mahākaviśrīkṣemendrakṛtaḥ
sevyasevakopadeśaḥ |
vibhūṣaṇāya mahate tṛṣṇātimirahāriṇe |
namaḥ saṃtoṣaratnāya sevāviṣavināśine ||
utsṛjya nijakāryāṇi sadbhir bāṣpākulekṣaṇam |
sevyasevakasevānāṃ kriyatām anuśāsanam ||
darpād ekaḥ paro lobhād dvāv andhau sevyasevakau |
dhanoṣmadainyavikṛtī mukhe kaḥ kasya paśyati ||
durvāramohalobhāndho yadi na syād ayaṃ janaḥ |
kaḥ krūrakrodhavidhuraṃ saheta dhanināṃ mukham ||
yaḥ pṛthvīm api darpāndho na paśyati puraḥsthitām |
sa dainyalaghutāṃ yātaṃ kathaṃ sevakam īkṣate ||
agatiṃ vāhayaty eko badhiraṃ stauti cāparaḥ |
aho jagati hāsyāya nirlajjau sevyasevakau ||
dūraṃ huṃkāramātreṇa visṛṣṭo mārgaṇaḥ sadā |
guṇabhraṣṭaḥ kriyāhīno nodvegaṃ yāti sevakaḥ ||
manye sukṛtinā tena bhāgīrathyāṃ kṛtaṃ tapaḥ |
vairāgyabhāgī rathyāṃ yaḥ sevāsu na vigāhate ||
kathitakleśavāpena śāpeneva vipākinā |
sevātāpena pacyante na hy aduṣkṛtino narāḥ ||
adainyapuṇyamanasāṃ yaśas teṣāṃ virājate |
sevāpaṅkakalaṅkānāṃ yair na pātrīkṛtaṃ śiraḥ ||
prabhupraṇāme jaṭharaṃ dainyamūkaṃ vilokayan |
praveṣṭuṃ sevakaḥ śaṅke vilakṣaḥ kṣitim īkṣate ||
sevādhvajo 'ñjalir mūrdhni hṛdi dainyaṃ mukhe stutiḥ |
āśāgrahagṛhītānāṃ kiyatīyaṃ viḍambanā ||
akālāgamanakrodhavidhureśvaracakṣuṣā |
kṣipraṃ smara ivāyāti sevako dugdhabhūtitām ||
punaḥ sevāvamānānāṃ tena dattaṃ tilodakam |
praviśya vāhinīṃ yena khaḍgapātrīkṛtaṃ vapuḥ ||
kaṇavṛttiparikliṣṭaḥ kaṣṭaṃ sevakacātakaḥ |
ghanāśānirato nityam udgrīvaḥ pariśuṣyati ||
niḥsaṃtoṣaḥ parityajya bhramaraḥ puṣpitaṃ vanam |
sevate dānalobhena mātaṅgam api sevakaḥ ||
jaḍasevāparikliṣṭas tīvradambhabakavrataḥ |
kṛcchreṇa kṣaṇikāṃ prītim āsādayati sevakaḥ ||
nityam unnatikāmo 'pi mānabhaṅgād adhomukhaḥ |
yat satyam ubhayabhraṣṭas triśaṅkur iva sevakaḥ ||
svamāṃsavikrayāsaktaḥ prabhuvetālaghaṭṭitaḥ |
niḥsattvaḥ pralayaṃ yāti rātrisevāsu sevakaḥ ||
bhūmiśāyī nirāhāraḥ śītavātātapakṣataḥ |
munivrato 'pi narakakleśam aśnāti sevakaḥ ||
karoti sevakaḥ sevāṃ tāvad āśām ivāyatām |
yāvad bhogarasajñena yauvanena viyujyate ||
cakṣur dvāry añjalau pāṇiḥ stutau jihvā natau śiraḥ |
aho nu sevakaiḥ kāyaḥ paropakaraṇīkṛtaḥ ||
hanta yācñāvamānena sevako laghutāṃ gataḥ |
sevāpaṅkapade magno yad anviṣṭo na labhyate ||
aviśrāntyāviraktasya dīrghocchvāsena śuṣyataḥ |
jareva duḥsahā jantoḥ sevā saṃkocakāriṇī ||
truṭyati klinnatantrīva māleva mlāyati kṣaṇāt |
sevā nāracayaty eva dinacchedena naśyati ||
sevāsaṃkṣapitāṅgānāṃ rājarathyāsu śuṣyatām |
tīvratṛṣṇāviṣārtānāṃ śaraṇam śamavāridaḥ ||
lobhasya mohādhvani vṛddhabhāve jātā durāśāśayitasya sevā |
adhomukhī sā satataṃ salajjā jaratkumārīva na kasya śocyā ||
āśeva śūnyeṣu vivartamānā tṛṣṇeva saṃtoṣaparāṅmukhīyam |
divāniśaṃ karṣaṇadīrgharajjuḥ sevā surāṇām api dainyabhūmiḥ ||
