Pariccheda 1
caturmukhamukhāmbhojavanahaṃsavadhūr mama
mānase ramatāṃ dīrghaṃ sarvaśuklā sarasvatī //
Note: catur-mukha-mukha-ambho-javana-haṃsa-vadhūr mama
mānase ramatāṃ dīrghaṃ sarva-śuklā sarasvatī //
pūrvaśāstrāṇi saṃhṛtya prayogān upalakṣya ca
yathāsāmarthyam asmābhiḥ kriyate kāvyalakṣaṇam //
Note: pūrva-śāstrāṇi saṃ-hṛtya pra-yogān upa-lakṣya ca
yathā-sāmarthyam asmābhiḥ kriyate kāvya-lakṣaṇam //
iha śiṣṭānuśiṣṭānāṃ śiṣṭānām api sarvathā
vācām eva prasādena lokayātrā pravartate //
Note: iha śiṣṭa-anu-śiṣṭānāṃ śiṣṭānām api sarva-thā
vācām eva pra-sādena loka-yātrā pra-vartate //
idam andhaṃ()tamaḥ kṛtsnaṃ jāyeta bhuvanatrayam
yadi śabdā-hvayaṃ jyotir āsaṃsāraṃ na dīpyate //
Note: idam andhaṃ(-)tamaḥ kṛtsnaṃ jāyeta bhuvana-trayam
yadi śabda-ā-hvayaṃ jyotir ā-saṃ-sāraṃ na dīpyate //
ādirājayaśobimbam ādarśaṃ prāpya vāṅmayam
teṣām asaṃnidhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati //
Note: ādi-rāja-yaśo-bimbam ā-darśaṃ pra-āpya vāṅ-mayam
teṣām a-saṃ-ni-dhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati //
gaur gauḥ kāmadughā samyak prayuktā smaryate budhaiḥ
duṣprayuktā punar gotvaṃ prayoktuḥ saiva śaṃsati //
Note: gaur gauḥ kāma-dughā samyak pra-yuktā smaryate budhaiḥ
duṣ-pra-yuktā punar go-tvaṃ pra-yoktuḥ sā aiva śaṃsati //
tad alpam api nopekṣyaṃ kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana
syād vapuḥ sundaram api śvitreṇaikena durbhagam //
Note: tad alpam api na upa-īkṣyaṃ kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana
syād vapuḥ sundaram api śvitreṇā ekena dur-bhagam //
guṇadoṣān aśāstrajñaḥ kathaṃ vibhajate naraḥ
kim andhasyādhikāro 'sti rūpabhedopalabdhiṣu //
Note: guṇa-doṣān a-śāstra-jñaḥ kathaṃ vi-bhajate naraḥ
kim andhasya adhi-kāro 'sti rūpa-bheda-upa-labdhiṣu //
ataḥ prajānāṃ vyutpattim abhisaṃdhāya sūrayaḥ
vācāṃ vicitramārgāṇāṃ nibabandhuḥ kriyāvidhim //
Note: ataḥ pra-jānāṃ vy-ut-pattim abhi-saṃ-dhāya sūrayaḥ
vācāṃ vi-citra-mārgāṇāṃ ni-babandhuḥ kriyā-vidhim //
taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām alaṃkārāś ca darśitāḥ
śarīraṃ tāvadiṣṭārthavyavacchinnā padāvalī //
Note: taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām alaṃ-kārāś ca darśitāḥ
śarīraṃ tāvad-iṣṭa-arthavy-ava-cchinnā pada-āvalī //
padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca tat tridhaiva vyavasthitam
padyaṃ catuṣpadī tac ca vṛttaṃ jātir iti dvidhā //
Note: padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca tat tri-dhā aiva vy-ava-sthitam
padyaṃ catuṣ-padī tac ca vṛttaṃ jātir iti dvi-dhā //
chandovicityāṃ sakalas tatprabandho nidarśitaḥ
sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ gambhīraṃ kāvyasāgaram //
Note: chando-vi-cityāṃ sakalas tat-pra-bandho ni-darśitaḥ
sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ gambhīraṃ kāvya-sāgaram //
muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ saṃghāta iti tādṛśaḥ
sargabandhāṃśarūpatvād anuktaḥ padyavistaraḥ //
Note: muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ saṃ-ghāta iti tā-dṛśaḥ
sarga-bandha-aṃśa-rūpa-tvād an-uktaḥ padya-vi-staraḥ //
sargabandho mahākāvyam ucyate tasya lakṣaṇam
āśīr namaskriyā vastunirdeśo vāpi tanmukham //
Note: sarga-bandho mahā-kāvyam ucyate tasya lakṣaṇam
āśīr namas-kriyā vastunir-deśo va āpi tan-mukham //
itihāsakathodbhūtam itarad vā sadāśrayam
caturvargaphalāyattaṃ caturodā-ttanāyakam //
Note: itihāsa-kathā-ud-bhūtam itarad vā sad-āśrayam
catur-varga-phalā-yattaṃ catura-ud-ā-tta-nāyakam //
nagarārṇavaśailartucandrārkodayavarṇanaiḥ
udyānasalilakrīḍāmadhupānaratotsavaiḥ //
Note: nagara-arṇava-śaila-rtucandra-arka-udaya-varṇanaiḥ
udyāna-salila-krīḍāmadhu-pāna-rata-ut-savaiḥ //
vipralambhair vivāhaiś ca kumārodayavarṇanaiḥ
mantradūtaprayāṇājināyakābhyudayair api //
Note: vi-pra-lambhair vi-vāhaiś ca kumāra-ud-aya-varṇanaiḥ
mantra-dūta-pra-yāṇa-ājināyaka-abhy-udayair api //
alaṃkṛtam asaṃkṣiptaṃ rasabhāvanirantaram
sargair anativistīrṇaiḥ śravyavṛttaiḥ susaṃdhibhiḥ //
Note: alaṃ-kṛtam a-saṃ-kṣiptaṃ rasa-bhāva-nir-antaram
sargair an-ati-vi-stīrṇaiḥ śravya-vṛttaiḥ su-saṃdhibhiḥ //
sarvatra bhinnavṛttāntair upetaṃ lokarañjanam
kāvyaṃ kalpottarasthāyi jāyate sadalaṃkṛti //
Note: sarva-tra bhinna-vṛtta-antair upa-itaṃ loka-rañjanam
kāvyaṃ kalpa-uttara-sthāyi jāyate sad-alaṃ-kṛti //
nyūnam apy atra yaiḥkaiścid aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati
yady upā-tteṣu saṃpattir ārādhayati tadvidaḥ //
Note: nyūnam apy atra yaiḥ-kaiś-cid aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati
yady upa-ā-tteṣu saṃ-pattir ā-rādhayati tad-vidaḥ //
guṇataḥ prāg upanyasya nāyakaṃ tena vidviṣām
nirā-karaṇam ity eṣa mārgaḥ prakṛtisundaraḥ //
Note: guṇa-taḥ prāg upa-nyasya nāyakaṃ tena vi-dviṣām
nir-ā-karaṇam ity eṣa mārgaḥ pra-kṛti-sundaraḥ //
vaṃśavīryaśrutādīni varṇayitvā ripor api
tajjayān nāyakotkarṣavarṇanaṃ ca dhinoti naḥ //
Note: vaṃśa-vīrya-śruta-ādīni varṇayitvā ripor api
taj-jayān nāyaka-ūt-karṣavarṇanaṃ ca dhinoti naḥ //
apādaḥ padasaṃtāno gadyam ākhyāyikā kathā
iti tasya prabhedau dvau tayor ākhyāyikā kila //
Note: a-pādaḥ pada-saṃtāno gadyam ā-khyāyikā kathā
iti tasya pra-bhedau dvau tayor ā-khyāyikā kila //
nāyakenaiva vācyānyā nāyakenetareṇa vā
svaguṇāviṣkriyā doṣo nātra bhūtārthaśaṃsinaḥ //
Note: nāyakenā eva vācya ānyā nāyakena itareṇa vā
sva-guṇa-āviṣ-kriyā doṣo na atra bhūta-artha-śaṃsinaḥ //
api tv aniyamo dṛṣṭas tatrāpy anyair udīraṇāt
anyo vaktā svayaṃ veti kīdṛg vā bhedalakṣaṇam //
Note: api tv a-ni-yamo dṛṣṭas tatra apy anyair ud-īraṇāt
anyo vaktā svayaṃ veti kī-dṛg vā bheda-lakṣaṇam //
vaktraṃ cāparavaktraṃ ca socchvāsatvaṃ ca bhedakam
cihnam ākhyāyikāyāś cet prasaṅgena kathāsv api //
Note: vaktraṃ ca apara-vaktraṃ ca sa-ucchvāsa-tvaṃ ca bhedakam
cihnam ā-khyāyikāyāś cet pra-saṅgena kathāsv api //
āryādivatpraveśaḥ kiṃ na vaktrāparavaktrayoḥ
bhedaś ca dṛṣṭo lambādir ucchvāso vāstu kiṃ tataḥ //
Note: āryā-ādi-vat-praveśaḥ kiṃ na vaktra-apara-vaktrayoḥ
bhedaś ca dṛṣṭo lamba-ādir uc-chvāso va āstu kiṃ tataḥ //
tat kathā-khyāyikety ekā jātiḥ saṃjñādvayāṅkitā
atraivāntarbhaviṣyanti śeṣāś cā-khyānajātayaḥ //
Note: tat kathā ā-khyāyika īty ekā jātiḥ saṃ-jñā-dvaya-aṅkitā
atrā eva antar-bhaviṣyanti śeṣāś cā a-khyāna-jātayaḥ //
kanyāharaṇasaṃgrāmavipralambhodayādayaḥ
sargabandhasamā eva naite vaiśeṣikā guṇāḥ //
Note: kanyā-haraṇa-saṃ-grāmavi-pra-lambha-ud-aya-ādayaḥ
sarga-bandha-samā eva nā ete vai-śeṣikā guṇāḥ //
kavibhāvakṛtaṃ cihnam anyatrāpi na duṣyati
mukham iṣṭārthasaṃsiddhyai kiṃ hi na syāt kṛtātmanām //
Note: kavi-bhāva-kṛtaṃ cihnam anya-tra api na duṣyati
mukham iṣṭa-artha-saṃ-siddhyai kiṃ hi na syāt kṛta-ātmanām //
miśrāṇi nāṭakādīni teṣām anyatra vistaraḥ
gadyapadyamayī kācit campūr ity abhidhīyate //
Note: miśrāṇi nāṭaka-ādīni teṣām anya-tra vi-staraḥ
gadya-padya-mayī kā-cit campūr ity abhi-dhīyate //
tad etad vāṅmayaṃ bhūyaḥ saṃskṛtaṃ prākṛtaṃ tathā
apabhraṃśaś ca miśraṃ cety āhur āryāś caturvidham //
Note: tad etad vāṅ-mayaṃ bhūyaḥ saṃs-kṛtaṃ prā-kṛtaṃ tathā
apa-bhraṃśaś ca miśraṃ ca ity āhur āryāś catur-vi-dham //
saṃskṛtaṃ nāma daivī vāg anvā-khyātā maharṣibhiḥ
tadbhavas tatsamo deśīty anekaḥ prākṛtakramaḥ //
Note: saṃs-kṛtaṃ nāma daivī vāg anv-ā-khyātā maha-rṣibhiḥ
tad-bhavas tat-samo deśi īty anekaḥ prā-kṛta-kramaḥ //
mahārāṣṭrāśrayāṃ bhāṣāṃ prakṛṣṭaṃ prākṛtaṃ viduḥ
sāgaraḥ sūktiratnānāṃ setubandhādi yanmayam //
Note: mahā-rāṣṭra-āśrayāṃ bhāṣāṃ pra-kṛṣṭaṃ prā-kṛtaṃ viduḥ
sāgaraḥ su-ukti-ratnānāṃ setu-bandha-ādi yan-mayam //
śaurasenī ca gauḍī ca lāṭī cānyā ca tādṛśī
yāti prākṛtam ity evaṃ vyavahāreṣu saṃnidhim //
Note: śaura-senī ca gauḍī ca lāṭī ca anyā ca tā-dṛśī
yāti prā-kṛtam ity evaṃ vy-ava-hāreṣu saṃ-nidhim //
ābhīrādigiraḥ kāvyeṣv apabhraṃśa iti smṛtāḥ
śāstreṣu saṃskṛtād anyad apabhraṃśatayoditam //
Note: ābhīra-ādi-giraḥ kāvyeṣv apa-bhraṃśa iti smṛtāḥ
śāstreṣu saṃs-kṛtād anyad apa-bhraṃśa-taya ūditam //
saṃskṛtaṃ sargabandhādi prākṛtaṃ skandhakādikam
osarādīny apabhraṃśo nāṭakādi tu miśrakam //
Note: saṃs-kṛtaṃ sarga-bandha-ādi prā-kṛtaṃ skandhaka-ādikam
osara-ādīny apa-bhraṃśo nāṭaka-ādi tu miśrakam //
kathāpi sarvabhāṣābhiḥ saṃskṛtena ca badhyate
bhūtabhāṣāmayīṃ prāhur adbhutārthāṃ bṛhatkathām //
Note: katha āpi sarva-bhāṣābhiḥ saṃs-kṛtena ca badhyate
bhūta-bhāṣā-mayīṃ pra-āhur adbhuta-arthāṃ bṛhat-kathām //
lāsyacchalitaśamyādi prekṣārtham itarat punaḥ
śravyam eveti saiṣāpi dvayī gatir udā-hṛtā //
Note: lāsya-cchalita-śamyā-ādi pra-īkṣā-artham itarat punaḥ
śravyam eva iti sā aiṣa āpi dvayī gatir ud-ā-hṛtā //
