathaṃ sā raktāpi ca puṇḍurā jātā //)
atra raktatvapāṇḍuratvayorvihodhaḥ / guṇasya dravyeṇa virodho yathā---
jvalatpratāparaudro 'pi kākatīyanareśvaraḥ /
bhūtvā jaivātṛko bhāti śaśvadviśvapriyaṃkaraḥ // ViPrud_8.147 //
atra pratāparaudro 'pi jaivātṛka iti guṇadravyayorvirodhaḥ /
dravyasya dravyeṇa virodho yathā---
vibhāti kākatīndro 'yaṃ rudro 'pi caturānanaḥ /
tathā ca jiṣṇurityeṣa kathyate puruṣottamaḥ // ViPrud_8.148 //
evaṃ daśa bhedā darśitāḥ / ayamaśleṣeṇāpi bhavati / yathā---
svabhāvaśiśirā dṛṣṭirapi kākatibhūbhujaḥ /
sarvāṅgatāpinī jātā pratipakṣamahībhṛtām // ViPrud_8.149 //
atra svabhāvaśiśirāpi tāpinīti virodhaḥ /
[VIII.24-viśeṣālaṅkāraḥ]
viśeṣālaṅkāraḥ /
atha virodhagarbhālaṃkārā nirūpyante /
ādhārarahitādheyamekaṃ cānekagocaram /
aśakyavastukaraṇaṃ viśeṣālaṃkṛtistridhā // ViPrud_8.150 //
yatrādhāramantareṇādheyo nibadhyate sa eko viśeṣaḥ / ekasyānekagocaratve dvitīyo viśeṣaḥ / prakṛtādaśakyavastvantarakaraṇe tṛtīyaḥ / yathākramamudāharaṇāni--
nalanahuṣadilīpadharmaputraprabhṛtinareśvarasaṃśritā yaśaḥ śrīḥ /
anudinamadhunābhyupetya maitrīṃ vilasati kākativīrarudrakīrttyā // ViPrud_8.151 //
atra prācāṃ bhūpatīnāmādhārabhūtānāṃ tirodhāne 'pyāśritāyāḥ kīrtteravasthānam / yathā ca---
paśyanto bhayavihvalāḥ pratinṛpāḥ paścāt puraḥ pārśvayor rapyantarbahirandhrapārthivapatiṃ protkṣiptakaukṣeyakam / niḥ sīnotbaṇadhāvanavyatikaraprabhraṣṭadorāyudhāḥ śailācchelamaṭanti kampavilasadgāmbhīryaśauryaśriyaḥ // ViPrud_8.152 //
atra bhayabhrāntānāṃ śatrunṛpatīnāṃ pratāparudranṛpatireko 'pyanekatra pratīyate / tathā ca---
apārakaruṇānidheḥ sadasi vīrarudraprabhoḥ prasādamadhurakramā lagati yatra dṛṣṭirjane / atīndramatikiṃnarādhipamaśeṣalokonnataṃ na kiṃ mimadhitiṣṭhati tribhuvane sa sarvādhikaḥ // ViPrud_8.153 //
apra sādhāraṇo janaḥ pratāparudradṛṣṭiprasādapātrīkṛtaḥ kiṃ kiṃ na labhata ityaśakyavastvantarakaraṇam /
[VIII.25-adhikālaṅkāraḥ]
adhikālaṅkāraḥ /
ādhārādheyavaicitryādadhikālaṃkāro nirūpyate /
ādhārādheyayorānurūpyābhāvo 'dhiko mataḥ // ViPrud_8.154 //
yatrāśrayāśrayiṇorānurūpyaṃ nāsti so 'dhikālaṃkāraḥ / sa dvividhaḥ, āśrayasyālpatvamahattvābhyām /
stoke brahmāṇḍarandhre vipulataratayā svairasaṃcārahelā- saṃkocādekarāśībhavadatanurucau kākatīndrasya kīrttau / etaiḥ prāleyapṛthvīdhararajatagirisvarṇadīśītabhānu- kṣīrambhorāśimukhyaiḥ prakaṭitamadhunā taddhanībhāvarūpam // ViPrud_8.155 //
atrāśrayasya rodaḥ kuharasyālpatvamāśritasya pratāparudrayaśaso vaipulyam / dvitīyo yathā---
kvāpi kvāpi kaliṅgamālavamahārāṣṭrāṅgavaṅgādayo bhūpāstādṛśasainyavaibhavasamākrāntākhilāśāntarāḥ / līnāḥ kākativīrarudranṛpatervyūhaprapañcaśriyā niḥ sīme balavāridhau vidadhate pūrtiṃ na koṇe 'pyaho // ViPrud_8.156 //
atrāśrayasya pratāparudrasainyāmbudhervaipulyam / āśritānāmaṅgavaṅgakaliṅgaprabhṛtirājakānīkinīnāmalpatvam /
atha vibhāvanā viśeṣoktiśca /
kāraṇena vinā kāryasyotpattiḥ syādvibhāvanā /
tatsāmagrayāmanutpattirviśeṣoktirnigadyate // ViPrud_8.157 //
yatra prasiddhakāraṇaparityāgena kāryasyotpattirnigadyate sā vibhāvanā / yatra sākalye satyapi kāryasyānutpattiḥ sā viśeṣoktiḥ /
yathā---
pratāparudreṇa parājitānāṃ pratyarthināṃ vindhyaguhāgatānām /
tamāṃsyarātrīṇi samudbhavanti tejāṃsi dhasreṣvapi nodbhavanti // ViPrud_8.158 //
atra tamaḥ prādurbhāvasya prasiddhakāraṇaṃ rātriḥ / tayā vināpi tasyotpattirnibaddhā / aprasiddhaṃ kāraṇaṃ śokādyastyeva / tathā ahassu ravikiraṇeṣu satsvapi tejaso 'nutpattiriti atra niṣpratāpatvādi nimittamastyeva /
[VIII.26-asaṃgatyalaṅkāraḥ]
asaṃgatyalaṅkāraḥ /
kāryakāraṇavirodhaprastāvād asaṃgatirucyate /
kāryakāraṇayorbhinnadeśatve satyasaṃgatiḥ // ViPrud_8.159 //
yatraikadeśavartinorapi kāryakāraṇayorbhinnadeśasthitirnibadhyate 'sāvasaṃgatyalaṃkāraḥ / yathā---
bibhratyurvīdhurāṃ gurvī vīrarudranareśvare /
bhavantyatitarāṃ śaśvannamrāḥ sāmantamaulayaḥ // ViPrud_8.160 //
atra rājñi bhūbhāraḥ śatruṣu namanamiti /
[VIII.27-vicitrālaṅkāraḥ]
vicitrālaṅkāraḥ /
virodhaprastāvādvicitraṃ nirūpyate /
vicitraṃ svaviruddhasya phalaprāptyarthamudyamaḥ // ViPrud_8.161 //
yatra svaviruddhaphalaprāptyarthamudyogaḥ kriyate sa vicitrālaṃkāraḥ /
yathā---
pratāparudranṛpateragre dūrānnareśvarāḥ /
avarohanti hastibhyastānāroḍhumanargalam // ViPrud_8.162 //
atrāroḍhumavarohantīti viparītaphalaprāptyarthaṃ prayatnaḥ /
anyonyālaṃkāraḥ /
athānyonyaṃ nirūpyate / asyāpi virodhamūlatā /
tadanyonyaṃ mitho yatrotpādyotpādakatā bhavet // ViPrud_8.163 //
yatra parasparaṃ kriyādvārakamutpādyotpādakatvaṃ tadanyonyālaṃkāraḥ /
yathā---
ārohatā rudranareśvareṇa virājate kākatirājapīṭham /
āruhya tenojjvalaratnabhājā rājāpi lakṣmīmadhikāṃ bibharti // ViPrud_8.164 //
atra pratāparudrabhadrāsanayoranyonyālaṃkāryatvam /
viṣamālaṃkāraḥ /
atha virodhamūlo viṣamālaṃkāraḥ kathyate /
viruddhakāryasyotpattiryatrānarthasya vā bhavet /
virūpaghaṭanā cāsau viṣamālaṃkṛtistridhā // ViPrud_8.165 //
yatra kāraṇādviruddhakāryasyotpattistadekaṃ viṣamam / akāryabhūtasyānarthasyotpattirdvitīyam / virūpayorvastunoḥ saṃghaṭane tṛtīyam / tatra prathamaṃ yathā---