nisargavandhyāsu phalāśayā ye kurvanti sevāsu sadā prayatnam |
kṛṣipravṛttāḥ śaśaśṛṅgakoṭyā khananti mūrkhāḥ khalu svasthalīṃ te ||
antaḥsthite 'py ātmani yaiḥ kriyante sevāpravṛttaiḥ puruṣaiḥ praṇāmāḥ |
dugdhābdikallolini kūlakacche tṛṣṇāturās te jalam arthayante ||
bhāgīrathītīravanāntareṣu phalāvanamreṣu mahādrumeṣu |
kṣuttāpatṛṣṇāśamaneṣu satsu kiṃ dainyasevāvyasanāvamānaiḥ ||
nityaprasaktyā na sṛjaty avajñāṃ na laulyagarhāgaṇanāṃ karoti |
atyantayācñāsu na yāti khedaṃ bhikṣābhujām pātram ato nu sevyam ||
jayanti te svasti namo 'stu tebhyaḥ prabhūpraṇāmacyutamānaratnam |
sevāprayāsavyasaneṣu mithyā rathyārajobhāgi śiro na yeṣām ||
kiṃ rājabhir durjanajanmajālavyāptair avāptair api kaṣṭadṛṣṭaiḥ |
santy eva sevyā bhuvi bhūbhṛtas te taṭeṣu yeṣāṃ munayo niviṣṭāḥ ||
tṛṣṇāturāṇāṃ rajasā vṛtānāṃ sevākukūlānalatāpitānām |
śāntyai hitaṃ candrakirīṭajūṭamaitrīpavitraṃ tridaśāpagāmbhaḥ ||
utsṛjya tīvraṃ viṣayābhilāṣaṃ saṃtoṣapoṣaṃ kuśalo bhajasva |
ity arthyamānaḥ sukhasevayāyam ātmāiva sarvaṃ sudhiyāṃ dadāti ||
ekasya jāne sukhabhogabhājaḥ ślāghyasya sevāvyasanaṃ nivṛttam |
sadaiva śiśnodaravarjitatvād ayācyayācñārahitasya rahoḥ ||
sevāvrate prāya ivāpaviṣṭaḥ sarvātmanā niścitajīvanāśaḥ |
dvāḥsthaiḥ prayatnena nivārito 'pi na durgrahaṃ muñcati naṣṭasaṃjñaḥ ||
tamo'dhvatāpena ca cintayā ca śitena dainyena ca piṇḍitāṅgaḥ |
sukhāśayā duḥkhasahasrabhāgī sevāvrataṃ mugdhamatir bibharti ||
gacchāmi gacchāmi dinaṃ gataṃ me dine gato 'haṃ na nṛpo 'dya dṛṣṭaḥ |
iti bruvāṇasya sadā janasya jīrṇātarāṃ tasya tanur na tṛṣṇā ||
vicchedakārī sahasā kathānām anīpsito dīpa iva praviṣṭaḥ |
saṃsaktavastrāntaramakṣikeva na sevakaḥ kasya karoti duḥkham ||
dhūmāyamāno 'kṣivipakṣabhūtaś cāṭukramotpāditakarṇaśūlaḥ |
kusevakaḥ pādatale 'valagnaḥ pade pade kaṇṭakatām upaiti ||
ekaḥ kham eva kṣitim īkṣate 'nyaḥ sa nirjanārthī sa ca gāḍhalagnaḥ |
svasvārthitā tasya bhṛśaṃ sa cārthī kathaṃ sa sevyaḥ sa ca sevako 'stu ||
chāyāgraho mūrta ivānuyāyī sthitaś ciraṃ vṛścikaniścalaś ca |
akālapātī sukhakelilīlāyantrotpalaḥ sevakadurvidagdhaḥ ||
visṛjyamāno 'py aniśaṃ na yāti tīvroparodhapraṇayena mūrkhaḥ |
bhartuḥ prasāde vihitaprayatno jātaḥ paraṃ pratyuta kopahetuḥ ||
śūtkāridīrghaśvasitānubandhair niveditodvegagatiprayāsaḥ |
atipraveśāt kharamārgaṇo 'sau nirasyamāno viphalatvam eti ||
śrīratnacandravaravājigajorjite 'smin
gambhīrarājakulanāmni mahāsamudre |
aśnāti mūḍhamatir īśvaratām avāptum
āśāvaśāt kṣitipater bahu kālakūṭam ||
virama virama neyaṃ pāntha namrāmramālā
badhira khadirapālī niṣphalaiṣā prayāhi |
iti bahuvidham uktaḥ sevako 'nyāpadeśais
tyajati na vipulāśāpāśabaddhaḥ kusevām ||
pramlānā sarasatvam eti na punar māleva lagnātapā