asty aneko girāṃ mārgaḥ sūkṣmabhedaḥ parasparam
tatra vaidarbhagauḍīyau varṇyete prasphuṭāntarau //
Note: asty an-eko girāṃ mārgaḥ sūkṣma-bhedaḥ paras-param
tatra vaidarbha-gauḍīyau varṇyete pra-sphuṭa-antarau //
śleṣaḥ prasādaḥ samatā mādhuryaṃ sukumāratā
arthavyaktir udāratvaṃ ojaḥkāntisamādhayaḥ //
Note: śleṣaḥ pra-sādaḥ sama-tā mādhuryaṃ su-kumāra-tā
artha-vyaktir ud-āra-tvaṃ ojaḥ-kānti-samādhayaḥ //
iti vaidarbhamārgasya prāṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ
eṣāṃ viparyayaḥ prāyo lakṣyate gauḍavartmani //
Note: iti vaidarbha-mārgasya pra-āṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ
eṣāṃ vi-pary-ayaḥ pra-ayo lakṣyate gauḍa-vartmani //
Note: śleṣa vs. śithila
śliṣṭam aspṛṣṭaśaithilyam alpaprāṇākṣarottaram
śithilaṃ mālatīmālā lolālikalilā yathā //
Note: śliṣṭam a-spṛṣṭa-śaithilyam alpa-pra-āṇa-ākṣara-ūttaram
śithilaṃ mālatī-mālā lola-ali-kalilā yathā //
anuprāsadhiyā gauḍais tad iṣṭaṃ bandhagauravāt
vaidarbhair mālatīdāma laṅghitaṃ bhramarair iti //
Note: anu-pra-asa-dhiyā gauḍais tad iṣṭaṃ bandha-gauravāt
vaidarbhair mālatī-dāma laṅghitaṃ bhramarair iti //
Note: prasāda vs. vyutpanna
prasādavat prasiddhārtham indor indīvaradyuti
lakṣma lakṣmīṃ tanotīti pratītisubhagaṃ vacaḥ //
Note: pra-sāda-vat pra-siddha-artham indor indī-vara-dyuti
lakṣma lakṣmīṃ tanoti iti prati-iti-su-bhagaṃ vacaḥ //
vyutpannam iti gauḍīyair nātirūḍham apīṣyate
yathānatyarjunābjanmasadṛkṣāṅko balakṣaguḥ //
Note: vy-ut-pannam iti gauḍīyair na-ati-rūḍham api iṣyate
yatha an-aty-arjuna-āb-janmasa-dṛkṣa-āṅko balakṣa-guḥ //
Note: samatā vs. vaiṣamya
samaṃ bandheṣv aviṣamaṃ te mṛdusphuṭamadhyamāḥ
bandhā mṛdusphuṭonmiśravarṇavinyāsayonayaḥ //
Note: samaṃ bandheṣv a-vi-ṣamaṃ te mṛdu-sphuṭa-madhyamāḥ
bandhā mṛdu-sphuṭa-ūn-miśravarṇa-vi-ny-āsa-yonayaḥ //
kokilā-lāpavācālo mām eti malayānilaḥ
ucchalacchīkarācchācchanirjharāmbhaḥkaṇokṣitaḥ //
Note: kokila-ā-lāpa-vācālo mām eti malaya-ānilaḥ
uc-chalac-chīkara-āccha-ācchanir-jhara-āmbhaḥ-kaṇa-ūkṣitaḥ //
candanapraṇayodgandhir mando malayamārutaḥ
spardhate ruddhamaddhairyo vararāmāmukhānilaiḥ //
Note: candana-pra-ṇaya-ūd-gandhir mando malaya-mārutaḥ
spardhate ruddha-mad-dhairyo vara-rāmā-mukha-anilaiḥ //
ity anā-locya vaiṣamyam arthālaṃkāraḍambarau
apekṣamāṇā vavṛdhe paurastyā kāvyapaddhatiḥ //
Note: ity an-ā-locya vai-ṣamyam artha-alaṃ-kāra-ḍambarau
apa-īkṣamāṇā vavṛdhe paurastyā kāvya-paddhatiḥ //
Note: mādhurya
madhuraṃ rasavad vāci vastuny api rasasthitiḥ
yena mādhyanti dhīmanto madhuneva madhuvratāḥ //
Note: madhuraṃ rasa-vad vāci vastuny api rasa-sthitiḥ
yena mādhyanti dhīmanto madhuna īva madhu-vratāḥ //
Note: (1.) anuprāsa (śabdālaṃkāra) vs. varṇāvṛtti
yayā kayācic chrutyā yat samānam anubhūyate
tadrūpā hi padā-sattiḥ sānuprāsā rasā-vahā //
Note: yayā kayā-cic chrutyā yat samānam anu-bhūyate
tad-rūpā hi pada-ā-sattiḥ sa-ānu-pra-āsā rasa-ā-vahā //
eṣa rājā yadā lakṣmīṃ prāptavān brahmaṇapriyaḥ
tataḥ prabhṛti dharmasya loke 'sminn utsavo 'bhavat //
Note: eṣa rājā yadā lakṣmīṃ pra-āpta-vān brahmaṇa-priyaḥ
tataḥ pra-bhṛti dharmasya loke 'sminn utsavo 'bhavat //
itīdaṃ nādṛtaṃ gauḍair anuprāsas tu tatpriyaḥ
anuprāsād api prāyo vaidarbhair idam iṣyate //
Note: iti idaṃ nā adṛtaṃ gauḍair anu-pra-āsas tu tat-priyaḥ
anu-pra-āsād api pra-āyo vaidarbhair idam iṣyate //
varṇāvṛttir anuprāsaḥ pādeṣu ca padeṣu ca
pūrvānubhavasaṃskārabodhinī yady adūratā //
Note: varṇa-āvṛttir anu-pra-asaḥ pādeṣu ca padeṣu ca
pūrva-ānu-bhava-saṃs-kārabodhinī yady a-dūra-tā //
candre śaranniśottaṃse kundastavakavibhrame
indranīlanibhaṃ lakṣma saṃdadhāty anilaḥ śriyam //
Note: candre śaran-niśā-ut-taṃse kunda-stavaka-vi-bhrame
indra-nīla-ni-bhaṃ lakṣma saṃ-dadhāty anilaḥ śriyam //
cāru candramasaṃ bhīru bimbaṃ paśyaitad ambare
manmano manmathā-krāntaṃ nirdayaṃ hantum udyatam //
Note: cāru candramasaṃ bhīru bimbaṃ paśyā etad ambare
manmano manmatha-ā-krāntaṃ nir-dayaṃ hantum ud-yatam //
ity anuprāsam icchanti nātidūrāntaraśrutim
na tu rāmāmukhāmbhojasadṛśaś candramā iti //
Note: ity anu-pra-asam icchanti na ati-dūra-antara-śrutim
na tu rāmā-mukha-ambho-jasa-dṛśaś candramā iti //
smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ
cyuto māno 'dhiko rāgo moho jāto 'savo gatāḥ //
Note: smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ
cyuto māno 'dhiko rāgo moho jāto 'savo gatāḥ //
ity ādi bandhapāruṣyaṃ śaithilyaṃ ca nigacchati
ato naivam anuprāsaṃ dākṣinātyāḥ prayuñjate //
Note: ity ādi bandha-pāruṣyaṃ śaithilyaṃ ca ni-gacchati
ato nā evam anu-pra-āsaṃ dākṣinātyāḥ pra-yuñjate //
Note: (2.) yamaka (śabdālaṃkāra; Vw.)
āvṛttiṃ varṇasaṃghātagocarāṃ yamakaṃ viduḥ
tat tu naikāntamadhuram ataḥ paścād vidhāsyate //
Note: ā-vṛttiṃ varṇa-saṃ-ghātagocarāṃ yamakaṃ viduḥ
tat tu nā eka-ānta-madhuram ataḥ paścād vi-dhāsyate //
Note: (3.) agrāmyatā (arthālaṃkāra) vs. grāmyatā
kāmaṃ sarvo 'py alaṃkāro rasam arthe niṣañcati
tathāpy agrāmyataivaitaṃ bhāraṃ vahati bhūyasā //
Note: kāmaṃ sarvo 'py alaṃ-kāro rasam arthe ni-ṣañcati
tatha āpy a-grāmya-tā aivā etaṃ bhāraṃ vahati bhūyasā //
kanye kāmayamānaṃ māṃ na tvaṃ kāmayase katham
iti grāmyo 'yam arthātmā vairasyāya prakalpate //
Note: kanye kāmayamānaṃ māṃ na tvaṃ kāmayase katham
iti grāmyo 'yam artha-ātmā vai-rasyāya pra-kalpate //
kāmaṃ kandarpacāṇḍālo mayi vāmākṣi nirdayaḥ
tvayi nirmatsaro diṣṭyety agrāmyo 'rtho rasā-vahaḥ //
Note: kāmaṃ kandarpa-cāṇḍālo mayi vāma-akṣi nir-dayaḥ
tvayi nir-mat-saro diṣṭya īty a-grāmyo 'rtho rasa-ā-vahaḥ //
śabde 'pi grāmyatāsty eva sā sabhyetarakīrtanāt
yathā yakārādipadaṃ ratyutsavanirūpaṇe //
Note: śabde 'pi grāmya-ta āsty eva sā sabhya-itara-kīrtanāt
yathā ya-kāra-ādi-padaṃ raty-ut-sava-ni-rūpaṇe //
padasaṃdhānavṛttyā vā vākyārthatvena vā punaḥ
duṣpratītikaraṃ grāmyaṃ yathā yā bhavataḥ priyā //
Note: pada-saṃ-dhāna-vṛttyā vā vākya-artha-tvena vā punaḥ
duṣ-prati-iti-karaṃ grāmyaṃ yathā yā bhavataḥ priyā //
kharaṃ prahṛtya viśrāntaḥ puruṣo vīryavān iti
evam ādi na śaṃsanti mārgayor ubhayor api //
Note: kharaṃ pra-hṛtya vi-śrāntaḥ puruṣo vīrya-vān iti
evam ādi na śaṃsanti mārgayor ubhayor api //
bhaginībhagavatyādi sarvatraivānumanyate
vibhaktam iti mādhuryam ucyate sukumāratā //
Note: bhaginī-bhaga-vaty-ādi sarva-trā eva anu-manyate
vi-bhaktam iti mādhuryam ucyate su-kumāra-tā //
Note: sukumāratā vs. dīpta
aniṣṭhurākṣaraprāyaṃ sukumāram iheṣyate
bandhaśaithilyadoṣas tu darśitaḥ sarvakomale //
Note: a-ni-ṣṭhura-akṣara-pra-ayaṃ su-kumāram iha iṣyate
bandha-śaithilya-doṣas tu darśitaḥ sarva-komale //
maṇḍalīkṛtya barhāṇi kaṇṭhair madhuragītibhiḥ
kalāpinaḥ pranṛtyanti kāle jīmūtamālini //
Note: maṇḍalī-kṛtya barhāṇi kaṇṭhair madhura-gītibhiḥ
kalā-āpinaḥ pra-nṛtyanti kāle jīmūta-mālini //
ity anūrjita evārtho nālaṃkāro 'pi tādṛśaḥ
sukumāratayaivaitad ārohati satāṃ manaḥ //
Note: ity an-ūrjita eva artho na alaṃ-kāro 'pi tā-dṛśaḥ
su-kumāra-tayā aivā aitad ā-rohati satāṃ manaḥ //
dīptam ity aparair bhūmnā kṛcchrodyam api badhyate
nyakṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti //
Note: dīptam ity aparair bhūmnā kṛcchra-udyam api badhyate
ny-akṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti //
Note: arthavyakti vs. neyatva
arthavyaktir aneyatvam arthasya hariṇoddhṛtā
bhūḥ khurakṣuṇṇanāgāsṛglohitād udadher iti //
Note: artha-vyaktir a-neya-tvam arthasya hariṇa ūd-dhṛtā
bhūḥ khura-kṣuṇṇa-nāga-asṛglohitād uda-dher iti //
mahī mahāvarāheṇa lohitād uddhṛtodadheḥ
itīyaty eva nirdiṣṭe neyatvam uragāsṛjaḥ //
Note: mahī mahā-varāheṇa lohitād ud-dhṛta ūda-dheḥ
iti-iyaty eva nir-diṣṭe neya-tvam ura-ga-asṛjaḥ //
nedṛśaṃ bahu manyate mārgayor ubhayor api
na hi pratītiḥ subhagā śabdanyāyavilaṅghinī //
Note: nā idṛśaṃ bahu manyate mārgayor ubhayor api
na hi prati-itiḥ su-bhagā śabda-ny-āya-vi-laṅghinī //
Note: udāratvam
utkarṣavān guṇaḥ kaścid yasminn ukte pratīyate
tadudārā-hvayaṃ tena sanāthā kāvyapaddhatiḥ //
Note: ut-karṣa-vān guṇaḥ kaś-cid yasminn ukte prati-iyate
tad-ud-āra-ā-hvayaṃ tena sa-nāthā kāvya-pad-dhatiḥ //
arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis tvanmukhe patitā sakṛt
tadavasthā punar deva nānyasya mukham īkṣate //
Note: arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis tvan-mukhe patitā sa-kṛt
tad-ava-sthā punar deva na anyasya mukham īkṣate //
iti tyāgasya vākye 'sminn utkarṣaḥ sādhu lakṣyate
anenaiva pathānyatra samānanyāyam ūhyatām //
Note: iti tyāgasya vākye 'sminn ut-karṣaḥ sādhu lakṣyate
anenā eva patha ānya-tra samāna-ny-āyam ūhyatām //
ślāghyair viśeṣaṇair yuktam udāraṃ kaiścid iṣyate
