1. jñānādhikāraḥ //
kathaṃ cid āsādya maheśvarasya
dāsyaṃ janasyāpy upakāram icchan
samastasaṃpatsamavāptihetuṃ
tatpratyabhijñām upapādayāmi
//
Ipv: parameśvaraprasādād eva labdhātyantadurlabhataddāsyalakṣmīr aham ekākisaṃpadā lajjamāno janam apīmam akhilaṃ svasvāminaṃ vakṣyamāṇopāyena pratyabhijñāpayāmi yena paramārthalābhena parituṣyeyam //
kartari jñātari svātmany
ādisiddhe maheśvare
ajaḍātmā niṣedhaṃ vā
siddhiṃ vā vidadhīta kaḥ
//
Ipv: sarveṣāṃ svātmanaḥ sarvārthasiddhisamāśrayasya tattatsarvārthasādhanānyathānupapattyā kroḍīkṛtasiddheḥ svaprakāśasya pramātrekavapuṣaḥ pūrvasiddhasya purāṇasya jñānaṃ kriyā ca / svasaṃvedanasiddham aiśvaryaṃ, teneśvarasya siddhau nirākaraṇe ca jaḍānām evodyamaḥ //
kiṃ tu mohavaśād asmin
dṛṣṭe 'py anupalakṣite
śaktyāviṣkaraṇeneyaṃ
pratyabhijñopadarśyate
//
Ipv: kevalam asya svasaṃvedanasiddhasyāpīśvarasya māyāvyāmohād ahṛdayaṃgamatvād asādhāraṇaprabhāvābhijñānakhyāpanena dṛḍhaniścayarūpaṃ pratyabhijñānamātram upadarśyate //
tathā hi jaḍabhūtānāṃ
pratiṣṭhā jīvadāśrayā
jñānaṃ kriyā ca bhūtānāṃ
jīvatāṃ jīvanaṃ matam
//
Ipv: vastūnāṃ jaḍājaḍabhedena dvaividhyam / tatra jaḍasvarūpasya jīvanniṣṭhā siddhiḥ, jīvatāṃ puno jīvatvaṃ jīvanaṃ jñānakriye eva //
tatra jñānaṃ svataḥsiddhaṃ
kriyā kāyāśritā satī
parair apy upalakṣyeta
tayānyajñānam ūhyate
//
Ipv: jīvatāṃ kriyā kāyaparispandaparyantībhūtānyatrāpi pratyakṣā, jñānam ātmavedyaṃ paratrāpi kriyayaiva prasidhyatīti siddha eva svasaṃvedanasaṃvedyatayā svaparayor īśvaro 'haṃpratyeya ātmā, tasya māyāśaktyā nisargatirodhānād evaṃ vimatiḥ //
ity upodghātaḥ //
iti jñānādhikāre prathamam āhnikam //
nanu svalakṣaṇābhāsaṃ
jñānam ekaṃ paraṃ punaḥ
sābhilāpaṃ vikalpākhyaṃ
bahudhā nāpi tad dvayam
//
nityasya kasya cid draṣṭus
tasyātrānavabhāsataḥ
ahaṃpratītir apy eṣā
śarīrādyavasāyinī
//
Ipv: jñānam ekaṃ sphuṭāvabhāsasvalakṣaṇānubhavasvarūpaṃ nirvikalpakaṃ te kathayanti / aparaṃ tu śabdāruṣaṇayā smṛtisaṃśayotprekṣādibahubhedaṃ vikalpasaṃjñam / ubhayam apy etan na yujyate bodharūpajñānātiriktasyānyasya saṃbandhitayā tasyānupalabdheḥ / ko 'sau sthirarūpa ātmā ? sābhilāpāhaṃpratyayenāpi śarīrādikavedyavastūttīrṇo vedayitā na kaś cid lokair avadhāryate //
athānubhavavidhvaṃse
smṛtis tadanurodhinī
kathaṃ bhaven na nityaḥ syād
ātmā yady anubhāvakaḥ
//
Ipv: smṛtikāle pūrvānubhavanāśāt kathaṃ pūrvārthānubhavāvaṣṭambhadharmā smṛtir jāyeta yadi tadāpi tadanubhavabodho nānuvarteta, yaś cānekakālasthāyī bodhaḥ sa evātmānubhāvitā //
satyāpy ātmani dṛṅnāśāt
taddvārā dṛṣṭavastuṣu
smṛtiḥ kenātha yatraivā
-nubhavas tatpadaiva sā
//
Ipv: arthābhāsanāśāt tanmukhāvalambanīyo viṣayo 'py atra nāsti smṛter ity ekabodhātmani saty api ātmani sā nirviṣayaivetivyavahārocchedaḥ / asato 'py arthānubhavasya viṣayeṇa sā viṣayavatī yadi //
yato hi pūrvānubhava
saṃskārāt smṛtisaṃbhavaḥ
yady evam antargaḍunā
ko 'rthaḥ syāt sthāyinātmanā
//
Ipv: anubhavāt saṃskāraḥ saṃskārāc ca smṛtir jāyamānā taṃ pūrvānubhavam anukurvaty evāvagāhitaviṣayaṃ tam anubhavam ābhāsayati / evam ātmasthairyeṇa kim anupayoginā saṃskārasyātmavāde 'py aṅgīkaraṇāt tenaiva ca siddheḥ //
tato bhinneṣu dharmeṣu
tatsvarūpāviśeṣatah
saṃskārāt smṛitisiddhau syāt
smartā draṣṭeva kalpitaḥ
//
Ipv: sukhaduḥkhajñānādibhinnadharmāśrayatvenāpy ātmano 'nupayogo bhinnair dharmair asaṃbhinnasyānupajātaviśeṣasya smṛtav avyāpṛteḥ / tad draṣṭṛvat kalpanāmātram etad ātmā smṛteti //
jñānaṃ ca citsvarūpaṃ cet
tad anityaṃ kim ātmavat
athāpi jaḍam etasya
katham arthaprakāśatā
//
Ipv: citsvābhāvye jñānasya cety adharmadeśakālāveśayogād ātmana iva nityatādiprasaṅgaḥ / jaḍatve katham arthasyāsau prakāśaḥ //
athārthasya yathā rūpaṃ
dhatte buddhis tathātmanaḥ
caitanyam ajaḍā saivaṃ
jāḍye nārthaprakāsatā
//
Ipv: jñānaṃ buddhiḥ / sā jaḍāpi yathā viṣayarūpachāyāṃ dhatte tathātmano 'pi caitanyachāyām, ato 'sav arthaprakāśas tathā ca tasyāś citsvarūpatā syāt / evaṃ jñānaṃ sad api nānyasya saṃbandhi, anupapatteḥ / kriyā tu na svarūpeṇāsti nānyasaṃbandhitayā //
kriyāpy arthasya kāyādes
tattaddeśādijātatā
nānyādṛṣṭer na sāpy ekā
kramikaikasya cocitā
//
Ipv: kriyāpi pūrvāparībhūtavayavaikā kārakavyāpārarūpā na yuktā kramikasyānekakālaspṛśah svātmāikyāyogāt, nāpi kālakramavyāpī caikasvabhāvaś ca tasyā āśrayo yuktaḥ, kevalaṃ gamanapariṇāmādirūpā sā kriyā / kāyādīnāṃ tu tattadbhinnadeśakālagatapūrvasattāmātram etad atiriktasyānyasyānupalambhāt //
tatra tatra sthite tat tad
bhavatīty eva dṛśyate
nānyan nānyo 'sti saṃbandhaḥ
kāryakāraṇabhāvataḥ
//
Ipv: pūrvasmin sati parasya sattety etāvanmātre 'nubhavaḥ / kriyāvac ca na kriyākārakasaṃbandhaḥ kaś cid bhinnasyāsyānupalambhāt / kāryakāraṇabhāvād ṛte nānyad vastūnāṃ jñāteyam //
dviṣṭhasyānekarūpatvāt
siddhasyānyānapekṣaṇāt
pāratantryādyayogāc ca
tena kartāpi kalpitaḥ
//
Ipv: sambandho dviṣṭho na caikenātmanobhayatrāvasthitir yuktā na ca dvayoḥ siddhayor anyonyāpekṣātmā nāpi svātmamātraniṣṭhayoḥ pāratantryarūpaḥ saṃbandhaḥ / tato yathā jñātṛtvaṃ kalpitaṃ tathā kartṛtvam apīti katham ātmā sarveśara iti ? //
satyaṃ kiṃ tu smṛtijñānaṃ
pūrvānubhavasaṃskṛteḥ
jātam apy ātmaniṣṭhaṃ tan
nādyānubhavavedakam
//
Ipv: pūrvānubhavasaṃskāraprabodhajanmāpi smṛtir ātmamātraniṣṭhatvāt svarūpasaṃvedikaiva na tu pūrvānubhavāveśābhāvāt pūrvānubhūtārthavyavasthāpikā ghaṭate //
dṛksvābhāsaiva nānyena
vedyā rūpadṛśeva dṛk
rase saṃskārajatvaṃ tu
tattulyatvaṃ na tadgatiḥ
//
Ipv: sarvā hi jñaptiḥ svasaṃvedanaikarūpānanyasaṃvid dvedhā, rūparasajñānayor anyonyavedane 'nyonyaviṣayavedanam api syāt tataś cendriyaniyamābhāvaḥ / pūrvānubhavasaṃskārajatvena tatsādṛśyamātraṃ na tu pūrvānubhavāvagatiḥ, tatsādṛśyam api nāvaseyam //
athātadviṣayatve 'pi
smṛtes tadavasāyataḥ
dṛṣṭālambanatā bhrāntyā
tad etad asamañjasam
//
Ipv: na cāpi bhrāntyā pūrvānubhavaṃ tadviṣayaṃ ca śuktau rajatam ivāsaṃvedyamānam adhyavasyatīti smṛtis tadviṣayā //
smṛtitaiva kathaṃ tāvad
bhrānteś cārthasthitiḥ katham
pūrvānubhavasaṃkārā
-pekṣā ca kim itīṣyate
//
Ipv: pūrvānubhavāprakāśāt tadviṣayasaṃpramoṣe 'dhyavasāyamātrāt smṛtitvaṃ na yuktam / na ca bhrāntyā pūrvānubhūtārthavyavasthāpanam, pūrvānubhavāsparśe ca tadbhinnayogakṣemāyā bhrānteḥ saṃskārajatve ko grahaḥ //
bhrāntitve cāvasāyasya
na jaḍād viṣayasthitiḥ
tato 'jāḍye nijollekha
niṣṭhān nārthasthitis tataḥ
//
Ipv: adhyavasāya eva bhrāntyā viṣayavyavasthāpako na tu svasaṃvit, sa ca jaḍaḥ katham arthavyavasthāyā hetuḥ ? cidrūpo 'py atītārthamātram ābhāsayed abāhyasvātmollekhamātraprakāśo vā na taddhetuḥ //
evam anyonyabhinnānām
aparasparavedinām
jñānānām anusaṃdhāna
janmā naśyej janasthitiḥ
//
Ipv: jñānāni svātmamātrapariniṣṭhitāni svasaṃvidrūpatayā aparasaṃvedyāni / teṣām anyonyasaṃghaṭṭanāmayaḥ paramārthopadeśaparyanto lokavyavahāraḥ katham //
na ced antaḥkṛtānanta
viśvarūpo maheśvaraḥ