rājñaḥ kākativīrarudranṛpateḥ khaḍgāt tamālaprabhād udbhūtāṃ śaradindukāntidhavalāṃ kīrttiśriyaṃ paśyatām / lokānāṃ muravairipādakamalājjātāṃ viyannimnagāṃ śrutvā saṃprati vismayādviramati prāptānubhāvaṃ manaḥ // ViPrud_8.166 //
atra nīlavarṇāt khaḍgādindughavalasya yaśasaḥ samutpattiḥ /
dvitīyaṃ yathā---
āstāṃ jayāśā ripubhūpatīnāṃ saṃgrāmasīmāmamupāgatānām /
pratāparudrasya vilokanena bhraśyanti jīvaiḥ samamāyudhāni // ViPrud_8.167 //
atra samarodyogaphalasya na kevalaṃ jayasyānutpattiryāvajjīvitabhraṃśarūpānarthotpattirapi / tṛtīyaṃ yathā---
kva bhūpālāstādṛgvibhavamahanīyaprakṛtayaḥ kva ceyaṃ kāntārasthitiraśivavṛttyekanilayā / iti prekṣaṃprekṣaṃ vanabhuvi ripūn rudranṛpateḥ pratāpaṃ ślāghante śabarapuravīrāḥ pratidiśam // ViPrud_8.168 //
atra mahānagaranivāsayogyānāṃ rājñāmaśivānāṃ vanapradeśānāṃ virūpāṇāṃ saṃghaṭanam /
evaṃ virodhagarbhālaṅkārā nirṇītāḥ /
[VIII.28-samālaṅkāraḥ]
samālaṅkāraḥ /
adhunā viṣamavaidharmyāt samālaṃkāro nirūpyate /
sā samālaṃkṛtiryoge vastunoranurūpayoḥ // ViPrud_8.169 //
yatrānyonyānurūpapadārthasaṃghaṭanā kriyate sa samālaṅkāraḥ / yathā---
vijjāo sakalāo lacchīe samaṃ paāvaruddaṃmi /
saṃghaṭiūṇa susarisaṃ hoi kaaccho saaṃ bahmā // ViPrud_8.170 //
(vidyāḥ sakalā lakṣmyā samaṃ pratāparudre /
saṃghaṭayya susadṛśaṃ bhavati kṛtārthaḥ svayaṃ brahmā //)
atra pratāparudre sakalavidyānāṃ lakṣmyāśca yogaḥ /
[VIII.29-tulyayogitālaṅkāraḥ]
tulyayogitālaṅkāraḥ /
atha gamyamānopamyālaṃkāravargaprastāvaḥ /
prastutānāṃ tathānyeṣāṃ kevalaṃ tulyadharmataḥ /
aupamyaṃ gamyate yatra sā matā tulyayogitā // ViPrud_8.171 //
yatra kevalaprastutānāṃ kevalāprastutānāṃ vā samānadharmasaṃbandhādaupamyaṃ gamyate sā tulyayogitā / prastutānāṃ yathā---
bhadrāsanādhyāsini rudradeve tatkīrttayastaddviṣadaṅganāśca /
anārataṃ bhrāntiviśeṣabhājaḥ pratikṣaṇaṃ pāṇḍuratāṃ bhajante // ViPrud_8.172 //
atra kīrttīnāṃ dviṣadaṅganānāṃ ca prākaraṇikatvam / pāṇḍuratāṃ bhajanta iti samānadharmaḥ / aprākaraṇikānāṃ yathā---
kūrmendrapannagādhīśaharitkarikulādrayaḥ /
mitho niḥ sāratāṃ prāptāḥ kākatīndre mahībhṛti // ViPrud_8.173 //
atra kūrmendraprabhṛtīnāmaprākaraṇikatvam / niḥ sāratāṃ prāptā iti samānadharmaḥ / atra gamyamānaupamyaṃ na vāstavam ; kiṃ tu vaivakṣikam /
[VIII.30-dīpakālaṅkāraḥ]
dīpakālaṅkāraḥ /
prasutāprastutānāṃ tu sāmastye tulyadharmataḥ /
aupamyaṃ gamyate yatra dīpakaṃ tannigadyate // ViPrud_8.174 //
yatra prastutāprastutānāṃ samastānāmeva samānadharmasaṃbandhenaupamyaṃ gamyate taddīpakam / tasya dharmasyādimadhyāntagatatvena traividhyam / ādidīpakaṃ yathā---
bhāi ṇaleṇa kiajuaṃ rahuuladīveṇa soriṇā tetā /
dāvāro tavajaṇiṇā kalījuaṃ vīruddeṇa // ViPrud_8.175 //
(bhāti nalena kṛtayugaṃ raghukuladīpena śauriṇā tretā /
dvāparastapojaninā kaliyugaṃ vīrarudreṇa //)
atra yathā nalarāmadharmaputraiḥ kṛtatretādvāparāḥ śobhante, tathā vīrarudreṇa kaliyugaṃ śobhata ityaupamyaṃ gamyate / madhyadīpakaṃ yathā---
bhāīrahie jalaṇihī rāaī joṇhāe puṇṇimācaṃdo /
suttīe kamalahavo kittīe paāvaruddo vi // ViPrud_8.176 //
(bhāgīrathyā jalanidhī rājate jyotsnayā pūrṇimācandraḥ //
śrutyā kamalabhavaḥ kīrttyā pratāparudro 'pi //)
atra bhāgīrathyādibhiḥ samudrādayo yathā rājante tathā kīrttyā pratāparudro rājata ityaupamyaṃ gamyate / antadīpakaṃ yathā---
asuraloaṃ suraṇāho ṇaraloaṃ vīraruddaṇaraṇāho /
phaṇiloaṃ phaṇiṇāho rakkhai ṇirupaddavojjeaṃ // ViPrud_8.177 //
(asuralokaṃ suranātho naralokaṃ vīrarudranaranāthaḥ //
phaṇilokaṃ phaṇinātho rakṣati nirupadravodvegam //)
atra yathā suralokaphaṇilokau suranāthaphaṇināthābhyāṃ rakṣitau, tathā vīrarudreṇa naraloko rakṣita ityaupamyaṃ gamyate /
atha padārthagatālaṃkāradvayānantaraṃ vākyārthagatamalaṃkāradvayaṃ nirūpyate /
pratīvastūpamālaṅkāraḥ /
yatra sāmānyanirdeśaḥ pṛthagvākyadvaye yadi /
gamyaupamyāśritā sā syāt prativastūpamā matā // ViPrud_8.178 //
yatra vastuprativastubhāvena sāmānyaṃ vākyadvaye nirdiśyate tena gamyaupamyā prativastūpamā / sā sādharmyavaidharmyābhyāṃ dvividhā /
prathamā yathā---
manthānācala evaikaḥ kṣamaḥ sindhuviloḍane /
pratāparudra evaikaḥ śaktaḥ śatruviloḍane // ViPrud_8.179 //
atra yathā samudraviloḍane manthānācalaḥ kṣamastathā śatruviloḍane pratāparudraḥ śakta ityaupamyaṃ gamyate / dvitīyā yathā---
pratāparudra evaikaḥ paṭīyān janarañjane /
candrādṛte kṣamo nānyaścakoraparitoṣaṇe // ViPrud_8.180 //
atra candreṇa yathā cakoraparitoṣaṇaṃ kriyate, tathā vīrarudreṇa janarañjanaṃ kriyata iti vaidharmyeṇaupamyaṃ gamyate /
atha dṛṣṭāntaḥ /
[VIII.31-dṛṣṭāntālaraṅkāraḥ]
dṛṣṭāntālaṅkāraḥ /
yatra vākyadvaye bimbapratibimbatayocyate /
sāmānyadharmo vākyajñaiḥ sa dṛṣṭānto nigadyate // ViPrud_8.181 //
yatra bimbapratibimbabhāvena sāmānyaṃ vākyadvaye nirdiśyate, sa dṛṣṭāntālaṃkāraḥ / so 'pi sādharmyavaidharmyābhyāṃ dvividhaḥ / ādyo yathā---
kṣoṇīṃ bibhratu bhūbhṛtaḥ katipaye kāpi pratiṣṭhā punaḥ svarṇādrerdigadhīśavāsanagarīsaṃdigdhakuñjaśriyaḥ / rājānau janarañjanaṃ vidadhatāṃ śrīvīrarudraprabhoḥ ko 'pyanyo mahimā jagattrayadhurādhaureyadoḥ śālinaḥ // ViPrud_8.182 //