yathā līlāmbujakrīḍāsarohemāṅgadādayaḥ //
Note: ślāghyair vi-śeṣaṇair yuktam ud-āraṃ kaiś-cid iṣyate
yathā līla-ambu-ja-krīḍāsaro-hema-aṅgada-ādayaḥ //
Note: ojas
ojaḥ samāsabhūyastvam etad gadyasya jīvitam
padye 'py adākṣiṇātyānām idam ekaṃ parāyaṇam //
Note: ojaḥ sam-āsa-bhūyas-tvam etad gadyasya jīvitam
padye 'py a-dākṣiṇātyānām idam ekaṃ para-ayaṇam //
tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca bāhulyālpatvamiśraṇaiḥ
uccāvacaprakāraṃ tad dṛśyam ākhyāyikādiṣu //
Note: tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca bāhulya-alpa-tva-miśraṇaiḥ
ucca-avaca-pra-kāraṃ tad dṛśyam ā-khyāyikā-ādiṣu //
astamastakaparyastasamastārkāṃśusaṃstarā
pīnastanasthitātāmrakamravastreva vāruṇī //
Note: asta-mastaka-pary-astasam-asta-arka-aṃśu-saṃ-starā
pīna-stana-sthita-ātāmrakamra-vastra īva vāruṇī //
iti padye 'pi paurastyā badhnanty ojasvinīr giraḥ
anye tv anā-kulaṃ hṛdyam icchanty ojo girāṃ yathā //
Note: iti padye 'pi paurastyā badhnanty ojas-vinīr giraḥ
anye tv an-ā-kulaṃ hṛdyam icchanty ojo girāṃ yathā //
payodharataṭotsaṅgalagnasaṃdhyātapāṃśukā
kasya kāmāturaṃ ceto vāruṇī na kariṣyati //
Note: payo-dhara-taṭa-ut-saṅgalagna-saṃ-dhyā-tapa-aṃśukā
kasya kāma-āturaṃ ceto vāruṇī na kariṣyati //
Note: kānti vs. atyukti
kāntaṃ sarvajagatkāntaṃ laukikārthānatikramāt
tac ca vārttābhidhāneṣu varṇanāsv api dṛśyate //
Note: kāntaṃ sarva-jagat-kāntaṃ laukika-artha-an-ati-kramāt
tac ca vārttā-abhi-dhāneṣu varṇanāsv api dṛśyate //
gṛhāṇi nāma tāny eva taporāśir bhavādṛśaḥ
saṃbhāvayati yāny eva pāvanaiḥ pādapāṃsubhiḥ //
Note: gṛhāṇi nāma tāny eva tapo-rāśir bhavā-dṛśaḥ
saṃ-bhāvayati yāny eva pāvanaiḥ pāda-pāṃsubhiḥ //
anayor ana-vadyāṅgi stanayor jṛmbhamāṇayoḥ
avakāśo na paryāptas tava bāhulatāntare //
Note: anayor an-a-vadya-aṅgi stanayor jṛmbhamāṇayoḥ
ava-kāśo na pary-āptas tava bāhu-latā-antare //
iti saṃbhāvyam evaitad viśeṣā-khyānasaṃskṛtam
kāntaṃ bhavati sarvasya lokayātrānuvartinaḥ //
Note: iti saṃ-bhāvyam evā etad vi-śeṣa-ā-khyāna-saṃs-kṛtam
kāntaṃ bhavati sarvasya loka-yātrā-anu-vartinaḥ //
lokātīta ivātyartham adhyā-ropya vivakṣitaḥ
yo 'rthas tenāti tuṣyanti vidagdhā netare janāḥ //
Note: loka-ati-ita iva-aty-artham adhy-ā-ropya vi-vakṣitaḥ
yo 'rthas tena ati tuṣyanti vi-dagdhā na itare janāḥ //
devadhiṣṇyam ivā-rādhyam adyaprabhṛti no gṛham
yuṣmatpādarajaḥpātadhautaniḥśeṣakilbiṣam //
Note: deva-dhiṣṇyam iva ā-rādhyam adya-pra-bhṛti no gṛham
yuṣmat-pāda-rajaḥ-pātadhauta-niḥ-śeṣa-kilbiṣam //
alpaṃ nirmitam ākāśam anā-locyaiva vedhasā
idam evaṃvidhaṃ bhāvi bhavatyāḥ stanajhṛmbhaṇam //
Note: alpaṃ nir-mitam ā-kāśam an-ā-locyā eva vedhasā
idam evaṃ-vidhaṃ bhāvi bhavatyāḥ stana-jhṛmbhaṇam //
idam atyuktir ity uktam etad gauḍopalālitam
prasthānaṃ prākpraṇītaṃ tu sāram anyasya vartmanaḥ //
Note: idam aty-uktir ity uktam etad gauḍa-upa-lālitam
pra-sthānaṃ prāk-pra-ṇītaṃ tu sāram anyasya vartmanaḥ //
Note: samādhi
anyadharmas tato 'nyatra lokasīmānurodhinā
samyag ādhīyate yatra sa samā-dhiḥ smṛto yathā //
Note: anya-dharmas tato 'nya-tra loka-sīma-anu-rodhinā
samyag ā-dhīyate yatra sa sam-ā-dhiḥ smṛto yathā //
kumudāni nimīlāni kamalāny unmiṣanti ca
iti netrakriyādhyāsāl labdhā tadvācinī śrutiḥ //
Note: ku-mudāni ni-mīlāni kamalāny un-miṣanti ca
iti netra-kriyā-adhy-āsāl labdhā tad-vācinī śrutiḥ //
niḥṣṭhyūtodgīrṇavāntādi gauṇavṛttivyapā-śrayam
atisundaram anyatra grāmyakakṣāṃ vigāhate //
Note: niḥ-ṣṭhyūta-ud-gīrṇa-vānta-ādi gauṇa-vṛtti-vy-apa-ā-śrayam
ati-sundaram anya-tra grāmya-kakṣāṃ vi-gāhate //
padmāny arkāṃśuniḥṣṭhyūtāḥ pītvā pāvakavipruṣaḥ
bhūyo vamantīva mukhair udgīrṇāruṇareṇubhiḥ //
Note: padmāny arka-aṃśu-niḥ-ṣṭhyūtāḥ pītvā pāvaka-vi-pruṣaḥ
bhūyo vamanti iva mukhair ud-gīrṇa-aruṇa-reṇubhiḥ //
iti hṛdyam ahṛdyaṃ tu niḥṣṭhīvati vadhūr iti
yugapan naikadharmāṇām adhyāsaś ca smṛto yathā //
Note: iti hṛdyam a-hṛdyaṃ tu niḥ-ṣṭhīvati vadhūr iti
yuga-pan na-aika-dharmāṇām adhy-āsaś ca smṛto yathā //
gurugarbhabharaklāntāḥ stanantyo meghapaṅktayaḥ
acalādhityakotsaṅgam imāḥ samadhiśerate //
Note: guru-garbha-bhara-klāntāḥ stanantyo megha-paṅktayaḥ
a-cala-adhi-tyakā-ut-saṅgam imāḥ sam-adhi-śerate //
utsaṅgaśayanaṃ sakhyāḥ stananaṃ gauravaṃ klamaḥ
itīme garbhiṇīdharmā bahavo 'py atra darśitāḥ //
Note: ut-saṅga-śayanaṃ sakhyāḥ stananaṃ gauravaṃ klamaḥ
iti ime garbhiṇī-dharmā bahavo 'py atra darśitāḥ //
tad etat kāvyasarvasvaṃ samā-dhir nāma yo guṇaḥ
kavisārthaḥ samagro 'pi tam ekam anugacchati //
Note: tad etat kāvya-sarva-svaṃ sam-ā-dhir nāma yo guṇaḥ
kavi-sa-arthaḥ sam-agro 'pi tam ekam anu-gacchati //
iti mārgadvayaṃ bhinnaṃ tatsvarūpanirūpaṇāt
tadbhedās tu na śakyante vaktuṃ pratikavi sthitāḥ //
Note: iti mārga-dvayaṃ bhinnaṃ tat-sva-rūpa-ni-rūpaṇāt
tad-bhedās tu na śakyante vaktuṃ prati-kavi sthitāḥ //
ikṣukṣīraguḍādīnāṃ mādhuryasyāntaraṃ mahat
tathāpi na tad ākhyātuṃ sarasvatyāpi śakyate //
Note: ikṣu-kṣīra-guḍa-ādīnāṃ mādhuryasya antaraṃ mahat
tatha āpi na tad ā-khyātuṃ saras-vatya āpi śakyate //
naisargikī ca pratibhā śrutaṃ ca bahu nirmalam
amandaś cābhiyogo 'syāḥ kāraṇaṃ kāvyasaṃpadaḥ //
Note: nai-sargikī ca prati-bhā śrutaṃ ca bahu nir-malam
a-mandaś ca abhi-yogo 'syāḥ kāraṇaṃ kāvya-saṃ-padaḥ //
na vidyate yady api pūrvavāsanāguṇānubandhi pratibhānam adbhutam
śrutena yatnena ca vāg upāsitā dhruvaṃ karoty eva kamapy anugraham //
Note: na vidyate yady api pūrva-vāsanāguṇa-anu-bandhi prati-bhānam adbhutam
śrutena yatnena ca vāg upa-asitā dhruvaṃ karoty eva kam-apy anu-graham //
tad astatandrair aniśaṃ sarasvatī śramād upāsyā khalu kīrtim īpsubhiḥ
kṛśe kavitve 'pi janāḥ kṛtaśramāḥ vidagdhagoṣṭhīṣu vihartum īśate //
Note: tad asta-tandrair a-niśaṃ saras-vatī śramād upa-asyā khalu kīrtim īpsubhiḥ
kṛśe kavi-tve 'pi janāḥ kṛta-śramāḥ vi-dagdha-goṣṭhīṣu vi-hartum īśate //
// iti kāvyā3darśe mārga-vibhāgo nāma prathamaḥ pari-cchedaḥ //
Pariccheda 2
kāvyaśobhākarān dharmān alaṃkārān pracakṣate
te cādyāpi vikalpyante kas tān kārtsnyena vakṣyati //
Note: kāvya-śobhā-karān dharmān alaṃ-kārān pra-cakṣate
te ca adya api vi-kalpyante kas tān kārtsnyena vakṣyati //
kiṃtu bījaṃ vikalpānāṃ pūrvā-cāryaiḥ pradarsitam
tad eva pratisaṃskartum ayam asmatpariśramaḥ //
Note: kiṃ-tu bījaṃ vi-kalpānāṃ pūrva-ā-cāryaiḥ pra-darsitam
tad eva prati-saṃs-kartum ayam asmat-pari-śramaḥ //
kāścin mārgavibhāgārtham uktāḥ prāg apy alaṃkriyāḥ
sā-dhāraṇam alaṃkārajātam anyat pradarśyate //
Note: kāś-cin mārga-vi-bhāga-artham uktāḥ prāg apy alaṃ-kriyāḥ
sa-ā-dhāraṇam alaṃ-kārajātam anyat pra-darśyate //
svabhāvā-khyānam upamā rūpakaṃ dīpakāvṛttiḥ
ākṣepo 'rthāntaranyāso vyatireko vibhāvanā //
Note: sva-bhāva-ā-khyānam upa-mā rūpakaṃ dīpaka-āvṛttiḥ
ā-kṣepo 'rtha-antara-ny-āso vy-ati-reko vi-bhāvanā //
samāsātiśayotprekṣā hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ
preyo rasavad ūrjasvi paryāyoktaṃ samā-hitam //
Note: sam-āsa-āti-śaya-ūt-pra-īkṣā hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ
preyo rasa-vad ūrjas-vi pary-āya-uktaṃ sam-ā-hitam //
udā-ttāpahnutiśleṣaviśeṣās tulyayogitā
virodhā-prastutastotre vyājastutinidarśane //
Note: ud-ā-tta-apa-hnuti-śleṣavi-śeṣās tulya-yogitā
vi-rodha-a-pra-stuta-stotre vy-āja-stuti-ni-darśane //
sahoktiḥ parivṛttyā-śiḥsaṃkīrṇam atha bhāvikam
iti vācām alaṃkārā darśitāḥ pūrvasūribhiḥ //
Note: saha-uktiḥ pari-vṛttya-ā-śiḥsaṃ-kīrṇam atha bhāvikam
iti vācām alaṃ-kārā darśitāḥ pūrva-sūribhiḥ //
Note: svabhāvokti (= svabhāvākhyāna = jāti)
nānāvasthaṃ padārthānāṃ rūpaṃ sākṣād vivṛṇvatī
svabhāvoktiś ca jātiś cety ādyā sālaṃkṛtir yathā //
Note: nānā-ava-sthaṃ pada-arthānāṃ rūpaṃ sa-akṣād vi-vṛṇvatī
sva-bhāva-uktiś ca jātiś ca ity ādyā sa ālaṃ-kṛtir yathā //
Note: svabhāvokti: jāti
tuṇḍair ātāmrakuṭilaiḥ pakṣair haritakomalaiḥ
trivarṇarājibhiḥ kaṇṭhair ete mañjugiraḥ śukāḥ //
Note: tuṇḍair ā-tāmra-kuṭilaiḥ pakṣair harita-komalaiḥ
tri-varṇa-rājibhiḥ kaṇṭhair ete mañju-giraḥ śukāḥ //
Note: - svabhāvokti: kriyā
kalakvaṇitagarbheṇa kaṇṭhenā-ghūrṇitekṣaṇaḥ
pārāvataḥ paribhramya riraṃsuś cumbati priyām //
Note: kala-kvaṇita-garbheṇa kaṇṭhenā a-ghūrṇita-īkṣaṇaḥ
pārāvataḥ pari-bhramya riraṃsuś cumbati priyām //
Note: - svabhāvokti: guṇa
badhnann aṅgeṣu romāñcam kurvan manasi nirvṛtim
netre cā-mīlayann eṣa priyāsparśaḥ pravartate //
Note: badhnann aṅgeṣu roma-añcam kurvan manasi nir-vṛtim
netre cā a-mīlayann eṣa priyā-sparśaḥ pra-vartate //
Note: - svabhāvokti: dravya
kaṇṭhekālaḥ karasthena kapālenenduśekharaḥ
jaṭābhiḥ snigdhatāmrābhir āvirāsīd vṛṣadhvajaḥ //
Note: kaṇṭhe-kālaḥ kara-sthena kapālena indu-śekharaḥ
jaṭābhiḥ snigdha-tāmrābhir āvir-āsīd vṛṣa-dhvajaḥ //