syād ekaś cidvapur jñāna
smṛtyapohanaśaktimān
//
Ipv: cittatvam eva viśvarūpamato 'tiriktasyānupapatteḥ, aśeṣapadārthajñānānām anyonyānusaṃdhānam / asyaiva jñānādikāḥ śaktayaḥ / mattaḥ smṛtir jñānam apohanaṃ ceti hy uktam //
iti jñānādhikāre tṛtīyam āhnikam //
sa hi pūrvānubhūtārtho
-palabdhā parato 'pi san
vimṛśan sa iti svairī
smaratīty apadiśyate
//
Ipv: paścād api pūrvānubhūtārthānubhavitṛtvāt pūrvānubhūtārthaprakāśāsaṃpramoṣaṇam, tasyaikasya vibhoḥ kartuḥ sa ity atra pūrvānubhūtatvena pratyavamarśaḥ smṛtir nāma vyāparaḥ //
bhāsayec ca svakāle 'rthāt
pūrvābhāsitam āmṛśan
svalakṣaṇaṃ ghaṭābhāsa
mātreṇāthākhilātmanā
//
Ipv: smṛtiśaktyā sa iti pūrvānubhūtaṃ svalakṣaṇaṃ parāmṛśann ābhāsayaty evānyathā prakāśitasya parāmarśo na kṛtaḥ syāt svasattākāla eva ca, tena smaraṇakāle naṣṭasyāpy ābhāso na duṣyati / kadā cit tv arthitāvaśād ghaṭakāñcanadravyasattādyanyatamaikābhāsarūpeṇaivāsya sphuṭāvabhāsaḥ, anyadā tu sarvātmanārthitvena tathaiva / atiśayanirantarāvahitacetasas tu dṛṣṭārthapratyakṣīkāra eva //
na ca yuktaṃ smṛter bhede
smaryamāṇasya bhāsanam
tenaikyaṃ bhinnakālānāṃ
saṃvidāṃ veditaiṣa saḥ
//
Ipv: pūrvānubhūtaś cārtho 'nubhavena saha tātkālikasmṛtiprakāśe 'vabhāsamānaḥ smṛtyabhinna eva prakāśād bhinnasya prakāśamānatānupapatteḥ / evaṃ cānubhavasmṛtyādisaṃvidām aikyaṃ sa eva cātmā vedakaḥ / tathā hi //
naiva hy anubhavo bhāti
smṛtau pūrvo 'rthavat pṛthak
prāg anvabhūvam aham ity
ātmārohaṇabhāsanāt
//
Ipv: smṛtau smaryamāṇo 'nubhūtārtho yathā pṛthagbhūto bhāti na tathānubhavaḥ svātmana evāhaṃtāpratyeyasyānubhavamayatvena prathanāt, yaś cānekakālo 'haṃvedyo 'rthaḥ sa evātmā //
yoginām api bhāsante
na dṛśo darśanāntare
svasaṃvidekamānās tā
bhānti meyapade 'pi vā
//
Ipv: sarvajñānām api pramātrāntaragatopalambhāḥ svasaṃvinmātravedyasvabhāvāḥ svātmārūḍhā eva bhāseran, ataś ca teṣāṃ yogināṃ parātmatāpattir eva tattvam / prameyakakṣyāyām api ghaṭādivat prātisvikena śuddhabodhātmanā rūpeṇāvabhāseran yadi tathā saṃbhavet /
smaryate yad dṛg āsīn me
saivam ity api bhedataḥ
tad vyākaraṇam evāsyā
mayā dṛṣṭam iti smṛteḥ
//
Ipv: mayā dṛṣṭam iti pramātrāntargatadarśanaparāmarśātmikāyā eva smṛter vibhajya kathanam, etad evam anubhavo 'sau mamābhūd iti bhedenāpi nirdeśaḥ /
yā ca paśyāmy aham imaṃ
ghaṭo 'yam iti vāvasā
manyate samavetaṃ sāpy
avasātari darśanam
//
Ipv: paraḥsthitārthavikalpane 'pi ghaṭam imaṃ paśyāmi ghaṭo 'yam iti vā pramātṛmayam eva darśanaṃ pratyavamṛśyate //
tan mayā dṛśyate dṛṣṭo
'yaṃ sa ity āmṛśaty api
grāhyagrāhakatābhinnāv
arthau bhātaḥ pamātari
//
Ipv: tasmād dṛkparāmarśapuraḥsārāyāṃ smṛtau vikalpamātre vā dṛkṣabdānuvedhaṃ vināpi sa ity ayam iti vārthamātranirdeśena sarvatraikapramātṛlīnav evānubhāvyānubhāvakau māyākṛtavicchinnāvabhāsav api prakāśete //
iti jñānādhikāre caturtham āhnikam //
vartamānāvabhāsānāṃ
bhāvānām avabhāsanam
antaḥsthitavatām eva
ghaṭate bahir ātmanā
//
Ipv: pratyakṣe 'pi yāvad arthānāṃ bhedenāvabhāsaḥ pramātrantarlīnānām eva satāṃ yuktaḥ //
prāgivārtho 'prakāśaḥ syāt
prakāśātmatayā vinā
na ca prakāśo bhinnaḥ syād
ātmārthasya prakāśatā
//
Ipv: pramātṛsaṃjñaprakāśasvarūpatāṃ vinā yathādau ghaṭo 'sya nāvabhāsas tathā jñānakāle 'pi syāt, prakāśamānatā cārthasya prakāśaḥ svarūpato na tu bhinnaḥ //
bhinne prakāśe cābhinne
saṃkaro viṣayasya tat
prakāśātmā prakāśyo 'rtho
nāprakāśaś ca siddhyati
//
Ipv: prakāśamātraṃ cārthād bhinnaṃ sarvārthasādhāraṇaṃ tasya ghaṭasya prakāśo 'yam ayaṃ paṭasyaiveti viṣayaniyamo nirnibandhanaḥ / tasmād arthasya siddhiḥ prakāśātmatāyattā //
tattadākasmikābhāso
bāhyaṃ ced anumāpayet
na hy abhinnasya bodhasya
vicitrābhāsahetutā
//
Ipv: jaḍānām ābhāsamānataiva sattāsiddhiḥ sā ca ābhāsātmataiva / tataś ca bodhamātram ekam evātra tattvam / tasyāviśeṣe 'pi krameṇa viśiṣyamāṇo 'rthāvabhāsas tato 'nyam aprakāśamānaṃ hetutayā bāhyam artham ūhayed indiyavat //
na vāsanāprabodho 'tra
vicitro hetutām iyāt
tasyāpi tatprabodhasya
vaicitrye kim nibandhanam
//
Ipv: vicitravāsanāprabodho na bodhād bhinnaḥ, tasyāpi vaicitrye ko hetuḥ / tato bāhya evārtho bhinnābhāsahetuḥ //
syād etad avabhāseṣu
teṣv evāvasite sati
vyavahāre kim anyena
bāhyenānupapattinā
//
Ipv: ābhāsamānair eva arthair vyavahāraḥ, te cābhāsātmakāḥ santu kā kṣatiḥ / tat kiṃ bāhyena kāryaṃ tāvatā lokayātrāsamāpteḥ / bāhyaś cārthaḥ pramāṇabādhitaḥ sāvayavo viruddhadharmādhyāsāder niravayavaś ca dikṣaṭkayogāder bahuśaḥ //
cidātmaiva hi devo 'ntaḥ
sthitam icchāvaśād bahiḥ
yogīva nirupādānam
arthajātaṃ prakāśayet
//
Ipv: cittattvam eva īśvaratvāt svātmarūpatayā upapannābhāsanam anantaśaktitvād icchāvaśān mṛdādikāraṇaṃ vinaiva bāhyatvena ghaṭapaṭādikam artharāśiṃ prakāśayet //
anumānam anābhāta
pūrve naiveṣṭam indriyam
ābhātam eva bījāder
ābhāsād dhetuvastunaḥ
//
Ipv: pūrvāvabhātāntaḥsthita evārthe nāntarīyakārthadarśanavaśāt tattaddeśakālādiyojanayā vimarśanam anumānam / indriyam apy anumīyate kiṃcinmātraṃ nimittaṃ tac ca bījādyābhāsād ābhāsitam eva //
ābhāsaḥ punarābhāsad
bāhyasyāsīt kathaṃ cana
arthasya naiva tenāsya
siddhir nāpy anumānataḥ
//
Ipv: ghaṭādyābhāsād bāhyasyānupapatter nāsīd ābhāsaḥ, tatas tatra nānumānād api siddhiḥ //
svāminaś cātmasaṃsthasya
bhāvajātasya bhāsanam
asty eva na vinā tasmād
icchāmarśaḥ pravartate
//
Ipv: cidātmanaś ceśvarasya ātmanīvābhedenārtheṣv api prakāśe 'sty anyathā pratibhāsamānārthaikaviṣayo nirmātṛtāmayo vimarśa icchārūpo na syāt //
svabhāvam avabhāsasya
vimarśaṃ vidur anyathā
prakāśo 'rthoparakto 'pi
sphaṭikādijaḍopamaḥ
//
Ipv: prakāśasya mukhya ātmā pratyavamarśaḥ, taṃ vinā arthabheditākārasyāpy asya svacchatāmātraṃ na tv ajāḍyaṃ camatkṛter abhāvāt //
ātmāta eva caitanyaṃ
citkriyā citikartṛtā
tātparyeṇoditas tena
jaḍāt sa hi vilakṣaṇaḥ
//
Ipv: ātmadravyasya bhāvātmakam apy etaj jaḍād bhedakatayā vimarśākhyaṃ mukhyaṃ rūpam uktaṃ caitanyaṃ dṛśiśaktiś citir iti [adopt var: citiśaktir dṛśir iti] / sā cetanakriyā citikartṛtaiva //
citiḥ pratyavamarśātmā
parā vāk svarasoditā
svātantryam etan mukhyaṃ
tad aiśvaryaṃ paramātmanaḥ
//
Ipv: abhinnavācyādyā vāg eṣā nityacitsvarūpatvenānādyantāparatantrā, bhāvāntarānapekṣaṃ śuddham etat svātantryam aiśvaryasaṃjñam //
sā sphurattā mahāsattā
deśakālāviśeṣinī
saiṣā sāratayā proktā
hṛdayaṃ parameṣṭhinaḥ
//
Ipv: sphuradrūpatā sphuraṇakartṛtā abhāvāpratiyoginy abhāvavyāpinī sattā bhavattā bhavanakartṛtā nityā deśakālāsparśāt saiva pratyavamarśātmā citikriyāśāktiḥ / sā viśvātmanaḥ parameśvarasya svātmapratiṣṭhārūpā hṛdayam iti tatra tatrāgame nigadyate //
ātmānam ata evāyaṃ
jñeyīkuryāt pṛthaksthiti
jñeyaṃ na tu tadaunmukhyāt
khaṇḍyetāsya svatantratā
//
Ipv: etādṛśaśuddhasvātantryavaśān naiṣa pṛthag eva labdhapratiṣṭhaṃ vastv avaiti, api tv ajñeyam ātmānam aniyantritaprabhāvatayā jñeyīkaroti / bhinnajñeyasāpekṣatve jñānakartṛtā mlāyet //