atra pratāparudrasya merośca bimbapratibimbabhāvādaupamyaṃ gamyate / vaidharmyeṇa yathā--
kākatīndrakṛpādṛṣṭimātrājjāgrati saṃpadaḥ /
tāvadabjāni nidrānti yāvannodeti bhānumān // ViPrud_8.183 //
atra yathā bhāsvadudayamātreṇa padmāni samunmīlanti tathā pratāparudradayāvilokanamātreṇa saṃpadaḥ saṃbhavantīti vaidharmyeṇa bimbapratibimbanam /
[VIII.32-nidarśanālaṅkāraḥ]
nidarśanālaṅkāraḥ /
atha gamyamānaupamyaprastāvānnidarśanālaṃkāro nirūpyate /
asaṃbhavaddharmayogādupamānopameyayoḥ /
pratibimbakriyā gamyā yatra sā syānnidarśanā // ViPrud_8.184 //
yatropamānadharmasyopameyagatatvena nibaddhasyānvayāsaṃbhavāt tatsambandhārthaṃ bimbapratibimbakaraṇamākṣipyate, saikā nidarśanā / tadviparyaye dvitīyā nidarśanā / prathamā yathā---
riputimiramudasyan ratnasiṃhāsanastha- stribhuvanamahanīyaḥ kākatīyakṣitīśaḥ / vahati mahitaviśvollāsilīlāmabhikhyā- mudayaśikharicūḍācumbinastīvrabhānoḥ // ViPrud_8.185 //
atra tīvrabhānorabhikhyāyāḥ prakṛte 'saṃbhavādabhikhyāsadṛśīmabhikhyāṃ vahatīti bimbapratibimbakaraṇākṣepaḥ / upameyadharmasyopamāne 'saṃbhavād yathā---
vīrarudranarendrasya yaśovaiśadyasaṃpadaḥ /
lakṣyante kṣīravārāśilīlādarpaṇamaṇḍale // ViPrud_8.186 //
atra yaśovaiśadyasya dugghārṇavādau asaṃbhavāt sādṛśyopagamena bimbapratibimbanaṃ gamyate / kvacinniṣedhavaśādākṣiptayā prāptyā bimbapratibimbakaraṇākṣepo yathā---
yathā---
kākatīndradviṣatkāntā dhāvantyaḥ pratikānanam /
padbhyāṃ muñcantyalākṣābhyāṃ sthale raktotpalaśriyam // ViPrud_8.187 //
atra muñcantīti niṣedhāt pūrvaṃ raktotpalaśrīprāptirākṣiptā /
[VIII.33-vyatirekālaṅkāraḥ]
vyatirekālaṅkāraḥ
atha vyatirekaḥ /
bhedapradhānasādharmyamupamānopameyayoḥ /
ādhikyālpatvakathanād vyatirekaḥ sa ucyate // ViPrud_8.188 //
yatropamānādupameyasyādhikyena nyūnatvena vā pratipādanena bhedapradhānaṃ sādharmyamupagamyate sa vyatirekālaṃkāraḥ / yathā---
dinakṛti kumudairdhṛto na rāgaḥ śaśini parāñci paraṃ saroruhāṇi /
kuvalayakamalādṛtaprakāśaḥ prabhavati viśvasuhṛt pratāparudraḥ // ViPrud_8.189 //
atra raviśaśinorasaṃbhavena sarvapriyaṃkaratvenopameyabhūtasya pratāparudrasyādhikyaṃ kuvalayakamalādṛtaprakāśa ityuktamiti śleṣasamutthāpito vyatirekaḥ /
atha śleṣālaṅkāro nirūpyate /
prakṛtāprakṛtobhayagatamuktaṃ cecchabdamātrasādharmyam /
śleṣo 'yaṃ śliṣṭatvaṃ sarvatrādyadvaye nāntye // ViPrud_8.190 //
yatra kevalaprakṛtayoḥ kevalāprakṛtayośca śleṣaḥ kathyate; tatra prakāradvaye viśeṣaṇaviśeṣyaśliṣṭatā / prakṛtāprakṛtaviṣaye 'ntyabhede viśeṣaṇamātraśliṣṭatā / viśeṣyayorapi śliṣṭatve śabdaśaktimūladhvaniprasaṅgāt / kevalaprakṛtayoḥ kevalāprakṛtayoścaikaśabdagocaratve tu na dhvaniśaṅkā / atrārthadvayapratipādane 'prastutatvena prastutatvena vā vaimagyābhāvādabhidhaiva samarthā / prastutāprastutaviṣaye tu abhidhāyāḥ prastutaikaparatantratvādaprastutārthapratipattirvyañjanavyāpārāyattaiva / tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---
"anekārthasya śabdasya vācakatve niyantrite /
saṃyogādyairavācyārthadhīkṛd vyāpṛtirañjanam //'; iti /
tadevaṃ tridhā śleṣaḥ / tatra kevalaprākaraṇikayoryathā---
rājñaḥ pūjāvidhiṃ dhatte sakalomādhave tithiḥ /
nīlakaṇṭhakalāpāṅke sphuradabjamaṇitviṣi // ViPrud_8.191 //
atra pūjāviṣayatayā hariharayoḥ prākaraṇikatvam / aprākaraṇikayoryathā---
sadṛśaḥ kākatīndro 'yaṃ mahākulamahībhṛtām /
śirogṛhītasanmārgasphuratkaṭakasaṃpadām // ViPrud_8.192 //
atra mahākulānāṃ hariścandraprabhṛtīnāṃ kulaparvatānāṃ copamānatvenāprākaraṇikatvam / prākaraṇikāprākaraṇikayoryathā---
vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaṅgalaḥ /
rājamauliḥ pratāpāṅkarudro rudra iva sthitaḥ // ViPrud_8.193 //
atra pratāparudrarudrayoḥ prākaraṇikāprākaraṇikatvam /
[VIII.34-parikarālaṅkāraḥ]
parikarālaṅkāraḥ /
viśeṣaṇavaicitryamūlatvāt parikara ucyate /
yatrābhiprāyagarbhā syād viśeṣaṇaparamparā /
tatrābhiprāyaviduṣāmasau parikaro mataḥ // ViPrud_8.194 //
yatra viśeṣaṇāni sābhiprāyāṇi nibadhyante sa parikarālaṃkāraḥ / yathā---
rājño yādavavaṃśapārthivamaṇeḥ prakhyātaśauryaśriyas tvaṅgattuṅgaturaṅgasainyamahato mānaikavittasya ca / sadyo rudranarendranāyakacamūnāthena kenāpyadhi- kṣiptasyācaritāni sevaṇapaterjānāti sā gautamī // ViPrud_8.195 //
atra rājña ityevamādiviśeṣaṇāni utprāsagarbhāṇi /
[VIII.35-ākṣepālaṅkāraḥ]
ākṣepālaṅkāraḥ /
athākṣepālaṃkāraḥ
viśeṣabodhāyoktasya vakṣyamāṇasya vā bhavet /
niṣedhābhāsakathanamākṣepaḥ sa udāhṛtaḥ // ViPrud_8.196 //
yatra viśeṣapratipattyarthamuktavakṣyamāṇayoḥ prākaraṇikayorniṣedhābhāsaḥ kathyate, sa ākṣepālaṃkāraḥ / uktaviṣaye vastu vā kathanaṃ vā niṣidhyate / vakṣyamāṇaviṣaye kathanameva niṣidhyate / tatrāpi sāmānyarūpeṇa pratijñāya viśeṣarūpeṇa niṣedhaḥ / aṃśoktāvaṃśāntarasya vā niṣedhaḥ / evaṃ caturvidho 'yamākṣepaḥ / krameṇaiṣāmudāharaṇāni /
narendramaule ! na vayaṃ tava saṃdeśahāriṇaḥ /
jagatkuṭumbinaḥ kaścinna śatruriti kathyate // ViPrud_8.197 //
atra rājasandhivigrahakāriṇāmuktau na vayaṃ saṃdeśahāriṇa iti vastuniṣedhaḥ / sa cānupapadyamānaḥ saṃdhivigrahakālocitakaitavavacanaparihāreṇa tattvavāditve paryavasitaḥ, sarvajagatpālakasya tava śatrubhāvena nālokanīyā rājānaḥ, kiṃ tu bhṛtyarūpeṇa saṃrakṣaṇīyā ityevamādiviśeṣamākṣipati / kathananiṣedho yathā---
