Madhyamakaśāstra

Nāgārjuna kṛta madhyamakaśāstram / (Mś)

1 pratyayaparīkṣā nāma prathamaṃ prakaraṇam

anirodhamanutpādamanucchedamaśāśvatam /

anekārthamanānārthamanāgamamanirgamam // Mś_1.1 //

yaḥ pratītyasamutpādaṃ prapañcopaśamaṃ śivam /

deśayāmāsa saṃbuddhastaṃ vande vadatāṃ varam // Mś_1.2 //

na svato nāpi parato na dvābhyāṃ nāpyahetutaḥ /

utpannā jātu vidyante bhāvāḥ kkacana kecana // Mś_1.3 //

catvāraḥ pratyayā hetuścālambanamanantaram /

tathaivādhipateyaṃ ca pratyayo nāsti pañcamaḥ // Mś_1.4 //

na hi svabhāvo bhāvānāṃ pratyayādiṣu vidyate /

avidyamāne svabhāve parabhāvo na vidyate // Mś_1.5 //

kriyā na pratyayavatī nāpratyayavatī kriyā /

pratyayā nākriyāvantaḥ kriyāvantaśca santyuta // Mś_1.6 //

utpadyate pratītyemānitīme pratyayāḥ kila /

yāvannotpadyata ime tāvannāpratyayāḥ katham // Mś_1.7 //

naivāsato naiva sataḥ pratyayo 'rthasya yujyate /

asataḥ pratyayaḥ kasya sataśca pratyayena kim // Mś_1.8 //

na sannāsanna sadasan dharmo nirvartate yadā /

kathaṃ nirvartako heturevaṃ sati hi yujyate // Mś_1.9 //

anālambana evāyaṃ san dharma upadiśyate /

athānālambane dharme kuta ālambanaṃ punaḥ // Mś_1.10 //

anutpanneṣu dharmeṣu nirodho nopapadyate /

nānantaramato yuktaṃ niruddhe pratyayaśca kaḥ // Mś_1.11 //

bhāvānāṃ niḥsvabhāvānāṃ na sattā vidyate yataḥ /

satīdamasmin bhavatītyetannaivopapadyate // Mś_1.12 //

na ca vyastasamasteṣu pratyayeṣvasti tatphalam /

pratyayebhyaḥ kathaṃ tacca bhavenna pratyayeṣu yat // Mś_1.13 //

athāsadapi tattebhyaḥ pratyayebhyaḥ pravartate /

apratyayebhyo 'pi kasmātphalaṃ nābhipravartate // Mś_1.14 //

phalaṃ ca pratyayamayaṃ pratyayāścāsvayaṃmayāḥ /

phalamasvamayebhyo yattatpratyayamayaṃ katham // Mś_1.15 //

tasmānna pratyayamayaṃ nāpratyayamayaṃ phalam /

saṃvidyate phalābhāvātpratyayāpratyayāḥ kutaḥ // Mś_1.16 //

2 Gatāgataparīkṣā dvitīyaṃ prakaraṇam /

gataṃ na gamyate tāvadagataṃ naiva gamyate /

gatāgatavinirmuktaṃ gamyamānaṃ na gamyate // Mś_2.1 //

ceṣṭā yatra gatistatra gamyamāne ca sā yataḥ /

na gate nāgate ceṣṭā gamyamāne gatistataḥ // Mś_2.2 //

gamyamānasya gamanaṃ kathaṃ nāmopapatsyate /

gamyamāne dvigamanaṃ yadā naivopapadyate // Mś_2.3 //

gamyamānasya gamanaṃ yasya tasya prasajyate /

ṛte gatergamyamānaṃ gamyamānaṃ hi gamyate // Mś_2.4 //

gamyamānasya gamane prasaktaṃ gamanadvayam /

yena tadgamyamānaṃ ca yaccātra gamanaṃ punaḥ // Mś_2.5 //

dvau gantārau prasajyete prasakte gamanadvaye /

gantāraṃ hi tiraskṛtya gamanaṃ nopapadyate // Mś_2.6 //

gantāraṃ cettiraskṛtya gamanaṃ nopapadyate /

gamane 'sati gantātha kuta eva bhaviṣyati // Mś_2.7 //

gantā na gacchati tāvadagantā naiva gacchati /

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo hi gacchati // Mś_2.8 //

gantā tāvadgacchatīti kathamevopapatsyate /

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate // Mś_2.9 //

pakṣo gantā gacchatīti yasya tasya prasajyate /

gamanena vinā gantā ganturgamanamicchataḥ // Mś_2.10 //

gamane dve prasajyete gantā yadyuta gacchati /

ganteti cocyate yena gantā san yacca gacchati // Mś_2.11 //

gate nārabhyate gantuṃ gataṃ nārabhyate 'gate /

nārabhyate gamyamāne gantumārabhyate kuha // Mś_2.12 //

na pūrvaṃ gamanārambhādgamyamānaṃ na vā gatam /

yatrārabhyeta gamanamagate gamanaṃ kutaḥ // Mś_2.13 //

gataṃ kiṃ gamyamānaṃ kimagataṃ kiṃ vikalpyate /

adṛśyamāna ārambhe gamanasyaiva sarvathā // Mś_2.14 //

gantā na tiṣṭhati tāvadagantā naiva tiṣṭhati /

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo 'tha tiṣṭhati // Mś_2.15 //

gantā tāvattiṣṭhatīti kathamevopapatsyate /

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate // Mś_2.16 //

na tiṣṭhati gamyamānānna gatānnāgatādapi /

gamanaṃ saṃpravṛttiśca nivṛttiśca gateḥ samā // Mś_2.17 //

yadeva gamanaṃ gantā sa eveti na yujyate /

anya eva punargantā gateriti na yujyate // Mś_2.18 //

yadeva gamanaṃ gantā sa eva hi bhavedyadi /

ekībhāvaḥ prasajyeta kartuḥ karmaṇa eva ca // Mś_2.19 //

anya eva punargantā gateryadi vikalpyate /

gamanaṃ syādṛte ganturgantā syādgamanādṛte // Mś_2.20 //

ekībhāvena vā siddhirnānābhāvena vā yayoḥ /

na vidyate, tayoḥ siddhiḥ kathaṃ nu khalu vidyate // Mś_2.21 //

gatyā yayocyate gantā gatiṃ tāṃ sa na gacchati /

yasmānna gatipūrvo 'sti kaścitkiṃciddhi gacchati // Mś_2.22 //

gatyā yayocyate gantā tato 'nyāṃ sa na gacchati /

gatī dve nopapadyete yasmādeke pragacchati // Mś_2.23 //

sadbhūto gamanaṃ gantā triprakāraṃ na gacchati /

nāsadbhūto 'pi gamanaṃ triprakāraṃ sa gacchati // Mś_2.24 //

gamanaṃ sadasadbhūtastriprakāraṃ na gacchati /

tasmādgatiśca gantā ca gantavyaṃ ca na vidyate // Mś_2.25 //

3 cakṣurādīndriyaparīkṣā tṛtīyaṃ prakaraṇam /

darśanaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ rasanaṃ sparśanaṃ manaḥ /

indriyāṇi ṣaḍeteṣāṃ draṣṭavyādīni gocaraḥ // Mś_3.1 //

svamātmānaṃ darśanaṃ hi tattameva na paśyati /

na paśyati yadātmānaṃ kathaṃ drakṣyati tatparān // Mś_3.2 //

na paryāpto 'gnidṛṣṭānto darśanasya prasiddhaye /

sadarśanaḥ sa pratyukto gamyamānagatāgataiḥ // Mś_3.3 //

nāpaśyamānaṃ bhavati yadā kiṃcana darśanam /

darśanaṃ paśyatītyevaṃ kathametattu yujyate // Mś_3.4 //

paśyati darśanaṃ naiva naiva paśyatyadarśanam /

vyākhyāto darśanenaiva draṣṭā cāpyupagamyatām // Mś_3.5 //

tiraskṛtya draṣṭā nāstyatiraskṛtya ca darśanam /

draṣṭavyaṃ darśanaṃ caiva draṣṭaryasati te kutaḥ // Mś_3.6 //

pratītya mātāpitarau yathoktaḥ putrasaṃbhavaḥ /

cakṣūrūpe pratītyaivamukto vijñānasaṃbhavaḥ // Mś_3.7 //

draṣṭavyadarśanābhāvādvijñānādicatuṣṭayam /

nāstīti upādānādīni bhaviṣyanti punaḥ katham // Mś_3.8 //

vyākhyātaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ rasanaṃ sparśanaṃ manaḥ /