bhagnā kācamayīva saṃdhighaṭanā yogena na śliṣyati |
sevā dīpaśikheva durgatagṛhe saṃdhāryamāṇā paraṃ
niḥsnehā kṣayam eti khedajanitair ucchvāsamālānilaiḥ ||
kas tvaṃ gatvara sevakas tvaritatā kasmāt prabhur dṛśyate
lābhaḥ kas tava tatra vetrivipulāghātaiḥ śirastāḍanam |
kiṃ mṛdgāsi mudā viśālacaraṇair mithyaiva rathyām imām
bandho vandhyanarendrabhavyabhavanabhrāntyā viḍambyāmahe ||
suptākarṣaṇadāma dhāma mahato mohasya dainyasya vā
sevākleśam aharniśaṃ viṣahate yo vittaleśāśayā |
prasphūrjadvaḍavāgnigarbhagahanodbhūtormimālākulaṃ
saṃkṣubdhaṃ makarākaraṃ praviśati śrīratnalabdhyai na kim ||
vyarthātyarthagatāgatavyatikarair aśrāntatīvratvaro
dvārālokanatatparaḥ parijanair utsāryamāṇaḥ param |
yatnenaiva puraḥ praveśakalanaiḥ kleśāvamānāśrayaḥ
sarvāpatpiśunaḥ śunaḥ sadṛśatām ālapsyate sevakaḥ ||
kūjatkrūrakapāṭapīḍanaruṣā dattaprahāraiḥ paraṃ
dvārāvasthaganāya susthirabhujair dvāḥsthair bhṛśaṃ bhartsitaḥ |
kubjībhūya janasya jānuvivaraiḥ kṣiprapraveśotsukaḥ
pṛcchaty antaranirgatānavasaraṃ maunavratān sevakaḥ ||
dvāre ruddham upekṣate katham api prāptaṃ puro nekṣate
vijñaptau gajamīlanāni kurute gṛhṇāti vākyacchalam |
niryātasya karoti doṣagaṇanāṃ svalpāparādhe yamaḥ
sa svāmī yadi sevyate marutaṭe kiṃ naḥ piśācaiḥ kṛtam ||
nityaṃ rājakule na pūjyayajane taddvārapālārcanaṃ
bhaktiṃ bhūtisamudbhave na tu bhave dhyānaṃ dhane nātmani |
dṛṣṭādṛṣṭavicintanaṃ narapatau na svocite karmaṇi
śrīhetor bata niṣphalaṃ prakurute sarvaṃ jaḍaḥ sevakaḥ ||
sā tīvraṃ jaḍanimnapātanaratā no nityasaktā tvarā
rathyāpaṅkakalaṅkitaṃ na vadanaṃ na dvārapālaiḥ kaliḥ |
yasmiṃs taccirasevakaḥ pravitataṃ puṇyaṃ vanaṃ gamyatāṃ
krūrās te na bhavanti tatra vikṛtakrodhoddhatāḥ pārthivāḥ ||
haṃho kaṣṭavinaṣṭa sevaka sakhe khinno 'si poṣāśayā
rāgaś ced vibhave tad eṣa kupatiḥ klībaḥ kim āsevyate |
sevyaḥ ko 'pi maheśvaraḥ sa bhagavān yasya prasādekṣaṇair
akṣuṇṇaiḥ karuṇāspadīkṛtamarunnātho maruttaḥ kṛtaḥ ||
rājñām ajñatayā kṛtaṃ yad aniśaṃ dainyaṃ tad utsṛjyatāṃ
saṃtoṣambhasi mṛjyatām api rajaḥ pādapraṇāmārjitam |
saṃtoṣaḥ paramaḥ purāṇapuruṣaḥ saṃvinmayaḥ sevyatāṃ
yatsmṛtyā na bhavanti te sumanasāṃ bhūyo bhavagranthayaḥ ||
utsṛjya prājyasevāṃ vijanasukhajuṣāṃ bhūbhujāṃ vyājabhājāṃ
chittvāśāpāśabandhān vimalaśamajalais tīvratṛṣṇāṃ nivārya |
sthitva śuddhe samādhau kim aparam amṛtaṃ mṛgyatāṃ jyotir antar
yasmin dṛṣṭe vinaṣṭotkaṭatimirabhare labhayte mokṣalakṣmīḥ ||
vṛttyā jīvati lokaḥ sevāvṛttir nijaiva keṣāṃcit |
asthāne tīvratarā nindyā tu tadarthināṃ sevā ||
vidvajjanārādhanatatpareṇa saṃtoṣasevārasanirbhareṇa |
kṣemendranāmnā sudhiyāṃ sadaiva sukhāya sevāvasaraḥ kṛto 'yam ||
iti śrīvyāsadāsāparākhyamahākaviśrīkṣemendrakṛtaḥ sevyasevakopadeśaḥ samāptaḥ |