vayamaśaraṇā ityeṣoktiḥ kathaṃ ghaṭate jagat- tritayaśaraṇe trāyasvāsmāniti sphuṭamajñatā / sakalajanatārakṣādakṣe tvayi praṇatā iti tribhuvananamaskārye siddhaṃ pratāpamahīpate // ViPrud_8.198 //
atra vayamaśaraṇā ityevamādyuktikathananiṣedhā (dā) bhāsarūpādavaśyaparipālanīyatvādiviśeṣaḥ pratīyate / vakṣyamāṇaviṣaye sāmānyaṃ pratijñāya kathananiṣedho yathā---
vijñāpayāmaste kiṃcit kākatīyakulodvaha /
vijñāpyate kimathavā sarvajñe rakṣake tvayi // ViPrud_8.199 //
atra vijñāpayāma iti sāmānyaṃ pratijñāya kathananiṣedhābhāsāt sarvathā vayaṃ rakṣaṇīyā iti viśeṣa ākṣipyate / aṃśoktāvaṃśāntarasya niṣedho yathā---
pratāparudraḥ svayamiddhatejā daivaṃ ca tadvikramadattahastam /
yūyaṃ ca tūlopamasārabhājastad yuktamevaṃ yadi vā kimuktaiḥ // ViPrud_8.200 //
atra pratāparudro mahīyān, yūyamalpā ityaṃśoktyā yadi vā kimuktairityaṃśāntaraniṣedhābhāsena sarvathā praṇāmaiḥ prasādanīyo 'yam, na tu prātipakṣyamavalambanīyaṃ yuṣmābhiriti śatrustrīvacanabhaṅgyā viśeṣa ākṣipyate /
samānārthatayāniṣṭavidhyābhāso 'pyākṣepa ityabhyupagamyate // ViPrud_8.201 //
yathā ca iṣṭaniṣedhasyānupapadyamānatayā ābhāsatvaṃ tathā aniṣṭavidherapyanupapadyamānatayā ābhāsatvam / yathā---
nātha ! pratāparudrasya sevāṃ tyajasi cet tyaja /
araṇyagṛhamedhinyā rītirabhyasyate mayā // ViPrud_8.202 //
atrāniṣṭabhūtaṃ pratāparudrapādasevātyajanaṃ tadripukāminyā vidhīyate / sa vidhiranupapadyamāna ābhāse paryavasyati / araṇyagṛhamedhinyā rītirabhyasyata ityanena vidhyābhāsa eva upabṛṃhitaḥ /
[VIII.36-vyājastutyalaṅkāraḥ]
vyājastutyalaṅkāraḥ /
atha gamyaprastāvāt vyājastutirucyate /
nindayā vācyayā yatra stutirevāvagamyate /
stutyā vā gamyate nindā vyājastutirasau matā // ViPrud_8.203 //
yatra nindākathanamukhena stutirgamyate---ekā sā / yatra stutimukhena nindā gamyate---sā dvitīyā vyājastutiḥ / krameṇa yathā---
kākatīyavibhoḥ kīrttyā kiṃ vādya dhavalīkṛtam /
yattadīyārivaktreṣu dṛśyate kālimā mahān // ViPrud_8.204 //
stutyā nindā yathā---
pratāparudranṛpateraho sāhasikā dviṣaḥ /
yadviśantyudadhīn śailānārohanti samantataḥ // ViPrud_8.205 //
[VIII.37-aprastutapraśaṃsālaṅkāraḥ]
aprastutapraśaṃsālaṅkāraḥ /
atha gamyatvaprastāvādaprastutapraśaṃsocyate /
aprastutasya kathanāt prastutaṃ yatra gamyate /
aprastutapraśaṃseyaṃ sārūpyādiniyantritā // ViPrud_8.206 //
yatra sārūpyeṇa sāmānyaviśeṣabhāvena kāryakāraṇabhāvena cāprastutakathanāt prastutapratītistatrāprastutapraśaṃsā / aprastutāt prastutapratītirityanena samāsoktervyāvṛttiḥ / na ca kāryāt kāraṇapratītāvanumānāvirbhāvaśaṅkā ; anumānālaṃkāre pratyāyyapratyāyakayordvayorapi prākaraṇikatvābhyupagamāt / anena paryāyoktasya vyāvṛttirapi / na cāyaṃ dhvaniḥ / pratīyamānasya vācyasiddhyaṅgatvāt / tatra sārūpyeṇa yathā---
āśāsu praśamitavāsanodayebhyaḥ kiṃ labdhaṃ bhramaragaṇairjarattarubhyaḥ /
punnāgo navanavasaurabhaprasūnairāmodaṃ diśati vivāsamārabhadhvam // ViPrud_8.207 //
atra bhramaravṛttāntenāprastutena sarvān asaṃpūrṇavibhavān urvīśvarān vihāya sakalaguṇaparipūrṇaḥ sarvajanānandī pratāparudra eka eva sarveṣāṃ viduṣāṃ sevya iti prastutaṃ pratīyate / sāmānyādviśeṣapratītiryathā---
yaśasvinī padmabhavasya sṛṣṭirutpādayitrī nṛpaśekharāṇām /
tatpālanāllālanabhāgyayogyo jātaścirānmadhyamaloka eṣaḥ // ViPrud_8.208 //
atra pratāparudrasya guṇamahattve prastute sāmānyamabhihitam / viśeṣāt sāmānyapratipattiryathā---
daṭṭhumaṇā vi ṇa pekkhai ṇa bhaṇai vattuṃ sakoduhalaā vi /
parisāsaā vi ṇa ppasai vaṇiāe kīrisī siṭṭī // ViPrud_8.209 //
(draṣṭumanā api na paśyati na bhaṇati vaktuṃ sakautūhalāpi /
sparśāśayāpi na spṛśati vanitāyāḥ kīdṛśī sṛṣṭiḥ //)
atra mugdhānāṃ navasaṃgame mahatī lajjeti sāmānye prastute viśeṣo 'bhihitaḥ / kāryāt kāraṇapratītiryathā---
gādhā ivārṇavā jātā nīcā iva mahādrayaḥ /
mahīmavataratyasmin kākatīyakuleśvare // ViPrud_8.210 //
atrārṇavādīnāṃ gādhatvādibhiḥ kāryabhūtairaprastutaiḥ kāraṇabhūtaṃ pratāparudragāmbhīryādi pratīyate / kāraṇāt kāryapratītiryathā---
pratāparudranṛpaterdharitrīkalpaśākhinaḥ /
jātā mayi kṛpādṛṣṭiḥ kiṃ vā vismayase sakhe // ViPrud_8.211 //
atra kathamīdṛśamahāvibhavabhājanamadhunā bhavasīti kāryaṃ pṛcchate savismayāya suhṛde kāraṇabhūtā pratāparudrakṛpādṛṣṭirabhihitā /
vācyasaṃbhāvasaṃbhavobhayarūpatayā yathāsaṃbhavaṃ bhedāḥ svayaṃ draṣṭavyāḥ /
[VIII.38-paryāyoktālaṅkāraḥ]
paryāyoktālaṅkāraḥ /
gamyatvaprastāvāt paryāyoktamucyate /
kāraṇaṃ gamyate yatra prastutāt kāryavarṇanāt /
prastutatvena saṃbaddhaṃ tat paryāyoktamucyate // ViPrud_8.212 //
yatra prastutasyaiva kāryasya varṇanāt prastutameva kāraṇaṃ gamyate, tat paryāyoktam / yathā---
pratibhūpālaśuddhāntadīrghikāsvājidhūsaraḥ /
prakṣālayanti gātrāṇi kākatīyacamūcarāḥ // ViPrud_8.213 //
atra ripunagarīdīrghikāvārivihāreṇa pratāparudracamūcarakartṛkeṇa kāryabhūtena samaraprārambha eva svapurāṇi vihāya palāyitā pratinṛpāḥ iti kāraṇaṃ pratīyate /
[VIII.39-pratipālaṅkāraḥ]
pratīpālaṅkāraḥ /
atha pratīpam /
ākṣepa upamānasya kaimarthakyena kathyate /
yadvopameyabhāvaḥ syāt tatpratīpamudāhṛtam // ViPrud_8.214 //