svātantryāmuktātmānaṃ
svātantryād advayātmanaḥ
prabhur īśādisaṃkalpair
nirmāya vyavahārayet
//
Ipv: ata eva vedyaikībhāvalakṣaṇapūrṇatāmayāt svātantryāt tadānīntanam eva vedakam ātmānam īśvaraḥ śivo veditety evamādivikalpair ābhāsayati bhāvanādivyavahārārtham //
nāhantādiparāmarśa
bhedād asyānayatātmanaḥ
ahaṃmṛśyatayāivāsya
sṛṣtes tiṅvācyakarmavat
//
Ipv: vartamānapramātṛbhāve nāhaṃpratyavamarśasya prameyatvenedantā / vimarśabhede cābhāsabhede ca pramātaiveśvaraśabdena sṛṣṭo 'haṃ parāmarśavyavadhānena kevalam, yathā kriyādiśabdena pacatyādivācyo 'rthaḥ / yathāhuḥ kriyāguṇajātisaṃbandhādiśābdair na kriyādaya ucyante pacatyādimukhenābhidhānāt / īśvaraśabdād ātmaśabdāc cāham iti parāmṛśan na evātmānam avaiti na sākṣāt, pratītis tv asty eva smṛtyevānubhavamukhenānubhūtasya //
māyāśaktyā vibhoḥ saiva
bhinnasaṃvedyagocarā
kathitā jñānasaṃkalpā
-dhyavasāyādināmabhiḥ
//
Ipv: prakāśātmanaḥ parameśvarasya māyāśaktyā svātmarūpaṃ viśvaṃ bhede ābhāsyate / tataḥ saiva citir jñānam adhyakṣam / tasyaiva bhinnasyābhātasya smṛtiḥ saṃkalpo 'dhyavasāyo manobuddhirūpatve 'pi citir eva //
sākṣātkārakṣaṇe 'py asti
vimarśaḥ katham anyathā
dhāvanādy upapadyeta
pratisaṃdhānavarjitam
//
Ipv: sākṣātkāralakṣaṇe jñāne 'pi cito 'rthapratyavamarśo 'sti sūkṣmaḥ, vācanadhāvanādau śīghrakriyā tattaddṛśyamānadeśādyupāditsājihāsānusaṃdhānena hi bhavet //
ghaṭo 'yam ity adhyavasā
nāmarūpātirekiṇī
pareśaśaktir ātmeva
bhāsate na tv idantayā
//
Ipv: ayam iti ghaṭa iti vādhyavasāyo bhinnaprakāśamānanāmarūpātiriktaś citiśaktimaya evātmevābhedena avabhāsate //
kevalaṃ bhinnasamvedya
deśakālānurodhataḥ
jñānasmṛtyavasāyādi
sakramaṃ pratibhāsate
//
Ipv: cittattvasya māyāśaktyā bhinnaṃ ghaṭādi saṃvedyaṃ tattaddeśakālabhinnaṃ prakāśyate yasyābhedenāvaṣṭambhād vibhinnadeśakālādinā jñānasmṛtyādyābhāsate //
iti jñānādhikāre pañcamam āhnikam //
ahaṃpratyavamarśo yaḥ
prakāśātmāpi vāgvapuḥ
nāsau vikalpaḥ sa hy ukto
dvayākṣepī viniścayaḥ
//
Ipv: prakāśasyātmany ahamiti parāvāgrūpatvāt sābhilāpo 'pi svabhāvabhūtaḥ pratyavamarśo na vikalpa ity ucyate, sa hi pratiyoginiṣedhapūrvo niścayo na cātra pratiyogisaṃbhavaḥ //
bhinnayor avabhāso hi
syād ghaṭāghaṭayor dvayoḥ
prakāśasyeva nānyasya
bhedinas tv avabhāsanam
//
Ipv: prakāśād dvitīyasya bhinnasya pratiyogino 'prakāśasaṃjñasyānavabhāsane prakāśetaratvaṃ na syāt / tasyānābhāse vyapohanāyogād vikalpatāhāniḥ //
tathā ca
tadatatpratibhābhājā
mātraivātadvyapohanāt
tanniścayanamukto hi
vikalpo ghaṭa ity ayam
//
Ipv: pramātur eva svatantrasyāntarlīnatadatadarthābhāsasya atadapohanena ghaṭa iti niścayo vikalpo nāma vyāpāraḥ //
cittattvaṃ māyayā hitvā
bhinna evāvabhāti yaḥ
dehe buddhāv atha prāṇe
kalpite nabhasīva vā
//
pramātṛtvenāham iti
vimarśo 'nyavyapohanāt
vikalpa eva sa para
pratiyogy avabhāsajaḥ
//
Ipv: cidacittattvasyaiveśvarasya māyāśaktyā bhedāvabhāsini śarīre buddhav āntare vā sparśe taduttīrṇe vākāśa iva śūnya eva vikalpite 'hamiti pramātṛbhāvena vimarśaḥ, tattadābhāsamānaśarīrādipratiyogyapohanakaraṇād ghaṭo 'yam itivad vikalpa eva //
kādācitkāvabhāse yā
pūrvābhāsādiyojanā
saṃskārāt kalpanā proktā
sāpi bhinnāvabhāsini
//
Ipv: vichinnavicchinneṣu śūnyadehādyābhāsabhedeṣu pūrvābhāsāhaṃkārākhyānām aikyayojanāntaḥpūrvābhāsasthitilakṣaṇasaṃskārāśritā pramātṛvyāpārarūpā kalpanaiva pratyabhijñākhyā //
tad evaṃ vyavahāre 'pi
prabhur dehādim āviśan
bhāntam evānta arthaugham
icchayā bhāsayed bahiḥ
//
Ipv: ādisarge vā vyavahāre 'pi vā maheśvaro māyāśaktyā dehādim ātmatvena abhiniviśya pramātāraṃ kurvann antaḥsthitaṃ vibhāntam eva taṃ tam arthaṃ krameṇa bahīrūpaṃ kartṛśaktyā bhāsayati / tathābhāsanam evotpādanam / asya dehādyanāviṣṭasya tu svato yugapad ahamidam iti sarvārthaprakāśaḥ //
evaṃ smṛtau vikalpe vāpy
apohanaparāyaṇe
jñāne vāpy antarābhāsaḥ
sthita eveti niścitam
//
Ipv: sarvasaṃvitsu sarvārthāvabhāsaḥ pramātṛsaṃlīnaś cittattvavad ānurūpyeṇa prakāśamānaḥ sadā sthita eva //
kiṃ tu naisargiko jñāne
bahirābhāsanātmani
pūrvānubhavarūpas tu
sthitaḥ sa smaraṇādiṣu
//
Ipv: jñāne bahirābhāsanarūpe sahaja eva cittattvasyāntararthāvabhāsaḥ, smṛtyādau tu pūrvānubhavātmā / ata eva smṛtiḥ saṃskārajocyate //
sa naisargika evāsti
vikalpe svairacāriṇi
yathābhimatasaṃsthānā
-bhāsanād buddhigocare
//
Ipv: avatantras tu vikalpaś cakṣurādyagocaram api buddhaviṣayatāpādanena yathāruci pūrvānubhūtatvāvimarśanena navam eva taṃ tam artham ābhāsayati saṃniveśaviśeṣaṃ ca / tatrāsav arthaḥ sahaja evāsti //
ata eva yathābhīṣṭa
samullekhāvabhāsanāt
jñānakriye sphuṭe eva
siddhe sarvasya jīvataḥ
//
Ipv: apūrvārthanirmāṇajñānasāmārthyāc ca vikalpa eva sarvasya sarvajñatvaṃ sarvakartṛtvaṃ ca sphuṭam
iti jñānādhikāre ṣaṣṭham āhnikam
saptamam āhnikam
yā caiṣā pratibhā tattat
padārthakramarūṣitā
akramānantacidrūpaḥ
pramātā sa maheśvaraḥ
//
Ipv: tattatpadārthakramācchuritaś caiṣo 'ntaḥsthita eva ābhāsaḥ sarvasaṃvitkālavyāpyakramānantacinmaya ātmasaṃjñaḥ pramātā svāṅgabhūte prameye nirmātṛtayā maheśvaraś ca //
tattadvibhinnasaṃvitti
mukhair ekapramātari
pratitiṣṭhatsu bhāveṣu
jñāteyam upapadyate
//
Ipv: anekasaṃvitsrotomukhair ekapramātṛsindhum upalīya bhāvabhedāḥ kāryakāraṇatādivyavahārasamanvayaṃ bhajante //
deśakālakramajuṣām
arthānāṃ svasamāpinām
sakṛdābhāsasādhyo 'sāv
anyathā kaḥ samanvayaḥ
//
Ipv: svarūpam avabhāsanaṃ ca bhāvānāṃ svātmapariniṣṭhitam eva / yugapadekābhāsanibandhanaś caiṣāṃ samanvayaḥ / sa abhinnaḥ pramātṛlīnatayā kalpate /
pratyakṣānupalambhānāṃ
tattadbhinnāṃśapātinām
kāryakāraṇatāsiddhi
hetutaikapramātṛjā
//
Ipv: kāryakāraṇabhāva iva tatsiddhir api pratyakṣānupalambhair ekapramātṛmukhena samanvayam āgatya kriyate, asamanvitāḥ pratyakṣānupalambhāḥ kramikasvaviṣayamātrajñāpanakṣīṇā nānyonyāpekṣopalakṣaṇakṣamāḥ //
smṛtau yaiva svasaṃvittiḥ
pramāṇaṃ svātmasaṃbhave
pūrvānubhavasadbhāve
sādhanaṃ saiva nāparam
//
Ipv: pūrvānubhasvasaṃvedanasya abhāvāt smṛtisvasaṃvedanam eva atraikārthābhāsamayapramātṛrūpaṃ smṛtisvarūpa iva pramāṇam / smṛteḥ pūrvānubhavābhāsābhāve kāryakāraṇabhāvāsiddher na kāryaliṅgatā //
bādhyabādhakabhāvo 'pi
svātmaniṣṭhāvirodhinām
jñānānām udiyād eka
pramātṛpariniṣṭhiteḥ
//
Ipv: bhinnasvābhāsamātraniṣṭhānāṃ jñānānāṃ ko virodhaḥ, tat kathaṃ bādhyabādhkatvam / ekaprāmātṛviśrāntau tu yuktam //
viviktabhūtalajñānaṃ
ghaṭābhāvamatir yathā
tathā cecchuktikājñānaṃ
rūpyajñānāpramātvavit
//
Ipv: iha bhūtale ghaṭo nāstīti ghaṭābhāvajñānaṃ kevalabhūtalajñānam eva śūnyabhūtalasya ghaṭābhāvarūpatvāt / tathaiva yadi śuktikārajatayor aparasparātmatvāc chuktikājñānaṃ rajatājñānam iti pratyakṣaṃ bādhakam //
naivaṃ śuddhasthalajñānāt
siddhyet tasyāghaṭātmanā
na tūpalabdhiyogyasyāpy
atrābhāvo ghaṭātmanaḥ
//
Ipv: kevalabhūtalajnānād bhūtalasyāghaṭātmatā sidhyati, na tu tatrādhāre bhinno darśanayogyo 'pi ghaṭo nāsti //
viviktaṃ bhūtalaṃ śaśvad