darśanenaiva jānīyācchrotṛśrotavyakādi ca // Mś_3.9 //

4 Skandhaparīkṣā caturthaṃ prakaraṇam /

rūpakāraṇanirmuktaṃ na rūpamupalabhyate /

rūpeṇāpi na nirmuktaṃ dṛśyate rūpakāraṇam // Mś_4.1 //

rūpakāraṇanirmukte rūpe rūpaṃ prasajyate /

āhetukaṃ, na cāstyarthaḥ kaścidāhetukaḥ kvacit // Mś_4.2 //

rūpeṇa tu vinirmuktaṃ yadi syādrūpakāraṇam /

akāryakaṃ kāraṇaṃ syāt nāstyakāryaṃ ca kāraṇam // Mś_4.3 //

rūpe satyeva rūpasya kāraṇaṃ nopapadyate /

rūpe 'satyeva rūpasya kāraṇaṃ nopapadyate // Mś_4.4 //

niṣkāraṇaṃ punā rūpaṃ naiva naivopapadyate /

tasmāt rūpagatān kāṃścinna vikalpān vikalpayet // Mś_4.5 //

na kāraṇasya sadṛśaṃ kāryamityupapadyate /

na kāraṇasyāsadṛśaṃ kāryamityupapadyate // Mś_4.6 //

vedanācittasaṃjñānāṃ saṃskārāṇāṃ ca sarvaśaḥ /

sarveṣāmeva bhāvānāṃ rūpeṇaiva samaḥ kramaḥ // Mś_4.7 //

vigrahe yaḥ parīhāraṃ kṛte śūnyatayā vadet /

sarvaṃ tasyāparihṛtaṃ samaṃ sādhyena jāyate // Mś_4.8 //

vyākhyāne ya upālambhaṃ kṛte śūnyatayā vadet /

sarvaṃ tasyānupālabdhaṃ samaṃ sādhyena jāyate // Mś_4.9 //

5 Dhātuparīkṣā pañcamaṃ prakaraṇam /

nākāśaṃ vidyate kiṃcitpūrvamākāśalakṣaṇāt /

alakṣaṇaṃ prasajyeta syātpūrvaṃ yadi lakṣaṇāt // Mś_5.1 //

alakṣaṇo na kaścicca bhāvaḥ saṃvidyate kkacit /

asatyalakṣaṇe bhāve kramatāṃ kuha lakṣaṇam // Mś_5.2 //

nālakṣaṇe lakṣaṇasya pravṛttirna salakṣaṇe /

salakṣaṇālakṣaṇābhyāṃ nāpyanyatra pravartate // Mś_5.3 //

lakṣaṇāsaṃpravṛttau ca na lakṣyamupapadyate /

lakṣyasyānupapattau ca lakṣaṇasyāpyasaṃbhavaḥ // Mś_5.4 //

tasmānna vidyate lakṣyaṃ lakṣaṇaṃ naiva vidyate /

lakṣyalakṣaṇanirmukto naiva bhāvo 'pi vidyate // Mś_5.5 //

avidyamāne bhāve ca kasyābhāvo bhaviṣyati /

bhāvābhāvavidharmā ca bhāvābhāvamavaiti kaḥ // Mś_5.6 //

tasmānna bhāvo nābhāvo na lakṣyaṃ nāpi lakṣaṇam /

ākāśam ākāśasamā dhātavaḥ pañca ye pare // Mś_5.7 //

astitvaṃ ye tu paśyanti nāstitvaṃ cālpabuddhayaḥ /

bhāvānāṃ te na paśyanti draṣṭavyopaśamaṃ śivam // Mś_5.8 //

6 Rāgaraktaparīkṣā ṣaṣṭhaṃ prakaraṇam /

rāgādyadi bhavetpūrvaṃ rakto rāgatiraskṛtaḥ /

taṃ pratītya bhavedrāgo rakte rāgo bhavetsati // Mś_6.1 //

rakte 'sati punā rāgaḥ kuta eva bhaviṣyati /

sati vāsati vā rāge rakte 'pyeṣa samaḥ kramaḥ // Mś_6.2 //

sahaiva punarudbhūtirna yuktā rāgaraktayoḥ /

bhavetāṃ rāgaraktau hi nirapekṣau parasparam // Mś_6.3 //

naikatve sahabhāvo 'sti na tenaiva hi tatsaha /

pṛthaktve sahabhāvo 'tha kuta eva bhaviṣyati // Mś_6.4 //

ekatve sahabhāvaścetsyātsahāyaṃ vināpi saḥ /

pṛthaktve sahabhāvaścetsyātsahāyaṃ vināpi saḥ // Mś_6.5 //

pṛthaktve sahabhāvaśca yadi kiṃ rāgaraktayoḥ /

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāvaḥ sahabhāvo yatastayoḥ // Mś_6.6 //