yatropameyasya lokottaratvādupamānākṣepaḥ kriyate, tadekaṃ pratīpam / yatropamānasyopameyatvaṃ kalpyate, tat dvitīyam / ādyaṃ yathā---
kīrttau pratāparudrasya vilasantyāṃ digantare /
kimarthamudayatyeṣa nirlajjaḥ śaśalāñchanaḥ // ViPrud_8.215 //
dvitīyaṃ yathā---
kākatīyakule lakṣmīpatireṣa na saṃśayaḥ /
anena kathamalpajñaiḥ sumerurupamīyate // ViPrud_8.216 //
[VIII.40-anumānālaṅkāraḥ]
anumānālaṅkāraḥ /
atha tarkanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /
sādhyasādhananirdeśe tvanumānamudīryate // ViPrud_8.217 //
rūpakahetukatvena tarkānumānavailakṣaṇyam / yathā---
rajodhūmaḥ senāvyatikarabhavo yat prasarati sphuliṅgā dṛśyante bhaṭaghaṭitakaukṣeyakabhuvaḥ / tato manye yātrāśucisamayajo rudranṛpateḥ prabhūtaḥ kopāgnirdahati ripubhūpālanagarīḥ // ViPrud_8.218 //
kāvyaliṅgālaṃkāraḥ /
atha kāvyaliṅgam /
hetorvākyapadārthatve kāvyaliṅgamudāhṛtam // ViPrud_8.219 //
yatra heturvākyagatatvena padagatatvena vā pratipādyate tat kāvyaliṅgam /
yathā---
pratāparudra ityeṣā kāpi pañcākṣarī śubhā /
hṛdi yāṃ bibhrato bhūpā vaśīkurvanti saṃpadaḥ // ViPrud_8.220 //
atra vākyārthagato hetuḥ / padārthagato yathā---
mlānāpi bhūbhṛtāṃ phālalipirucchvasitā punaḥ /
pratāparudradevāṅghrinakhajyotsnāmṛtokṣitā // ViPrud_8.221 //
atra pūrvaṃ parimlānāyā bhūpālaphālalipeḥ punarucchvāse pratāparudranarendracaraṇanakhacandrikāsecanaṃ hetuḥ / tasya viśeṣaṇagatatvāt padārthagatatvoktiḥ /
arthāntaranyāsālaṅkāraḥ /
athārthāntaranyāsaḥ /
kāryakāraṇasāmānyaviśeṣāṇāṃ parasparam /
samarthanaṃ yatra so 'rthāntaranyāsa udāhṛtaḥ // ViPrud_8.222 //
yatra kāryakāraṇabhāvena, sāmānyaviśeṣabhāvena vā prakṛtasamarthanaṃ kriyate, so 'rthāntaranyāsaḥ / kāryakāraṇabhāvena yathā---
bhūpāḥ ! pratāparudrasya natā bhavata, nonnatāḥ /
unnatān namayatyeṣa natānunnamayatyapi // ViPrud_8.223 //
atra phalarūpeṇaunnatyena namratvakāraṇaṃ samarthitam /
sāmānyādviśeṣasamarthanaṃ yathā---
udvejitā rudranareśvarasya raṇāpadānaiḥ pratipakṣabhūpāḥ /
bibhratyamī citramacetanebhyo bhītasya sarvaṃ bhayakāri nūnam // ViPrud_8.224 //
atra bhītasya sarvaṃ bhayakārīti sāmānyamacetanebhyo ripubhūpā bibhyatīti viśeṣaṃ samarthayati / viśeṣāt sāmānyasamarthanaṃ yathā---
duṣṭo 'pi mahatāṃ saṃgādbhavatyeva hi sajjanaḥ /
pratāparudramabhyetya kaliḥ kṛtayugāyate // ViPrud_8.225 //
atra pratāparudrasaṃgatimahimnā kaliḥ kṛtayugasadṛśa iti viśeṣeṇa sāmānyasamarthanam / kāryakāraṇabhāve 'pi kāraṇāt kāryasamarthanaṃ kāvyaliṅge 'ntarbhūtamiti tannoktam / ataḥ prakāratrayamarthāntaranyāsasya /
[VIII.41-yathāsaṃkhyālaṅkāraḥ]
yathāsaṃkhyālaṅkāraḥ /
tarkanyāyamūlālaṃkārānantaraṃ vākyanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /
uddiṣṭānāṃ padārthānāṃ pūrvaṃ paścād yathākramam /
anūddeśo bhaved yatra tadyathāsaṃkhyamiṣyate // ViPrud_8.226 //
yatra yena krameṇoddiṣṭāḥ padārthāstenaiva krameṇānūddiśyante ; tatra yathāsaṃkhyālaṃkāraḥ / yathā---
gāmbhīryamaunnaṃtyamanargalatvaṃ pratāparudre samavekṣya dhātā /
ambhonidhiṣvadriṣu diggajeṣu sṛṣṭiṃ prayāsaikaphalāmamaṃsta // ViPrud_8.227 //
[VIII.42-arthāpyalaṅkāraḥ]
arthāpattyalaṅkāraḥ /
ekasya vastuno bhāvādyatra vastvanyad āpatet /
kaimutyanyāyataḥ sā syādarthāpattiralaṃkriyā // ViPrud_8.228 //
yatra kasyacidarthasya niṣpattau tatsamānanyāyāt kaimutyenārthāntaramāpatati so 'rthāpattiralaṃkāraḥ / na cātrānumānaśaṅkā, kaimutyanyāyasaṃbandharūpatvāt / yathā---
samantādudvelairvi vidhahayadhāṭīkalakalair- jagatyāṃ krāmannapyajani vidhuraḥ sevaṇapatiḥ / manāk krodhodañcadbhrukuṭikuṭile rudranṛpatau nṛpāṇāmanyeṣāṃ viphalitaruṣāṃ kaiva gaṇanā // ViPrud_8.229 //
api ca---
trailokyasāro 'pi suvarṇaśailaḥ pratāparudreṇa nṛpeṇa tulyam /
tulāṃ samāroḍhumapūrṇa eva mahībhṛtāṃ kā gaṇanetareṣām // ViPrud_8.230 //
atra pratāparudrāpekṣayā merāvapyasāre 'nyeṣāṃ mahībhṛtāmarthādasāratvaṃ kaimutyādāpatati /
parisaṃkhyālaṅkāraḥ /
atha parisaṃkhyā /
ekasya vastunaḥ prāptāvanekatraikadā yadi /
ekatra niyamaḥ sā hi parisaṃkhyā nigadyate // ViPrud_8.231 //
yatraika vastu yugapadanekatra saṃbhāvyamānamekatraiva niyamyate, sā parisaṃkhyā sā prathamaṃ dvividhā, praśnapūrvikā, tadanyathā ceti / tayordvarjayorvarjanīyasya śābdatvārthatvābhyāṃ dvaividhye cāturvidhyam / tatra śābdavarjanīyā praśnapūrvikā yathā---
kiṃ maṇḍanaṃ trilokyāḥ kākatitilako na hāṭakakṣitibhṛt /
stotavyaḥ kaḥ sudhiyāṃ rudranarendro na mandaraḥ kṣitibhṛt // ViPrud_8.232 //
ārthavarjanīyā praśnapūrvikā yathā---
kiṃ vā kṣaumavitānaṃ lokānāṃ ? kākatīyakulakīrttiḥ /
kiṃ saukhyaṃ vasumatyā ? rudranarendrasya bhujavāsaḥ // ViPrud_8.233 //
śābdavarjanīyā apraśnapūrvikā yathā---
rāgo dharme na viṣayasukhe, saṃgatiḥ satsabhāyāṃ na strīgoṣṭhyāṃ, vyasanamaniśaṃ nītiśāstre na cākṣe / kīrttyāṃ nityārjanacaturatā nārthajāte, vinodo vidyābhyāse na ca parijane rudradevasya rājñaḥ // ViPrud_8.234 //
ārthavarjanīyā apraśnapūrvikā yathā---
bhūreva bhuvanaṃ devaḥ svayaṃbhūreva pārthivaḥ /
pratāparudra evaikaśilaiva nagarī śubhā // ViPrud_8.235 //
kṣoṇīṃ rudranarādhīśe rakṣati kṣatavidviṣi /