bhāvānāṃ svātmaniṣṭhiteḥ
tat kathaṃ jātu tajjñānaṃ
bhinnasyābhāvasādhanam
//
Ipv: bhūtalam abhūtalaviviktaṃ sadaiva tat kathaṃ tajjñānaṃ kadācid eva tatra bhinnaghaṭābhāvaṃ sādhayet / bhinnaghaṭaviviktatā ca bhūtalasya kadācit kaṃ rūpaṃ syād yadi ghaṭasahitatāpi kadācit svarūpaṃ bhavet, na tv evam / padārtau dvav eva svātmapariniṣṭhitau, sāhityaṃ na tadatiriktam ubhayātmakam ekarūpam / jñānam ekaṃ tūbhayābhāsasaṃsargātmakam apy ekābhāsajñānāntarābhāvarūpam / vastu punaḥ svātmaniṣṭham eva paricchinattīti na vastubalena pradeśadarśanāt pradeśasiddhivad ghaṭābhāvasiddhiḥ / ubhayābhāsaikajñānātmakakāryābhāvāt tu syāt / na caivaṃ vyavadhānena pratītiḥ pradeśadarśanād eva tatsiddheḥ //
kim tv ālokacayo 'ndhasya
sparśo voṣṇādiko mṛduḥ
tatrāsti sādhayet tasya
svajñānam aghaṭātmatām
//
Ipv: pradeśeṣv ālokapuraṃ santamase mṛdum uṣṇādikaṃ sparśaṃ vā ghaṭarūpasparśābhāvātmakam anubhūyālokādi ghaṭābhāvo 'trāsti, ghaṭo nāstīti vyavahartuṃ yuktam //
piśācaḥ syād anāloko 'py
ālokābhyantare yathā
adṛśyo bhūtalasyānta
na niṣedhyaḥ sa sarvathā
//
Ipv: na caivam ālokasya piśācānyatvāt tatra piśācaniṣedhaprasaṅgaḥ, sa hy adṛśyo 'nyatve 'pi yathā mṛdgolakasyāpy antaranivāryas tathālokasyāntare / tatas tasya anyamata ivāsmanmate 'pi nādṛśyatvād abhāvasiddhiḥ //
evaṃ rūpyavidābhāva
rūpā śuktimatir bhavet
na tv ādyarajatajñapteḥ
syād aprāmāṇyavedikā
//
Ipv: śuktijñānam eva rajatajñānābhāvarūpaṃ sidhyati, tadānīntanaśuktijñānānubhavena na bhinnasyātītasya rūpyajñānasyāprāmāṇyam //
dharmyasiddher api bhaved
bādhā naivānumānataḥ
svasaṃvedanasiddhā tu
yuktā saikapramātṛjā
//
Ipv: śuktikājñānakāle ca na pūrvaṃ rajatajñānam asti / tataḥ sa dharmī na siddha iti nānumānena bādhā, ekapramātṛmayasvasaṃvedane tv ekadeśāvaṣṭambhyubhayajñānamayasaṃbandhabhāsanāt sidhyati / paścātsaṃvādaḥ pratyakṣasvasaṃvedane pūrvasyāpi tasya bhāsanād ekaṃ pramāṇam itarad anyatheti bhavati / saṃvādo 'py ekapramātṛkṛtaḥ //
ittham atyarthabhinnārthā
-vabhāsakhacite vibhau
samalo vimalo vāpi
vyavahāro 'nubhūyate
//
Ipv: māyāśaktyā bhedaviṣayo 'yaṃ sarvo vyavahāras tathājñānaināṃ śuddho 'jñānāndhānāṃ tu malinas tattadbhinnārthāvabhāsabhāji bhagavati saṃbhāvyate 'nubhavena //
iti jñānādhikāre saptamam āhnikam //
tātkālikākṣasāmakṣya
sāpekṣāḥ kevalaṃ kva cit
ābhāsā anyathānyatra tv
andhāndhatamasādiṣu
//
Ipv: ābhāsāḥ kadācit sannihitapratyakṣākṣiptā ghaṭo 'yam iti vyavahārahetavaḥ, andhatamasādau tu pūrvānubhavotthitāḥ //
viśeṣo 'rthāvabhāsasya
sattāyāṃ na punaḥ kva cit
vikalpeṣu bhaved bhāvi
bhavadbhūtārthagāmiṣu
//
Ipv: smṛtyutprekṣārūpeṣu pratyakṣapṛṣṭhapātiṣu svatantreṣu vānyeṣu vikalpeṣu kālatrayaviṣayeṣv arthāvabhāso 'ntas tulya evāvasthitaḥ //
sukhādiṣu ca saukhyādi
hetuṣv api ca vastuṣu
avabhāsasya sadbhāve 'py
atītatvāt tathā sthitiḥ
//
Ipv: sukhaduḥkhādyābhāsās tatsādhanābhāsāś ca sadaivāntaḥ santo 'pi na tadāhlādādimayīṃ sthitiṃ kurvanty atītatvād bahis tadānīm abhāvāt tadātvaviśiṣṭānāṃ ca tathākāritvāt //
gāḍham ullikhyamāne tu
vikalpena sukhādike
tathā sthitis tathaiva syāt
sphuṭam asyopalakṣaṇāt
//
Ipv: kutaś cit prayatnaniveśāt svatantravikalpollikhitaṃ sphuṭam eva sukhādi jātaṃ vikāsādihetuḥ //
bhāvābhāvāvabhāsānāṃ
bāhyatopādhir iṣyate
nātmā sattā tatas teṣām
āntarāṇāṃ satāṃ sadā
//
Ipv: sarveṣām ābhāsānāṃ bhāvābhāvaviṣayānām abahīrūpatve 'pi sattāsty eva smṛtyādau, bāhyatvam hi teṣām upādhir na svarūpam / abhāvābhāsasyāntaḥsattāyām api bahirabhāvāt tathātvam //
āntaratvāt pramātraikye
naiṣāṃ bhedanibandhanā
arthakriyāpi bāhyatve
sā bhinnābhāsabhedataḥ
//
Ipv: antaś ca sarveṣām eva nīlasukhādyā bhāsānām sadā sattve 'pi pramātṛmātrarūpatvāt kāryakāraṇādibhedāśrayā nārthakriyā, pramātur bhede 'pi bauddhacākṣuṣatvādibhedenābhāsabhedād ābhāsāśritārthakāritāpi bhidyate rūpādīnām //
cinmayatve 'vabhāsānām
anta eva sthitiḥ sadā
māyayā bhāsamānānāṃ
bāhyatvād bahir apy asau
//
Ipv: citsvarūpatvenābhāsānāṃ sadāntastattva eva sthitiḥ / māyāśaktyā bahiḥ pratyakṣatvena prakāśyamāneṣu bhāveṣu prakāśāvyatirikteṣu bahirābhāsa ity ucyate, tad api teṣām āntaratvam eva sisṛkṣādau tu bhāvānām api //
vikalpe yo 'yam ullekhaḥ
so 'pi bāhyaḥ pṛthakprathaḥ
pramātraikātmyam āntaryaṃ
tato bhedo hi bāhyatā
//
Ipv: vikalpe ghaṭādyullekhaś cakṣurādyagocare 'pi pṛthagābhāsād bāhya eva / ahaṃvimarśo hy āntaratvaṃ, idam iti tu bāhyatā / evaṃ ca ghaṭādīnām ubhayī bāhyatā bāhyāntaḥkaraṇadvayīvedyatā, sukhādes tv ekāntaḥkaraṇavedyataiva //
ullekhasya sukhādeś ca
prakāśo bahir ātmanā
icchāto bhartur adhyakṣa
rūpo 'kṣādibhuvāṃ yathā
//
Ipv: ullekhasukhaduḥkhalajjādīnāṃ cākṣuṣānāṃ rūpādīnām iveśvarasya śaktyā sākṣātkaraṇarūpo bauddhaḥ prakāśaḥ //
tadaikyena vinā na syāt
saṃvidāṃ lokapaddhatiḥ
prakāśaikyāt tad ekatvaṃ
mātaikaḥ sa iti sthitam
//
Ipv: tattadvibhinnasaṃvidanusandhānena hi vyavahāraḥ / ekaś ca prakāśātmā tadanusandhānarūpaḥ sa eva caikaḥ pramātā paramātmasaṃjñaḥ //
sa eva vimṛśattvena
niyatena maheśvaraḥ
vimarśa eva devasya
śuddhe jñānakriye yataḥ
//
Ipv: sa paramātmā cidrūpovimarśākhyenaiva mukhyasvabhāvenāvyabicāriṇā maheśvaraḥ / cittattvasya viśvātmanaḥ śivasaṃjñasyāhaṃvimarśanam eva śuddhe jñānakriye, bhinnābhinnajñeyakāryagate tv īśvarasya śuddhāśuddhe, bhinnārthaviṣaye tu puṃsaḥ sattvarajovṛttirūpe prakāśapravṛttisaṃjñe tamasā saṃkucite 'śuddhe eva//
iti jñānādhikāre 'ṣṭamāhnikam //
iti jñānādhikāraḥ //
kriyādhikāraḥ //
prathamam āhnikam//
ata eva yad apy uktaṃ
kriyā naikasya sakramā
eketyādi pratikṣiptaṃ
tad ekasya samarthanāt
//
Ipv: ekacittattvasamarthanād ekasaṃbandhī vyāpāra eka eveti kriyāpy apakṛtadūṣaṇā //
sakramatvaṃ ca laukikyāḥ
kriyāyāḥ kālaśaktitaḥ
ghaṭate na tu śāśvatyāḥ
prābhavyāḥ syāt prabhor iva
//
Ipv: māyāśakter bhinnabhāvāvabhāsānāṃ kriyā ca kālaśaktivaśāt sakramā na tv ātmavimarśarūpānādinidhanā prabhoḥ svabhāvabhūtā //
kālaḥ sūryādisaṃcāras
tattatpuṣpādijanma vā
śītoṣṇe vātha tallakṣyaḥ
krama eva sa tattvataḥ
//
Ipv: sā sā prasiddhā kriyā kālaḥ śītādi vā tadupalakṣitaḥ sarvabhinnāvabhāsamānabhāvopādhibhūtaḥ krama eva vāsau tasyaivopayogāt //
kramo bhedāśrayo bhedo 'py
ābhāsasadasattvataḥ
ābhāsasadasattve tu
citrābhāsakṛtaḥ prabhoḥ
//
Ipv: anyonyābhāsaśūnyabhinnabhāvāvabhāsavaicitryakriyaiva prabhor bhāveṣu kramahetuḥ //
mūrtivaicitryato deśa
kramam ābhāsayaty asau
kriyāvaicitryanirbhāsāt
kālakramam apīśvaraḥ
//
Ipv: anekasyānyonyabhedābhāsād deśakramaḥ kriyāmukhena kālakramo 'pi / ekasya tu bhāvasya tattajjanmasattāvipariṇāmādikriyābhedāt kālakrama eva //
sarvatrābhāsabhedo 'pi
bhavet kālakramākaraḥ
vicchinnabhāsaḥ śūnyāder
mātur bhātasya no sakṛt
//
Ipv: sarvatrārthe vicitro 'vabhāsaḥ śūnyadehāder eva pramātuḥ kālakramābhāsahetur, sa hi prākkālo na tathā tadānīṃ bhāsate smṛtiṃ vihāya svavartamānāpekṣayā cāsau bhūtabhaviṣyatte vyavaharati / sakṛdvibhātasya tu bhāsanakriyāvicchedād āvṛttigaṇanābhāvān nātmanīvārtheṣv api kālabhedaḥ /