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāvo yadi vā rāgaraktayoḥ /

sahabhāvaṃ kimarthaṃ tu parikalpayase tayoḥ // Mś_6.7 //

pṛthaṅ na sidhyatītyevaṃ sahabhāvaṃ vikāṅkṣasi /

sahabhāvaprasiddhyarthaṃ pṛthaktvaṃ bhūya icchasi // Mś_6.8 //

pṛthagbhāvāprasiddheśca sahabhāvo na sidhyati /

katamasmin pṛthagbhāve sahabhāvaṃ satīcchasi // Mś_6.9 //

evaṃ raktena rāgasya siddhirna saha nāsaha /

rāgavatsarvadharmāṇāṃ siddhirna saha nāsaha // Mś_6.10 //

7 Saṃskṛtaparīkṣā saptamaṃ prakaraṇam /

yadi saṃskṛta utpādastatra yuktā trilakṣaṇī /

athāsaṃskṛta utpādaḥ kathaṃ saṃskṛtalakṣaṇam // Mś_7.1 //

utpādādyāstrayo vyastā nālaṃ lakṣaṇakarmaṇi /

saṃskṛtasya samastāḥ syurekatra kathamekadā // Mś_7.2 //

utpādasthitibhaṅgānāmanyatsaṃskṛtalakṣaṇam /

asti cedanavasthaivaṃ nāsti cette na saṃskṛtāḥ // Mś_7.3 //

utpādotpāda utpādo mūlotpādasya kevalam /

utpādotpādamutpādo maulo janayate punaḥ // Mś_7.4 //

utpādotpāda utpādo mūlotpādasya te yadi /

maulenājanitastaṃ te sa kathaṃ janayiṣyati // Mś_7.5 //

sa te maulena janito maulaṃ janayate yadi /

maulaḥ sa tenājanitastamutpādayate katham // Mś_7.6 //

ayamutpadyamānaste kāmamutpādayedimam /

yadīmamutpādayitumajātaḥ śaknuyādayam // Mś_7.7 //

pradīpaḥ svaparātmānau saṃprakāśayitā yathā /

utpādaḥ svaparātmānāvubhāvutpādayettathā // Mś_7.8 //

pradīpe nāndhakāro 'sti yatra cāsau pratiṣṭhitaḥ /

kiṃ prakāśayati dīpaḥ prakāśo hi tamovadhaḥ // Mś_7.9 //

kathamutpadyamānena pradīpena tamo hatam /

notpadyamāno hi tamaḥ pradīpaḥ prāpnute yadā // Mś_7.10 //

aprāpyaiva pradīpena yadi vā nihataṃ tamaḥ /

ihasthaḥ sarvalokasthaṃ sa tamo nihaniṣyati // Mś_7.11 //

pradīpaḥ svaparātmānau saṃprakāśayate yadi /

tamo 'pi svaparātmānau chādayiṣyatyasaṃśayam // Mś_7.12 //

anutpanno 'yamutpādaḥ svātmānaṃ janayetkatham /

athotpanno janayate jāte kiṃ janyate punaḥ // Mś_7.13 //

notpadyamānaṃ notpannaṃ nānutpannaṃ kathaṃcana /

utpadyate tathākhyātaṃ gamyamānagatāgataiḥ // Mś_7.14 //

utpadyamānamutpattāvidaṃ na kramate yadā /

kathamutpadyamānaṃ tu pratītyotpattimucyate // Mś_7.15 //

pratītya yadyadbhavati tattacchāntaṃ svabhāvataḥ /

tasmādutpadyamānaṃ ca śāntamutpattireva ca // Mś_7.16 //

yadi kaścidanutpanno bhāvaḥ saṃvidyate kvacit /

utpadyeta sa kiṃ tasmin bhāva utpadyate 'sati // Mś_7.17 //

utpadyamānamutpādo yadi cotpādayatyayam /

utpādayettamutpādamutpādaḥ katamaḥ punaḥ // Mś_7.18 //

anya utpādatyenaṃ yadyutpādo 'navasthitiḥ /

athānutpāda utpannaḥ sarvamutpadyate tathā // Mś_7.19 //

sataśca tāvadutpattirasataśca na yujyate /

na sataścāsataśceti pūrvamevopapāditam // Mś_7.20 //

nirudhyamānasyotpattirna bhāvasyopapadyate /

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate // Mś_7.21 //

na sthitabhāvastiṣṭhatyasthitabhāvo na tiṣṭhati /

na tiṣṭhati tiṣṭhamānaḥ ko 'nutpannaśca tiṣṭhati // Mś_7.22 //

sthitirnirudhyamānasya na bhāvasyopapadyate /

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate // Mś_7.23 //

jarāmaraṇadharmeṣu sarvabhāveṣu sarvadā /

tiṣṭhanti katame bhāvā ye jarāmaraṇaṃ vinā // Mś_7.24 //

sthityānyayā sthiteḥ sthānaṃ tayaiva ca na yujyate /

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā // Mś_7.25 //

nirudhyate nāniruddhaṃ na niruddhaṃ nirudhyate /

tathāpi nirudhyamānaṃ kimajātaṃ nirudhyate // Mś_7.26 //

sthitasya tāvadbhāvasya nirodho nopapadyate /

nāsthitasyāpi bhāvasya nirodha upapadyate // Mś_7.27 //

tayaivāvasthayāvasthā na hi saiva nirudhyate /

anyayāvasthayāvasthā na cānyaiva nirudhyate // Mś_7.28 //

yadaivaṃ sarvadharmāṇāmutpādo nopapadyate /

tadaivaṃ sarvadharmāṇāṃ nirodho nopapadyate // Mś_7.29 //

sataśca tāvadbhāvasya nirodho nopapadyate /

ekatve na hi bhāvaśca nābhāvaścopapadyate // Mś_7.30 //

asato 'pi na bhāvasya nirodha upapadyate /

na dvitīyasya śirasacchedanaṃ vidyate yathā // Mś_7.31 //

na svātmanā nirodho 'sti nirodho na parātmanā /

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā // Mś_7.32 //

utpādasthitibhaṅgānāmasiddhernāsti saṃskṛtam /

saṃskṛtasyāprasiddhau ca kathaṃ setsyatyasaṃskṛtam // Mś_7.33 //

yathā māyā yathā svapno gandharvanagaraṃ yathā /

tathotpādastathā sthānaṃ tathā bhaṅga udāhṛtam // Mś_7.34 //

8 Karmakārakaparīkṣā aṣṭamaṃ prakaraṇam /

sadbhūtaḥ kārakaḥ karma sadbhūtaṃ na karotyayam /

kārako nāpyasadbhūtaḥ karmāsadbhūtamīhate // Mś_8.1 //

sadbhūtasya kriyā nāsti karma ca syādakartṛkam /

sadbhūtasya kriyā nāsti kartā ca syādakarmakaḥ // Mś_8.2 //

karoti yadyasadbhūto 'sadbhūtaṃ karma kārakaḥ /

ahetukaṃ bhavetkarma kartā cāhetuko bhavet // Mś_8.3 //

hetāvasati kāryaṃ ca kāraṇaṃ ca na vidyate /

tadabhāve kriyā kartā karaṇaṃ ca na vidyate // Mś_8.4 //

dharmādharmau na vidyete kriyādīnāmasaṃbhave /

dharme cāsatyadharme ca phalaṃ tajjaṃ na vidyate // Mś_8.5 //

phale 'sati na mokṣāya na svargāyopapadyate /

mārgaḥ sarvakriyāṇāṃ ca nairarthakyaṃ prasajyate // Mś_8.6 //

kārakaḥ sadasadbhūtaḥ sadasatkurute na tat /

parasparaviruddhaṃ hi saccāsaccaikataḥ kutaḥ // Mś_8.7 //

satā ca kriyate nāsannāsatā kriyate ca sat /

kartrā sarve prasajyante doṣāstatra ta eva hi // Mś_8.8 //

nāsadbhūtaṃ na sadbhūtaḥ sadasadbhūtameva vā /

karoti kārakaḥ karma pūrvoktaireva hetubhiḥ // Mś_8.9 //

nāsadbhūto 'pi sadbhūtaṃ sadasadbhūtameva vā /

karoti kārakaḥ karma purvoktaireva hetubhiḥ // Mś_8.10 //

karoti sadasadbhūto na sannāsacca kārakaḥ /

karma tattu vijānīyātpūrvoktaireva hetubhiḥ // Mś_8.11 //

pratītya kārakaḥ karma taṃ pratītya ca kārakam /

karma pravartate, nānyatpaśyāmaḥ siddhikāraṇam // Mś_8.12 //

evaṃ vidyādupādānaṃ vyutsargāditi karmaṇaḥ /

kartuśca karmakartṛbhyāṃ śeṣān bhāvān vibhāvayet // Mś_8.13 //

9 Pūrvaparīkṣā navamaṃ prakaraṇam /

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha /

bhavanti yasya prāgebhyaḥ so 'stītyeke vadantyuta // Mś_9.1 //

kathaṃ hyavidyamānasya darśanādi bhaviṣyati /

bhāvasya tasmātprāgebhyaḥ so 'sti bhāvo vyavasthitaḥ // Mś_9.2 //

darśanaśravaṇādibhyo vedanādibhya eva ca /

yaḥ prāgvyavasthito bhāvaḥ kena prajñapyate 'tha saḥ // Mś_9.3 //

vināpi darśanādīni yadi cāsau vyavasthitaḥ /

amūnyapi bhaviṣyanti vinā tena na saṃśayaḥ // Mś_9.4 //

ajyate kenacitkaścit kiṃcitkenacidajyate /

kutaḥ kiṃcidvinā kaścit kiṃcitkaṃcidvinā kutaḥ // Mś_9.5 //

sarvebhyo darśanādibhyaḥ kaścitpūrvo na vidyate /

ajyate darśanādīnāmanyena punaranyadā // Mś_9.6 //

sarvebhyo darśanādibhyo yadi pūrvo na vidyate /

ekaikasmātkathaṃ pūrvo darśanādeḥ sa vidyate // Mś_9.7 //

draṣṭā sa eva sa śrotā sa eva yadi vedakaḥ /

ekaikasmādbhavetpūrvaṃ evaṃ caitanna yujyate // Mś_9.8 //

draṣṭānya eva śrotānyo vedako 'nyaḥ punaryadi /

sati syād draṣṭari śrotā bahutvaṃ cātmanāṃ bhavet // Mś_9.9 //

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha /

bhavanti yebhyasteṣveṣa bhūteṣvapi na vidyate // Mś_9.10 //

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha /

na vidyate cedyasya sa na vidyanta imānyapi // Mś_9.11 //

prāk ca yo darśanādibhyaḥ sāṃprataṃ cordhvameva ca /

na vidyate 'sti nāstīti nivṛttāstatra kalpanāḥ // Mś_9.12 //

10 Agnīndhanaparīkṣā daśamaṃ prakaraṇam /

yadindhanaṃ sa cedagnirekatvaṃ kartṛkarmaṇoḥ /

anyaścedindhanādagnirindhanādapyṛte bhavet // Mś_10.1 //

nityapradīpta eva syādapradīpanahetukaḥ /

punarārambhavaiyarthyamevaṃ cākarmakaḥ sati // Mś_10.2 //

paratra nirapekṣatvādapradīpanahetukaḥ /

punarārambhavaiyarthyaṃ nityadīptaḥ prasajyate // Mś_10.3 //

tatraitasmādidhyamānamindhanaṃ bhavatīti cet /

kenedhyatāmindhanaṃ tattāvanmātramidaṃ yadā // Mś_10.4 //

anyo na prāpsyate 'prāpto na dhakṣyatyadahan punaḥ /

na nirvāsyatyanirvāṇaḥ sthāsyate vā svaliṅgavān // Mś_10.5 //

anya evendhanādagnirindhanaṃ prāpnuyādyadi /

strī saṃprāpnoti puruṣaṃ puruṣaśca striyaṃ yathā // Mś_10.6 //

anya evendhanādagnirindhanaṃ kāmamāpnuyāt /

agnīndhane yadi syātāmanyonyena tiraskṛte // Mś_10.7 //

yadīndhanamapekṣyāgnirapekṣyāgniṃ yadīndhanam /

kataratpūrvaniṣpannaṃ yadapekṣyāgnirindhanam // Mś_10.8 //

yadīndhanamapekṣyāgniragneḥ siddhasya sādhanam /

evaṃ satīndhanaṃ cāpi bhaviṣyati niragnikam // Mś_10.9 //

yo 'pekṣya sidhyate bhāvastamevāpekṣya sidhyati /

yadi yo 'pekṣitavyaḥ sa sidhyatāṃ kamapekṣya kaḥ // Mś_10.10 //

yo 'pekṣya sidhyate bhāvaḥ so 'siddho 'pekṣate katham /

athāpyapekṣate siddhastvapekṣāsya na yujyate // Mś_10.11 //

apekṣyendhanamagnirna nānapekṣyāgnirindhanam /

apekṣyendhanamagniṃ na nānapekṣyāgnimindhanam // Mś_10.12 //

āgacchatyanyato nāgnirindhane 'gnirna vidyate /

atrendhane śeṣamuktaṃ gamyamānagatāgataiḥ // Mś_10.13 //

indhanaṃ punaragnirna nāgniranyatra cendhanāt /

nāgnirindhanavānnāgnāvindhanāni na teṣu saḥ // Mś_10.14 //

agnīndhanābhyāṃ vyākhyāta ātmopādānayoḥ kramaḥ /

sarvo niravaśeṣeṇa sārdhaṃ ghaṭapaṭādibhiḥ // Mś_10.15 //

ātmanaśca satattvaṃ ye bhāvānāṃ ca pṛthakpṛthak /

nirdiśanti na tānmanye śāsanasyārthakovidān // Mś_10.16 //

11 Pūrvāparakoṭiparīkṣā ekādaśamaṃ prakaraṇam /

pūrvā prajñāyate koṭirnetyuvāca mahāmuniḥ /

saṃsāro 'navarāgro hi nāsyādirnāpi paścimam // Mś_11.1 //

naivāgraṃ nāvaraṃ yasya tasya madhyaṃ kuto bhavet /

tasmānnātropapadyante pūrvāparasahakramāḥ // Mś_11.2 //

pūrvaṃ jātiryadi bhavejjarāmaraṇamuttaram /

nirjarāmaraṇā jātirbhavejjāyeta cāmṛtaḥ // Mś_11.3 //

paścājjātiryadi bhavejjarāmaraṇamāditaḥ /

ahetukamajātasya syājjarāmaraṇaṃ katham // Mś_11.4 //

na jarāmaraṇenaiva jātiśca saha yujyate /

mriyeta jāyamānaśca syāccāhetukatobhayoḥ // Mś_11.5 //

yatra na prabhavantyete pūrvāparasahakramāḥ /

prapañcayanti tāṃ jātiṃ tajjarāmaraṇaṃ ca kim // Mś_11.6 //

kāryaṃ ca kāraṇaṃ caiva lakṣyaṃ lakṣaṇameva ca /

vedanā vedakaścaiva santyarthā ye ca kecana // Mś_11.7 //

pūrvā na vidyate koṭiḥ saṃsārasya na kevalam /

sarveṣāmapi bhāvānāṃ pūrvā koṭirna vidyate // Mś_11.8 //

12 Duḥkhaparīkṣā dvādaśamaṃ prakaraṇam /

svayaṃ kṛtaṃ parakṛtaṃ dvābhyāṃ kṛtamahetukam /

duḥkhamityeka icchanti tacca kāryaṃ na yujyate // Mś_12.1 //

svayaṃ kṛtaṃ yadi bhavetpratītya na tato bhavet /

skandhānimānamī skandhāḥ saṃbhavanti pratītya hi // Mś_12.2 //

yadyamībhya ime 'nye syurebhyo vāmī pare yadi /

bhavetparakṛtaṃ duḥkhaṃ parairebhiramī kṛtāḥ // Mś_12.3 //

svapudnalakṛtaṃ duḥkhaṃ yadi duḥkhaṃ punarvinā /

svapudgalaḥ sa katamo yena duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam // Mś_12.4 //

parapudgalajaṃ duḥkhaṃ yadi yasmai pradīyate /

pareṇa kṛtvā tadduḥkhaṃ sa duḥkhena vinā kutaḥ // Mś_12.5 //

parapudgalajaṃ duḥkhaṃ yadi kaḥ parapudgalaḥ /

vinā duḥkhena yaḥ kṛtvā parasmai prahiṇoti tat // Mś_12.6 //

svayaṃkṛtasyāprasiddherduḥkhaṃ parakṛtaṃ kutaḥ /

paro hi duḥkhaṃ yatkuryāttattasya syātsvayaṃ kṛtam // Mś_12.7 //

na tāvatsvakṛtaṃ duḥkhaṃ na hi tenaiva tatkṛtam /

paro nātmakṛtaścetsyādduḥkhaṃ parakṛtaṃ katham // Mś_12.8 //

syādubhābhyāṃ kṛtaṃ duḥkhaṃ syādekaikakṛtaṃ yadi /

parākārāsvayaṃkāraṃ duḥkhamahetukaṃ kutaḥ // Mś_12.9 //

na kevalaṃ hi duḥkhasya cāturvidhyaṃ na vidyate /

bāhyānāmapi bhāvānāṃ cāturvidhyaṃ na vidyate // Mś_12.10 //

13 Saṃskāraparīkṣā trayodaśamaṃ prakaraṇam /

tanmṛṣā moṣadharma yadbhagavānityabhāṣata /

sarve ca moṣadharmāṇaḥ saṃskārāstena te mṛṣā // Mś_13.1 //

tanmṛṣā moṣadharma yadyadi kiṃ tatra muṣyate /

etattūktaṃ bhagavatā śūnyatāparidīpakam // Mś_13.2 //

bhāvānāṃ niḥsvabhāvatvamanyathābhāvadarśanāt /

asvabhāvo bhāvo nāsti bhāvānāṃ śūnyatā yataḥ // Mś_13.3 //

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvaścenna vidyate /

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvo yadi vidyate // Mś_13.4 //