jātikriyāguṇadravyasvabhāvākhyānam īdṛśam
śāstreṣv asyaiva sāmrājyaṃ kāvyeṣv apy etad īpsitam //
Note: jāti-kriyā-guṇa-dravyasva-bhāva-ākhyānam īdṛśam
śāstreṣv asyā eva sām-rājyaṃ kāvyeṣv apy etad īpsitam //
Note: upamā
yathā kathaṃcid sādṛśyaṃ yatrodbhūtaṃ pratīyate
upamā nāma sā tasyāḥ prapañco 'yaṃ nidarśyate //
Note: yathā kathaṃ-cid sā-dṛśyaṃ yatra ud-bhūtaṃ prati-iyate
upa-mā nāma sā tasyāḥ pra-pañco 'yaṃ ni-darśyate //
Note: - dharmopamā
ambhoruham ivā-tāmraṃ mugdhe karatalaṃ tava
iti dharmopamā sākṣāt tulyadharmapradarśanāt //
Note: ambho-ruham ivā a-tāmraṃ mugdhe kara-talaṃ tava
iti dharma-upa-mā sa-akṣāt tulya-dharma-pra-darśanāt //
Note: - vastūpamā
rājīvam iva te vaktraṃ netre nīlotpale iva
iyaṃ pratīyamānaikadharmā vastūpamaiva sā //
Note: rājīvam iva te vaktraṃ netre nīla-utpale iva
iyaṃ prati-iyamāna-aikadharmā vastu-upa-mā aiva sā //
Note: - viparyāsopamā
tavānanam ivonnidram aravindam abhūd iti
sā prasiddhiviparyāsād viparyāsopameṣyate //
Note: tavā ananam iva un-nidram aravindam abhūd iti
sā pra-siddhi-vi-pary-āsād vi-pary-āsa-ūpa-ma īṣyate //
Note: - anyo'nyopamā
tavānanam ivāmbhojam ambojam iva te mukham
ity anyo'nyopamā sāyam anyo'nyotkarṣaśaṃsinī //
Note: tavā ananam iva ambho-jam ambo-jam iva te mukham
ity anyo'nya-upa-mā sa āyam anyo-'nya-ut-karṣa-śaṃsinī //
Note: - niyamopamā
tvanmukhaṃ kamalenaiva tulyaṃ nānyena kenacit
ity anyasāmyavyā-vṛtter iyaṃ sā niyamopamā //
Note: tvan-mukhaṃ kamalenā eva tulyaṃ na anyena kena-cit
ity anya-sāmya-vy-ā-vṛtter iyaṃ sā ni-yama-ūpa-mā //
Note: - aniyamopamā
padmaṃ tāvat tavānveti mukham anyac ca tādṛśam
asti ced astu tatkārīty asāv aniyamopamā //
Note: padmaṃ tāvat tava anv-eti mukham anyac ca tā-dṛśam
asti ced astu tat-kāri īty asāv a-ni-yama-upa-mā //
Note: - samuccayopamā
samuccayopamāpy asti na kāntyaiva mukhaṃ tava
hlādanā-khyena cānveti karmaṇendum itī-dṛśī //
Note: sam-uc-caya-upa-ma āpy asti na kāntyā aiva mukhaṃ tava
hlādana-ā-khyena ca anv-eti karmaṇa īndum itī i-dṛśī //
Note: - atiśayopamā
tvayy eva tvanmukhaṃ dṛṣṭaṃ dṛśyate divi candramāḥ
iyaty eva bhidā nānyety asāv atiśayopamā //
Note: tvayy eva tvan-mukhaṃ dṛṣṭaṃ dṛśyate divi candramāḥ
iyaty eva bhidā na anya īty asāv ati-śaya-upa-mā //
Note: - utprekṣitopamā
mayy evāsyā mukhaśrīr ity alam indor vikatthanaiḥ
padme 'pi sā yad asty evety asāv utprekṣitopamā //
Note: mayy eva asyā mukha-śrīr ity alam indor vi-katthanaiḥ
padme 'pi sā yad asty eva ity asāv ut-pra-īkṣita-upa-mā //
Note: - adbhutopamā
yadi kiṃcid bhavet padmaṃ subhru vibhrāntalocanam
tat te mukhaśriyaṃ dhattām ity asāv adbhutopamā //
Note: yadi kiṃ-cid bhavet padmaṃ su-bhru vi-bhrānta-locanam
tat te mukha-śriyaṃ dhattām ity asāv adbhuta-upa-mā //
Note: - mohopamā
śaśīty utprekṣya tanvaṅgi tvanmukhaṃ tvanmukhā-śayā
indum apy anudhāvāmīty eṣā mohopamā smṛtā //
Note: śaśi īty ut-pra-īkṣya tanv-aṅgi tvan-mukhaṃ tvan-mukha-ā-śayā
indum apy anu-dhāvāmi ity eṣā moha-upa-mā smṛtā //
Note: - saṃśayopamā
kiṃ padmam antarbhrāntāli kiṃ te lolekṣaṇaṃ mukham
mama dolāyate cittam itīyaṃ saṃśayopamā //
Note: kiṃ padmam antar-bhrānta-ali kiṃ te lola-īkṣaṇaṃ mukham
mama dolāyate cittam iti iyaṃ saṃ-śaya-upa-mā //
Note: - nirṇayopamā
na padmasyendunigrāhyasyendulajjākarī dyutiḥ
atas tvanmukham evedam ity asau nirṇayopamā //
Note: na padmasya indu-ni-grāhyasy-a indu-lajjā-karī dyutiḥ
atas tvan-mukham eva idam ity asau nir-ṇaya-upa-mā //
Note: - śleṣopamā
śiśirāṃśupratispardhi śrīmat surabhigandhi ca
ambhojam iva te vaktram iti śleṣopamā smṛtā //
Note: śiśira-aṃśu-prati-spardhi śrī-mat su-rabhi-gandhi ca
ambho-jam iva te vaktram iti śleṣa-upa-mā smṛtā //
Note: - samānopamā
sarūpaśabdavācyatvāt sā samānopamā yathā
bālevodyānamāleyaṃ sā(1)la()kā(3)nanaśobhinī //
Note: sa-rūpa-śabda-vācya-tvāt sā samāna-upa-mā yathā
bāla īva ud-yāna-māla īyaṃ sā(1)la(-)kā(3)nana-śobhinī //
Note: - nindo2pamā
padmaṃ bahurajaś candraḥ kṣayī tābhyāṃ tavānanam
samānam api sotsekam iti nindopamā smṛtā //
Note: padmaṃ bahu-rajaś candraḥ kṣayī tābhyāṃ tavā ananam
samānam api sa-ut-sekam iti nindā-upa-mā smṛtā //
Note: - praśaṃsopamā
brahmaṇo 'py udbhavaḥ padmaṃ candraḥ śaṃbhuśirodhṛtaḥ
tau tulyau tvanmukheneti sā praśaṃsopamocyate //
Note: brahmaṇo 'py ud-bhavaḥ padmaṃ candraḥ śaṃbhu-śiro-dhṛtaḥ
tau tulyau tvan-mukhena iti sā pra-śaṃsa-upa-ma ūcyate //
Note: - ācikhyāso1pamā
candreṇa tvanmukhaṃ tulyam ity ācikhyāsu me manaḥ
sa guṇo vāstu doṣo vety ācikhyāsopamāṃ viduḥ //
Note: candreṇa tvan-mukhaṃ tulyam ity ā-cikhyāsu me manaḥ
sa guṇo va āstu doṣo va īty ā-cikhyāsa-upa-māṃ viduḥ //
Note: - virodhopamā
śatapattraṃ śaraccandras tvadānanam iti trayam
parasparavirodhīti sā virodhopamā matā //
Note: śata-pattraṃ śarac-candras tvad-ānanam iti trayam
paras-para-vi-rodhi iti sā vi-rodha-upa-mā matā //
Note: - pratiṣedhopamā
na jātu śaktir indos te mukhena pratigarjitum
kalaṅkino jaḍasyeti pratiṣedhopamaiva sā //
Note: na jātu śaktir indos te mukhena prati-garjitum
kalaṅkino jaḍasya iti prati-ṣedha-upa-mā aiva sā //
Note: - caṭūpamā
mṛgekṣaṇāṅkaṃ te vaktram mṛgeṇaivāṅkitaḥ śaśī
tathāpi sama evāsau notkarṣīti caṭūpamā //
Note: mṛga-īkṣaṇa-aṅkaṃ te vaktram mṛgeṇā eva aṅkitaḥ śaśī
tatha āpi sama eva asau na ut-karṣi īti caṭu-upa-mā //
Note: - tattvākhyānopamā
na padmaṃ mukham evedaṃ na bhṛṅgau cakṣuṣī ime
iti vispaṣṭasādṛśyāt tattvākhyānopamaiva sā //
Note: na padmaṃ mukham eva idaṃ na bhṛṅgau cakṣuṣī ime
iti vi-spaṣṭa-sā-dṛśyāt tat-tva-ākhyāna-upa-mā aiva sā //
Note: - asādhāraṇopamā
candrāravindayoḥ kāntim atikramya mukhaṃ tava
ātmanaivābhavat tulyam ity asā-dhāraṇopamā //
Note: candra-aravindayoḥ kāntim ati-kramya mukhaṃ tava
ātmanā aiva abhavat tulyam ity a-sa-ā-dhāraṇa-upa-mā //
Note: - abhūtopamā
sarvapadmaprabhāsāraḥ samā-hṛta iva kvacit
tvadānanaṃ vibhātīti tām abhūtopamāṃ viduḥ //
Note: sarva-padma-pra-bhā-sāraḥ sam-ā-hṛta iva kva-cit
tvad-ānanaṃ vi-bhāti-iti tām a-bhūta-upa-māṃ viduḥ //
Note: - asaṃbhāvitopamā
candrabimbād iva viṣaṃ candanād iva pāvakaḥ
paruṣā vāg ito vaktrād ity asaṃbhāvitopamā //
Note: candra-bimbād iva viṣaṃ candanād iva pāvakaḥ
paruṣā vāg ito vaktrād ity a-saṃ-bhāvita-upa-mā //
Note: - bahūpamā
candanodakacandrāṃśucandrakāntādiśītalaḥ
sparśas tavety atiśayaṃ bodhayantī bahūpamā //
Note: candana-udaka-candra-aṃśucandra-kānta-ādi-śītalaḥ
sparśas tava ity ati-śayaṃ bodhayantī bahu-upa-mā //
Note: - vikriyopamā
candrabimbād ivotkīrṇaṃ padmagarbhād ivoddhṛtam
tava tanvaṅgi vadanam ity asau vikriyopamā //
Note: candra-bimbād iva ut-kīrṇaṃ padma-garbhād iva ud-dhṛtam
tava tanv-aṅgi vadanam ity asau vi-kriyā-upa-mā //
Note: - mālopamā
pūṣṇy ātapa ivāhnīva pūṣā vyomnīva vāsaraḥ
vikramas tvayy adhāl lakṣmīm iti mālopamā matā //
Note: pūṣṇy ā-tapa iva ahni iva pūṣā vyomni iva vāsaraḥ
vi-kramas tvayy adhāl lakṣmīm iti mālā-upa-mā matā //
Note: - vākyārthopamā; zwei Arten
vākyārtheṇaiva vākyārthaḥ ko 'pi yady upamīyate
ekānekevaśabdatvāt sā vākyārthopamā dvidhā //
Note: vākya-artheṇā eva vākya-arthaḥ ko 'pi yady upa-mīyate
eka-an-eka-iva-śabda-tvāt sā vākya-artha-upa-mā dvi-dhā //
Note: - (1.) vākyārthopamā mit einem iva
tvadānanam adhīrākṣam āvirdaśanadīdhiti
bhramadbhṛṅgam ivā-lakṣyakesaraṃ bhāti paṅkajam //
Note: tvad-ānanam a-dhīra-akṣam āvir-daśana-dīdhiti
bhramad-bhṛṅgam iva a-lakṣyakesaraṃ bhāti paṅka-jam //
Note: - (2.) vākyārthopamā mit mehreren iva
nalinyā iva tanvaṅgyās tasyāḥ padmam ivānanam
mayā madhuvrateneva pāyaṃ pāyam aramyata //
Note: nalinyā iva tanv-aṅgyās tasyāḥ padmam ivā ananam
mayā madhu-vratena iva pāyaṃ pāyam aramyata //
Note: - prativastūpamā
vastu kiṃcid upanyasya nyasanāt tatsadharmaṇaḥ
sāmyapratītir astīti prativastūpamā yathā //
Note: vastu kiṃ-cid upa-ny-asya ny-asanāt tat-sa-dharmaṇaḥ
sāmya-prati-itir asti iti prati-vastu-upa-mā yathā //
naiko 'pi tvādṛśo 'dyāpi jāyamāneṣu rājasu
nanu dvitīyo nāsty eva pārijātasya pādapaḥ //
Note: nā eko 'pi tvā-dṛśo 'dya api jāyamāneṣu rājasu
nanu dvitīyo na asty eva pāri-jātasya pāda-paḥ //
Note: - tulyayogopamā
adhikena samīkṛtya hīnam ekakriyāvidhau
yad bruvanti smṛtā seyaṃ tulyayogopamā yathā //
Note: adhikena samī-kṛtya hīnam eka-kriyā-vidhau
yad bruvanti smṛtā sā iyaṃ tulya-yoga-upa-mā yathā //
divo jāgarti rakṣāyai pulomārir bhuvo bhavān
asurās tena hanyante sāvalepās tvayā nṛpāḥ //
Note: divo jāgarti rakṣāyai puloma-arir bhuvo bhavān
asurās tena hanyante sa-ava-lepās tvayā nṛ-pāḥ //
Note: - hetūpamā
kāntyā candramasaṃ dhāmnā sūryaṃ dhairyeṇa cārṇavam
rājann anukaroṣīti saiṣā hetūpamā matā //