balisadmanyahibhayaṃ tridive gotrabhitkathā // ViPrud_8.236 //
alaṅkārasya śleṣeṇa cārutvātiśayaḥ /
[VIII.42-uttarālaṅkāraḥ]
uttarālaṅkāraḥ /
uttarāt praśna unneyo yatra praśnottare tathā /
bahudhā ca nibadhyete taduttaramudīryate // ViPrud_8.237 //
yatrottarānnibadhyamānāt praśna unnīyate tadekamuttaram / cārutvārthamasakṛllokottaraṃ praśnapratipādanapūrvamuttaraṃ dvitīyamuttaram / krameṇa yathā---
kimadya vyutpattistava sujanalokavyavahṛtau yadadya jñātavyaṃ prabhavati yadā rudranṛpatiḥ / tadārabhyonmūrdhā jayati viśado dharmavibhavo mahīdevāścodyadvividhavibhavārambhamuditāḥ // ViPrud_8.238 //
atra pratāparudro yadā prabhavati tadārabhya pūrṇadharmapratiṣṭhā mahī / mahīdevā api tathāvidhasaṃtoṣabhājaḥ / kimadhunā pṛcchasītyuttarāt kiṃ pratāparudrarājye dharmapratipālanamasti kiṃ sukhino bhūsurā ityunnīyate praśnaḥ / dvitīyaṃ yathā---
kiṃ ṇu dhaṇaṃ ? kulavijjā ; ko loho ? sajjaṇeṇa sahavāso /
kā ṇaarī ? easilā ; ko rāā ? vīraruddaṇaraṇāho // ViPrud_8.239 //
(ki nu dhanaṃ ? kulavidyā ; ko lābhaḥ ? sajjanena sahavāsaḥ /
kā nagarī ? ekaśilā ; ko rājā ? vīrarudranaranāthaḥ //)
[VIII.43-vikalpālaṅkāraḥ]
vikalpālaṅkāraḥ /
vākyanyāyamūlālaṅkāraprastāvādvikalpa ucyate /
virodhe tulyabalayorvikalpālaṃkṛtirmatā // ViPrud_8.240 //
yatra tulyapramāṇānuśiṣṭayorviruddhayoryugapatprāptau ekasyāsaṃbhavastatra vikalpaḥ /
aupamyagarbhatvāccārutvam / yathā---
bhūpālāḥ kriyatāṃ mūrdhnāṃ dhanuṣāṃ vā vinamratā /
pādacchāyāndhranāthasya vindhyādreryā niṣevyatām // ViPrud_8.241 //
atra pratāparudre prabhavati rājñāṃ saṃdhivigrahābhyāṃ tulyabalapramāṇābhyāṃ śironamanadhanurnamane yugapadeva prāpte, tayorviruddhatvādyaugapadyāsaṃbhave vikalpaḥ /
samuccayālaṅkāraḥ /
vikalpapratipakṣabhūtaḥ samuccayo nirūpyate /
guṇakriyāyaugapadyaṃ samuccaya udāhṛtaḥ // ViPrud_8.242 //
yatra guṇānāṃ vaimalyādīnāṃ kriyāṇāṃ ca darśanādīnāṃ yugapadavasthānaṃ tatra samuccayālaṃkāraḥ / yathā---
pratāparudranṛpatau bhadrāsanamupeyuṣi /
satāṃ prasannaṃ hṛdayamasatāṃ kaluṣaṃ manaḥ // ViPrud_8.243 //
kriyāsamuccayo yathā---
pecchai imaṃ ṇarindo pavisai maaṇo a galai māṇo a /
ghuṇṇai maṇo a suṇṇaṃ kiṃ edaṃ uvaha sahiāo // ViPrud_8.244 //
(prekṣate imāṃ narendraḥ praviśati madanaśca galati mānaśca /
ghūrṇate manaśca śūnyaṃ kimetat paśyata sakhyaḥ //)
ete bhinnaviṣayatve udāharaṇe / ekaviṣayatve yathā---
trailokyaprathamānakīrttimahitaśrīvīrarudraprabhoḥ sevārthaṃ cirayatsu kākatipure bhūpeṣu tadyoṣitaḥ / dvāraṃ yānti vilokayanti purato niḥ śvāsamātanvate śuṣyanti pralapanti yānti tanutāṃ muhyanti mūrcchanti ca // ViPrud_8.245 //
guṇakriyāsāmastyena yathā---
deve kākativīrarudranṛpatau jaitraprayāṇonmukhe mādyaddanti calatpadāti vicaladvāji pradhāvadratham / vicchāyānanamākulākṣamudayatkārpaṇyamāvirbhavat kampaṃ bhrāmyati sarvataḥ prativanaṃ pratyarthibhūbhṛdgaṇaḥ // ViPrud_8.246 //
dvitīyaḥ samuccayaḥ /
khalekapotanyāyena bahūnāṃ kāryasādhane /
kāraṇānāṃ samudyogaḥ sa dvitīyaḥ samuccayaḥ // ViPrud_8.247 //
yatraikaṃ kāryaṃ sādhayitumahamahamikayā bahūnāṃ kāraṇānāmudyamaḥ, so 'pi samuccaya eva, yugapadanekeṣāmavasthānāt /
yathā---
śubhraṃ yaśaḥ śauryamahacca vṛttaṃ vidyānavadyā vimalaṃ kulaṃ ca /
pratāparudrasya nareśvarasya lokottarāṃ rītimudañcayanti // ViPrud_8.248 //
atra yaśaḥ prabhṛtīnāṃ lokottararītisaṃpādane pratyekaṃ hetutve 'pi yugapatkhalekapotanyāyena saṃbandhaḥ /
samādhyalaṅkāraḥ /
atha samādhirucyate /
ekasmin kāraṇe kāryasādhane 'nyat parāpatet /
kākatālīyanayataḥ sa samādhirudīryate // ViPrud_8.249 //
yatraikasmin kāraṇe kāryasādhanāya pravṛtte kākatālīyatayānyat kāraṇamāgatya tatkāryaṃ sukaraṃ karoti sa samādhyalaṅkāraḥ /[VIII.44-samādhyalaṅkāraḥ]yathā---
raṇāṅgaṇe rudranarendraroṣaśamāya rājñāṃ vihitastutīnām /
vaktreṣu yadvāyuvaśāt patanti tṛṇāni devasya sa pakṣapātaḥ // ViPrud_8.250 //
atra pratāparudranarendrakrodhaśāntyarthaṃ raṇāgre prakrāntastutīnāṃ rājñāṃ vaktreṣu vāyuvaśāt kākatālīyatayā patitaistṛṇaiḥ kopaśāntilakṣaṇakāryasya sukaratvam /
[VIII.45bhāvilaṅkāraḥ]
bhāvikālaṅkāraḥ /
atha lokanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /
atītānāgate yatra pratyakṣe iva lakṣite /
atyadbhutārthakathanādbhāvikaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_8.251 //
yatrādbhutacaritopavarṇanād bhūtabhāvinorvastunoḥ pratyakṣāyamāṇatvaṃ bhavati sa bhāvikālaṅkāraḥ / na ca bhūtabhāvinoḥ pratyakṣavadavabhāso viruddhaḥ / atyadbhutavastuvarṇanayā bhāvukānāṃ hṛdi bhāvanodayāt / tathā ca bhāvanāyāḥ (punaḥ) punaścetasi nidarśanāt pratyakṣāyamāṇatvaṃ ghaṭata eva / yathā pānthasya kāminībhāvanayā tasyāḥ pratyakṣāyamāṇatvam / na ceyaṃ svabhāvoktiḥ ; tasyāṃ vastusvabhāvasya yathāvadvarṇanayā pratyakṣāyamāṇatā / iha tvatyadbhutatvena / nāpi rasavadādyalaṅkāraḥ ; tatra vibhāvādyanusaṃdhānenaiva rasāderbhāvyatvam, na tvatyadbhutatvena / na ceyamutprekṣā, atītānāgatayoḥ pratyakṣatvenādhyavasāyābhāvāt, na cāyaṃ bhrāntimadalaṅkāraḥ, bhāvanāyā abhrāntirūpatvāt / ataḥ sarvottīrṇa evāyamalaṅkāraḥ / yathā---
dhvajāgre kākatīndrasya bhāti kroḍākṛtirhariḥ /