tasyaiva nānyathābhāvo nāpyanyasyaiva yujyate /

yuvā na jīryate yasmādyasmājjīrṇo na jīryate // Mś_13.5 //

tasya cedanyathābhāvaḥ kṣīrameva bhaveddadhi /

kṣīrādanyasya kasyātha dadhibhāvo bhaviṣyati // Mś_13.6 //

yadyaśūnyaṃ bhavetkiṃcitsyācchūnyamiti kiṃcana /

na kiṃcidastyaśūnyaṃ ca kutaḥ śūnyaṃ bhaviṣyati // Mś_13.7 //

śūnyatā sarvadṛṣṭīnāṃ proktā niḥsaraṇaṃ jinaiḥ /

yeṣāṃ tu śūnyatā dṛṣṭistānasādhyān babhāṣire // Mś_13.8 //

14 Saṃsargaparīkṣā caturdaśamaṃ prakaraṇam /

draṣṭavyaṃ darśanaṃ draṣṭā trīṇyetāni dviśo dviśaḥ /

sarvaśaśca na saṃsargamanyonyena vrajantyuta // Mś_14.1 //

evaṃ rāgaśca raktaśca rañjanīyaṃ ca dṛśyatām /

traidhena śeṣāḥ kleśāśca śeṣāṇyāyatanāni ca // Mś_14.2 //

anyenānyasya saṃsargastaccānyatvaṃ na vidyate /

draṣṭavyaprabhṛtīnāṃ yanna saṃsargaṃ vrajantyataḥ // Mś_14.3 //

na ca kevalamanyatvaṃ draṣṭavyāderna vidyate /

kasyacitkenacitsārdhaṃ nānyatvamupapadyate // Mś_14.4 //

anyadanyatpratītyānyannānyadanyadṛte 'nyataḥ /

yatpratītya ca yattasmāttadanyannopapadyate // Mś_14.5 //

yadyanyadanyadanyasmādanyasmādapyṛte bhavet /

tadanyadanyadanyasmādṛte nāsti ca nāstyataḥ // Mś_14.6 //

nānyasmin vidyate 'nyatvamananyasminna vidyate /

avidyamāne cānyatve nāstyanyadvā tadeva vā // Mś_14.7 //

na tena tasya saṃsargo nānyenānyasya yujyate /

saṃsṛjyamānaṃ saṃsṛṣṭaṃ saṃsraṣṭā ca na vidyate // Mś_14.8 //

15 Svabhāvaparīkṣā pañcadaśamaṃ prakaraṇam /

na saṃbhavaḥ svabhāvasya yuktaḥ pratyayahetubhiḥ /

hetupratyayasaṃbhūtaḥ svabhāvaḥ kṛtako bhavet // Mś_15.1 //

svabhāvaḥ kṛtako nāma bhaviṣyati punaḥ katham /

akṛtrimaḥ svabhāvo hi nirapekṣaḥ paratra ca // Mś_15.2 //

kutaḥ svabhāvasyābhāve parabhāvo bhaviṣyati /

svabhāvaḥ parabhāvasya parabhāvo hi kathyate // Mś_15.3 //

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte bhāvaḥ kutaḥ punaḥ /

svabhāve parabhāve vā sati bhāvo hi sidhyati // Mś_15.4 //

bhāvasya cedaprasiddhirabhāvo naiva sidhyati /

bhāvasya hyanyathābhāvamabhāvaṃ bruvate janāḥ // Mś_15.5 //

svabhāvaṃ parabhāvaṃ ca bhāvaṃ cābhāvameva ca /

ye paśyanti na paśyanti te tattvaṃ buddhaśāsane // Mś_15.6 //

kātyāyanāvavāde cāstīti nāstīti cobhayam /

pratiṣiddhaṃ bhagavatā bhāvābhāvavibhāvinā // Mś_15.7 //

yadyastitvaṃ prakṛtyā syānna bhavedasya nāstitā /

prakṛteranyathābhāvo na hi jātūpapadyate // Mś_15.8 //

prakṛtau kasya cāsatyāmanyathātvaṃ bhaviṣyati /

prakṛtau kasya ca satyāmanyathātvaṃ bhaviṣyati // Mś_15.9 //

astīti śāśvatagrāho nāstītyucchedadarśanam /

tasmādastitvanāstitve nāśrīyeta vicakṣaṇaḥ // Mś_15.10 //

asti yaddhi svabhāvena na tannāstīti śāśvatam /

nāstīdānīmabhūtpūrvamityucchedaḥ prasajyate // Mś_15.11 //

16 Bandhamokṣaparīkṣā ṣoḍaśamaṃ prakaraṇam /

saṃskārāḥ saṃsaranti cenna nityāḥ saṃsaranti te /

saṃsaranti ca nānityāḥ sattve 'pyeṣa samaḥ kramaḥ // Mś_16.1 //

pudgalaḥ saṃsarati cetskandhāyatanadhātuṣu /

pañcadhā mṛgyamāṇo 'sau nāsti kaḥ saṃsariṣyati // Mś_16.2 //

upādānādupādānaṃ saṃsaran vibhavo bhavet /

vibhavaścānupādānaḥ kaḥ sa kiṃ saṃsariṣyati // Mś_16.3 //

saṃskārāṇāṃ na nirvāṇaṃ kathaṃcidupapadyate /

sattvasyāpi na nirvāṇaṃ kathaṃcidupapadyate // Mś_16.4 //

na badhyante na mucyante udayavyayadharmiṇaḥ /

saṃskārāḥ pūrvavatsattvo badhyate na na mucyate // Mś_16.5 //

bandhanaṃ cedupādānaṃ sopādāno na badhyate /

badhyate nānupādānaḥ kimavastho 'tha badhyate // Mś_16.6 //

badhnīyādbandhanaṃ kāmaṃ bandhyātpūrvaṃ bhavedyadi /

na cāsti tat śeṣamuktaṃ gamyamānagatāgataiḥ // Mś_16.7 //

baddho na mucyate tāvadabaddho naiva mucyate /

syātāṃ baddhe mucyamāne yugapadbandhamokṣaṇe // Mś_16.8 //

nirvāsyāmyanupādāno nirvāṇaṃ me bhaviṣyati /

iti yeṣāṃ grahasteṣāmupādānamahāgrahaḥ // Mś_16.9 //

na nirvāṇasamāropo na saṃsārāpakarṣaṇam /

yatra kastatra saṃsāro nirvāṇaṃ kiṃ vikalpyate // Mś_16.10 //

17 Karmaphalaparīkṣā saptadaśamaṃ prakaraṇam /

ātmasaṃyamakaṃ cetaḥ parānugrāhakaṃ ca yat /

maitraṃ sa dharmastadbījaṃ phalasya pretya ceha ca // Mś_17.1 //

cetanā cetayitvā ca karmoktaṃ paramarṣiṇā /

tasyānekavidho bhedaḥ karmaṇaḥ parikīrtitaḥ // Mś_17.2 //

tatra yaccetanetyuktaṃ karma tanmānasaṃ smṛtam /

cetayitvā ca yattūktaṃ tattu kāyikavācikam // Mś_17.3 //

vāgviṣpando 'viratayo yāścāvijñaptisaṃjñitāḥ /

avijñaptaya evānyāḥ smṛtā viratayastathā // Mś_17.4 //

paribhogānvayaṃ puṇyamapuṇyaṃ ca tathāvidham /

cetanā ceti saptaite dharmāḥ karmāñjanāḥ smṛtāḥ // Mś_17.5 //

tiṣṭhatyā pākakālāccetkarma tannityatāmiyāt /

niruddhaṃ cennirūddhaṃ satkiṃ phalaṃ janayiṣyati // Mś_17.6 //

yo 'ṅkuraprabhṛtirbījātsaṃtāno 'bhipravartate /

tataḥ phalamṛte bījātsa ca nābhipravartate // Mś_17.7 //

bījācca yasmātsaṃtānaḥ saṃtānācca phalodbhavaḥ /

bījapūrvaṃ phalaṃ tasmānnocchinnaṃ nāpi śāśvatam // Mś_17.8 //

yastasmāccittasaṃtānaścetaso 'bhipravartate /

tataḥ phalamṛte cittātsa ca nābhipravartate // Mś_17.9 //

cittācca yasmātsaṃtānaḥ saṃtānācca phalodbhavaḥ /

karmapūrvaṃ phalaṃ tasmānnocchinnaṃ nāpi śāśvatam // Mś_17.10 //

dharmasya sādhanopāyāḥ śuklāḥ karmapathā daśa /

phalaṃ kāmaguṇāḥ pañca dharmasya pretya ceha ca // Mś_17.11 //

bahavaśca mahāntaśca doṣāḥ syurapi kalpanā /

yadyeṣā tena naivaiṣā kalpanātropapadyate // Mś_17.12 //

imāṃ punaḥ pravakṣyāmi kalpanāṃ yātra yojyate /

buddhaiḥ pratyekabuddhaiśca śrāvakaiścānuvarṇitām // Mś_17.13 //

patraṃ yathāvipraṇāśastatharṇamiva karma ca /

caturvidho dhātutaḥ sa prakṛtyāvyākṛtaśca saḥ // Mś_17.14 //

prahāṇato na praheyo bhāvanāheya eva vā /

tasmādavipraṇāśena jāyate karmaṇāṃ phalam // Mś_17.15 //

prahāṇataḥ praheyaḥ syātkarmaṇaḥ saṃkrameṇa vā /

yadi doṣāḥ prasajyeraṃstatra karmavadhādayaḥ // Mś_17.16 //

sarveṣāṃ viṣabhāgānāṃ sabhāgānāṃ ca karmaṇām /

pratisaṃdhau sadhātūnāmeka utpadyate tu saḥ // Mś_17.17 //

karmaṇaḥ karmaṇo dṛṣṭe dharma utpadyate tu saḥ /

dviprakārasya sarvasya vipakke 'pi ca tiṣṭhati // Mś_17.18 //

phalavyatikramādvā sa maraṇādvā nirudhyate /

anāsravaṃ sāsravaṃ ca vibhāgaṃ tatra lakṣayet // Mś_17.19 //

śūnyatā ca na cocchedaḥ saṃsāraśca na śāśvatam /

karmaṇo 'vipraṇāśaśca dharmo buddhena deśitaḥ // Mś_17.20 //

karma notpadyate kasmāt niḥsvabhāvaṃ yatastataḥ /

yasmācca tadanutpannaṃ na tasmādvipraṇaśyati // Mś_17.21 //

karma svabhāvataścetsyācchāśvataṃ syādasaṃśayam /

akṛtaṃ ca bhavetkarma kriyate na hi śāśvatam // Mś_17.22 //

akṛtābhyāgamabhayaṃ syātkarmākṛtakaṃ yadi /

abrahmacaryavāsaśca doṣastatra prasajyate // Mś_17.23 //

vyavahārā virudhyante sarva eva na saṃśayaḥ /

puṇyapāpakṛtornaiva pravibhāgaśca yujyate // Mś_17.24 //

tadvipakvavipākaṃ ca punareva vipakṣyati /

karma vyavasthitaṃ yasmāttasmātsvābhāvikaṃ yadi // Mś_17.25 //

karma kleśātmakaṃ cedaṃ te ca kleśā na tattvataḥ /

na cette tattvataḥ kleśāḥ karma syāttattvataḥ katham // Mś_17.26 //

karma kleśāśca dehānāṃ pratyayāḥ samudāhṛtāḥ /

karma kleśāśca te śūnyā yadi deheṣu kā kathā // Mś_17.27 //

avidyānivṛto jantustṛṣṇāsaṃyojanaśca saḥ /

sa bhoktā sa ca na karturanyo na ca sa eva saḥ // Mś_17.28 //

na pratyayasamutpannaṃ nāpratyayasamutthitam /

asti yasmādidaṃ karma tasmātkartāpi nāstyataḥ // Mś_17.29 //

karma cennāsti kartā ca kutaḥ syātkarmajaṃ phalam /

asatyatha phale bhoktā kuta eva bhaviṣyati // Mś_17.30 //

yathā nirmitakaṃ śāstā nirmimītarddhisaṃpadā /

nirmito nirmimītānyaṃ sa ca nirmitakaḥ punaḥ // Mś_17.31 //

tathā nirmitakākāraḥ kartā karma ca tatkṛtam /

tadyathā nirmitenānyo nirmito nirmitastathā // Mś_17.32 //

kleśāḥ karmāṇi dehāśca kartāraśca phalāni ca /

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṃnibhāḥ // Mś_17.33 //

18 Ātmaparīkṣā aṣṭādaśamaṃ prakaraṇam /

ātmā skandhā yadi bhavedudayavyayabhāgbhavet /

skandhebhyo 'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalakṣaṇaḥ // Mś_18.1 //