deśakramo 'pi bhāveṣu
bhāti mātur mitātmanaḥ
svātmeva svātmanā pūrṇā
bhāvā bhānty amitasya tu
//
Ipv: parimitaṃ pramātaram apekṣya bhāvas tato 'nyonyaṃ ca bhinnā dūrādivyapadeśabhājaś ca, prakāśaikarūpatvena tv īśvarasya na kvāpy \var{kvāpy\lem \em kvapy \ed} aprakāśasaṃbhavāt paramāṇav api / prakāśaghanasya nātmano bhinnaṃ dūraṃ vānyānyato vā kiṃcid ābhāti //
kiṃ tu nirmāṇaśaktiḥ sāpy
evaṃ viduṣa īśituḥ
tathā vijñātṛvijñeya
bhedo yad avabhāsyate
//
Ipv: evaṃ pūrṇatayā prakāśamānasyāpi parameśvarasya saiṣā sṛṣṭiśaktir yaj jñātṛjñeyasvabhāvā bhāvāḥ svato 'nyonyaṃ ca vibhāgenāvasīyante, na ca tathāvasāyena tasya svarūpasthitis tirodhīyate //
iti kriyādhikāre prathamam āhnikam //
dvitīyam āhnikam //
kriyāsaṃbandhasāmānya
dravyadikkālabuddhayaḥ
satyāḥ sthairyopayogābhyām
ekānekāśrayā matāḥ
//
Ipv: kriyāvad anye 'pi saṃbandhādaya ekānekaviṣayā api satyābhāsāḥ, sarvadopayoginām eṣām arthavattvenāpariharaṇīyatvāt //
tatraikam āntaraṃ tattvaṃ
tad evendriyavedyatām
saṃprāpyānekatāṃ yāti
deśakālasvabhāvataḥ
//
Ipv: abhinnam eva tattvam anto bahir ābhāsabhedād ekānekam, bahirdeśakālasvabhāvabhedābhāsasaṃbhedamayaikaikaḥ svalakṣaṇābhāsānām anekatvāt //
taddvayālambanā etā
mano 'nuvyavasāyi sat
karoti mātṛvyāpāra
mayīḥ karmādikalpanāḥ
//
Ipv: madhyasthatayāntarbahistattvaviṣayā mānasyaḥ kriyādikalpanāḥ pramātṛvyāpārarūpāḥ //
svātmaniṣṭhā viviktābhā
bhāvā ekapramātari
anyonyānvayarūpaikya
yujaḥ saṃbandhadhīpadam
//
Ipv: rājñaḥ puruṣa ityādisaṃbandhadhiyo 'ntaḥsamanvayād aikyaṃ bahiḥ saṃbandhibhedaṃ cālambante //
jātidravyāvabhāsānām
bahir apy ekarūpatām
vyaktyekadeśabhedaṃ cāpy
ālambante vikalpanāḥ
//
Ipv: gavaś caitra iti ca matayo bahir api gomātraikaghanapuruṣaviśeṣākārābhāsaikyaṃ svalakṣaṇāvayavābhāsabahutvaṃ ca parāmṛśanti //
kriyāvimarśaviṣayaḥ
kārakāṇāṃ samanvayaḥ
avadhyavadhimadbhāvā
-nvayālambā digādidhīḥ
//
Vṛ: kāṣṭhasthalīdevadattaudanānāṃ pacatīty antaḥsamanvayād bahirbhedāc caikānekaviṣayā kriyāmatiḥ / deśakālakramo 'pi bhāvānām avadhyavadhimadrūpāṇām anyonyāpekṣaḥ saṃbandhabheda eva tathaivaikānekamayaḥ / jātidravyakriyāsaṃkhyādimatayaḥ sarvā eva saṃbandhaviśeṣasamavāyaviṣayā eva //
evam evarthasiddhiḥ syān
mātur arthakriyārthinaḥ
bhedābhedavatārthena
tena na bhrāntir īdṛśī
//
Ipv: ekānekarūpair eva kriyādibhir evam ābhāsānuguṇyarūpaḥ pramātus tadarthino 'rthakriyāsaṃvādaḥ / tato na tadbuddhayo bhrāntāḥ //
iti kriyādhikāre dvitīyam āhnikam //
tṛtīyam āhnikam //
idam etādṛgityevaṃ
yad vaśād vyavatiṣṭhate
vastu pramāṇaṃ tat so 'pi
svābhāso 'bhinavodayaḥ
//
so 'ntas tathāvimarśātmā
deśakālādyabhedini
ekābhidhānaviṣaye
mitir vastuny abādhitā
//
Ipv: yadāyattā hi vastunaḥ svarūpeṇa nityatāviśeṣaṇair vā vyavasthāpyamānatā sa pramātuḥ svatvenāpūrvavastvābhāsaiva sthitaḥ pramāṇam / sa eva cābhāso 'yam iti nitya iti vā tathaiva pṛthaktayābhinavatvena ca pramātary uparūḍho vimarśarūpatām āpanno vimarśabhedānusāryaikaikaśabdavācye pṛthakpṛthag eva tiraskṛtadeśādibhede tasminn ābhāta eva sāmānyarūpe vastuni svakārthakriyāprāpte pramāṇāntareṇābādhitasthairyā pramitiḥ pramātṛvyāpāraḥ //
yathāruci yathārthitvaṃ
yathāvyutpatti bhidyate
ābhāso 'py artha ekasminn
anusaṃdhānasādhite
//
Ipv: ekasminn eva caikapratyavamarśasāmarthyopapādite vastuni svecchāvaśād arthitvānurodhād vā naipuṇyavaśād vāvabhāsabhedaḥ //
tathā hi
dīrghavṛttordhvapuruṣa
dhūmacāndanatādibhiḥ
yathābhāsā vibhidyante
deśakālāvibhedinaḥ
//
tathaiva sadghaṭadravya
kāñcanojjvalatādayaḥ
ābhāsabhedā bhinnārtha
kāriṇas te padaṃ dhvaneḥ
//
Ipv: ekasminn eva ghaṭādav arthe 'vadhitsāvaśād dīrghatā tryaśratāpārimāṇḍalyādi vābhāti, cihnavyavadhānachāyāmātrārthitāyāṃ puruṣa evordhvatāmātraṃ pratibhāti, tatkāryārthitāyāṃ tu nyakṣeṇekṣamāṇasya puruṣaḥ / dhūmamātram eva kasya cid ābhāsate, tadvidas tu tārṇatādi maṇirūpyādiviśeṣa iva / sa ca tathā bhidyamāno 'pi deśakālabhedaṃ na spṛśati / tathaiva ghaṭa eva san nityābhāso 'nyādṛg eva paṭādyanantāśeṣārthasādhāra~aḥ sattāmātrasādhyasatparāmarśādyarthakriyākārī, tatraiva ghaṭa iti cābhāso 'ntarbahiṣkaraṇajñeyaḥ pṛthubudhnodarākārārthasāmānyo 'nya eva yaḥ paṭādiṣu nāsti, kāñcana iti cāparo yo mṛṇmayādiṣu nāsti sa ca tathārthitādivaśād aindriyaka eva jāyate / ekaikaś cāsav ābhāsa ekaikena śabdena vyavahārārthaṃ tattanniyatārthakriyārthibhir abhidhīyate, ghaṭa iti na sattābhidhīyate na ca kāñcana iti ghaṭābhāsaḥ / caitra iti bālyādisādhāraṇo deśādirahitas tathaiva ca / tato 'rthakriyā bhinnā //
ābhāsabhedād vastūnāṃ
niyatārthakriyā punaḥ
sāmānādhikaraṇyena
pratibhāsād abhedinām
//
Ipv: ekasminn eva svalakṣaṇe pratyābhāsaṃ niyatiśaktyā kāryaṃ niyamitaṃ tathābhūtānekakāryakṛdābhāsabhedādhikaraṇam ekaṃ ca / sāmānādhikaraṇyābhāsavaśād vastu / anekasyaikatā hi sāmānādhikaraṇyam //
pṛthagdīpaprakāśānāṃ
srotasāṃ sāgare yathā
aviruddhāvabhāsānām
ekakāryā tathaikyadhīḥ
//
Ipv: bhinnāḥ pradīpaprabhā avibhāgenāvabhāsante nadīpravāhāś ca sindhubuddhau pānake ca te te rasās, tathā śauklyamahattvapaṭatvādyavabhāsāḥ parasparānupraveśakṣamāḥ, na tu nīlapītādyavabhāsās tattadekakāryaikadravyābhāsabhāvena kalpante pratyakṣa eva / tad etat sāmānādhikaraṇyam //
tatrāviśiṣṭe vahnyādau
kāryakāraṇatoṣṇatā
tattacchabdārthatādyātmā
pramāṇād ekato mataḥ
//
Ipv: kadā cid deśādisahabhāvāvachinnasvalakṣaṇarūpaviśeṣatyāgenaikasāmānyarūpāgnyābhāsamātra eva trailokyatraikālyagāmitvena nijapramāṇād ekasmād eva viśiṣṭakāryakāraṇatoṣṇordhvabhāg agniśabdavācyatādisvabhāvasiddhiḥ //
sā tu deśādikādhyakṣa
-ntarabhinne svalakṣaṇe
tātkālikī pravṛttiḥ syād
arthino 'py anumānataḥ
//
Ipv: kāyapravṛttiḥ puno deśakālādipratyakṣabhedasāhityena svalakṣaṇa eva tadarthitayā pramāṇasamūhād eva / anumānād api dharmipratyakṣaviśiṣṭād eva pravṛttiḥ //
dūrāntikatayārthānāṃ
parokṣādhyakṣatātmanā
bāhyāntaratayā doṣair
vyañjakasyānyathāpi vā
//
bhinnāvabhāsacchāyānām
api mukhyāvabhāsataḥ
ekapratyavamarśākhyād
ekatvam anivāritam
//
Ipv: dūrāntikādisphuṭāsphuṭatvādinā bahirantaścaratvena vābhāsasya cchāyāmātrabhede 'pi tanmukhyasvabhāvarūpapratyavamarśaikyād arthānām aikyam abādhitam //
arthakriyāpi sahajā
nārthānām īśvarecchayā
niyatā sā hi tenāsyā
nākriyāto 'nyatā bhavet
//
Ipv: ullekhaghaṭādīnāṃ bāhyārthakriyāvirahe 'pi ghaṭāditayaiva, asvabhāvikatvāt tasyā īśvareṇa pratyābhāsaṃ niyamitāyāḥ //
rajataikavimarśe 'pi
śuktau na rajatasthitiḥ
upādhideśāsaṃvādād
dvicandre 'pi nabho 'nyathā
//
Ipv: rajate śuktau ca rajatāvamarśaikyena rajatatve 'pi punaḥ śuktideśasaṅgatibādhenopādhisaṃvādābhāvāt tadbuddhir asthairyād bhrāntā / dvicandre 'pi nabhodeśāsaṃvādān mithyā //
guṇaiḥ śabdādibhir bhedo
jātyādibhir abhinnatā
bhāvānām ittham ekatra
pramātary upapadyate
//