mṛdbinduriva daṃṣṭrāgre yasyālakṣyata medinī // ViPrud_8.252 //
atrāṣṭādaśadvīpayuktāyā medinyā daṃṣṭrāgre mṛdbindurūpateti atyadbhutavarṇanayā tathāvidhabhāvanāyāṃ pratyakṣavat pratītisaṃbhavaḥ /
[VIII.46-pratyanīkālaṅkāraḥ]
pratyanīkālaṅkāraḥ /
atha pratyanīkālaṅkāraḥ pratipādyate /
balinaḥ pratipakṣasya pratīkāre suduṣkare /
yastadīyatiraskāraḥ pratyanīkaṃ taducyate // ViPrud_8.253 //
yatra prabalasya pratipakṣasya pratīkārāsāmarthyāt tadīyatiraskāro bhavati tat pratyanīkam / yathā---
kākatīyapatiśauryamahoṣmanyakkṛtasvamahimā baḍabāgniḥ /
tadgabhīrimasanābhimajasraṃ bādhate nidhimapāṃ bahirantaḥ // ViPrud_8.254 //
atra sādṛśyahetukaṃ tadīyatvamityalaṃkāratvam /
[VIII.47vyaghātālaṅkāraḥ]
vyāghātālaṅkāraḥ /
atha vyāghātaḥ /
yena yat sādhitaṃ vastu tenaiva kriyate 'nyathā /
anyena tadalaṃkāro vyāghātā iti kathyate // ViPrud_8.255 //
yadvastu yena kenacit kartrā yena sādhanena sādhitaṃ, tadvastu tenaiva sādhanenānyena kartrā yadanyathā kriyate sa vyāghātaḥ / yathā---
kākatīyābhijāto 'yaṃ nābhijātādhikasthitiḥ /
dorbhyāṃ labdhodayān bhūpāṃstābhyāmanudayān sṛjan // ViPrud_8.256 //
[VIII.48-paryāyālaṅkāraḥ]
paryāyālaṅkāraḥ /
atha lokanyāyamūlālaṅkāranirūpaṇaprastāvāt paryāyālaṃkāro nirūpyate /
krameṇaikamanekasminnādhāre vartate yadi /
ekasminnathavānekaṃ paryāyālaṅkṛtirmatā // ViPrud_8.257 //
yatra kramādekamādheyamanekasminnādhāre vartate sa ekaḥ paryāyaḥ / na cātra viśeṣālaṃkāraḥ, tatraikasyānekatra yugapadvartanam, atra krameṇa / tathaikasminnādhāre 'nekamādheyaṃ vartate sa dvitīyaḥ paryāyaḥ / na cātra samuccayālaṃkāraḥ, tatrāpyekatrānekeṣāṃ yugapadvartanam, atra krameṇa / yathā---
daṃṣṭrāyāṃ kuhanākiṭerbhagavato devasya śaureḥ purā paścānmastakamaṇḍale phaṇabhṛtaḥ pātālalokeśituḥ / adyorvīpatiśekharasya mahataḥ śrīkākatīyaprabhor- bāhau sarvadhurīṇasāramahite baddhotsavā medīnī // ViPrud_8.258 //
atraikasyā medinyāḥ kramādanekatra vartanam / dvitīyaḥ---
yeṣāṃ mukhe nijavadhūsavidhe nṛpāṇāṃ śauryoktayaḥ samabhavannabhimānagarbhāḥ / teṣāṃ pratāpanṛpavīkṣaṇakātarāṇāṃ tatraiva dīnavacanāni samudbhavanti // ViPrud_8.259 //
[VIII.49-sūkṣmālaṅkāraḥ]
sūkṣmālaṅkāraḥ /
atha sūkṣmālaṅkāro nirūpyate /
asaṃlakṣitasūkṣmārthaprakāśaḥ sūkṣma ucyate // ViPrud_8.260 //
vidagdhamātrajñeyasyārthasya yatrākāreṅgitābhyāṃ prakāśanaṃ sa sūkṣmālaṅkāraḥ /
yathā---
guruaṇasavihammi vahū daṭhṭhūṇa ṇareṃdapesiāṃ dūiṃ /
savvaṃgeśu sahāsaṃ katthūrivilevaṇaṃ kuṇai // ViPrud_8.261 //
(gurujanasavidhe vadhūrdṛṣṭvā narendrapreṣitāṃ dūtīm /
sarvāṅgeṣu sahāsaṃ kastūrīvilepanaṃ karoti //)
atra kastūrīvilepanena timirasamayaḥ saṃketakāla iti prakāśitam
[VIII.50-udāttālaṅkāraḥ]
udāttālaṃkāraḥ /
athodāttālaṃkāraḥ kathyate / tasyāpi lokanyāyamūlataivānantaryakāraṇam /
tadudāttaṃ bhaved yatra samṛddhaṃ vastu varṇyate // ViPrud_8.262 //
yatra mahāsamṛddhiśālino vastuno varṇanaṃ kriyate, tatra udāttālaṅkāraḥ /
yathā---
ramyāmekaśilābhidānanagarīmāsedivāṃso budhāḥ sauvarṇeṣu gṛheṣu ratnaracitadvāstoraṇeṣu sthitāḥ / āruhyāṅgaṇamedinīṣu kalabhān krīḍotsukānarbhakān modante yadavekṣya rudranṛpatestattyāgalīlāyitam // ViPrud_8.263 //
atha samānanyāyāt parivṛttirnirūpyate /
samanyūnādhikānāṃ ca yadā vinimayo bhavet /
sākaṃ samādhikanyūnaiḥ parivṛttirasau matā // ViPrud_8.264 //
samanyūnādhikānāṃ samādhikanyūnairvinimayaḥ parivṛttiḥ / samena samaparivṛttiḥ, nyūnenādhikaparivṛttiḥ, adhikena nyūnaparivṛttiśceti / samena samaparivṛttiryathā---
sādhārasamuco vāco dattvā kākatibhūbhuje /
ato labhante kavayaḥ sahasraṃ gandhasindhurān // ViPrud_8.265 //
atra vacasāṃ gandhasindhurāṇāṃ ca samatvam /
nyūnenādhikaparivṛttiryathā---
upāyanaṃ gajāśvādi kṛtvā sarve 'pi bhūbhujaḥ /
pratāparudradevasya labhante susthirāṃ kṛpām // ViPrud_8.266 //
atra tyajyamānādupāyanāderādīyamānasya pratāparudrakṛpāvilasitasyaivādhikyam / adhikena nyūnaparivṛttiryathā---
pratāparudreṇa raṇe jitāḥ pratyarthibhūbhujaḥ /
dattvā bhūṣāṃ kirātebhyo labhante valkalādikam // ViPrud_8.267 //
atra tyajyamānādābharaṇajātādādīyamānasya valkalādernyūnatvam /
[VIII.51-kāraṇamālālaṅkāraḥ]
kāraṇamālālaṅkāraḥ /
atha śṛṅkhalānyāyamūlālaṅkārā nirūpyante /
pūrvapūrvaṃ prati yadā hetuḥ syāduttarottaram /
tadā kāraṇamālākhyamalaṅkaraṇamucyate // ViPrud_8.268 //
yadā pūrvapūrvaṃ krameṇottarottaraṃ prati hetutāṃ bhajate, sa kāraṇamālākhyo 'laṅkāraḥ / yathā--
vidyayā vinayotkarṣo vinayena guṇārjanam /
guṇaiḥ prajānurāgaśca kramo 'yaṃ kākatīśvare // ViPrud_8.269 //
[VIII.52-ekāvalyalaṅkāraḥ]
ekāvalyalaṅkāraḥ /
yatrottarottareṣāṃ syāt pūrvaṃ pūrvaṃ prati kramāt /
viśeṣaṇatvakathanamasāvekāvalī matā // ViPrud_8.270 //
yatra pūrvapūrvaṃ prati krameṇottarottaraṃ viśeṣaṇatvaṃ bhajate, sa ekāvalyalaṅkāraḥ /
yathā---
pratāparudranagarī sujanairupaśobhitā /
sujanāḥ sphītavibhavairvibhavāḥ sthairyaśālinaḥ // ViPrud_8.271 //
etat sthāpanenodāharaṇam / apohanenāpi bhavati ; yathā---
na tadrājyaṃ prajā yatra na bhavantyūrjitaśriyaḥ /
na tāḥ prajāḥ prabhuryāsāṃ na svayaṃ kākatīśvaraḥ // ViPrud_8.272 //
[VIII.53-mālādīpakālaṅkāraḥ]
mālādīpakālaṅkāraḥ /
yadā tu pūrvapūrvasya saṃbhaveduttarottaram /