Note: kāntyā candramasaṃ dhāmnā sūryaṃ dhairyeṇa ca arṇavam
rājann anu-karoṣi iti sā aiṣā hetu-upa-mā matā //
na liṅgavacane bhinne na hīnādhikatāpi vā
upamādūṣanāyālaṃ yatrodvego na dhīmatām //
Note: na liṅga-vacane bhinne na hīna-adhika-ta āpi vā
upa-mā-dūṣanāya alaṃ yatra ud-vego na dhīmatām //
strīva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ vakty eṣā strī pumān iva
prāṇā iva priyo 'yam me vidyā dhanam ivārjitam //
Note: stri īva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ vakty eṣā strī pumān iva
prāṇā iva priyo 'yam me vidyā dhanam iva arjitam //
bhavān iva mahīpāla devarājo virājate
alam aṃśumataḥ kakṣām āroḍhuṃ tejasā nṛpaḥ //
Note: bhavān iva mahī-pāla deva-rājo vi-rājate
alam aṃśu-mataḥ kakṣām ā-roḍhuṃ tejasā nṛ-paḥ //
ity evam ādau saubhāgyaṃ na jahāty eva jātucit
asty eva kvacid udvegaḥ prayoge vāgvidāṃ yathā //
Note: ity evam ādau sau-bhāgyaṃ na jahāty eva jātu-cit
asty eva kva-cid ud-vegaḥ pra-yoge vāg-vidāṃ yathā //
haṃsīva dhavalaś candraḥ sarāṃsīvā-malaṃ nabhaḥ
bhartṛbhakto bhaṭaḥ śveva khadyoto bhāti bhānuvat //
Note: haṃsi īva dhavalaś candraḥ sarāṃsi iva a-malaṃ nabhaḥ
bhartṛ-bhakto bhaṭaḥ śva īva kha-dyoto bhāti bhānu-vat //
īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ kāraṇaṃ tatra cintyatām
guṇadoṣavicārāya svayam eva manīṣibhiḥ //
Note: īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ kāraṇaṃ tatra cintyatām
guṇa-doṣa-vi-cārāya svayam eva manīṣibhiḥ //
ivavadvāyathāśabdāḥ samānanibhasaṃnibhāḥ
tulyasaṃkāśanikāśaprakāśapratirūpakāḥ //
Note: iva-vad-vā-yathā-śabdāḥ samāna-nibha-saṃ-nibhāḥ
tulya-saṃ-kāśa-ni-kāśapra-kāśa-prati-rūpakāḥ //
pratipakṣapratidvaṃdvipratyanīkavirodhinaḥ
sadṛksadṛśasaṃvādisajātīyānuvādinaḥ //
Note: prati-pakṣa-prati-dvaṃdvipraty-anīka-vi-rodhinaḥ
sa-dṛk-sa-dṛśa-saṃ-vādisa-jātīya-anu-vādinaḥ //
pratibimbapraticchandasarūpasamasaṃmitāḥ
salakṣaṇasadṛkṣā-bhasapakṣopamitopamāḥ //
Note: prati-bimba-prati-cchandasa-rūpa-sama-saṃ-mitāḥ
sa-lakṣaṇa-sa-dṛkṣa-ā-bhasa-pakṣa-upa-mita-upa-māḥ //
kalpadeśīyadeśyādiḥ prakhyapratinidhī api
savarṇatulatau śabdau ye cā-nyūnārthavādinaḥ //
Note: kalpa-deśīya-deśy-ādiḥ pra-khya-prati-nidhī api
sa-varṇa-tulatau śabdau ye ca a-nyūna-artha-vādinaḥ //
samāsaś ca bahuvrīhiḥ śaśāṅkavadanādiṣu
spardhate jayati dveṣṭi druhyati pratigarjati //
Note: sam-āsaś ca bahu-vrīhiḥ śaśa-aṅka-vadana-ādiṣu
spardhate jayati dveṣṭi druhyati prati-garjati //
ākrośaty avajānāti kadarthayati nindati
viḍambayati saṃdhatte hasatīrṣyaty asūyati //
Note: ā-krośaty ava-jānāti kad-arthayati nindati
vi-ḍambayati saṃ-dhatte hasatī irṣyaty asūyati //
(tasya muṣṇāti saubhāgyaṃ tasya kāntiṃ vilumpati
tena sārdhaṃ vigṛhṇāti tulāṃ tenādhirohati //)
Note: (tasya muṣṇāti sau-bhāgyaṃ tasya kāntiṃ vi-lumpati
tena sa-ardhaṃ vi-gṛhṇāti tulāṃ tena adhi-rohati //)
tatpadavyām padaṃ dhatte tasya kakṣāṃ vigāhate
tam anvety anubadhnāti tacchīlaṃ tanniṣedhati //
Note: tat-pada-vyām padaṃ dhatte tasya kakṣāṃ vi-gāhate
tam anv-ety anu-badhnāti tac-chīlaṃ tan-ni-ṣedhati //
tasya cānukarotīti śabdāḥ sādṛśyam ūcakāḥ
upamāyām ime proktāḥ kavīnāṃ buddhisaukhyadāḥ //
Note: tasya ca anu-karoti iti śabdāḥ sā-dṛśyam ūcakāḥ
upa-māyām ime pra-uktāḥ kavīnāṃ buddhi-saukhya-dāḥ //
Note: rūpaka
Note: - samastarūpaka
upamaiva tirobhūtabhedā rūpakam ucyate
yathā bāhulatā pāṇipadmaṃ caraṇapallavaḥ //
Note: upamā aiva tiro-bhūtabhedā rūpakam ucyate
yathā bāhu-latā pāṇipadmaṃ caraṇa-pallavaḥ //
Note: - asamastarūpaka
aṅgulyaḥ pallavāny āsan kusumāni nakhārciṣaḥ
bāhū late vasantaśrīs tvaṃ naḥ pratyakṣacāriṇī //
Note: aṅgulyaḥ pallavāny āsan kusumāni nakha-arciṣaḥ
bāhū late vasanta-śrīs tvaṃ naḥ praty-akṣa-cāriṇī //
Note: - samastavyastarūpaka
ity etad asamastā-khyaṃ samastaṃ pūrvarūpakam
smitaṃ mukhendor jyotsneti samastavyastarūpakam //
Note: ity etad a-sam-asta-ā-khyaṃ sam-astaṃ pūrva-rūpakam
smitaṃ mukha-indor jyotsna īti sam-asta-vy-asta-rūpakam //
Note: - sakalarūpaka
tāmrāṅgulidalaśreṇi nakhadīdhitikesaram
dhriyate mūrdhni bhūpālair bhavaccaraṇapaṅkajam //
Note: tāmra-aṅguli-dala-śreṇi nakha-dīdhiti-kesaram
dhriyate mūrdhni bhū-pālair bhavac-caraṇa-paṅka-jam //
aṅgulyādau dalāditvaṃ pāde cā-ropya padmatām
tadyogyasthānavinyāsād etat sakalarūpakam //
Note: aṅguly-ādau dala-ādi-tvaṃ pāde cā a-ropya padma-tām
tad-yogya-sthāna-vi-ny-āsād etat sakala-rūpakam //
Note: - avayavarūpaka
akasmād eva te caṇḍi sphuritādharapallavam
mukhaṃ muktāruco dhatte gharmāmbhaḥkaṇamañjarīḥ //
Note: akasmād eva te caṇḍi sphurita-adhara-pallavam
mukhaṃ muktā-ruco dhatte gharma-ambhaḥ-kaṇa-mañjarīḥ //
mañjarīkṛtya gharmāmbhaḥ pallavīkṛtya cādharam
nānyathā kṛtam atrāsyam ato 'vayavarūpakam //
Note: mañjarī-kṛtya gharma-ambhaḥ pallavī-kṛtya ca adharam
na anyathā kṛtam atrā asyam ato 'va-yava-rūpakam //
Note: - avayavirūpakam
valgitabhru galadgharmajalam ālohitekṣaṇam
vivṛṇāti (!) madāvasthām idam vadanapaṅkajam //
Note: valgita-bhru galad-gharmajalam ā-lohita-īkṣaṇam
vi-vṛṇāti (!) mada-ava-sthām idam vadana-paṅka-jam //
avikṛtya mukhāṅgāni mukham evāravindatām
āsīd gamitam atredam ato 'vayavirūpakam //
Note: a-vi-kṛtya mukha-aṅgāni mukham eva aravinda-tām
āsīd gamitam atra idam ato 'va-yavi-rūpakam //
Note: - ekāṅgarūpaka
madapāṭalagaṇḍena raktanetrotpalena te
mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa jano rāgamayaḥ kṛtaḥ //
Note: mada-pāṭala-gaṇḍena rakta-netra-ut-palena te
mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa jano rāga-mayaḥ kṛtaḥ //
ekāṅgarūpakaṃ caitad evaṃ dviprabhṛtīny api
aṅgāni rūpayanty atra yogā-yogau bhidākarau //
Note: eka-aṅga-rūpakaṃ cā etad evaṃ dvi-pra-bhṛtīny api
aṅgāni rūpayanty atra yoga-a-yogau bhidā-karau //
Note: - yuktarūpaka
smitapuṣpojjvalaṃ lolanetrabhṛṅgam idaṃ mukham
iti puṣpadvirephāṇāṃ saṃgatyā yuktarūpakam //
Note: smita-puṣpa-uj-jvalaṃ lolanetra-bhṛṅgam idaṃ mukham
iti puṣpa-dvi-rephāṇāṃ saṃ-gatyā yukta-rūpakam //
Note: - ayuktarūpaka
idam ārdrasmitajyotsnaṃ snigdhanetrotpalaṃ mukham
iti jyotsnotpalā-yogād ayuktaṃ nāma rūpakam //
Note: idam ārdra-smita-jyotsnaṃ snigdha-netra-ut-palaṃ mukham
iti jyotsna-ut-pala-a-yogād a-yuktaṃ nāma rūpakam //
Note: - viṣamarūpaka
rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ rūpaṇā-rūpaṇā-śrayāt
rūpakaṃ viṣamaṃ nāma lalitaṃ jāyate yathā //
Note: rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ rūpaṇa-a-rūpaṇa-ā-śrayāt
rūpakaṃ vi-ṣamaṃ nāma lalitaṃ jāyate yathā //
madaraktakapolena manmathas tvanmukhendunā
nartitabhrūlatenālaṃ mardituṃ bhuvanatrayam //
Note: mada-rakta-kapolena manmathas tvan-mukha-indunā
nartita-bhrū-latena alaṃ mardituṃ bhuvana-trayam //
Note: - saviśeṣaṇarūpaka
haripādaḥ śirolagnajahnukanyājalāṃśukaḥ
jayaty asuraniḥśaṅkasurānandotsavadhvajaḥ //
Note: hari-pādaḥ śiro-lagnajahnu-kanyā-jala-aṃśukaḥ
jayaty asura-niḥ-śaṅkasura-ānanda-ut-sava-dhvajaḥ //
viśeṣaṇasamagrasya rūpaṃ ketor yadī-dṛśam
pāde tadarpaṇād etat saviśeṣaṇarūpakam //
Note: vi-śeṣaṇa-sam-agrasya rūpaṃ ketor yadī i-dṛśam
pāde tad-arpaṇād etat sa-vi-śeṣaṇa-rūpakam //
Note: - viruddharūpaka
na mīlayati padmāni na nabho 'py avagāhate
tvanmukhendur mamāsūnāṃ haraṇāyaiva kalpate //
Note: na mīlayati padmāni na nabho 'py ava-gāhate
tvan-mukha-indur mama asūnāṃ haraṇāyā eva kalpate //
akriyā candrakāryāṇām anyakāryasya ca kriyā
atra saṃdarśyate yasmād viruddhaṃ nāma rūpakam //
Note: a-kriyā candra-kāryāṇām anya-kāryasya ca kriyā
atra saṃ-darśyate yasmād vi-ruddhaṃ nāma rūpakam //
Note: - heturūpaka
gāmbhīryeṇa samudro 'si gauraveṇāsi parvataḥ
kāmadatvāc ca lokānām asi tvaṃ kalpapādapaḥ //
Note: gāmbhīryeṇa sam-udro 'si gauraveṇa asi parvataḥ
kāma-da-tvāc ca lokānām asi tvaṃ kalpa-pāda-paḥ //
gāmbhīryapramukhair atra hetubhiḥ sāgaro giriḥ
kalpadrumaś ca kriyate tad idaṃ heturūpakam //
Note: gāmbhīrya-pra-mukhair atra hetubhiḥ sāgaro giriḥ
kalpa-drumaś ca kriyate tad idaṃ hetu-rūpakam //
Note: - śiṣṭarūpaka
rājahaṃsopabhogārthaṃ bhramaraprārthyasaurabham
sakhi vaktrāmbujam idaṃ taveti śliṣṭarūpakam //
Note: rāja-haṃsa-upa-bhoga-arthaṃ bhramara-pra-arthya-sau-rabham
sakhi vaktra-ambu-jam idaṃ tava iti śliṣṭa-rūpakam //
iṣṭaṃ sādharmyavaidharmyadarśanād gauṇamukhyayoḥ
upamāvyatirekā-khyaṃ rūpakadvitayaṃ yathā //
Note: iṣṭaṃ sā-dharmya-vai-dharmyadarśanād gauṇa-mukhyayoḥ
upa-mā-vy-ati-reka-ā-khyaṃ rūpaka-dvitayaṃ yathā //
Note: - upamārūpaka
ayam ālohitacchāyo madane mukhacandramāḥ
saṃnaddhodayarāgasya candrasya pratigarjati //
Note: ayam ā-lohita-cchāyo madane mukha-candramāḥ
saṃ-naddha-udaya-rāgasya candrasya prati-garjati //