ātmanyasati cātmīyaṃ kuta eva bhaviṣyati /

nirmamo nirahaṃkāraḥ śamādātmātmanīnayoḥ // Mś_18.2 //

nirmamo nirahaṃkāro yaśca so 'pi na vidyate /

nirmamaṃ nirahaṃkāraṃ yaḥ paśyati na paśyati // Mś_18.3 //

mametyahamiti kṣīṇe bahirdhādhyātmameva ca /

nirudhyata upādānaṃ tatkṣayājjanmanaḥ kṣayaḥ // Mś_18.4 //

karmakleśakṣayānmokṣaḥ karmakleśā vikalpataḥ /

te prapañcātprapañcastu śūnyatāyāṃ nirudhyate // Mś_18.5 //

ātmetyapi prajñapitamanātmetyapi deśitam /

buddhairnātmā na cānātmā kaścidityapi deśitam // Mś_18.6 //

nivṛttamabhidhātavyaṃ nivṛtte cittagocare /

anutpannāniruddhā hi nirvāṇamiva dharmatā // Mś_18.7 //

sarvaṃ tathyaṃ na vā tathyaṃ tathyaṃ cātathyameva ca /

naivātathyaṃ naiva tathyametadbuddhānuśāsanam // Mś_18.8 //

aparapratyayaṃ śāntaṃ prapañcairaprapañcitam /

nirvikalpamanānārthametattattvasya lakṣaṇam // Mś_18.9 //

pratītya yadyadbhavati na hi tāvattadeva tat /

na cānyadapi tattasmānnocchinnaṃ nāpi śāśvatam // Mś_18.10 //

anekārthamanānārthamanucchedamaśāśvatam /

etattallokanāthānāṃ buddhānāṃ śāsanāmṛtam // Mś_18.11 //

saṃbuddhānāmanutpāde śrāvakāṇāṃ punaḥ kṣaye /

jñānaṃ pratyekabuddhānāmasaṃsargātpravartate // Mś_18.12 //

19 kālaparīkṣā ekonaviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

pratyutpanno 'nāgataśca yadyatītamapekṣya hi /

pratyutpanno 'nāgataśca kāle 'tīte bhaviṣyataḥ // Mś_19.1 //

pratyutpanno 'nāgataśca na stastatra punaryadi /

pratyutpanno 'nāgataśca syātāṃ kathamapekṣya tam // Mś_19.2 //

anapekṣya punaḥ siddhirnātītaṃ vidyate tayoḥ /

pratyutpanno 'nāgataśca tasmātkālo na vidyate // Mś_19.3 //

etenaivāvaśiṣṭau dvau krameṇa parivartakau /

uttamādhamamadhyādīnekatvādīṃśca lakṣayet // Mś_19.4 //

nāsthito gṛhyate kālaḥ sthitaḥ kālo na vidyate /

yo gṛhyetāgṛhītaśca kālaḥ prajñapyate katham // Mś_19.5 //

bhāvaṃ pratītya kālaścetkālo bhāvādṛte kutaḥ /

na ca kaścana bhāvo 'sti kutaḥ kālo bhaviṣyati // Mś_19.6 //

20 Sāmagrīparīkṣā viṃśatitamaṃ prakaraṇam /

hetośca pratyayānāṃ ca sāmagryā jāyate yadi /

phalamasti ca sāmagryāṃ sāmagryā jāyate katham // Mś_20.1 //

hetośca pratyayānāṃ ca sāmagryā jāyate yadi /

phalaṃ nāsti ca sāmagryāṃ sāmagryā jāyate katham // Mś_20.2 //

hetośca pratyayānāṃ ca sāmagryāmasti cetphalam /

gṛhyeta nanu sāmagryāṃ sāmagryāṃ ca na gṛhyate // Mś_20.3 //

hetośca pratyayānāṃ ca sāmagryāṃ nāsti cetphalam /

hetavaḥ pratyayāśca syurahetupratyayaiḥ samāḥ // Mś_20.4 //

hetukaṃ phalasya datvā yadi heturnirudhyate /

yaddattaṃ yanniruddhaṃ ca hetorātmadvayaṃ bhavet // Mś_20.5 //

hetuṃ phalasyādatvā ca yadi heturnirudhyate /

hetau niruddhe jātaṃ tatphalamāhetukaṃ bhavet // Mś_20.6 //

phalaṃ sahaiva sāmagryā yadi prādurbhavetpunaḥ /

ekakālau prasajyete janako yaśca janyate // Mś_20.7 //

pūrvameva ca sāmagryāḥ phalaṃ prādurbhavedyadi /

hetupratyayanirmuktaṃ phalamāhetukaṃ bhavet // Mś_20.8 //

niruddhe cetphalaṃ hetau hetoḥ saṃkramaṇaṃ bhavet /

pūrvajātasya hetośca punarjanma prasajyate // Mś_20.9 //

janayetphalamutpannaṃ niruddho 'staṃgataḥ katham /

tiṣṭhannapi kathaṃ hetuḥ phalena janayedvṛtaḥ // Mś_20.10 //

athāvṛtaḥ phalenāsau katamajjanayetphalam /

na hyadṛṣṭvā vā dṛṣṭvā vā heturjanayate phalam // Mś_20.11 //

nātītasya hyatītena phalasya saha hetunā /

nājātena na jātena saṃgatirjātu vidyate // Mś_20.12 //

na jātasya hyajātena phalasya saha hetunā /

nātītena na jātena saṃgatirjātu vidyate // Mś_20.13 //

nājātasya hi jātena phalasya saha hetunā /

nājātena na naṣṭena saṃgatirjātu vidyate // Mś_20.14 //

asatyāṃ saṃgatau hetuḥ kathaṃ janayate phalam /

satyāṃ vā saṃgatau hetuḥ kathaṃ janayate phalam // Mś_20.15 //

hetuḥ phalena śūnyaścetkathaṃ janayate phalam /

hetuḥ phalenāśūnyaścetkathaṃ janayate phalam // Mś_20.16 //

phalaṃ notpatsyate 'śūnyamaśūnyaṃ na nirotsyate /

aniruddhamanutpannamaśūnyaṃ tadbhaviṣyati // Mś_20.17 //

kathamutpatsyate śūnyaṃ kathaṃ śūnyaṃ nirotsyate /

śūnyamapyaniruddhaṃ tadanutpannaṃ prasajyate // Mś_20.18 //

hetoḥ phalasya caikatvaṃ na hi jātūpapadyate /

hetoḥ phalasya cānyatvaṃ na hi jātūpapadyate // Mś_20.19 //

ekatve phalahetvoḥ syādaikyaṃ janakajanyayoḥ /

pṛthaktve phalahetvoḥ syāttulyo heturahetunā // Mś_20.20 //

phalaṃ svabhāvasadbhūtaṃ kiṃ heturjanayiṣyati /

phalaṃ svabhāvāsadbhūtaṃ kiṃ heturjanayiṣyati // Mś_20.21 //

na cājanayamānasya hetutvamupapadyate /

hetutvānupapattau ca phalaṃ kasya bhaviṣyati // Mś_20.22 //

na ca pratyayahetūnāmiyamātmānamātmanā /

yā sāmagrī janayate sā kathaṃ janayetphalam // Mś_20.23 //

na sāmagrīkṛtaṃ phalaṃ nāsāmagrīkṛtaṃ phalam /

asti pratyayasāmagrī kuta eva phalaṃ vinā // Mś_20.24 //

21 Saṃbhavavibhavaparīkṣā ekaviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

vinā vā saha vā nāsti vibhavaḥ saṃbhavena vai /

vinā vā saha vā nāsti saṃbhavo vibhavena vai // Mś_21.1 //

bhaviṣyati kathaṃ nāma vibhavaḥ saṃbhavaṃ vinā /

vinaiva janma maraṇaṃ vibhavo nodbhavaṃ vinā // Mś_21.2 //

saṃbhavenaiva vibhavaḥ kathaṃ saha bhaviṣyati /

na janmamaraṇaṃ caivaṃ tulyakālaṃ hi vidyate // Mś_21.3 //

bhaviṣyati kathaṃ nāma saṃbhavo vibhavaṃ vinā /

anityatā hi bhāveṣu na kadācinna vidyate // Mś_21.4 //

saṃbhavo vibhavenaiva kathaṃ saha bhaviṣyati /

na janmamaraṇaṃ caiva tulyakālaṃ hi vidyate // Mś_21.5 //

sahānyonyena vā siddhirvinānyonyena vā yayoḥ /

na vidyate, tayoḥ siddhiḥ kathaṃ nu khalu vidyate // Mś_21.6 //

kṣayasya saṃbhavo nāsti nākṣayasyāpi saṃbhavaḥ /

kṣayasya vibhavo nāsti vibhavo nākṣayasya ca // Mś_21.7 //

saṃbhavo vibhavaścaiva vinā bhāvaṃ na vidyate /

saṃbhavaṃ vibhavaṃ caiva vinā bhāvo na vidyate // Mś_21.8 //

saṃbhavo vibhavaścaiva na śūnyasyopapadyate /

saṃbhavo vibhavaścaiva nāśūnyasyopapadyate // Mś_21.9 //

saṃbhavo vibhavaścaiva naika ityupapadyate /

saṃbhavo vibhavaścaiva na nānetyupapadyate // Mś_21.10 //

dṛśyate saṃbhavaścaiva vibhavaścaiva te bhavet /

dṛśyate saṃbhavaścaiva mohādvibhava eva ca // Mś_21.11 //

na bhāvājjāyate bhāvo bhāvo 'bhāvānna jāyate /

nābhāvājjāyate 'bhāvo 'bhāvo bhāvānna jāyate // Mś_21.12 //

na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate /

na svataḥ parataścaiva jāyate, jāyate kutaḥ // Mś_21.13 //

bhāvamabhyupapannasya śāśvatocchedadarśanam /

prasajyate sa bhāvo hi nityo 'nityo 'tha vā bhavet // Mś_21.14 //

bhāvamabhyupapannasya naivocchedo na śāśvatam /

udayavyayasaṃtānaḥphalahetvorbhavaḥ sa hi // Mś_21.15 //

udayavyayasaṃtānaḥ phalahetvorbhavaḥ sa cet /

vyayasyāpunarutpatterhetūcchedaḥ prasajyate // Mś_21.16 //

sadbhāvasya svabhāvena nāsadbhāvaśca yujyate /

nirvāṇakāle cocchedaḥ praśamādbhavasaṃtateḥ // Mś_21.17 //

carame na niruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ /

carame nāniruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ // Mś_21.18 //

nirudhyamāne carame prathamo yadi jāyate /

nirudhyamāna ekaḥ syājjāyamāno 'paro bhavet // Mś_21.19 //

na cennirudhyamānaśca jāyamānaśca yujyate /

sārdhaṃ ca mriyate yeṣu teṣu skandheṣu jāyate // Mś_21.20 //

evaṃ triṣvapi kāleṣu na yuktā bhavasaṃtatiḥ /

triṣu kāleṣu yā nāsti sā kathaṃ bhavasaṃtatiḥ // Mś_21.21 //

22 Tathāgataparīkṣā dvāviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

skandhā na nānyaḥ skandhebhyo nāsmin skandhā na teṣu saḥ /

tathāgataḥ skandhavānna katamo 'tra tathāgataḥ // Mś_22.1 //

buddhaḥ skandhānupādāya yadi nāsti svabhāvataḥ /

svabhāvataśca yo nāsti kutaḥ sa parabhāvataḥ // Mś_22.2 //

pratītya parabhāvaṃ yaḥ so 'nātmetyupapadyate /

yaścānātmā sa ca kathaṃ bhaviṣyati tathāgataḥ // Mś_22.3 //

yadi nāsti svabhāvaśca parabhāvaḥ kathaṃ bhavet /

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte kaḥ sa tathāgataḥ // Mś_22.4 //