pratyutkarṣāvahatvaṃ tanmālādīpakamucyate // ViPrud_8.273 //
yatra pūrvapūrvasyottarottaraguṇāvahatvaṃ sa mālādīpakālaṅkāraḥ /
yathā---
bhāgyabhūmā mahīṃ prāptaḥ kākatīndrabhujaṃ mahī /
bhujaḥ pratāpamatulaṃ pratāpaśca jagattrayam // ViPrud_8.274 //
[VIII.54-sārālaṅkāraḥ]
sārālaṅkāraḥ /
uttarottaramutkarṣaḥ sārālaṅkāra ucyate // ViPrud_8.275 //
yathā---
jagatsu vasudhā bhāti tasyāmekaśilāpurī /
kākatīyānvayastatra tasmin rudranareśvaraḥ // ViPrud_8.276 //
sakalabhuvanasārabhūtaṃ pratāparudraṃ viṣayīkurvataścirādasyālaṅkārasya sāra ityanvarthābhidhānam //
iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṅkāra-
śāstre 'rthālaṅkāraprakaraṇaṃ samāptam /
// atha miśrālaṅkāraprakaraṇam //
atha saṃsṛṣṭisaṃkarau nirūpyete / yathā laukikānāmalaṅkārāṇāṃ hiraṇmayānāṃ maṇimayānāṃ ca pṛthak saundaryahetūnāmanyonyasaṃbandhena cārutvātiśayo dṛśyate ; tathaiva kāvyālaṅkārāṇāṃ rūpakādīnāṃ mithaḥ saṃbandhena saundaryātiśayaḥ pratīyate / sa ca saṃbandho dvividhaḥ---saṃyogarūpaḥ, samavāyarūpaśceti / saṃyoge (miśra) tilataṇḍulanyāyaḥ / samavāye---(miśra) kṣīranīranyāyaḥ / tilataṇḍulanyāyena saṃbandhe saṃsṛṣṭiḥ / kṣīranīranyāyena saṃbandhe saṃkaraḥ / anayoḥ pṛthak cārutvātiśayahetutvādalaṅkāradhurandharatvam ; na tu pūrvoktālaṅkāraśeṣatā /
saṃsṛṣṭiḥ /
tatra prathamaṃ saṃsṛṣṭirnigadyate /
tilataṇḍulasaṃśleṣanyāyād yatra parasparam /
saṃśliṣyeyuralaṅkārāḥ sā saṃsṛṣṭirnigadyate // ViPrud_9.1 //
yatra tilataṇḍulanyāyena parasparasaṃbaddhā rūpakādayo bhavanti sā saṃsṛṣṭiḥ / sā trividhā---śabdālaṅkāragatatvena, arthālaṅkāragatatvena, ubhayālaṅkāragatatvena ca /
[IX.1.1-śabdālaṅkārasaṃsṛṣṭiḥ]
śabdālaṅkārasaṃsṛṣṭiryathā---
śumbhatsaṃbhramagandhasindhuradhurānirdāritorvītalā- stvaṅgattuṅgaturaṅgamapratibhayā drāksyandanasyandanāḥ / tīvrārambhasamudyadudbhaṭabhaṭāṭopasphuraddiktaṭā niḥ sīmāḥ prasaranti rudranṛpaterjaitraprayāṇodyamāḥ // ViPrud_9.2 //
atra cchekānuprāsavṛttyanuprāsayoḥ saṃsṛṣṭiḥ /
[IX.1.2-arthālaṅkārasaṃsṛṣṭiḥ]
arthālaṅkārasaṃsṛṣṭiryathā---
kākatīndracamūrdhatte mahimānamudanvataḥ /
grasate yā dviṣadbhūpadhvajinīstaṭinīriva // ViPrud_9.3 //
atra nidarśanopamāyoḥ saṃsṛṣṭiḥ /
[IX.1.3-ubhayasaṃsṛṣṭiḥ]
ubhayasaṃsṛṣṭiryathā--
pratāparudradordaṇḍo maṇḍalāgreṇa maṇḍitaḥ /
dṛśyate samare vīrairutphaṇaḥ phaṇavāniva // ViPrud_9.4 //
atra vṛttyanuprāsopamāyoḥ saṃsṛṣṭiḥ /
IX.2saṅkaraḥ /
atha saṅkaro nirūpyate /
kṣīranīranayād yatra saṃbandhaḥ syāt parasparam /
alaṅkṛtīnāmetāsāṃ saṅkaraḥ sa udāhṛtaḥ // ViPrud_9.5 //
yatra kṣīranīranyāyenālaṅkārāṇāṃ mithaḥ saṃbandho bhavati sa saṅkaraḥ / tasyāṅgāṅgibhāvena ekavācakānupraveśena saṃdehena ca traividhyam / tatrāṅgāṅgibhāvasaṅkaro yathā---
udyadbṛṃhitagarjitairdvipaghaṭākādambinīsaṃbhramaiḥ kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhapaṭubhiḥ prāvṛḍvihārā iva / śatrustrībahulāśruvṛṣṭiśamitakṣmācakratāpodayā yātrāḥ kākativallabhasya jagatāmānandamātanvate // ViPrud_9.6 //
atra yātrāḥ prāvṛḍvihārā ivetyupamālaṅkāreṇa dvipaghaṭākādambinītyatropamā prasādhyata iti sajātīyayoraṅgāṅgibhāvaḥ ; kādambinīva dvipaghaṭeti samāsāśrayaṇāt / kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhetyatra
śleṣamūlātiśayoktiḥ / vijātīyasaṅkaro yathā---
pratāparudrasya kṛpāṇadhārā pratyarthiphāleṣu patatyamandam /
prakṣālanāyeva kṛtasya dhātrā tadvartino durlipikalmaṣasya // ViPrud_9.7 //
atra prakṣālanāyevetyutprekṣayā durlipikalmaṣasyetyatra rūpakaṃ prasādhyata iti vijātīyayoraṅgāṅgibhāvaḥ /
ekavācakānupraviṣṭasaṅkaro yathā---
vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaṅgalaḥ /
bhuvi śaṃbhurivābhāti kākatīyanareśvaraḥ // ViPrud_9.8 //
atra vijitāripura ityarthasāmyādupamā, vilasatsarvamaṅgala iti śabdasāmyāt śleṣaśca śambhurivetyekasminnivaśabde 'nupraviṣṭau /
saṃdehasaṅkaro yathā---
jātaḥ pratāparudrenduḥ kākatīyānvayāmbudhau /
dhatte janacakorāṇāṃ prasādajyotsnayāmṛtam // ViPrud_9.9 //
atra kākatīyakulāmbudhau ityādau rūpakopamāyoḥ saṃdehasaṅkaraḥ / kākatīyānvaya evāmbudhiḥ, kākatīyānvayo 'mbudhiriveti samāsadvayasaṃbhavāt / na cātra sādhakaṃ bādhakaṃ vā pramāṇamanyatarasyāstīti saṃdeha eva paryavasyati / sādhakabādhakapramāṇasaṃbhave tu saṃdehanivṛttiḥ / atra sādhakaṃ yathā---
pratāparudranṛpateḥ pārijātāt samudbhavāḥ /
vataṃsayanti diṅnāryo madhurāḥ kīrttimañjarīḥ // ViPrud_9.10 //
atra kīrttaya eva mañjarya iti rūpakālaṅkāre vataṃsayantīti sādhakaṃ pramāṇam/ (a) vataṃsīkaraṇenābhedapratītiḥ / bādhakaṃ yathā---
kākatīndrasya niḥ sāṇadhvanau dikṣu vijṛmbhite /
vyākulakṛtasattvo 'bhūt pratipakṣabalārṇavaḥ // ViPrud_9.11 //
atra pratipakṣabalārṇava ityupamāyā vyākulīkṛtasattva iti bādhakaṃ pramāṇam ; "upamitaṃ vyāghrādibhiḥ sāmānyāprayoge'; ityanuśāsanena sāmānyaprayogasyopamābādhakatvāt / ataḥ pāriśeṣyādrūpakālaṅkāraḥ / evaṃ yathāsaṃbhavamanyeṣāmalaṅkārāṇāṃ saṃsṛṣṭisaṅkarau boddhavyau tatra tatra prabandheṣu //
iti śrīvidyānāthamahopādhyāyakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṅkāra-
śāstre miśrālaṅkāraprakaraṇaṃ samāptam / pritāparudrīyaṃ
nāmālaṅkāraśāstraṃ samāptam //