Note: - vyatirekarūpaka
candramāḥ pīyate devair mayā tvanmukhacandramāḥ
asamagro 'py asau śaśvad ayam āpūrṇamaṇḍalaḥ //
Note: candramāḥ pīyate devair mayā tvan-mukha-candramāḥ
a-sam-agro 'py asau śaśvad ayam ā-pūrṇa-maṇḍalaḥ //
Note: - ākṣeparūpaka
mukhacandrasya candratvam ittham anyopatāpinaḥ
na te sundari saṃvādīty etad ākṣeparūpakam //
Note: mukha-candrasya candra-tvam ittham anya-upa-tāpinaḥ
na te sundari saṃ-vādi ity etad ā-kṣepa-rūpakam //
Note: - samādhānarūpaka
mukhendur api te caṇḍi māṃ nirdahati nirdayam
bhāgyadoṣān mamaiveti tat samā-dhānarūpakam //
Note: mukha-indur api te caṇḍi māṃ nir-dahati nir-dayam
bhāgya-doṣān mamā eva iti tat sam-ā-dhāna-rūpakam //
Note: - rūpakarūpaka
mukhapaṅkajaraṅge 'smin bhrūlatānartakī tava
līlānṛtyaṃ karotīti ramyaṃ rūpakarūpakam //
Note: mukha-paṅka-ja-raṅge 'smin bhrū-latā-nartakī tava
līlā-nṛtyaṃ karoti iti ramyaṃ rūpaka-rūpakam //
Note: - āpahnavarūpaka
naitan mukham idaṃ padmaṃ na netre bhramarāv imau
etāni kesarāṇy eva naitā dantārciṣas tava //
Note: nā etan mukham idaṃ padmaṃ na netre bhramarāv imau
etāni kesarāṇy eva nā etā danta-arciṣas tava //
mukhāditvaṃ nivartyaiva padmāditvena rūpaṇāt
udbhāvitaguṇotkarṣaṃ tat tv āpahnavarūpakam //
Note: mukha-ādi-tvaṃ ni-vartyā eva padma-ādi-tvena rūpaṇāt
ud-bhāvita-guṇa-ut-karṣaṃ tat tv āpa-hnava-rūpakam //
na paryanto vikalpānāṃ rūpakopamayor ataḥ
diṅmātraṃ darśitaṃ dhīrair anuktam anumīyatām //
Note: na pary-anto vi-kalpānāṃ rūpaka-upa-mayor ataḥ
diṅ-mātraṃ darśitaṃ dhīrair an-uktam anu-mīyatām //
Note: dīpaka
jātikriyāguṇadravyavācinaikatra vartinā
sarvavākyopakāraś cet tad āhur dīpakaṃ yathā //
Note: jāti-kriyā-guṇa-dravyavācina aika-tra vartinā
sarva-vākya-upa-kāraś cet tad āhur dīpakaṃ yathā //
Note: - ādi-dīpaka: jāti
pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ jīrṇaṃ harati vīrudhāṃ
sa evāvanatāṅgīnāṃ mānabhaṅgāya kalpate //
Note: pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ jīrṇaṃ harati vī-rudhāṃ
sa eva ava-nata-aṅgīnāṃ māna-bhaṅgāya kalpate //
Note: - ādi-dīpaka: kriyā
caranti caturambhodhivelodyāneṣu dantinaḥ
cakravālādrikuñjeṣu kundabhāso guṇāś ca te //
Note: caranti catur-ambho-dhivela-ud-yāneṣu dantinaḥ
cakra-vāla-adri-kuñjeṣu kunda-bhāso guṇāś ca te //
Note: - ādi-dīpaka: guṇa
śyāmalāḥ prāvṛṣeṇyābhir diśo jīmūtapaṅktibhiḥ
bhuvaś ca sukumārābhir navaśādvalarājibhiḥ //
Note: śyāmalāḥ prā-vṛṣeṇyābhir diśo jīmūta-paṅktibhiḥ
bhuvaś ca su-kumārābhir nava-śādvala-rājibhiḥ //
Note: - ādi-dīpaka: dravya
viṣṇunā vikramasthena dānavānāṃ vibhūtayaḥ
kvāpi nītāḥ kuto 'py āsann ānītā daivatarddhayaḥ //
Note: viṣṇunā vi-krama-sthena dānavānāṃ vi-bhūtayaḥ
kva api nītāḥ kuto 'py āsann ā-nītā daivata-rddhayaḥ //
ity ādidīpakāny uktāny evaṃ madhyāntayor api
vākyayor darśayiṣyāmaḥ kāni cittāni tadyathā //
Note: ity ādi-dīpakāny uktāny evaṃ madhya-antayor api
vākyayor darśayiṣyāmaḥ kāni cittāni tad-yathā //
Note: - madhya-dīpaka: jāti
nṛtyanti niculotsaṅge gāyanti ca kalāpinaḥ
badhnanti ca payodeṣu dṛśo harṣāśrugarbhiṇīḥ //
Note: nṛtyanti ni-cula-ut-saṅge gāyanti ca kalāpinaḥ
badhnanti ca payo-deṣu dṛśo harṣa-aśru-garbhiṇīḥ //
Note: - madhya-dīpaka: kriyā
mando gandhavahaḥ kṣāro vahnir induś ca jāyate
carcācandanapātaś ca śastrapātaḥ pravāsinām //
Note: mando gandha-vahaḥ kṣāro vahnir induś ca jāyate
carcā-candana-pātaś ca śastra-pātaḥ pra-vāsinām //
Note: - anta-dīpaka: dravya (Komm.: jāti)
jalaṃ jaladharodgīrṇaṃ kulaṃ gṛhaśikhaṇḍinām
calaṃ ca taḍitāṃ dāma balaṃ kusumadhanvanaḥ //
Note: jalaṃ jala-dhara-ud-gīrṇaṃ kulaṃ gṛha-śikhaṇḍinām
calaṃ ca taḍitāṃ dāma balaṃ kusuma-dhanvanaḥ //
Note: - anta-dīpaka: kriyā
tvayā nīlotpalaṃ karṇe smareṇāstraṃ śarāsane
mayāpi maraṇe cetas trayam etat samaṃ kṛtam //
Note: tvayā nīla-ut-palaṃ karṇe smareṇa astraṃ śara-asane
maya āpi maraṇe cetas trayam etat samaṃ kṛtam //
Note: - (ādi-dīpaka): mālā-dīpaka
śuklaḥ śvetārciṣo vṛddhyai pakṣaḥ pañcaśarasya saḥ
sa ca rāgasya rāgo 'pi yūnāṃ ratyutsavaśriyaḥ //
Note: śuklaḥ śveta-arciṣo vṛddhyai pakṣaḥ pañca-śarasya saḥ
sa ca rāgasya rāgo 'pi yūnāṃ raty-ut-sava-śriyaḥ //
ity ādidīpakatve 'pi pūrvapūrvavyapekṣiṇī
vākyamālā prayukteti tan mālādīpakaṃ matam //
Note: ity ādi-dīpaka-tve 'pi pūrva-pūrva-vy-apa-īkṣiṇī
vākya-mālā pra-yukta īti tan mālā-dīpakaṃ matam //
Note: - viruddhārtha-dīpaka
avalepam anaṅgasya vardhayanti balāhakāḥ
karśayanti tu gharmasya mārutoddhūtaśīkarāḥ //
Note: ava-lepam an-aṅgasya vardhayanti balāhakāḥ
karśayanti tu gharmasya māruta-ud-dhūta-śīkarāḥ //
avalepapadenātra balāhakapadena ca
kriye viruddhe saṃyukte tad viruddhārthaṃ dīpakam //
Note: ava-lepa-padena atra balāhaka-padena ca
kriye vi-ruddhe saṃ-yukte tad vi-ruddha-arthaṃ dīpakam //
Note: - ekārthadīpaka
haraty ābhogam āśānāṃ gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam
ādatte cādya me prāṇān asau jaladharāvalī //
Note: haraty ā-bhogam āśānāṃ gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam
ā-datte ca adya me pra-aṇān asau jala-dhara-āvalī //
anekaśabdopā-dānāt kriyaikaivātra dīpyate
yato jaladharāvalyā tasmād ekārthadīpakam //
Note: an-eka-śabda-upa-ā-dānāt kriya aika aiva atra dīpyate
yato jala-dhara-āvalyā tasmād eka-artha-dīpakam //
Note: - śliṣṭārthadīpaka
hṛdyagandhavahās tuṅgās tamālaśyāmalatviṣaḥ
divi bhramanti jīmūtā bhuvi caite mataṃgajāḥ //
Note: hṛdya-gandha-vahās tuṅgās tamāla-śyāmala-tviṣaḥ
divi bhramanti jīmūtā bhuvi cā ete mataṃ-gajāḥ //
atra dharmair abhinnānām abhrāṇāṃ dantināṃ tathā
bhramaṇenaiva saṃbandha iti śliṣṭārthadīpakam //
Note: atra dharmair a-bhinnānām abhrāṇāṃ dantināṃ tathā
bhramaṇenā eva saṃ-bandha iti śliṣṭa-artha-dīpakam //
anenaiva prakāreṇa śeṣāṇām api dīpake
vikalpānām avagatir vidhātavyā vicakṣaṇaiḥ //
Note: anenā eva pra-kāreṇa śeṣāṇām api dīpake
vi-kalpānām ava-gatir vi-dhātavyā vi-cakṣaṇaiḥ //
Note: āvṛtti
arthā-vṛttiḥ padā-vṛttir ubhayā-vṛttir eva ca
dīpakasthāna eveṣṭam alaṃkāratrayaṃ yathā //
Note: artha-ā-vṛttiḥ pada-ā-vṛttir ubhaya-ā-vṛttir eva ca
dīpaka-sthāna eva iṣṭam alaṃ-kāra-trayaṃ yathā //
Note: - arthāvṛtti
vikasanti kadambāni sphuṭanti kuṭajadrumāḥ
unmīlanti ca kandalyo dalanti kakubhāni ca //
Note: vi-kasanti kadambāni sphuṭanti kuṭaja-drumāḥ
un-mīlanti ca kandalyo dalanti kakubhāni ca //
Note: - padāvṛtti
utkaṇṭhayati meghānāṃ mālā vṛndaṃ kalāpinām
yūnāṃ cotkaṇṭhayaty eva mānasaṃ makaradhvajaḥ //
Note: ut-kaṇṭhayati meghānāṃ mālā vṛndaṃ kalāpinām
yūnāṃ ca ut-kaṇṭhayaty eva mānasaṃ makara-dhvajaḥ //
Note: - ubhayāvṛtti (artha u. pada)
jitvā viśvaṃ bhavān atra viharaty avarodhanaiḥ
viharaty apsarobhis te ripuvargo divaṃ gataḥ //
Note: jitvā viśvaṃ bhavān atra vi-haraty ava-rodhanaiḥ
vi-haraty ap-sarobhis te ripu-vargo divaṃ gataḥ //
Note: ākṣepa
pratiṣedhoktir ākṣepas traikālyāpekṣayā tridhā
athāsya punar ākṣepyabhedānantyād anantatā //
Note: prati-ṣedha-uktir ā-kṣepas trai-kālya-apa-īkṣayā tri-dhā
atha-āsya punar ā-kṣepyabheda-an-antyād an-antatā //
Note: - vṛttākṣepa
anaṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair viśvaṃ vyajayateṣubhiḥ
ity asaṃbhāvyam atha vā vicitrā vastuśaktayaḥ //
Note: an-aṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair viśvaṃ vy-ajayata iṣubhiḥ
ity a-saṃ-bhāvyam atha vā vi-citrā vastu-śaktayaḥ //
ity anaṅgajayāyogabuddhir hetubalād iha
pravṛttaiva yad ākṣiptā vṛttākṣepaḥ sa īdṛśaḥ //
Note: ity an-aṅga-jaya-ayogabuddhir hetu-balād iha
pra-vṛtta aiva yad ā-kṣiptā vṛtta-ākṣepaḥ sa īdṛśaḥ //
Note: - vartamānākṣepa
kutaḥ kuvalayaṃ karṇe karoṣi kalabhāṣiṇi
kim apāṅgam aparyāptam asmin karmaṇi manyase //
Note: kutaḥ kuvalayaṃ karṇe karoṣi kala-bhāṣiṇi
kim apa-aṅgam a-pary-āptam asmin karmaṇi manyase //
sa vartamānā-kṣepo 'yaṃ kurvaty evāsitotpala
karṇe kācit priyeṇaivaṃ cāṭukāreṇa rudhyate //
Note: sa vartamāna-ā-kṣepo 'yaṃ kurvaty eva asita-utpala
karṇe kā-cit priyeṇā evaṃ cāṭu-kāreṇa rudhyate //
Note: - bhaviṣyadākṣepa
satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ draṣṭuṃ vallabha lapsyase
anyacumbanasaṃkrāntalākṣāraktena cakṣuṣā //
Note: satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ draṣṭuṃ vallabha lapsyase
anya-cumbana-saṃ-krāntalākṣā-raktena cakṣuṣā //
so 'yaṃ bhaviṣyadā-kṣepaḥ prāg evātimanasvinī
kadācid aparādho 'sya bhāvīty evam arunddhayat //
Note: so 'yaṃ bhaviṣyad-ā-kṣepaḥ prāg eva ati-manasvinī
kadā-cid apa-rādho 'sya bhāvi īty evam arunddhayat //
Note: - dharmākṣepa
tava tanvaṅgi mithyaiva rūḍham aṅgeṣu mārdavam
yadi satyaṃ mṛdūny eva kim akāṇḍe rujanti mām //
Note: tava tanv-aṅgi mithya aiva rūḍham aṅgeṣu mārdavam