Ipv: bhāvānāṃ śabdarūpasaṃsthānādinā bhedākṣepo jātyādinā caikatākṣepo 'nubhūyamānaḥ pramātraikye ghaṭate / anyonyabhedavyavasthāpy anusaṃdhānāyattā //
viśvavaicitryacitrasya
samabhittitalopame
viruddhābhāvasaṃsparśe
paramārthasatīśvare
//
pramātari purāṇe tu
sarvadā bhātavigrahe
kiṃ pramāṇaṃ navābhāsaḥ
sarvapramitibhāgini
//
Ipv: apūrvābhāsasyāsiddhavastusādhanān nityāvabhāsinaḥ pramātur na pramāṇopayogaḥ / tattannavābhāsānāṃ tattatpramāṇatvāt kāmaṃ sa pramāṇam anyasya syān na tu svātmanaḥ sadā siddhasya, kevalaṃ vibhuḥ pramitau svātantryāt pramātaiva / te te vicitrā viśvābhāsās tasmin sthāyini vaicitryeṇopapadyante / tad icchāto 'parāvabhāsamānārthānāṃ tatsārasvarūpabhraṃśe māyāśaktivaśād unmajjananimajjane, tattvatas tasyaivāparādhīnā sattā sadātanī viruddhaprākpradhvaṃsābhāvādiprayogāt, sa api yāvad upadiśyate bhāvābhāvābhyāṃ tāvat sa eva pramātṛtāṃ bhajata upadidikṣor abhāvād upadeśānupapatteḥ //
apravartitapūrvo 'tra
kevalaṃ mūḍhatāvaśāt
śaktiprakāśeneśādi
vyavahāraḥ pravartyate
//
Ipv: māyāvyāmohavaśāt kevalam asminn ātmani pramātṛrūpe śiveśvarādivyavahāro yo na pravartitaḥ sa śuddhasvātantryādihetupradarśanena bhāvanādyupadeśāya sādhyate //
iti kriyādhikāre tṛtīyam āhnikam //
eṣa cānantaśaktitvād
evam ābhāsayaty amūn
bhāvān icchāvaśād eṣā
kriyā nirmātṛtāsya sā
//
Ipv: pramātā cidrūpo 'nantaśaktir īśvaraḥ svecchāvaśāt tathā tān bhāvān ābhāsayet / saiva cecchāśaktir nirmātṛtākhyā kriyā tasya //
jaḍasya tu na sā śaktiḥ
sattā yad asataḥ sataḥ
kartṛkarmatvatattvaiva
kāryakāraṇatā tataḥ
//
Ipv: jaḍaṃ pradhānaparamāṇubījādi tu na śaktam asato nirmāṇe, kartṛtvam eva hi kāraṇatvaṃ karmataiva ca kāryatvaṃ na tv anyat //
yad asat tad asadyuktā
nāsataḥ satsvarūpatā
sato 'pi na punaḥ sattā
-lābhenārtho 'tha cocyate
//
kāryakāraṇatā loke
sāntarviparivartinaḥ
ubhayendriyavedyatvaṃ
tasya kasyāpi śaktitaḥ
//
Ipv: asataḥ satsvabhāvatā viruddhā sataś ca siddhā / siddhasyaivāntarbāhyāntaḥkaraṇadvayīvedyatāpādanam īśvareṇotpādanam //
evam ekā kriyā saiṣā
sakramāntarbahiḥsthitiḥ
ekasyaivobhayākāra
sahiṣṇor apapāditā
//
Ipv: saiṣā kriyāntarbahiḥsthitirūpatayā sakramāpy ekasya svasaṃvitsiddhasya kartur ābhāsachāyābhede 'py aikyena pratyavamṛśyasya karmaṇaś caikasya saṃnaṃdhinī tadabhinnāśrayatvād ekatvena sādhitā //
bahis tasyaiva tatkāryaṃ
yad anta yad apekṣayā
pramātrapekṣayā coktā
dvayī bāhyāntarasthitiḥ
//
Ipv: arthasya bāhyatāpādanaṃ kāryatvaṃ, tato bāhyatā kāryatā caikāpekṣayā pramātaram apekṣya cāntarbahirvyavahāraḥ / tatas tasyaiva kāryam //
mātaiva kāraṇaṃ tena
sa cābhāsadvayasthitau
kāryasya sthita evaikas
tad ekasya kriyoditā
//
Ipv: evaṃ pramātaiva kāraṇaṃ sa ca bāhyāntarakāryābhāsakrame 'py eka evety evam apy ekasya kartuḥ siddhā kriyā //
ata evāṅkure 'pīṣṭo
nimittaṃ parameśvaraḥ
tad anyasyāpi bījāder
hetutā nopapadyate
//
Ipv: bāhyābhāsatāpādanam utpādanam iti cidrūpasyaiva kāraṇatā tato 'ṅkurādau nimittakāraṇatveśvaraḥ kaiś cid iṣṭo, na cāpi bījāder jaḍasya kāraṇatā niranusaṃdhānasya yuktā //
tathā hi kumbhakāro 'sāv
aiśvaryaiva vyavasthayā
tattanmṛdādisaṃskāra
krameṇa janayed ghaṭam
//
Ipv: kumbhakārarūpe pramātari kāraṇe sthite 'pi mṛdādisaṃskārāpekṣā ghaṭasyeśvarakṛtaniyatisaṃjñamaryādayā na svabhāvena //
yoginām api mṛdbīje
vinaivecchāvaśena tat
ghaṭādi jāyate tattat
sthirasvārthakriyākaram
//
Ipv: mṛdādyanapekṣasya yoginām icchāmātreṇa ghaṭādeḥ sthirasya ghaṭādyarthakriyākāriṇaś ca nirvṛttiḥ //
yoginirmāṇatābhāve
pramāṇāntaraniścite
kāryaṃ hetuḥ svabhāvo vā
-ta evotpattimūlajaḥ
//
Ipv: ata eva kāryaṃ svabhāvo vā tadutpattigarbho yoginirmitatvābhāvaniścayābhāve hetvābhāsaḥ / tanniścaye puna īśvaraniyatyapekṣayā hetutā syāt //
bhūyas tattatpramātreka
vahnyābhāsādito bhavet
parokṣād apy adhipater
dhūmābhāsādi nūtanam
//
kāryam avyabhicāryasya
liṅgam anyapramātṛgāt
tadābhāsas tadābhāsād
eva tv adhipateḥ paraḥ
//
Ipv: avahnyābhāsasphuraṇapūrvako 'pi jāyamāno dhūmābhāso dūrādau niyatiśaktyā kṛtasāmarthyād agnyābhāsād eva taddeśagatatattatpramātrantarasādhāraṇāt tasyaiva sa avyabhicāreṇa gamako, jātarūḍhas tu dhūmābhāsas tadvahnyābhāsasyātyantaparikṣayāt tattatpramātrantaragād dhūmābhāsād eva parokṣād api pūrvavat kṛtādhipatyāt //
asmin satīdam astīti
kāryakāraṇatāpi yā
sāpy apekṣāvihīnānāṃ
jāḍānāṃ nopapadyate
//
Ipv: asmin satīdaṃ bhavatīti niyataṃ paurvāparyaṃ kṛttikārohinyudayayor akāryakāraṇayor apy astīti pūrvasya sāmarthye parasya satteti syāt kāryakāraṇabhāvas, tac cāpekṣārahitānāṃ jāḍānāṃ na yuktam / etāvad etat syāt pūrvasya sāmarthyaṃ parasya sattā na caivaṃ kiṃcid uktaṃ syān na ca pūrvasya sāmarthyalakṣaṇaḥ svabhāvaḥ parasattārūpaḥ //
na hi svātmaikaniṣṭhānām
anusandhānavarjinām
sadasattāpade 'py eṣa
saptamyarthaḥ prakalpyate
//
Ipv: sad asad vā kāryaṃ kāraṇam apy ātmaparyavasitaṃ jaḍam anusandhānaśūnyaṃ nānyāpekṣasvabhāvaṃ tataś ca nātra pradhānāpekṣāmayo guṇavibhaktyartho ghaṭate //
ata eva vibhaktyarthaḥ
pramātrekasamāśrayaḥ
kriyākārakabhāvākhyo
yukto bhāvasamanvayaḥ
//
Ipv: ekapramātṛsaṃlagnas tu kriyākārakabhāvākhyo vibhaktyartho bhūmibījodakādīnāṃ samanvayo yukto na tu śuṣko 'nyaḥ kāryakāraṇabhāvaḥ //
parasparasvabhāvatve
kāryakāraṇayor api
ekatvam eva bhede hi
naivānyonyasvarūpatā
//
Ipv: kāryakāraṇayor anyonyarūpatve 'py ekataiva syān na tadbhāvaḥ //
ekātmano vibhedaś ca
kriyā kālakramānugā
tathā syāt kartṛtaivaivaṃ
tathāpariṇamat tayā
//
Ipv: ekasvabhāvasya bhedena sthitiḥ pariṇāmaḥ kālakalitaḥ kriyaiva, tataḥ pariṇāme svatantrasya śāktimataḥ kartṛtaiva hetunā //
na ca yuktaṃ jaḍasyaivaṃ
bhedābhedavirodhataḥ
ābhāsabhedād ekatra
cidātmani tu yujyate
//
Ipv: jaḍasyābhinnātmano bhedenāvasthiter virodhād ayuktaṃ, svacche cidātmany ekasminn evam anekapratibimbadhāraṇenāvirodhād yujyate //
vāstave 'pi cidekatve
na syād ābhāsabhinnayoḥ
cikīrṣālakṣaṇaikatva
parāmarśaṃ vinā kriyā
//
Ipv: ekasmiñ cittattve 'py akasmād ābhāsabhedo na ghaṭate, na ca tatra kriyātvam / yadā tu sa cidātmā tathācikīrṣayā parāmṛśan bahir ābhāsayati tadā tad upapadyate / jaḍasyāpy asti bhavatīty asyām api sattākriyāyāṃ bubhūṣāyogena svātantryābhāvād akartṛtvaṃ, tena pramātaiva taṃ bhāvayati tena tena vā himācalādinā rūpeṇa sa bhavatīty atra paramārthaḥ //
itthaṃ tathā ghaṭapaṭā
-dyābhāsajagadātmanā
tiṣṭhāsor evam icchaiva
hetutā kartṛtā kriyā
//
Ipv: cidvapuṣaḥ svatantrasya viśvātmanā sthātum icchaiva jagat prati kāraṇatā kartṛtārūpā saiva kriyāśaktiḥ / evaṃ cidrūpasyaikasya kartur eva cikīrṣākhyā kriyā mukhyā, nākartṛkaṃ karmāsti karmādīnāṃ kartṛmukhenopacārataḥ //
iti kriyādhikāre caturtham āhnikam //
iti kriyādhikāraḥ //
3. āgamādhikāraḥ //
3.1 prathamam āhnikam //
evam antarbahirvṛttiḥ
kriyā kālakramānugā
mātur eva tadanyonyā
-viyukte jñānakarmaṇī
//
Ipv: pramātur antaḥsthitasyātmano bahiṣkāra eva kramānugatā kriyeti parasparāvirahite tasya jñānakriye //