skandhān yadyanupādāya bhavetkaścittathāgataḥ /

sa idānīmupādadyādupādāya tato bhavet // Mś_22.5 //

skandhāṃścāpyanupādāya nāsti kaścittathāgataḥ /

yaśca nāstyanupādāya sa upādāsyate katham // Mś_22.6 //

na bhavatyanupādattamupādānaṃ ca kiṃcana /

na cāsti nirupādānaḥ kathaṃcana tathāgataḥ // Mś_22.7 //

tattvānyatvena yo nāsti mṛgyamāṇaśca pañcadhā /

upādānena sa kathaṃ prajñapyeta tathāgataḥ // Mś_22.8 //

yadapīdamupādānaṃ tatsvabhāvatvānna vidyate /

svabhāvataśca yannāsti kutastatparabhāvataḥ // Mś_22.9 //

evaṃ śūnyamupādānamupādātā ca sarvaśaḥ /

prajñapyate ca śūnyena kathaṃ śūnyastathāgataḥ // Mś_22.10 //

śūnyamiti na vaktavyamaśūnyamiti vā bhavet /

ubhayaṃ nobhayaṃ ceti prajñaptyarthaṃ tu kathyate // Mś_22.11 //

śāśvatāśāśvatādyā kutaḥ śānte catuṣṭayam /

antānantādi cāpyatra kuntaḥ śānte catuṣṭayam // Mś_22.12 //

yena grāho gṛhītastu ghano 'stīti tathāgataḥ /

nāstīti sa vikalpayannirvṛtasyāpi kalpayet // Mś_22.13 //

svabhāvataśca śūnye 'smiṃścintā naivopapadyate /

paraṃ nirodhādbhavati buddho na bhavatīti vā // Mś_22.14 //

prapañcayanti ye buddhaṃ prapañcātītamavyayam /

te prapañcahatāḥ sarve na paśyanti tathāgatam // Mś_22.15 //

tathāgato yatsvabhāvastatsvabhāvamidaṃ jagat /

tathāgato niḥsvabhāvo niḥsvabhāvamidaṃ jagat // Mś_22.16 //

23 Viparyāsaparīkṣā trayoviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

saṃkalpaprabhavo rāgo dveṣo mohaśca kathyate /

śubhāśubhaviparyāsān saṃbhavanti pratītya hi // Mś_23.1 //

śubhāśubhaviparyāsān saṃbhavanti pratītya ye /

te svabhāvānna vidyante tasmāt kleśā na tattvataḥ // Mś_23.2 //

ātmano 'stitvanāstitve na kathaṃcicca sidhyataḥ /

taṃ vināstitvanāstitve kleśānāṃ sidhyataḥ katham // Mś_23.3 //

kasyaciddhi bhavantīme kleśāḥ sa ca na sidhyati /

kaścidāho vinā kaṃcitsanti kleśā na kasyacit // Mś_23.4 //

svakāyadṛṣṭivat kleśāḥ kliṣṭe santi na pañcadhā /

svakāyadṛṣṭivat kliṣṭaṃ kleśeṣvapi na pañcadhā // Mś_23.5 //

svabhāvato na vidyante śubhāśubhaviparyayāḥ /

pratītya katamān kleśāḥ śubhāśubhaviparyayān // Mś_23.6 //

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca ṣaḍvidham /

vastu rāgasya dveṣasya mohasya ca vikalpyate // Mś_23.7 //

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca kevalāḥ /

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṃnibhāḥ // Mś_23.8 //

aśubhaṃ vā śubhaṃ vāpi kutasteṣu bhaviṣyati /

māyāpuruṣakalpeṣu pratibimbasameṣu ca // Mś_23.9 //

anapekṣya śubhaṃ nāstyaśubhaṃ prajñapayemahi /

yatpratītya śubhaṃ tasmācchubhaṃ naivopapadyate // Mś_23.10 //

anapekṣyāśubhaṃ nāsti śubhaṃ prajñapayemahi /

yatpratītyāśubhaṃ tasmādaśubhaṃ naiva vidyate // Mś_23.11 //

avidyamāne ca śubhe kuto rāgo bhaviṣyati /

aśubhe 'vidyamāne ca kuto dveṣo bhaviṣyati // Mś_23.12 //

anitye nityamityevaṃ yadi grāho viparyayaḥ /

nānityaṃ vidyate śūnye kuto grāho viparyayaḥ // Mś_23.13 //

anitye nityamityevaṃ yadi grāho viparyayaḥ /

anityamityapi grāhaḥ śūnye kiṃ na viparyayaḥ // Mś_23.14 //

yena gṛṇhāti yo grāho grahītā yacca gṛhyate /

upaśāntāni sarvāṇi tasmādgrāho na vidyate // Mś_23.15 //

avidyamāne grāhe ca mithyā vā samyageva vā /

bhavedviparyayaḥ kasya bhavetkasyāviparyayaḥ // Mś_23.16 //

na cāpi viparītasya saṃbhavanti viparyayāḥ /

na cāpyaviparītasya saṃbhavanti viparyayāḥ // Mś_23.17 //

na viparyasyamānasya saṃbhavanti viparyayāḥ /

vimṛśasva svayaṃ kasya saṃbhavanti viparyayāḥ // Mś_23.18 //

anutpannāḥ kathaṃ nāma bhaviṣyanti viparyayāḥ /

viparyayeṣvajāteṣu viparyayagataḥ kutaḥ // Mś_23.19 //

na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate /

na svataḥ parataśceti viparyayagataḥ kutaḥ // Mś_23.20 //

ātmā ca śuci nityaṃ ca sukhaṃ ca yadi vidyate /

ātmā ca śuci nityaṃ ca sukhaṃ ca na viparyayaḥ // Mś_23.21 //

nātmā ca śuci nityaṃ ca sukhaṃ ca yadi vidyate /

anātmāśucyanityaṃ ca naiva duḥkhaṃ ca vidyate // Mś_23.22 //

evaṃ nirudhyate 'vidyā viparyayanirodhanāt /

avidyāyāṃ niruddhāyāṃ saṃskārādyaṃ nirudhyate // Mś_23.23 //

yadi bhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit /

kathaṃ nāma prahīyeran kaḥ svabhāvaṃ prahāsyati // Mś_23.24 //

yadyabhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit /

kathaṃ nāma prahīyeran ko 'sadbhāvaṃ prahāsyati // Mś_23.25 //

24 Āryasatyaparīkṣā caturviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

yadi śūnyamidaṃ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ /

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate // Mś_24.1 //

parijñā ca prahāṇaṃ ca bhāvanā sākṣikarma ca /

caturṇāmāryasatyānāmabhāvānnopapadyate // Mś_24.2 //

tadabhāvānna vidyante catvāryāryaphalāni ca /

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ // Mś_24.3 //

saṃgho nāsti na cetsanti te 'ṣṭau puruṣapudgalāḥ /

abhāvāccāryasatyānāṃ saddharmo 'pi na vidyate // Mś_24.4 //

dharme cāsati saṃghe ca kathaṃ buddho bhaviṣyati /

evaṃ trīṇyapi ratnāni brūvāṇaḥ pratibādhase // Mś_24.5 //

śūnyatāṃ phalasadbhāvamadharmaṃ dharmameva ca /

sarvasaṃvyavahārāṃśca laukikān pratibādhase // Mś_24.6 //

atra brūmaḥ śūnyatāyāṃ na tvaṃ vetsi prayojanam /

śūnyatāṃ śūnyatārthaṃ ca tata evaṃ vihanyase // Mś_24.7 //

dve satye samupāśritya buddhānāṃ dharmadeśanā /

lokasaṃvṛtisatyaṃ ca satyaṃ ca paramārthataḥ // Mś_24.8 //

ye 'nayorna vijānanti vibhāgaṃ satyayordvayoḥ /

te tattvaṃ na vijānanti gambhīraṃ buddhaśāsane // Mś_24.9 //

vyavahāramanāśritya paramārtho na deśyate /

paramārthamanāgamya nirvāṇaṃ nādhigamyate // Mś_24.10 //

vināśayati durdṛṣṭā śūnyatā mandamedhasam /

sarpo yathā durgṛhīto vidyā vā duṣprasādhitā // Mś_24.11 //

ataśca pratyudāvṛttaṃ cittaṃ deśayituṃ muneḥ /

dharmaṃ matvāsya dharmasya mandairduravagāhatām // Mś_24.12 //

śūnyatāyāmadhilayaṃ yaṃ punaḥ kurute bhavān /

doṣaprasaṅgo nāsmākaṃ sa śūnye nopapadyate // Mś_24.13 //

sarvaṃ ca yujyate tasya śūnyatā yasya yujyate /

sarvaṃ na yujyate tasya śūnyaṃ yasya na yujyate // Mś_24.14 //

sa tvaṃ doṣānātmanīnānasmāsu paripātayan /

aśvamevābhirūḍhaḥ sannaśvamevāsi vismṛtaḥ // Mś_24.15 //

svabhāvādyadi bhāvānāṃ sadbhāvamanupaśyasi /

ahetupratyayān bhāvāṃstvamevaṃ sati paśyasi // Mś_24.16 //

kāryaṃ ca kāraṇaṃ caiva kartāraṃ karaṇaṃ kriyām /

utpādaṃ ca nirodhaṃ ca phalaṃ ca pratibādhase // Mś_24.17 //

yaḥ pratītyasamutpādaḥ śūnyatāṃ tāṃ pracakṣmahe /

sā prajñaptirupādāya pratipatsaiva madhyamā // Mś_24.18 //

apratītya samutpanno dharmaḥ kaścinna vidyate /

yasmāttasmādaśūnyo hi dharmaḥ kaścinna vidyate // Mś_24.19 //

yadyaśūnyamidaṃ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ /

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate // Mś_24.20 //

apratītya samutpannaṃ kuto duḥkhaṃ bhaviṣyati /

anityamuktaṃ duḥkhaṃ hi tatsvābhāvye na vidyate // Mś_24.21 //

svabhāvato vidyamānaṃ kiṃ punaḥ samudeṣyate /

tasmātsamudayo nāsti śūnyatāṃ pratibādhataḥ // Mś_24.22 //

na nirodhaḥ svabhāvena sato duḥkhasya vidyate /

svabhāvaparyavasthānānnirodhaṃ pratibādhase // Mś_24.23 //

svābhāvye sati mārgasya bhāvanā nopapadyate /

athāsau bhāvyate mārgaḥ svābhāvyaṃ te na vidyate // Mś_24.24 //

yadā duḥkhaṃ samudayo nirodhaśca na vidyate /

mārgo duḥkhanirodhatvāt katamaḥ prāpayiṣyati // Mś_24.25 //

svabhāvenāparijñānaṃ yadi tasya punaḥ katham /

parijñānaṃ nanu kila svabhāvaḥ samavasthitaḥ // Mś_24.26 //

prahāṇasākṣātkaraṇe bhāvanā caivameva te /

parijñāvanna yujyante catvāryapi phalāni ca // Mś_24.27 //

svabhāvenānadhigataṃ yatphalaṃ tatpunaḥ katham /

śakyaṃ samadhigantuṃ syātsvabhāvaṃ parigṛhṇataḥ // Mś_24.28 //

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ /

saṃgho nāsti na cetsanti te 'ṣṭau puruṣapudgalāḥ // Mś_24.29 //

abhāvāccāryasatyānāṃ saddharmo 'pi na vidyate /

dharme cāsati saṃghe ca kathaṃ buddho bhaviṣyati // Mś_24.30 //

apratītyāpi bodhiṃ ca tava buddhaḥ prasajyate /

apratītyāpi buddhaṃ ca tava bodhiḥ prasajyate // Mś_24.31 //

yaścābuddhaḥ svabhāvena sa bodhāya ghaṭannapi /

na bodhisattvacaryāyāṃ bodhiṃ te 'dhigamiṣyati // Mś_24.32 //

na ca dharmamadharmaṃ vā kaścijjātu kariṣyati /

kimaśūnyasya kartavyaṃ svabhāvaḥ kriyate na hi // Mś_24.33 //

vinā dharmamadharmaṃ ca phalaṃ hi tava vidyate /

dharmādharmanimittaṃ ca phalaṃ tava na vidyate // Mś_24.34 //

dharmādharmanimittaṃ vā yadi te vidyate phalam /

dharmādharmasamutpannamaśūnyaṃ te kathaṃ phalam // Mś_24.35 //

sarvasaṃvyavahārāṃśca laukikān pratibādhase /

yatpratītyasamutpādaśūnyatāṃ pratibādhase // Mś_24.36 //

na kartavyaṃ bhavetkiṃcidanārabdhā bhavetkriyā /

kārakaḥ syādakurvāṇaḥ śūnyatāṃ pratibādhataḥ // Mś_24.37 //

ajātamaniruddhaṃ ca kūṭasthaṃ ca bhaviṣyati /

vicitrābhiravasthābhiḥ svabhāve rahitaṃ jagat // Mś_24.38 //

asaṃprāptasya ca prāptirduḥkhaparyantakarma ca /

sarvakleśaprahāṇaṃ ca yadyaśūnyaṃ na vidyate // Mś_24.39 //

yaḥ pratītyasamutpādaṃ paśyatīdaṃ sa paśyati /

duḥkhaṃ samudayaṃ caiva nirodhaṃ mārgameva ca // Mś_24.40 //

25 Nirvāṇaparīkṣā pañcaviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

yadi śūnyamidaṃ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ /

prahāṇādvā nirodhādvā kasya nirvāṇamiṣyate // Mś_25.1 //

yadyaśūnyamidaṃ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ /

prahāṇādvā nirodhādvā kasya nirvāṇamiṣyate // Mś_25.2 //

aprahīṇamasaṃprāptamanucchinnamaśāśvatam /

aniruddhamanutpannametannirvāṇamucyate // Mś_25.3 //

bhāvastāvanna nirvāṇaṃ jarāmaraṇalakṣaṇam /

prasajyetāsti bhāvo hi na jarāmaraṇaṃ vinā // Mś_25.4 //

bhāvaśca yadi nirvāṇaṃ nirvāṇaṃ saṃskṛtaṃ bhavet /

nāsaṃskṛto hi vidyate bhāvaḥ kvacana kaścana // Mś_25.5 //

bhāvaśca yadi nirvāṇamanupādāya tatkatham /

nirvāṇaṃ nānupādāya kaścid bhāvo hi vidyate // Mś_25.6 //

yadi bhāvo na nirvāṇamabhāvaḥ kiṃ bhaviṣyati /

nirvāṇaṃ yatra bhāvo na nābhāvastatra vidyate // Mś_25.7 //

yadyabhāvaśca nirvāṇamanupādāya tatkatham /

nirvāṇaṃ na hyabhāvo 'sti yo 'nupādāya vidyate // Mś_25.8 //

ya ājavaṃjavībhāva upādāya pratītya va /

so 'pratītyānupādāya nirvāṇamupadiśyate // Mś_25.9 //

prahāṇaṃ cābravīcchāstā bhavasya vibhavasya ca /

tasmānna bhāvo nābhāvo nirvāṇamiti yujyate // Mś_25.10 //

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṃ yadi /

bhavedabhāvo bhāvaśca mokṣastacca na yujyate // Mś_25.11 //

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṃ yadi /

nānupādāya nirvāṇamupādāyobhayaṃ hi tat // Mś_25.12 //

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṃ katham /

asaṃskṛtaṃ ca nirvāṇaṃ bhāvābhāvau ca saṃskṛtau // Mś_25.13 //

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇe ubhayaṃ katham /

[tayorekatra nāstitvamālokatamasoryathā] // Mś_25.14 //

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇamiti yāñjanā /

abhāve caiva bhāve ca sā siddhe sati sidhyati // Mś_25.15 //

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇaṃ yadi vidyate /

naivābhāvo naiva bhāva iti kena tadajyate // Mś_25.16 //

paraṃ nirodhādbhagavān bhavatītyeva nohyate /

na bhavatyubhayaṃ ceti nobhayaṃ ceti nohyate // Mś_25.17 //

tiṣṭhamāno 'pi bhagavān bhavatītyeva nohyate /

na bhavatyubhayaṃ ceti nobhayaṃ ceti nohyate // Mś_25.18 //

na saṃsārasya nirvāṇātkiṃcidasti viśeṣaṇam /

na nirvāṇasya saṃsārātkiṃcidasti viśeṣaṇam // Mś_25.19 //

nirvāṇasya ca yā koṭiḥ koṭiḥ saṃsaraṇasya ca /

na tayorantaraṃ kiṃcitsumūkṣmamapi vidyate // Mś_25.20 //

paraṃ nirodhādantādyāḥ śāśvatādyāśca dṛṣṭayaḥ /

nirvāṇamaparāntaṃ ca pūrvāntaṃ ca samāśritāḥ // Mś_25.21 //

śūnyeṣu sarvadharmeṣu kimanantaṃ kimantavat /

kimanantamantavacca nānantaṃ nāntavacca kim // Mś_25.22 //

kiṃ tadeva kimanyatkiṃ śāśvataṃ kimaśāśvatam /

aśāśvataṃ śāśvataṃ ca kiṃ vā nobhayamapyataḥ // Mś_25.23 //

sarvopalambhopaśamaḥ prapañcopaśamaḥ śivaḥ /

na kvacitkasyacitkaściddharmo buddhena deśitaḥ // Mś_25.24 //

26 Dvādaśāṅgaparīkṣā ṣaḍviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

punarbhavāya saṃskārānavidyānivṛtastridhā /

abhisaṃskurute yāṃstairgatiṃ gacchati karmabhiḥ // Mś_26.1 //

vijñānaṃ saṃniviśate saṃskārapratyayaṃ gatau /

saṃniviṣṭe 'tha vijñāne nāmarūpaṃ niṣicyate // Mś_26.2 //

niṣikte nāmarūpe tu ṣaḍāyatanasaṃbhavaḥ /

ṣaḍāyatanamāgamya saṃsparśaḥ saṃpravartate // Mś_26.3 //

cakṣuḥ pratītya rūpaṃ ca samanvāhārameva ca /

nāmarūpaṃ pratītyaivaṃ vijñānaṃ saṃpravartate // Mś_26.4 //

saṃnipātastrayāṇāṃ yo rūpavijñānacakṣuṣām /

sparśaḥ saḥ tasmātsparśācca vedanā saṃpravartate // Mś_26.5 //

vedanāpratyayā tṛṣṇā vedanārthaṃ hi tṛṣyate /

tṛṣyamāṇa upādānamupādatte caturvidham // Mś_26.6 //

upādāne sati bhava upādātuḥ pravartate /

syāddhi yadyanupādāno mucyeta na bhavedbhavaḥ // Mś_26.7 //

pañca skandhāḥ sa ca bhavaḥ bhavājjātiḥ pravartate /

jarāmaraṇaduḥkhādi śokāḥ saparidevanāḥ // Mś_26.8 //

daurmanasyamupāyāsā jāteretatpravartate /

kevalasyaivametasya duḥkhaskandhasya saṃbhavaḥ // Mś_26.9 //

saṃsāramūlānsaṃskārānavidvān saṃskarotyataḥ /

avidvān kārakastasmānna vidvāṃstattvadarśanāt // Mś_26.10 //

avidyāyāṃ niruddhāyāṃ saṃskārāṇāmasaṃbhavaḥ /

avidyāyā nirodhastu jñānenāsyaiva bhāvanāt // Mś_26.11 //

tasya tasya nirodhena tattannābhipravartate /

duḥkhaskandhaḥ kevalo 'yamevaṃ samyaṅ nirudhyate // Mś_26.12 //

27 Dṛṣṭiparīkṣā saptaviṃśatitamaṃ prakaraṇam /

abhūmatītamadhvānaṃ nābhūmiti ca dṛṣṭayaḥ /

yāstāḥ śāśvatalokādyāḥ pūrvāntaṃ samupāśritāḥ // Mś_27.1 //

dṛṣṭayo na bhaviṣyāmi kimanyo 'nāgate 'dhvani /

bhaviṣyāmīti cāntādyā aparāntaṃ samāśritāḥ // Mś_27.2 //

abhūmatītamadhvānamityetannopapadyate /

yo hi janmasu pūrveṣu sa eva na bhavatyayam // Mś_27.3 //

sa evātmeti tu bhavedupādānaṃ viśiṣyate /

upādānavinirmukta ātmā te katamaḥ punaḥ // Mś_27.4 //

upādānavinirmukto nāstyātmeti kṛte sati /

syādupādānamevātmā nāsti cātmeti vaḥ punaḥ // Mś_27.5 //

na copādānamevātmā vyeti tatsamudeti ca /

kathaṃ hi nāmopādānamupādātā bhaviṣyati // Mś_27.6 //

anyaḥ punarupādānādātmā naivopapadyate /

gṛhyate hyanupādāno yadyanyo na ca gṛhyate // Mś_27.7 //

evaṃ nānya upādānānna copādānameva saḥ /

ātmā nāstyanupādānaḥ nāpi nāstyeṣa niścayaḥ // Mś_27.8 //

nābhūmatītamadhvānamityetannopapadyate /

yo hi janmasu pūrveṣu tato 'nyo na bhavatyayam // Mś_27.9 //

yadi hyayaṃ bhavedanyaḥ pratyākhyāyāpi taṃ bhavet /

tathaiva ca sa saṃtiṣṭhettatra jāyeta vāmṛtaḥ // Mś_27.10 //

ucchedaḥ karmaṇāṃ nāśastathānyakṛtakarmaṇām /

anyena paribhogaḥ syādevamādi prasajyate // Mś_27.11 //

nāpyabhūtvā samudbhūto doṣo hyatra prasajyate /

kṛtako vā bhavedātmā saṃbhūto vāpyahetukaḥ // Mś_27.12 //

evaṃ dṛṣṭiratīte yā nābhūmahamabhūmaham /

ubhayaṃ nobhayaṃ ceti naiṣā samupapadyate // Mś_27.13 //

adhvanyanāgate kiṃ nu bhaviṣyāmīti darśanam /

na bhaviṣyāmi cetyetadatītenādhvanā samam // Mś_27.14 //

sa devaḥ sa manuṣyaścedevaṃ bhavati śāśvatam /

anutpannaśca devaḥ syājjāyate na hi śāśvatam // Mś_27.15 //

devādanyo manuṣyaścedaśāśvatamato bhavet /

devādanyo manuṣyaścetsaṃtatirnopapadyate // Mś_27.16 //

divyo yadyekadeśaḥ syādekadeśaśca mānuṣaḥ /

aśāśvataṃ śāśvataṃ ca bhavetacca na yujyate // Mś_27.17 //

aśāśvataṃ śāśvataṃ ca prasiddhamubhayaṃ yadi /

siddhe na śāśvataṃ kāmaṃ naivāśāśvatamityapi // Mś_27.18 //

kutaścidāgataḥ kaścitkiṃcidnacchetpunaḥ kvacit /

yadi tasmādanādistu saṃsāraḥ syānna cāsti saḥ // Mś_27.19 //

nāsti cecchāśvataḥ kaścit ko bhaviṣyatyaśāśvataḥ /

śāśvato 'śāśvataścāpi dvābhyāmābhyāṃ tiraskṛtaḥ // Mś_27.20 //

antavān yadi lokaḥ syātparalokaḥ kathaṃ bhavet /

athāpyanantavāṃllokaḥ paralokaḥ kathaṃ bhavet // Mś_27.21 //

skandhānāmeṣa saṃtāno yasmāddīpārciṣāmiva /

pravartate tasmānnāntānantavattvaṃ ca yujyate // Mś_27.22 //

pūrve yadi ca bhajyerannutpadyeranna cāpyamī /

skandhāḥ skandhān pratītyemānatha loko 'ntavān bhavet // Mś_27.23 //

pūrve yadi na bhajyerannutpadyeranna cāpyamī /

skandhāḥ skandhān pratītyemāṃlloko 'nanto bhavedatha // Mś_27.24 //

antavānekadeśaścedekadeśastvanantavān /

syādantavānanantaśca lokastacca na yujyate // Mś_27.25 //

kathaṃ tāvadupādāturekadeśo vinaṅkṣyate /

na naṅkṣyate caikadeśa evaṃ caitanna yujyate // Mś_27.26 //

upādānaikadeśaśca kathaṃ nāma vinaṅkṣyate /

na naṅkṣyate caikadeśo naitadapyupapadyate // Mś_27.27 //

antavaccāpyanantaṃ ca prasiddhamubhayaṃ yadi /

siddhe naivāntavatkāmaṃ naivānantavadityapi // Mś_27.28 //

athavā sarvabhāvānāṃ śūnyatvācchāśvatādayaḥ /

kva kasya katamāḥ kasmātsaṃbhaviṣyanti dṛṣṭayaḥ // Mś_27.29 //

sarvadṛṣṭiprahāṇāya yaḥ saddharmamadeśayat /

anukampāmupādāya taṃ namasyāmi gautamam // Mś_27.30 //