yadi satyaṃ mṛdūny eva kim a-kāṇḍe rujanti mām //
dharmā-kṣepo 'yam ākṣiptam aṅganāgātramārdavam
kāmukena yad atraivaṃ karmaṇā tadvirodhinā //
Note: dharma-ā-kṣepo 'yam ā-kṣiptam aṅganā-gātra-mārdavam
kāmukena yad atra evaṃ karmaṇā tad-vi-rodhinā //
Note: - dharmyākṣepa
sundarī sā bhavaty evaṃ vivekaḥ kena jāyate
prabhāmātraṃ hi taralaṃ dṛśyate na tadā-śrayaḥ //
Note: sundarī sā bhavaty evaṃ vi-vekaḥ kena jāyate
pra-bhā-mātraṃ hi taralaṃ dṛśyate na tad-ā-śrayaḥ //
dharmyā-kṣepo 'yam ākṣipto dharmī dharmaṃ prabhā-hvayam
anujñāyaiva yad rūpam atyāścaryaṃ vivakṣatā //
Note: dharmya-ā-kṣepo 'yam ā-kṣipto dharmī dharmaṃ pra-bhā-ā-hvayam
anu-jñāyā eva yad rūpam aty-āścaryaṃ vi-vakṣatā //
Note: - kāraṇākṣepa
cakṣuṣī tava rajyete sphuraty adharapallavaḥ
bhruvau ca bhugne na tathāpy aduṣṭasyāsti me bhayam //
Note: cakṣuṣī tava rajyete sphuraty adhara-pallavaḥ
bhruvau ca bhugne na tatha āpy a-duṣṭasya asti me bhayam //
sa eṣa kāraṇā-kṣepaḥ pradhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ
svāparādho niṣiddho 'tra yat priyeṇa paṭīyasā //
Note: sa eṣa kāraṇa-ā-kṣepaḥ pra-dhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ
sva-apa-rādho ni-ṣiddho 'tra yat priyeṇa paṭīyasā //
Note: - kāryākṣepa
dūre priyatamaḥ so 'yam āgato jaladā-gamaḥ
dṛṣṭāś ca phullā niculā na mṛtā cāsmi kiṃ nv idam //
Note: dūre priyatamaḥ so 'yam ā-gato jala-da-ā-gamaḥ
dṛṣṭāś ca phullā ni-culā na mṛtā ca asmi kiṃ nv idam //
kāryā-kṣepaḥ sa kāryasya maraṇasya nivartanāt
tatkāraṇam upanyasya dāruṇaṃ jaladā-gamam //
Note: kārya-ā-kṣepaḥ sa kāryasya maraṇasya ni-vartanāt
tat-kāraṇam upa-ny-asya dāruṇaṃ jala-da-ā-gamam //
Note: - anujñākṣepa
na ciraṃ mama tāpāya tava yātrā bhaviṣyati
yadi yāsyasi yātavyam alam āśaṅkayātra te //
Note: na ciraṃ mama tāpāya tava yātrā bhaviṣyati
yadi yāsyasi yātavyam alam ā-śaṅkaya ātra te //
ity anujñāmukhenaiva kāntasyā-kṣipyate gatiḥ
maraṇaṃ sūcayantyaiva so 'nujñā-kṣepa ucyate //
Note: ity anu-jñā-mukhena aiva kāntasyā a-kṣipyate gatiḥ
maraṇaṃ sūcayantya aiva so 'nu-jñā-ā-kṣepa ucyate //
Note: - prabhutvākṣepa
dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani
na ca me prāṇasaṃdehas tathāpi priya mā sma gāḥ //
Note: dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani
na ca me prāṇa-saṃ-dehas tathā api priya mā sma gāḥ //
ity ācakṣāṇayā hetūn priyayātrānubandhinaḥ
prabhutvenaiva ruddhas tat prabhutvā-kṣepa ucyate //
Note: ity ā-cakṣāṇayā hetūn priya-yātrā-anu-bandhinaḥ
pra-bhu-tvena eva ruddhas tat pra-bhu-tva-ā-kṣepa ucyate //
Note: - anādarākṣepa
jīvitāśā balavatī dhanāśā durbalā mama
gaccha vā tiṣṭha vā kānta svavasthā tu niveditā //
Note: jīvita-āśā balavatī dhana-āśā dur-balā mama
gaccha vā tiṣṭha vā kānta sva1va-sthā tu ni-veditā //
asāv anādarā-kṣepo yad anādaravad vacaḥ
priyapraṇāyaṃ rundhatyā prayuktam iha raktayā //
Note: asāv an-ādara-ā-kṣepo yad an-ādaravad vacaḥ
priya-pra-ṇāyaṃ rundhatyā pra-yuktam iha raktayā //
Note: - āśīrvacanākṣepa
gaccha gacchasi cet kānta panthānaḥ santu te śivāḥ
mamāpi janma tatraiva bhūyād yatra gato bhavān //
Note: gaccha gacchasi cet kānta panthānaḥ santu te śivāḥ
mama api janma tatra eva bhūyād yatra gato bhavān //
ity āśīrvacanā-kṣepo yad āśīrvādavartmanā
svāvasthāṃ sūcayantyaiva kāntayātrā niṣidhyate //
Note: ity āśīr-vacana-ā-kṣepo yad āśīr-vāda-vartmanā
sva-ava-sthāṃ sūcayantya aiva kānta-yātrā ni-ṣidhyate //
Note: - paruṣākṣepa
yadi satyaiva yātrā te kāpy anyā mṛgyatāṃ tvayā
aham adyaiva ruddhāsmi randhrāpekṣeṇa mṛtyunā //
Note: yadi satya aiva yātrā te ka āpy anyā mṛgyatāṃ tvayā
aham adya eva ruddha āsmi randhra-apa-īkṣeṇa mṛtyunā //
ity eṣa paruṣā-kṣepaḥ paruṣākṣarapūrvakam
kāntasyā-kṣipyate yasmāt prasthānaṃ premanighnayā //
Note: ity eṣa paruṣa-ā-kṣepaḥ paruṣa-akṣara-pūrvakam
kāntasyā a-kṣipyate yasmāt pra-sthānaṃ prema-ni-ghnayā //
Note: - sācivyākṣepa
Note: śleṣa (= śliṣṭa)
śliṣṭam iṣṭam anekārtham ekarūpānvitaṃ vacaḥ
tad abhinnapadaṃ bhinnapadaprāyam iti dvidhā //
Note: śliṣṭam iṣṭam an-eka-artham eka-rūpa-anv-itaṃ vacaḥ
tad a-bhinna-padaṃ bhinnapada-pra-ayam iti dvi-dhā //
Note: - abhinnapada-śleṣa
asāv udayam ārūḍhaḥ kāntimān raktamaṇḍalaḥ
rājā harati lokasya hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ //
Note: asāv ud-ayam ā-rūḍhaḥ kānti-mān rakta-maṇḍalaḥ
rājā harati lokasya hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ //
Note: - bhinnapada-śleṣa
doṣā(3)kareṇa saṃbadhnan[n / n]a[]kṣatrapathavartinā
rajñā pradoṣo mām ittham apriyaṃ kiṃ na bādhate //
Note: doṣā(3)-kareṇa saṃ-badhnan[n / n]a[-]kṣatra-patha-vartinā
rajñā pra-doṣo mām ittham a-priyaṃ kiṃ na bādhate //
upamārūpakā-kṣepavyatirekādigocarāḥ
prāg eva darśitāḥ śleṣā darśyante kecanāpare //
Note: upa-mā-rūpaka-ā-kṣepavy-ati-reka-ādi-go-carāḥ
prāg eva darśitāḥ śleṣā darśyante ke-cana apare //
asty abhinnakriyaḥ kaścid aviruddhakriyo 'paraḥ
viruddhakarmā cāsty anyaḥ śleṣo niyamavān api //
Note: asty a-bhinna-kriyaḥ kaś-cid a-vi-ruddha-kriyo 'paraḥ
vi-ruddha-karmā ca asty anyaḥ śleṣo ni-yama-vān api //
niyamā-kṣeparūpoktir avirodhī virodhy api
teṣāṃ nidarśaneṣv eva rūpam āvir bhaviṣyati //
Note: ni-yama-ā-kṣepa-rūpa-uktir a-vi-rodhī vi-rodhy api
teṣāṃ ni-darśaneṣv eva rūpam āvir bhaviṣyati //
Note: - abhinnakriya-śleṣa
vakrāḥ svabhāvamadhurāḥ śaṃsantyo rāgam ulbaṇam
dṛśo dūtyaś ca karṣanti kāntābhiḥ preṣitāḥ priyān //
Note: vakrāḥ sva-bhāva-madhurāḥ śaṃsantyo rāgam ulbaṇam
dṛśo dūtyaś ca karṣanti kāntābhiḥ pra-īṣitāḥ priyān //
Note: - aviruddhakriya-śleṣa
madhurā rāgavardhinyaḥ komalāḥ kokilāgiraḥ
ākarṇyante madakalāḥ śliṣyante cāsitekṣaṇāḥ //
Note: madhurā rāga-vardhinyaḥ komalāḥ kokilā-giraḥ
ā-karṇyante mada-kalāḥ śliṣyante ca asita-īkṣaṇāḥ //
Note: - viruddhakarma-śleṣa
rāgam ādarśayann eṣa vāruṇīyogavardhitam
tirobhavati gharmāṃśur aṅgajas tu vijṛmbhate //
Note: rāgam ā-darśayann eṣa vāruṇī-yoga-vardhitam
tiro-bhavati gharma-aṃśur aṅga-jas tu vi-jṛmbhate //
Note: - niyamavac-chleṣa
nistriṃśatvam asāv eva dhanuṣy evāsya vakratā
śareṣv eva narendrasya mārgaṇatvaṃ ca vartate //
Note: nis-triṃśa-tvam asāv eva dhanuṣy eva asya vakra-tā
śareṣv eva nara indrasya mārgaṇa-tvaṃ ca vartate //
Note: - niyamākṣeparūpokti-śleṣa
padmānām eva daṇḍeṣu kaṇṭakas tvayi rakṣati
athavā dṛśyate rāgimithunā-liṅganeṣv api //
Note: padmānām eva daṇḍeṣu kaṇṭakas tvayi rakṣati
atha-vā dṛśyate rāgimithuna-ā-liṅganeṣv api //
Note: - avirodhi-śleṣa
mahībhṛd bhūrikaṭakas tejasvī niyatodayaḥ
dakṣaḥ prajāpatiś cāsīt svāmī śaktidharaś ca saḥ //
Note: mahī-bhṛd bhūri-kaṭakas tejas-vī niyata-ud-ayaḥ
dakṣaḥ pra-jā-patiś cā asīt svāmī śakti-dharaś ca saḥ //
Note: - virodhi-śleṣa
acyuto 'py avṛṣacchedī rājāpy aviditakṣayaḥ
devo 'py avibudho jajñe śaṃkaro 'py abhujaṃgavān //
Note: acyuto 'py a-vṛṣa-cchedī rāja āpy a-vidita-kṣayaḥ
devo 'py a-vi-budho jajñe śaṃ-karo 'py a-bhujaṃ-ga-vān //
Note: viśeṣokti
guṇajātikriyādīnāṃ yatra vaikalyadarśanam
viśeṣadarśanāyaiva sā viśeṣoktir iṣyate //
Note: guṇa-jāti-kriyā-ādīnāṃ yatra vai-kalya-darśanam
vi-śeṣa-darśanāya eva sā viśeṣa-uktir iṣyate //
Note: - viśeṣokti: guṇa
na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam āyudhaṃ puṣpadhanvanaḥ
tathāpi jitam evāsīd amunā bhuvanatrayam //
Note: na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam ā-yudhaṃ puṣpa-dhanvanaḥ
tatha āpi jitam evā asīd amunā bhuvana-trayam //
Note: - viśeṣokti: jāti
na devakanyakā nāpi gandharvakulasaṃbhavā
tathāpy eṣā tapobhaṅgaṃ vidhātuṃ vedhaso 'py alam //
Note: na deva-kanyakā na api gandharva-kula-saṃ-bhavā
tatha āpy eṣā tapo-bhaṅgaṃ vi-dhātuṃ vedhaso 'py alam //
Note: - viśeṣokti: kriyā
na baddhā bhrukuṭir nāpi sphurito daśanacchadaḥ
na ca raktābhavad dṛṣṭir jitaṃ ca dviṣatāṃ balam //
Note: na baddhā bhru-kuṭir na api sphurito daśana-cchadaḥ
na ca rakta ābhavad dṛṣṭir jitaṃ ca dviṣatāṃ balam //
Note: - viśeṣokti: dravya
na rathā na ca mātaṃgā na hayā na ca pattayaḥ
strīṇām apāṅgadṛṣṭyaiva jīyate jagatāṃ trayam //
Note: na rathā na ca mātaṃ-gā na hayā na ca pattayaḥ
strīṇām apa-aṅga-dṛṣṭya aiva jīyate jagatāṃ trayam //
Note: - viśeṣokti: hetu
ekacakro ratho yantā vikalo viṣamā hayāḥ
ākrāmaty eva tejasvī tathāpy arko nabhastalam //
Note: eka-cakro ratho yantā vikalo viṣamā hayāḥ
ā-krāmaty eva tejasvī tatha āpy arko nabhas-talam //
saiṣā hetuviśeṣoktis tejasvīti viśeṣaṇāt
ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ bhedānām api kalpate //
Note: sa aiṣā hetu-vi-śeṣoktis tejasvi īti vi-śeṣaṇāt
ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ bhedānām api kalpate //
Note: tulyayogitā