kiṃ tv āntaradaśodrekāt
sādākhyaṃ tattvam āditaḥ
bahirbhāvaparatve tu
parataḥ pārameśvaram
//
Ipv: īśitur antarbahiḥsthitav antarbhāvaprādhānye punaḥ sādākhyaṃ tattvam, aparaṃ bahirbhāvodrekād aiśvaram //
īśvaro bahir unmeṣo
nimeṣo 'ntaḥ sadāśivaḥ
sāmānādhikaraṇyaṃ ca
sadvidyāhamidaṃdhiyoḥ
//
Ipv: unmeṣanimeṣau bahirantaḥsthitī eveśvarasadāśivau, bāhyāntarayor vedyavedakayor ekacinmātraviśrānter abhedāt sāmānādhikaraṇyenedaṃ viśvam aham iti viśvātmano matiḥ śuddhavidyā //
idaṃbhāvopapannānāṃ
vedyabhūmim upeyuṣām
bhāvānāṃ bodhasāratvād
yathāvastvavalokanāt
//
Ipv: binnavedyabhūmav idantayā dṛśyatām āpāditānām api bhāvānāṃ cinmātrasāratvād aham idam iti tattvapratipattiḥ śuddhatājñāptiḥ //
atrāparatvam bhāvānām
anātmatvena bhāsanāt
paratāhantayācchādāt
parāparadaśā hi sā
//
Ipv: atredaṃtāmater aparatvam ahaṃtayā sarvasya vedyasyācchādanāt parateti parāparāvasthaiṣā //
bhedadhīr eva bhāveṣu
kartur bodhātmano 'pi yā
māyāśakty eva sā vidyety
anye vidyeśvarā yathā
//
Ipv: bodhakartṛtāmayasyāpi bhedena viśvekṣaṇaṃ vidyeti ke cit / māyāśaktir apy eṣā vidyaiva / saṃsārottīrṇatvāt tatrasthā mantreśvaravidyeśvarāḥ //
tasyaiśvaryasvabhāvasya
paśubhāve prakāśikā
vidyāśaktiḥ tirodhāna
karī māyābhidhā punaḥ
//
Ipv: saṃsāriṇām aiśvaryasya svātmanaspratyabhijñānaṃ vidyayā, paśubhāvo māyayā //
bhede tv ekarase bhāte
'haṃtayānātmanīkṣite
śūnye buddhe śarīre vā
māyāśaktir vijṛmbhate
//
Ipv: yadā bhāvā bhedenedaṃtayaiva bhāsante 'ham iti pramātṛtvena ca dehādis, tadā viparyadvayahetur māyāśaktir vimohinī nāma vibhor vijṛmbhate //
yaś ca pramātā śūnyādiḥ
prameye vyatirekiṇi
mātā sa meyaḥ san kālā
-dikapañcakaveṣṭitaḥ
//
Ipv: yaś ca vyatiriktaprameyajāte pramātā śūnyādiḥ sa idam iti vedya eva vastutaḥ kālādyaiḥ pañcabhiś ca paratantrīkṛtaḥ / tatra kālād vartamānābhāsena tasya bhūtabahviṣyatsaṃbhavo, niyateḥ kāryakarmaphalaniyamo, rāgād bhogābhiṣvaṅgo, vidyākalābhyām, acidātmano 'svatantrasyāpīṣajjñānakriye citsvātantryarūpe //
trayoviṃśatidhā meyaṃ
yat kāryakaraṇātmakam
tasyāvibhāgarūpy ekaṃ
pradhānaṃ mūlakāraṇam
//
trayodaśavidhā cātra
bāhyāntaḥkaraṇāvalī
kāryavargaś ca daśadhā
sthūlasūkṣmatvabhedataḥ
//
Ipv: kāryāṇi dvidhā / śabdasparśarūparasagandhāni sūkṣmatvena tanmātrasaṃjñāni pañca, anyonyavyūhena sthūlāni pṛthivyādibuddhīndriyāṇi, vākpāṇipādapāyūpasthākhyāni pañca karmendriyāṇi, manobuddhyahaṅkārā iti tridhāntahkaraṇam iti trayoviṃśatibhedasya kāryakāraṇātmanaḥ prameyasya mūlabhūtaikāvibhāgadaśā prādhānākhyā //
ity āgamādhikāre prathamam āhnikam //
dvitīyam āhnikam //
tatraitan mātṛtāmātra
sthitau rudro 'dhidaivatam
bhinnaprameyaprasare
brahmaviṣṇū vyavasthitau
//
Ipv: śūnye puryaṣṭakātmake 'tyantasūkṣmadeha eva vā pramātṛmātre sthitav anyaprameyopasaṃhāre rudro 'dhiṣṭhātā, bhinnaprameyābhāse sargasthitihetū brahmaviṣṇū //
eṣa pramātā māyāndhaḥ
saṃsārī karmabandhanaḥ
vidyābhijñāpitaiśvaryaś
cidghano mukta ucyate
//
Ipv: māyīyaśūnyāsipramātā niyatya karmādhīnaḥ saṃsārī, vidyāvaśād ātmatattvābhijñayā muktaḥ //
svāṅgarūpeṣu bhāveṣu
pramātā kathyate patiḥ
māyāto bhediṣu kleśa
karmādikaluṣaḥ paśuḥ
//
Ipv: aiśvaryadaśāyāṃ pramātā viśvaṃ śārīratayā paśyan patiḥ puṃstvāvasthāyāṃ tu rāgādikleśakarmavipākāśayaiḥ parītaḥ paśuḥ //
svātantryahānir bodhasya
svātantryasyāpy abodhatā
dvidhāṇavaṃ malam idaṃ
svasvarūpāpahānitaḥ
//
Ipv: svatantro bodhaḥ paramārthas, tathārūpatvād eva pūrṇaḥ / tasya svātantryād eva tathecchayā svātantryaṃ vinā bodhamātranirmāṇe bodhitāṃ vinā svātantryamātranirmāṇe vā pūrṇatvābhāvena parimitatvād dvidhāṇutvaṃ tāttvikasvarūpaviparyāsān malatvam //
bhinnavedyaprathātraiva
māyākhyaṃ janmabhogadam
kartary abodhe kārmaṃ tu
māyāśaktyaiva tat trayam
//
Ipv: atraiva dvidhāṇave vedyam abhinnam api bhedena yadā bhāti tadāto 'pi viparyāsān nāmnā māyīyaṃ malam / ahetūnām api karmaṇāṃ janmādihetubhāvaviṣayaviparyāsād abodhātmakakartṛgataṃ kārmam / tanmalatrayanirmāṇe prabhor icchā māyāśaktir ucyate //
śuddhabodhātmakatve 'pi
yeṣāṃ nottamakartṛtā
nirmitāḥ svātmano bhinnā
bhartrā te kartṛtātyayāt
//
Ipv: vedyānuparaktabodhānām api pūrṇakartṛtvaśūnyatvāt svarūpānyatvena prabhuṇā nirmāṇam //
bodhaikalakṣaṇaikye 'pi
teṣām anyonyabhinnatā
tatheśvarecchābhedena
te ca vijñānakevalāḥ
//
Ipv: śuddhabodhānāṃ bodhatvanityatvād\var{#nityatvād\lem \corr; #nityatvādh# \Ed} bhede 'py anyonyabhedas tathaiveśvareṇa nirmāṇān nānyathā / te ca sāṃkhyapuruṣaprāyā vijñānakevalā ity ucyate //
śūnyādyabodharūpās tu
kartāraḥ pralayākalāḥ
teṣāṃ kārmo malo 'py asti
māyīyas tu vikalpitaḥ
//
Ipv: śūnyaprāṇādau bodharūpatātikrameṇāhaṃtayā sthitāḥ pralayakevalinaḥ / teṣām aṇūnāṃ karmasaṃskāro 'py asti, māyāmalas tu vedyayogāyogābhyāṃ vikalpitaḥ //
bodhānām api kartṛtva
juṣāṃ kārmamalakṣatau
bhinnavedyajuṣāṃ māyā
malo vidyeśvarāś ca te
//
Ipv: kartṛtāyoge 'pi bodhānāṃ karmottīrṇānāṃ vidyeśvaratve 'pi bhinnavedyayogān māyāmalam asty eva / pūrṇakartṛtvābhāvād īśvarād bhinnā anyonyaṃ ca pūrvavad ata evaiṣām aṇutvam api syāt //
devādīnāṃ ca sarveṣāṃ
bhavināṃ trividhaṃ malam
tatrāpi kārmam evaikam
mukhyaṃ saṃsārakāraṇam
//
Ipv: devādīnāṃ sthāvarāntānāṃ saṃsāriṇāṃ trayo 'pi malāḥ, kārma eva saṃsāraprayojakaḥ //
kalodbalitam etac ca
cittattvaṃ kartṛtāmayam
acidrūpasya śūnyāder
mitaṃ guṇatayā sthitam
//
Ipv: saṃsāriṇām etac ca cittattvaṃ kartṛtārūpaṃ śūnyaprāṇādau jaḍe devasya kalāśaktyopodbalyamānam upasarjanatvenāvasthānāt parimitam / ataś cātraiva mukhyam aṇutvam //
mukhyatvaṃ kartṛtāyāś ca
bodhasya ca cidātmanaḥ
śūnyādau tadguṇe jñānaṃ
tatsamāveśalakṣaṇam
//
Ipv: etad eva punaḥ śūnyādi kartṛtātmano bodhasya yadopasarjanatvenāste tadāsya pramātur etad bodhamayatām āpannasya jñānaṃ tacchaktisamāveśalakṣaṇam ucyate //
śūnye buddhyādyabhāvātmany
ahantākartṛtāpade
asphuṭārūpasaṃskāra
mātriṇi jñeyaśūnyatā
//
Ipv: buddhiprāṇādiniṣedhamātre yadāhaṃtābhimānena pramātṛtā tadā sauṣupte tāvanmātrāvasthitau vedyābhāvaḥ saṃskārasya saṃbhave 'py arūpatvenānupalakṣyatvāt / tāvataiva sāṃkhyapuruṣād viśeṣaḥ //
sākṣāṇām āntarī vṛttiḥ
prāṇādiprerikā matā
jīvanākhyāthavā prāṇe
'hantā puryaṣṭakātmikā
//
Ipv: eṣa eva śūnyapramātā sarvendriyaśaktisādhāraṇajīvanākhyaprāṇādipreraṇāntarvṛttir jīvākhyas, tāsām indriyaśaktīnām ahaṃtayā saha puryaṣṭakatvam athavā prāṇāhaṃtayā pramātṛtvena puryaṣṭakatā //
tāvan mātrasthitau proktaṃ
sauṣupta[ṃ] pralayopamam
savedyam apavedyaṃ ca
māyāmalayutāyutam
//
Ipv: śūnyatāyāṃ sthitau vedyābhāvān māyāmalābhāvaḥ, prāṇādau sukhasparśādivedyayogān māyāmalavat pralaya iva sauṣuptaṃ padam //
manomātrapathe 'py akṣa
viṣayatvena vibhramāt
spaṣṭāvabhāsā bhāvānāṃ
sṛṣṭiḥ svapnapadaṃ matam
//
Ipv: cakṣurādīndriyaśaktyapravṛttav api manaḥśaktyaiva dṛṣṭarūpādyābhāseśvarasṛṣṭir aṇoḥ svapnapadam / anyapramātṛsādhāraṇarūpādyābhāsānuvṛttitaḥ kālāntarānanuvṛtter bhrāntir eṣā //
sarvākṣagocaratvena
yā tu bāhyatayā sthirā
sṛṣṭiḥ sādhāraṇī sarva
pramātṝṇāṃ sa jāgaraḥ
//
Ipv: sarvāntarbahiḥkaraṇaśaktyā sṛṣṭir jāgarā, tatrāpi pūrvavad dvicandrādibhrāntiḥ //
heyā trayīyaṃ prāṇādeḥ
prādhānyāt kartṛtāguṇe
taddhānopacayaprāya
sukhaduḥkhādiyogataḥ
//
Ipv: etāni jāgarasvapnasuṣuptāni prāṇāder ātmatvenābhimanyamānasyodrekāt svātantryasyāpahrāsād dheyāni, svātantryasya mātrayopacayaḥ sukhaharṣādayas tathaiva nyūnatā duḥkhadveṣādayaḥ / sarvabhogātmā saṃsāro bandhaḥ //
prāṇāpānamayaḥ prāṇaḥ
pratyekaṃ suptajāgratoḥ
tacchedātmā samānākhyaḥ
sauṣupte viṣuvatsv iva
//
Ipv: sa ca prāṇātmā [svapne] prāṇāpānarūpaśvāsapraśvāsarūpo jāgare 'tha supte [atra] tayor api viṣuvatīva rātridinayoḥ sāmye tannyūnatādhikyarodhāt samānasaṃjñaḥ //
madhyordhvagāmyudānākhyas
turyago hutabhuṅmayaḥ
vijñānākalamantreśo
vyāno viśvātmakaḥ paraḥ
//
Ipv: prāṇāpānayoḥ pārśvadvayatiryakpravāhavicchedenaikatām āpādyordhvarūpamadhyamārgapravāheṇodgamanād udānaḥ / madhyanetram ivordhvabhāktvād agnidharmā turyadaśāyām / turyātīte dikkālānavacchede pūrṇe pravāhatāṃ hitvātinirbharāvastho vyānasaṃjñaḥ / etac ca daśādvayam upādeyaṃ prāṇaśakteḥ parameśvarakalpatvenāvasthānāt //
ity āgamādhikāre dvitīyam āhnikam //
ity āgamādhikāraḥ //
4. tattvasaṃgrahādhikāraḥ //
svātmaiva sarvajantūnām
eka eva maheśvaraḥ
viśvarūpo 'ham idam ity
akhaṇḍāmarśabṛṃhitaḥ
//
Ipv: ekaḥ prathamopādeyaturyadaśāyām akhaṇḍitagrāhakākhaṇḍitagrāhyatanmelanācamatkāropabṛṃhitaḥ sādhāraṇa eva sarvaprāṇinām ātmā viśvarūpo maheśvaraḥ //
tatra svasṛṣṭedaṃbhāge
buddhyādigrāhakātmanā
ahaṃkāraparāmarśa
padam nītam anena tat
//
Ipv: maheśvarasya jṛmbhāmaye 'smin nirgate tasminn idaṃtāparāmarśe grāhyaṃ yan nirmitaṃ buddhiḥ prāṇo 'tha śūnyaṃ tad vedyaikadeśarūpam ahaṃkārāvamṛśyatāpādanena paricchinnagrāhakīkṛtam //
svasvarūpāparijñāna
mayo 'nekaḥ pumān mataḥ
tatra sṛṣṭau kriyānandau
bhogo duḥkhasukhātmakaḥ
//
Ipv: etad eva viśvātmanaḥ parimitatvakaraṇam apratyabhijñānam ucyate / evaṃ cānekabuddhiprāṇādikhaṇḍagatāparāhaṃkāraparāmarśaḥ parāparijñānasaṃjñaḥ / pratyakātmano bahavas, teṣu pramātṛrūpeṣu maheśvareṇa svānandaḥ svakriyaikakartṛtānusāriṇī nirmitā / sa eva bhoga ānandaleśākhyaḥ sukhasaṃjñitaḥ kriyālavātmā duḥkharūpaḥ kriyā duḥkhaṃ ca vakṣyate //
svāṅgarūpeṣu bhāveṣu
patyur jñānaṃ kriyā ca yā
māyātṛtīye te eva
paśoḥ sattvaṃ rajas tamaḥ
//
Ipv: īśvarasya jñānakriye te māyayā sahite paśoḥ sattvarajastamāṃsi //
bhedasthitaḥ śāktimataḥ
śaktitvaṃ nāpadiśyate
eṣāṃ guṇānāṃ karaṇa
kāryatvapariṇāminām
//
Ipv: sattvarajastamasāṃ ca bhedenāvabhāsān na śaktivyapadeśaḥ śaktiśaktimator abhedāt / vastutaḥ śaktivikāso viśvam //
sattānandaḥ kriyā patyus
tadabhāvo 'pi sā paśoh
dvayātmā tad rajo duḥkhaṃ
śleṣi sattvatamomayam
//
Ipv: īśvarasyānantakartṛtā camatkārarūpā kriyoktā paramaprakāśānandamayī, pratyagātmanas tu tau prakāśānandau grāhyabhūtau sattvam ucyate / tadabhāvaś ca tamaḥ, sattvatamasī prakāśānandatadabhāvarūpe dve api śleṣātmanī [rajaḥ] / paśoḥ rajaḥsaṃjñayā kriyā ca duḥkhaṃ cocyate //
ye 'py asāmayikedantā
-parāmarśabhuvaḥ prabhoḥ
te vimiśrā vibhinnāś ca
tathā citrāvabhāsinaḥ
//
Ipv: ye caite maheśvarasyedaṃśabdasaṃketānusaṃdhānaṃ vināpi prakāśasya parāmarśasāratvād bāladaśāyām ivedamarthanirdeśyā bhāvās, te 'nekābhāsasāmānādhikaraṇyena svalakṣaṇātmanaḥ pṛthaksāmānyarūpatayā nānākārāś ca tathā tannirmāṇāt prathante //
te tu bhinnāvabhāsārthāḥ
prakalpyāḥ pratyagātmanaḥ
tattadvibhinnasaṃjñābhiḥ
smṛtyutprekṣādigocare
//
Ipv: te vibhinnāvabhāsāḥ sāmānyātmano 'rthās tadanubhavasaṃskṛtaiḥ kṛśo 'haṃ duḥkhī sukhī vāham iti vicitravyapadeśaviṣayīkriyamāṇātmabhiḥ kṣetrajñair vikalpanaśaktyā tattadghaṭarajataśuklapaṭaśakaṭādināmnāntaspratyavamarśanīyatvena pradarśyante smṛtau pūrvānubhavāpramoṣe, vicitrotprekṣādiṣu tu svātantryeṇa / ayam eva grāhyagrāhakabhedāvabhāsaḥ śabdamayaḥ paśubhāve saṃsārabandhaḥ //
tasyāsādhāraṇī sṛṣṭir
īśasṛṣṭyupajīvinī
saiṣāpy ajñatayā satyai
-veśaśāktyā tadātmanaḥ
//
svaviśrāntyuparodhāyā
-calayā prāṇarūpayā
vikalpakriyayā tattad
varṇavaicitryarūpayā
//
Ipv: kṣetraś ceśvararūpa eva tattatsāmānyarūpānarthān īśaśaktyaivāparijñātayā sarvasādhāraṇārthadarśanasaṃskṛtānanyavedyān nirmimīte / sā ceśvaraśāktiḥ svātmamātraviśrāntivirodhāya māyāvyapadeśyā tattatkakārādivarṇabhedaśatānantagaṇanā prāṇarūpeṇa cañcalatām āpannā vikalpākhyavyāpārā tathāntaḥ sṛjaty arthān //
sādhāraṇo 'nyathā caiśaḥ
sargaḥ spaṣṭāvabhāsanāt
vikalpahānaikāgryāt
krameṇeśvaratāpadam
//
Ipv: īśvarasya tu sṛṣṭiḥ sarvapramātṝṇāṃ sādhāraṇī teṣāṃ tanmadhya evotpādād, ekapramātṛniyatā caikapramātrāveśena svapnabhrāntyādau sṛṣṭiḥ / sā cāham idam ity etāvat parāmarśamayī bhedānudayād vikalpojjhitā spaṣṭāvabhāsā ca / tatrāntarāntarodyatkṣetrajñavyāpāravikalpananirhrāsapariśīlanena saṃsāriṇāṃ krameṇaikarasaiśvaryodgamāt kṣetrajñatāvimuktiḥ //
sarvo mamāyaṃ vibhava
ityevaṃ parijānataḥ
viśvātmano vikalpānāṃ
prasare 'pi maheśatā
//
Ipv: kṣetrajñasyāpīśvaraśāktyaiva vikalpārambha iti taddaśāyām api parijñāteśvarabhāvasya mamāyaṃ saṃsāramayo vibhava ity abhedena viśvam āviśataḥ parāmarśamātrān aśeṣān vikalpān saṃpādayato maheśvarataiva //
meyaṃ sādhāraṇaṃ muktaḥ
svātmābhedena manyate
maheśvaro yathā baddhaḥ
puna atyantabhedavat
//
Ipv: baddhamuktayor vedyam ekaṃ, kiṃ tu baddho 'tyantavibhedena tad vetti vimuktaḥ svātmadehatvena //
sarvathā tv antarālīnā
-nantatattvaughanirbharaḥ
śivaḥ cidānandaghanaḥ
paramākṣaravigrahaḥ
//
Ipv: sarvathā tv antarlīne prameye 'haṃmatau pūrṇāyāṃ śivataiva //
evam ātmānam etasya
samyagjñānakriye tathā
jānan yathepsitān paśyañ
jānāti ca karoti ca
//
Ipv: ittham āviṣkṛtaśaktyabhijñānam ātmānam anantajñānakriyāśaktinibhṛtam īśvaraṃ pratyabhijñāya yathecchaṃ sarvaṃ paśyati nirmimīte //
iti prakaṭito mayā sughaṭa eṣa mārgo navo
mahāgurubhir ucyate sma śivadṛṣṭiśāstre yathā
tad atra nidadhat padaṃ bhuvanakartṛtām ātmano
vibhāvya śivatāmayīm aniśam āviśan siddhyati
//
Ipv: yatra yathāvasthita eva vyavahāre pratyabhijñāmātrāc chivatālābhaḥ / sa ayam avakra evābhinavo mārgaḥ sākṣātkṛtaparameśvarabhaṭṭārakākārair bhaṭṭaśrīsomānandapādaiḥ śivadṛṣṭināmni prakaraṇe nirdiṣṭo mayā yuktinibandhanena hṛdayaṃgamīkṛtaḥ / etat pariśīlanena śivatāveśāj jīvann eva mukto bhavati //
tais tair apy upayācitair upanatas tanvyāḥ sthito 'py antike
kānto lokasamāna evam aparijñāto na rantuṃ yathā
lokasyaiṣa tathānavekṣitaguṇaḥ svātmāpi viśveśvaro
naivālaṃ nijavaibhavāya tad iyaṃ tatpratyabhijñoditā
//
Ipv: kāntadṛṣṭānteneśvarapratyabhijñopapādanīyā cāpūrvaphalā ca //
janasyāyatnasiddhyartham
udayākarasūnunā
īśvarapratyabhijñeyam
utpalenopapāditā
//
Ipv: sulabho 'yaṃ siddhimārgaḥ pradarśitaḥ //
iti tattvasaṃgrahādhikāraḥ //
//samāpteyam īśvarapratyabhijñāvṛttiḥ //