vivakṣitaguṇotkṛṣṭair yat samīkṛtya kasyacit
kīrtanaṃ stutinindārthaṃ sā matā tulyayogitā //
Note: vi-vakṣita-guṇa-utkṛṣṭair yat samī-kṛtya kasyacit
kīrtanaṃ stuti-nindā-arthaṃ sā matā tulya-yogitā //
yamaḥ kubero varuṇaḥ sahasrākṣo bhavān api
bibhṛty ananyaviṣayāṃ lokapāla iti śrutim //
Note: yamaḥ kubero varuṇaḥ sahasra-akṣo bhavān api
bibhṛty ananya-viṣayāṃ loka-pāla iti śrutim //
saṃgatāni mṛgākṣīṇāṃ taḍidvilasitāni ca
kṣaṇadvayaṃ na tiṣṭhanti ghanārabdhāny api svayam //
Note: saṃ-gatāni mṛga-akṣīṇāṃ taḍid-vi-lasitāni ca
kṣaṇa-dvayaṃ na tiṣṭhanti ghana-ārabdhāny api svayam //
Note: virodhacakra
viruddhānāṃ padārthānāṃ yatra saṃsargadarśanam
viśeṣadarśanāyaiva sa virodhaḥ smṛto yathā //
Note: viruddhānāṃ pada-arthānāṃ yatra saṃ-sarga-darśanam
vi-śeṣa-darśanāya-eva sa vi-rodhaḥ smṛto yathā //
kūjitaṃ rājahaṃsānāṃ vardhate madamañjulam
kṣīyate ca mayūrāṇāṃ rutam utkrāntasauṣṭhavam //
Note: kūjitaṃ rāja-haṃsānāṃ vardhate mada-mañjulam
kṣīyate ca mayūrāṇāṃ rutam ut-krānta-sauṣṭhavam //
prāvṛṣeṇyair jaladharair ambaraṃ durdināyate
rāgeṇa punar ākrāntaṃ jāyate jagatām manaḥ //
Note: prā-vṛṣeṇyair jala-dharair ambaraṃ dur-dināyate
rāgeṇa punar ā-krāntaṃ jāyate jagatām manaḥ //
tanumadhyaṃ pṛthuśroṇi raktauṣṭham asitekṣaṇam
natanābhi vapuḥ strīṇāṃ kaṃ na hanty unnatastanam //
Note: tanu-madhyaṃ pṛthu-śroṇi rakta-oṣṭham asita-īkṣaṇam
nata-nābhi vapuḥ strīṇāṃ kaṃ na hanty un-nata-stanam //
mṛṇālabāhu rambhoru padmotpalamukhekṣaṇam
api te rūpam asmākam tanvi tāpāya kalpate //
Note: mṛṇāla-bāhu rambhā-ūru padma-ut-pala-mukha-īkṣaṇam
api te rūpam asmākam tanvi tāpāya kalpate //
udyānamārutoddhūtāś cūtacampakareṇavaḥ
udaśrayanti pānthānām aspṛśanto 'pi locane //
Note: udyāna-māruta-ud-dhūtāś cūta-campaka-reṇavaḥ
ud-aśrayanti pānthānām a-spṛśanto 'pi locane //
kṛṣṇārjunānuraktāpi dṛṣṭiḥ karṇāvalambinī
yāti viśvasanīyatvaṃ kasya te kalabhāṣiṇī //
Note: kṛṣṇa-arjuna-anu-rakta āpi dṛṣṭiḥ karṇa-ava-lambinī
yāti vi-śvasanīya-tvaṃ kasya te kala-bhāṣiṇī //
ity anekaprakāro 'yam alaṃkāraḥ pratīyate
Note: aprastutapraśaṃsāaprastutapraśaṃsā syād aprakānteṣu yā stutiḥ //
Note: ity aneka-prakāro 'yam alaṃkāraḥ pratīyate
Note: aprastutapraśaṃsāa-pra-stuta-praśaṃsā syād a-pra-kānteṣu yā stutiḥ //
sukhaṃ jīvanti hariṇā vaneṣv aparasevinaḥ
arthair ayatnasulabhair jaladarbhāṅkurādibhiḥ //
Note: sukhaṃ jīvanti hariṇā vaneṣv a-para-sevinaḥ
arthair a-yatna-su-labhair jala-darbha-aṅkura-ādibhiḥ //
seyam aprastutaivātra mṛgavṛttiḥ praśasyate
rājānuvartanakleśanirviṇṇena manasvinā //
Note: sa īyam a-pra-stuta aiva atra mṛga-vṛttiḥ praśasyate
rāja-anu-vartana-kleśanir-viṇṇena manasvinā //
Note: vyājastuti
yadi nindann iva stauti vyājastutir asau stutā
doṣābhāsā guṇā eva labhante yatra saṃnidhim //
Note: yadi nindann iva stauti vyāja-stutir asau stutā
doṣa-ābhāsā guṇā eva labhante yatra saṃ-nidhim //
tāpasenāpi rāmeṇa jiteyaṃ bhūtadhāriṇī
tvayā rājñāpi seveyaṃ jitā mā bhūn madas tava //
Note: tāpasena api rāmeṇa jita īyaṃ bhūta-dhāriṇī
tvayā rājña āpi sa īva iyaṃ jitā mā bhūn madas tava //
puṃsaḥ purāṇād ācchidya śrīs tvayā paribhujyate
rājann ikṣvākuvaṃśasya kim idaṃ tava yujyate //
Note: puṃsaḥ purāṇād ā-cchidya śrīs tvayā pari-bhujyate
rājann ikṣvāku-vaṃśasya kim idaṃ tava yujyate //
bhujaṅgabhogasaṃsaktā kalatraṃ tava medinī
ahaṃkāraḥ parāṃ koṭim ārohati kutas tava //
Note: bhuj-aṅga-bhoga-saṃ-saktā kalatraṃ tava medinī
ahaṃ-kāraḥ parāṃ koṭim ā-rohati kutas tava //
iti śleṣānuviddhānām anyeṣāṃ copalakṣyatāṃ
vyājastutiprakārāṇām aparyantaḥ pravistaraḥ //
Note: iti śleṣa-anu-viddhānām anyeṣāṃ ca upalakṣyatāṃ
vyāja-stuti-prakārāṇām a-pary-antaḥ pra-vi-staraḥ //
Note: nidarśana
arthāntarapravṛttena kiṃcit tatsadṛśaṃ phalam
sad asad vā nidarśyeta yadi tat syān nidarśanam //
Note: artha-antara-pra-vṛttena kiṃcit tat-sa-dṛśaṃ phalam
sad asad vā ni-darśyeta yadi tat syān ni-darśanam //
udayann eva savitā padmeṣv arpayati śriyam
vibhāvayitum ṛddhīnāṃ phalaṃ suhṛdanugraham //
Note: ud-ayann eva savitā padmeṣv arpayati śriyam
vi-bhāvayitum ṛddhīnāṃ phalaṃ su-hṛd-anu-graham //
yāti candrāṃśubhiḥ spṛṣṭā dhvāntarājī parābhavam
sadyo rājaviruddhānāṃ sūcayanti durantatām //
Note: yāti candra-aṃśubhiḥ spṛṣṭā dhvānta-rājī parā-bhavam
sadyo rāja-vi-ruddhānāṃ sūcayanti dur-antatām //
Note: sahokti
sahoktiḥ sahabhāvasya kathanaṃ guṇakarmaṇām
arthānāṃ yo vinimayaḥ parivṛttis tu sā yathā //
Note: saha-uktiḥ saha-bhāvasya kathanaṃ guṇa-karmaṇām
arthānāṃ yo vi-ni-mayaḥ pari-vṛttis tu sā yathā //
saha dīrghā mama śvāsair imāḥ saṃprati rātrayaḥ
pāṇḍurāś ca mamaivāṅgaiḥ saha tāś candrabhūṣaṇāḥ //
Note: saha dīrghā mama śvāsair imāḥ saṃ-prati rātrayaḥ
pāṇḍurāś ca mama eva aṅgaiḥ saha tāś candra-bhūṣaṇāḥ //
vardhate saga pānthānāṃ mūrchayā cūtamañjarī
patanti ca samaṃ teṣām asubhir malayānilāḥ //
Note: vardhate saga pānthānāṃ mūrchayā cūta-mañjarī
patanti ca samaṃ teṣām asubhir malaya-anilāḥ //
kokilā-lāpasubhagāḥ sugandhivanavāyavaḥ
yānti sārdhaṃ janānandair vṛddhiṃ surabhivāsarāḥ //
Note: kokila-ā-lāpa-su-bhagāḥ su-gandhi-vana-vāyavaḥ
yānti sa-ardhaṃ jana-ānandair vṛddhiṃ surabhi-vāsarāḥ //
ity udā-hṛtayo dattāḥ sahokter atra kāścana
Note: parivṛttikriyate parivṛtteś ca kiṃcid rūpanirūpaṇam //
Note: ity ud-ā-hṛtayo dattāḥ saha-ukter atra kāścana
Note: parivṛttikriyate pari-vṛtteś ca kiṃcid rūpa-ni-rūpaṇam //
śastraprahāraṃ dadatā bhujena tava bhūbhujām
cirārjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ yaśaḥ kumudapāṇḍuram //
Note: śastra-pra-hāraṃ dadatā bhujena tava bhū-bhujām
cira-arjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ yaśaḥ kumuda-pāṇḍuram //
Note: āśīs
āśīr nāmābhilaṣite vastuny āśaṃsanaṃ yathā
pātu vaḥ paramaṃ jyotir avāṅmanasagocaram //
Note: āśīr nāma abhilaṣite vastuny ā-śaṃsanaṃ yathā
pātu vaḥ paramaṃ jyotir a-vāṅ-manasa-go-caram //
Note: saṃsṛṣṭi
ananvayasasaṃdehāv upamāsv eva darśitau
upamārūpakaṃ cāpi rūpakeṣv eva darśitam //
Note: ananvayasa-saṃ-dehāv upa-māsv eva darśitau
upa-mā-rūpakaṃ ca api rūpakeṣv eva darśitam //
utprekṣābheda evāsāv utprekṣāvayavo 'pi ca
nānālaṃkārasaṃsṛṣṭiḥ saṃsṛṣṭis tu nigadyate //
Note: ut-pra-īkṣā-bheda eva asāv utpra-īkṣā-ava-yavo 'pi ca
nānā-alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭiḥ saṃ-sṛṣṭis tu ni-gadyate //
aṅgāṅgibhāvāvasthānaṃ sarveṣāṃ samakakṣatā
ity alaṃkārasaṃsṛṣṭer lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ //
Note: aṅga-aṅgi-bhāva-ava-sthānaṃ sarveṣāṃ sama-kakṣatā
ity alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭer lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ //
ākṣipanty aravindāni tava mugdhe mukhaśriyam
kośadaṇḍasamagrāṇāṃ kim eṣām asti duṣkaram //
Note: ā-kṣipanty aravindāni tava mugdhe mukha-śriyam
kośa-daṇḍa-sam-agrāṇāṃ kim eṣām asti duṣ-karam //
limpatīva tamo 'ṅgāni varṣatīvāñjanaṃ nabhaḥ
asatpuruṣaseveva dṛṣṭir niṣphalatāṃ gatā //
Note: limpati iva tamo 'ṅgāni varṣati iva añjanaṃ nabhaḥ
a-sat-puruṣa-seva īva dṛṣṭir niṣ-phalatāṃ gatā //
śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti priyo vakroktiṣu śriyam
bhinnaṃ dvidhā svabhāvoktir vakroktiś ceti vāṅmayam //
Note: śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti priyo vakra-uktiṣu śriyam
bhinnaṃ dvidhā sva-bhāva-uktir vakra-uktiś ca iti vāṅ-mayam //
Note: bhāvika
bhāvikatvam iti prāhuḥ prabandhaviṣayaṃ guṇam
bhāvaḥ kaver abhiprāyaḥ kāvyeṣv āsiddhi yaḥ sthitaḥ //
Note: bhāvikatvam iti pra-āhuḥ pra-bandha-viṣayaṃ guṇam
bhāvaḥ kaver abhi-pra-ayaḥ kāvyeṣv ā-siddhi yaḥ sthitaḥ //
parasparopakāritvaṃ sarveṣāṃ vastuparvaṇām
viśeṣaṇānāṃ vyarthānām akriyā sthānavarṇanā //
Note: paras-para-upa-kāritvaṃ sarveṣāṃ vastu-parvaṇām
vi-śeṣaṇānāṃ vy-arthānām a-kriyā sthāna-varṇanā //
vyaktir uktikramabalād gambhīrasyāpi vastunaḥ
bhāvāyattam idaṃ sarvam iti tad bhāvikaṃ viduḥ //
Note: vy-aktir ukti-krama-balād gambhīrasya api vastunaḥ
bhāva-āyattam idaṃ sarvam iti tad bhāvikaṃ viduḥ //
yac ca saṃdhyaṅgavṛttyaṅgalakṣaṇādyāgamāntare
vyāvarṇitam idaṃ ceṣṭam alaṃkāratayaiva naḥ //
Note: yac ca saṃ-dhy-aṅga-vṛtty-aṅgalakṣaṇa-ādyā-gama-antare
vy-ā-varṇitam idaṃ ceṣṭam alaṃ-kārataya aiva naḥ //
panthā sa eṣa vivṛtaḥ parimāṇavṛttyā saṃkṣipya vistaram anantam alaṃkriyāṇāṃ
vācām atītya viṣayaṃ parivartamānān abhyāsa eva vivarītum alaṃ viśeṣān //
Note: panthā sa eṣa vivṛtaḥ pari-māṇa-vṛttyā saṃ-kṣipya vi-staram an-antam alaṃ-kriyāṇāṃ
vācām ati-ītya viṣayaṃ pari-vartamānān abhyāsa eva vi-varītum alaṃ viśeṣān //
// ity ācārya-daṇḍinaḥ kṛtau kāvyādarśe 'rthālaṃkāravibhāgo nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ //