Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 1
kasyacit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam /
bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ // RamS_2,1.1 //
ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka /
tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava // RamS_2,1.2 //
śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ /
gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā // RamS_2,1.3 //
āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam /
mātḥṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau // RamS_2,1.4 //
yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ /
svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha // RamS_2,1.5 //
sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ /
mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ // RamS_2,1.6 //
tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ /
bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // RamS_2,1.7 //
rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau /
ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau // RamS_2,1.8 //
sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ /
svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ // RamS_2,1.9 //
teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ /
svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ // RamS_2,1.10 //
gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ /
pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayāmāsatus tadā // RamS_2,1.11 //
pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ /
cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca // RamS_2,1.12 //
mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ /
gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata // RamS_2,1.13 //
evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā /
rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ // RamS_2,1.14 //
sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate /
ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate // RamS_2,1.15 //
kathaṃcid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati /
na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā // RamS_2,1.16 //
śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ /
kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api // RamS_2,1.17 //
kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ /
vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ // RamS_2,1.18 //
dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān /
laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ // RamS_2,1.19 //
śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ /
yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ // RamS_2,1.20 //
āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit /
śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api // RamS_2,1.21 //
arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ /
vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit // RamS_2,1.22 //
ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām /
dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ // RamS_2,1.23 //
abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ /
apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ /
anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī /
na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ // RamS_2,1.24* //
evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ /
saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ /
buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ // RamS_2,1.25 //
tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ /
guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ // RamS_2,1.26 //
tam evaṃvṛttasampannam apradhṛṣyaparākramam /
lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī // RamS_2,1.27 //
etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam /
dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ // RamS_2,1.28 //
eṣā hy asya parā prītir hṛdi samparivartate /
kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam // RamS_2,1.29 //
vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ /
mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān // RamS_2,1.30 //
yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau /
mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ // RamS_2,1.31 //
mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam /
anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām // RamS_2,1.32 //
taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ /
niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata // RamS_2,1.33 //
nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api /
samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ // RamS_2,1.34 //
atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca /
rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ // RamS_2,1.35 //
sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ /
upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ // RamS_2,1.36 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 2
tataḥ pariṣadaṃ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ /
hitam uddharṣaṇaṃ cedam uvācāpratimaṃ vacaḥ // RamS_2,2.1 //
dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā /
svareṇa mahatā rājā jīmūta iva nādayan // RamS_2,2.2 //
so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam /
śreyasā yoktukāmo 'smi sukhārham akhilaṃ jagat // RamS_2,2.3 //
mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā /
prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā // RamS_2,2.4 //
idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya lokasya caratā hitam /
pāṇḍur asyātapatrasya chāyāyāṃ jaritaṃ mayā // RamS_2,2.5 //
prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ /
jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye // RamS_2,2.6 //
rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi durvahām ajitendriyaiḥ /
pariśrānto 'smi lokasya gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan // RamS_2,2.7 //
so 'haṃ viśramam icchāmi putraṃ kṛtvā prajāhite /
saṃnikṛṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān // RamS_2,2.8 //
anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ /
puraṃdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṃjayaḥ // RamS_2,2.9 //
taṃ candram iva puṣyeṇa yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam /
yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṃgavam // RamS_2,2.10 //
anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ /
trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram // RamS_2,2.11 //
anena śreyasā sadyaḥ saṃyojyāham imāṃ mahīm /
gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai // RamS_2,2.12 //
iti bruvantaṃ muditāḥ pratyanandan nṛpā nṛpam /
vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ nardantam iva barhiṇaḥ // RamS_2,2.13 //
tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ /
ūcuś ca manasā jñātvā vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // RamS_2,2.14 //
anekavarṣasāhasro vṛddhas tvam asi pārthiva /
sa rāmaṃ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam // RamS_2,2.15 //
iti tadvacanaṃ śrutvā rājā teṣāṃ manaḥpriyam /
ajānann iva jijñāsur idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,2.16 //
kathaṃ nu mayi dharmeṇa pṛthivīm anuśāsati /
bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṃ mamātmajam // RamS_2,2.17 //
te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadaiḥ saha /
bahavo nṛpa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te // RamS_2,2.18 //
divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ /
ikṣvākubhyo hi sarvebhyo 'py atirakto viśāmpate // RamS_2,2.19 //
rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ /
dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ // RamS_2,2.20 //
kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kṛtajño vijitendriyaḥ /
mṛduś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo 'nasūyakaḥ // RamS_2,2.21 //
priyavādī ca bhūtānāṃ satyavādī ca rāghavaḥ /
bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ brāhmaṇānām upāsitā // RamS_2,2.22 //
tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate /
devāsuramanuṣyāṇāṃ sarvāstreṣu viśāradaḥ // RamS_2,2.23 //
yadā vrajati saṃgrāmaṃ grāmārthe nagarasya vā /
gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate // RamS_2,2.24 //
saṃgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā /
paurān svajanavan nityaṃ kuśalaṃ paripṛcchati // RamS_2,2.25 //
putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca /
nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān // RamS_2,2.26 //
śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṃśitāḥ /
iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo 'bhibhāṣate // RamS_2,2.27 //
vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ /
utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati // RamS_2,2.28 //
satyavādī maheṣvāso vṛddhasevī jitendriyaḥ /
vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ /
diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ // RamS_2,2.29 //
balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ /
āśaṃsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā // RamS_2,2.30 //
abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ /
striyo vṛddhās taruṇyaś ca sāyamprātaḥ samāhitāḥ // RamS_2,2.31 //
sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ /
teṣām āyācitaṃ deva tvatprasādāt samṛdhyatām // RamS_2,2.32 //
rāmam indīvaraśyāmaṃ sarvaśatrunibarhaṇam /
paśyāmo yauvarājyasthaṃ tava rājottamātmajam // RamS_2,2.33 //
taṃ devadevopamam ātmajaṃ te sarvasya lokasya hite niviṣṭam /
hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi // RamS_2,2.34 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 3
teṣām añjalipadmāni pragṛhītāni sarvaśaḥ /
pratigṛhyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ // RamS_2,3.1 //
aho 'smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama /
yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ yauvarājyastham icchatha // RamS_2,3.2 //
iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt /
vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca teṣām evopaśṛṇvatām // RamS_2,3.3 //
caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ /
yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām // RamS_2,3.4 //
kṛtam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim /
yathoktavacanaṃ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau // RamS_2,3.5 //
tataḥ sumantraṃ dyutimān rājā vacanam abravīt /
rāmaḥ kṛtātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti // RamS_2,3.6 //
sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt /
rāmaṃ tatrānayāṃcakre rathena rathināṃ varam // RamS_2,3.7 //
atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṃ nṛpam /
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ // RamS_2,3.8 //
mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ /
upāsāṃcakrire sarve taṃ devā iva vāsavam // RamS_2,3.9 //
teṣāṃ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ /
prāsādastho rathagataṃ dadarśāyāntam ātmajam // RamS_2,3.10 //
gandharvarājapratimaṃ loke vikhyātapauruṣam /
dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ mattamātaṃgagāminam // RamS_2,3.11 //
candrakāntānanaṃ rāmam atīva priyadarśanam /
rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ dṛṣṭicittāpahāriṇam // RamS_2,3.12 //
gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ hlādayantam iva prajāḥ /
na tatarpa samāyāntaṃ paśyamāno narādhipaḥ // RamS_2,3.13 //
avatārya sumantras taṃ rāghavaṃ syandanottamāt /
pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt // RamS_2,3.14 //
sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ prāsādaṃ narapuṃgavaḥ /
āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ saha sūtena rāghavaḥ // RamS_2,3.15 //
sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike /
nāma svaṃ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ // RamS_2,3.16 //
taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ /
gṛhyāñjalau samākṛṣya sasvaje priyam ātmajam // RamS_2,3.17 //
tasmai cābhyudyataṃ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam /
dideśa rājā ruciraṃ rāmāya paramāsanam // RamS_2,3.18 //
tad āsanavaraṃ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ /
svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ // RamS_2,3.19 //
tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata /
vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā // RamS_2,3.20 //
taṃ paśyamāno nṛpatis tutoṣa priyam ātmajam /
alaṃkṛtam ivātmānam ādarśatalasaṃsthitam // RamS_2,3.21 //
sa taṃ sasmitam ābhāṣya putraṃ putravatāṃ varaḥ /
uvācedaṃ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ // RamS_2,3.22 //
jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ /
utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ // RamS_2,3.23 //
tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ /
tasmāt tvaṃ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi // RamS_2,3.24 //
kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva vinīto guṇavān asi /
guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam // RamS_2,3.25 //
bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṃ jitendriyaḥ /
kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca // RamS_2,3.26 //
parokṣayā vartamāno vṛttyā pratyakṣayā tathā /
amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ prakṛtīś cānurañjaya // RamS_2,3.27 //
tuṣṭānuraktaprakṛtir yaḥ pālayati medinīm /
tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmṛtam ivāmarāḥ /
tasmāt putra tvam ātmānaṃ niyamyaiva samācara // RamS_2,3.28 //
tac chrutvā suhṛdas tasya rāmasya priyakāriṇaḥ /
tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan // RamS_2,3.29 //
sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca /
vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā // RamS_2,3.30 //
athābhivādya rājānaṃ ratham āruhya rāghavaḥ /
yayau svaṃ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ // RamS_2,3.31 //
te cāpi paurā nṛpater vacas tacchrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya /
narendram āmantrya gṛhāṇi gatvā devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ // RamS_2,3.32 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 4
gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ /
mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam // RamS_2,4.1 //
śva eva puṣyo bhavitā śvo 'bhiṣecyas tu me sutaḥ /
rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ // RamS_2,4.2 //
athāntargṛham āviśya rājā daśarathas tadā /
sūtam ājñāpayāmāsa rāmaṃ punar ihānaya // RamS_2,4.3 //
pratigṛhya sa tadvākyaṃ sūtaḥ punar upāyayau /
rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ rāmam ānayituṃ punaḥ // RamS_2,4.4 //
dvāḥsthair āveditaṃ tasya rāmāyāgamanaṃ punaḥ /
śrutvaiva cāpi rāmas taṃ prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat // RamS_2,4.5 //
praveśya cainaṃ tvaritaṃ rāmo vacanam abravīt /
yad āgamanakṛtyaṃ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ // RamS_2,4.6 //
tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṃ draṣṭum icchati /
śrutvā pramāṇam atra tvaṃ gamanāyetarāya vā // RamS_2,4.7 //
iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo 'tha tvarayānvitaḥ /
prayayau rājabhavanaṃ punar draṣṭuṃ nareśvaram // RamS_2,4.8 //
taṃ śrutvā samanuprāptaṃ rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ /
praveśayāmāsa gṛhaṃ vivikṣuḥ priyam uttamam // RamS_2,4.9 //
praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṃ pituḥ /
dadarśa pitaraṃ dūrāt praṇipatya kṛtāñjaliḥ // RamS_2,4.10 //
praṇamantaṃ samutthāpya taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ /
pradiśya cāsmai ruciram āsanaṃ punar abravīt // RamS_2,4.11 //
rāma vṛddho 'smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ /
annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ // RamS_2,4.12 //
jātam iṣṭam apatyaṃ me tvam adyānupamaṃ bhuvi /
dattam iṣṭam adhītaṃ ca mayā puruṣasattama // RamS_2,4.13 //
anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca /
devarṣipitṛviprāṇām anṛṇo 'smi tathātmanaḥ // RamS_2,4.14 //
na kiṃcin mama kartavyaṃ tavānyatrābhiṣecanāt /
ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ tan me tvaṃ kartum arhasi // RamS_2,4.15 //
adya prakṛtayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam /
atas tvāṃ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka // RamS_2,4.16 //
api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān /
sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ // RamS_2,4.17 //
avaṣṭabdhaṃ ca me rāma nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ /
āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ // RamS_2,4.18 //
prāyeṇa hi nimittānām īdṛśānāṃ samudbhave /
rājā vā mṛtyum āpnoti ghorāṃ vāpadam ṛcchati // RamS_2,4.19 //
tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava /
tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṃ matiḥ // RamS_2,4.20 //
adya candro 'bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṃ punar vasum /
śvaḥ puṣyayogaṃ niyataṃ vakṣyante daivacintakāḥ // RamS_2,4.21 //
tatra puṣye 'bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām /
śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṃtapa // RamS_2,4.22 //
tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṃ niyatātmanā /
saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā // RamS_2,4.23 //
suhṛdaś cāpramattās tvāṃ rakṣantv adya samantataḥ /
bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṃvidhāni hi // RamS_2,4.24 //
viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ /
tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama // RamS_2,4.25 //
kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ /
jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ // RamS_2,4.26 //
kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ /
satāṃ ca dharmanityānāṃ kṛtaśobhi ca rāghava // RamS_2,4.27 //
ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane /
vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gṛham // RamS_2,4.28 //
praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane /
tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṃ yayau // RamS_2,4.29 //
tatra tāṃ pravaṇām eva mātaraṃ kṣaumavāsinīm /
vāgyatāṃ devatāgāre dadarśa yācatīṃ śriyam // RamS_2,4.30 //
prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā /
sītā cānāyitā śrutvā priyaṃ rāmābhiṣecanam // RamS_2,4.31 //
tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā /
sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca // RamS_2,4.32 //
śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam /
prāṇāyāmena puruṣaṃ dhyāyamānā janārdanam // RamS_2,4.33 //
tathā saniyamām eva so 'bhigamyābhivādya ca /
uvāca vacanaṃ rāmo harṣayaṃs tām idaṃ tadā // RamS_2,4.34 //
amba pitrā niyukto 'smi prajāpālanakarmaṇi /
bhavitā śvo 'bhiṣeko me yathā me śāsanaṃ pituḥ // RamS_2,4.35 //
sītayāpy upavastavyā rajanīyaṃ mayā saha /
evam ṛtvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā // RamS_2,4.36 //
yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane /
tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya // RamS_2,4.37 //
etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam /
harṣabāṣpakalaṃ vākyam idaṃ rāmam abhāṣata // RamS_2,4.38 //
vatsa rāma ciraṃ jīva hatās te paripanthinaḥ /
jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya // RamS_2,4.39 //
kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto 'si putraka /
yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā // RamS_2,4.40 //
amoghaṃ bata me kṣāntaṃ puruṣe puṣkarekṣaṇe /
yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṃ saṃśrayiṣyati // RamS_2,4.41 //
ity evam ukto mātredaṃ rāmo bhrātaram abravīt /
prāñjaliṃ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva // RamS_2,4.42 //
lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ praśādhi tvaṃ vasuṃdharām /
dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ tvām iyaṃ śrīr upasthitā // RamS_2,4.43 //
saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca /
jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca tvadartham abhikāmaye // RamS_2,4.44 //
ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo mātarāv abhivādya ca /
abhyanujñāpya sītāṃ ca jagāma svaṃ niveśanam // RamS_2,4.45 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 5
saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ śvobhāviny abhiṣecane /
purohitaṃ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt // RamS_2,5.1 //
gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ kārayādya tapodhana /
śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam // RamS_2,5.2 //
tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṃ varaḥ /
svayaṃ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam // RamS_2,5.3 //
sa rāmabhavanaṃ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham /
tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ // RamS_2,5.4 //
tam āgatam ṛṣiṃ rāmas tvarann iva sasaṃbhramaḥ /
mānayiṣyan sa mānārhaṃ niścakrāma niveśanāt // RamS_2,5.5 //
abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ /
tato 'vatārayāmāsa parigṛhya rathāt svayam // RamS_2,5.6 //
sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā sambhāṣyābhiprasādya ca /
priyārhaṃ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ // RamS_2,5.7 //
prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi /
upavāsaṃ bhavān adya karotu saha sītayā // RamS_2,5.8 //
prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ /
pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṃ nahuṣo yathā // RamS_2,5.9 //
ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṃ yatavratam /
mantravat kārayāmāsa vaidehyā sahitaṃ muniḥ // RamS_2,5.10 //
tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ /
abhyanujñāpya kākutsthaṃ yayau rāmaniveśanāt // RamS_2,5.11 //
suhṛdbhis tatra rāmo 'pi tān anujñāpya sarvaśaḥ /
sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ // RamS_2,5.12 //
hṛṣṭanārīnarayutaṃ rāmaveśma tadā babhau /
yathā mattadvijagaṇaṃ praphullanalinaṃ saraḥ // RamS_2,5.13 //
sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt /
nirgatya dadṛśe mārgaṃ vasiṣṭho janasaṃvṛtam // RamS_2,5.14 //
vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ rājamārgāḥ samantataḥ /
babhūvur abhisaṃbādhāḥ kutūhalajanair vṛtāḥ // RamS_2,5.15 //
janavṛndormisaṃgharṣaharṣasvanavatas tadā /
babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ // RamS_2,5.16 //
siktasaṃmṛṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī /
āsīd ayodhyā nagarī samucchritagṛhadhvajā // RamS_2,5.17 //
tadā hy ayodhyānilayaḥ sastrībālābalo janaḥ /
rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ // RamS_2,5.18 //
prajālaṃkārabhūtaṃ ca janasyānandavardhanam /
utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ tam ayodhyāmahotsavam // RamS_2,5.19 //
evaṃ taṃ janasambādhaṃ rājamārgaṃ purohitaḥ /
vyūhann iva janaughaṃ taṃ śanai rājakulaṃ yayau // RamS_2,5.20 //
sitābhraśikharaprakhyaṃ prāsādam adhiruhya saḥ /
samiyāya narendreṇa śakreṇeva bṛhaspatiḥ // RamS_2,5.21 //
tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ /
papraccha sa ca tasmai tat kṛtam ity abhyavedayat // RamS_2,5.22 //
guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṃ visṛjya tam /
viveśāntaḥpuraṃ rājā siṃho giriguhām iva // RamS_2,5.23 //
tad agryaveṣapramadājanākulaṃ mahendraveśmapratimaṃ niveśanam /
vidīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ // RamS_2,5.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 6
gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ /
saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat // RamS_2,6.1 //
pragṛhya śirasā pātrīṃ haviṣo vidhivat tadā /
mahate daivatāyājyaṃ juhāva jvalite 'nale // RamS_2,6.2 //
śeṣaṃ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam /
dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ svāstīrṇe kuśasaṃstare // RamS_2,6.3 //
vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ /
śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ // RamS_2,6.4 //
ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ rātryāṃ prativibudhya saḥ /
alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ kārayāmāsa veśmanaḥ // RamS_2,6.5 //
tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām /
pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ // RamS_2,6.6 //
tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam /
vimalakṣaumasaṃvīto vācayāmāsa ca dvijān // RamS_2,6.7 //
teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha gambhīramadhuras tadā /
ayodhyāṃ pūrayāmāsa tūryaghoṣānunāditaḥ // RamS_2,6.8 //
kṛtopavāsaṃ tu tadā vaidehyā saha rāghavam /
ayodhyānilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ // RamS_2,6.9 //
tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam /
prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ // RamS_2,6.10 //
sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca /
catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca // RamS_2,6.11 //
nānāpaṇyasamṛddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca /
kuṭumbināṃ samṛddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca // RamS_2,6.12 //
sabhāsu caiva sarvāsu vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca /
dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṃs tadā // RamS_2,6.13 //
naṭanartakasaṃghānāṃ gāyakānāṃ ca gāyatām /
manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ // RamS_2,6.14 //
rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ /
rāmābhiṣeke samprāpte catvareṣu gṛheṣu ca // RamS_2,6.15 //
bālā api krīḍamānā gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ /
rāmābhiṣekasaṃyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ // RamS_2,6.16 //
kṛtapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ /
rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane // RamS_2,6.17 //
prakāśakaraṇārthaṃ ca niśāgamanaśaṅkayā /
dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ // RamS_2,6.18 //
alaṃkāraṃ purasyaivaṃ kṛtvā tatpuravāsinaḥ /
ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam // RamS_2,6.19 //
sametya saṃghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca /
kathayanto mithas tatra praśaśaṃsur janādhipam // RamS_2,6.20 //
aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ /
jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ rāmaṃ rājye 'hbiṣekṣyati // RamS_2,6.21 //
sarve hy anugṛhītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ /
cirāya bhavitā goptā dṛṣṭalokaparāvaraḥ // RamS_2,6.22 //
anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ /
yathā ca bhrātṛṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ // RamS_2,6.23 //
ciraṃ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho 'naghaḥ /
yatprasādenābhiṣiktaṃ rāmaṃ drakṣyāmahe vayam // RamS_2,6.24 //
evaṃvidhaṃ kathayatāṃ paurāṇāṃ śuśruvus tadā /
digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ // RamS_2,6.25 //
te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam /
rāmasya pūrayāmāsuḥ purīṃ jānapadā janāḥ // RamS_2,6.26 //
janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra nisvanaḥ /
parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva nisvanaḥ // RamS_2,6.27 //
tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ /
samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau samudrayādobhir ivārṇavodakam // RamS_2,6.28 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 7
jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā /
prāsādaṃ candrasaṃkāśam āruroha yadṛcchayā // RamS_2,7.1 //
siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ prakīrṇakamalotpalām /
ayodhyāṃ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata // RamS_2,7.2 //
patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṃkṛtām /
siktāṃ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vṛtām // RamS_2,7.3 //
avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā dhātrīṃ papraccha mantharā /
uttamenābhisaṃyuktā harṣeṇārthaparā satī // RamS_2,7.4 //
rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu janebhyaḥ samprayacchati /
atimātraṃ praharṣo 'yaṃ kiṃ janasya ca śaṃsa me /
kārayiṣyati kiṃ vāpi samprahṛṣṭo mahīpatiḥ // RamS_2,7.5 //
vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā /
ācacakṣe 'tha kubjāyai bhūyasīṃ rāghave śriyam // RamS_2,7.6 //
śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ yauvarājyena rāghavam /
rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham // RamS_2,7.7 //
dhātryās tu vacanaṃ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā /
kailāsaśikharākārāt prāsādād avarohata // RamS_2,7.8 //
sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī /
śayānām etya kaikeyīm idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,7.9 //
uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe bhayaṃ tvām abhivartate /
upaplutamahaughena kim ātmānaṃ na budhyase // RamS_2,7.10 //
aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase /
calaṃ hi tava saubhāgyaṃ nadyāḥ srota ivoṣṇage // RamS_2,7.11 //
evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ /
kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param // RamS_2,7.12 //
kaikeyī tv abravīt kubjāṃ kaccit kṣemaṃ na manthare /
viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ lakṣaye bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,7.13 //
mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram /
uvāca krodhasaṃyuktā vākyaṃ vākyaviśāradā // RamS_2,7.14 //
sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī /
viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam // RamS_2,7.15 //
akṣemaṃ sumahad devi pravṛttaṃ tvadvināśanam /
rāmaṃ daśaratho rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,7.16 //
sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā /
dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā // RamS_2,7.17 //
tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṃ mahad bhavet /
tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca bhaved atra na saṃśayaḥ // RamS_2,7.18 //
narādhipakule jātā mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ /
ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ kathaṃ devi na budhyase // RamS_2,7.19 //
dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ /
śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṃdhitā // RamS_2,7.20 //
upasthitaṃ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam /
arthenaivādya te bhartā kausalyāṃ yojayiṣyati // RamS_2,7.21 //
apavāhya sa duṣṭātmā bharataṃ tava bandhuṣu /
kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ rājye nihatakaṇṭake // RamS_2,7.22 //
śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā /
āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhṛtas tvayā // RamS_2,7.23 //
yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ /
rājñā daśarathenādya saputrā tvaṃ tathā kṛtā // RamS_2,7.24 //
pāpenānṛtasāntvena bāle nityaṃ sukhocite /
rāmaṃ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi // RamS_2,7.25 //
sā prāptakālaṃ kaikeyi kṣipraṃ kuru hitaṃ tava /
trāyasva putram ātmānaṃ māṃ ca vismayadarśane // RamS_2,7.26 //
mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sa śubhānanā /
evam ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pradadau śubham // RamS_2,7.27 //
dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pramadottamā /
kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā punar evābravīd idam // RamS_2,7.28 //
idaṃ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṃ priyam /
etan me priyam ākhyātuḥ kiṃ vā bhūyaḥ karomi te // RamS_2,7.29 //
rāme vā bharate vāhaṃ viśeṣaṃ nopalakṣaye /
tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,7.30 //
na me paraṃ kiṃcid itas tvayā punaḥ priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam /
tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu // RamS_2,7.31 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 8
mantharā tv abhyasūyyainām utsṛjyābharaṇaṃ ca tat /
uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā // RamS_2,8.1 //
harṣaṃ kim idam asthāne kṛtavaty asi bāliśe /
śokasāgaramadhyastham ātmānaṃ nāvabudhyase // RamS_2,8.2 //
subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate /
yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ // RamS_2,8.3 //
prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam /
upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ // RamS_2,8.4 //
hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ /
aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye // RamS_2,8.5 //
tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ /
rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṃsa ha // RamS_2,8.6 //
dharmajño gurubhir dāntaḥ kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ /
rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato 'rhati // RamS_2,8.7 //
bhrātḥn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ pitṛvat pālayiṣyati /
saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam // RamS_2,8.8 //
bharataś cāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatāt param /
pitṛpaitāmahaṃ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ // RamS_2,8.9 //
sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare /
bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase /
kausalyāto 'tiriktaṃ ca sa tu śuśrūṣate hi mām // RamS_2,8.10 //
kaikeyyā vacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā /
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,8.11 //
anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase /
śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare // RamS_2,8.12 //
bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ /
rājavaṃśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate // RamS_2,8.13 //
na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini /
sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet // RamS_2,8.14 //
tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ /
sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api // RamS_2,8.15 //
asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati /
anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṃśāc ca vatsale // RamS_2,8.16 //
sāhaṃ tvadarthe samprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase /
sapatnivṛddhau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātum icchasi // RamS_2,8.17 //
dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam /
deśāntaraṃ nāyayitvā lokāntaram athāpi vā // RamS_2,8.18 //
bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitas tvayā /
saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣv api // RamS_2,8.19 //
goptā hi rāmaṃ saumitrir lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ /
aśvinor iva saubhrātraṃ tayor lokeṣu viśrutam // RamS_2,8.20 //
tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiṃcit kariṣyati /
rāmas tu bharate pāpaṃ kuryād iti na saṃśayaḥ // RamS_2,8.21 //
tasmād rājagṛhād eva vanaṃ gacchatu te sutaḥ /
etaddhi rocate mahyaṃ bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava // RamS_2,8.22 //
evaṃ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati /
yadi ced bharato dharmāt pitryaṃ rājyam avāpsyati // RamS_2,8.23 //
sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ /
samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe // RamS_2,8.24 //
abhidrutam ivāraṇye siṃhena gajayūthapam /
pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātum arhasi // RamS_2,8.25 //
darpān nirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā /
rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na yātayet // RamS_2,8.26 //
yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati /
ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje parasya cādyaiva vivāsakāraṇam // RamS_2,8.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 9
evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā /
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya mantharām idam abravīt // RamS_2,9.1 //
adya rāmam itaḥ kṣipraṃ vanaṃ prasthāpayāmy aham /
yauvarājyena bharataṃ kṣipram evābhiṣecaye // RamS_2,9.2 //
idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya kenopāyena manthare /
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // RamS_2,9.3 //
evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī /
rāmārtham upahiṃsantī kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,9.4 //
hantedānīṃ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṃ ca me /
yathā te bharato rājyaṃ putraḥ prāpsyati kevalam // RamS_2,9.5 //
śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā mantharāyās tu kaikayī /
kiṃcid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt // RamS_2,9.6 //
kathaya tvaṃ mamopāyaṃ kenopāyena manthare /
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // RamS_2,9.7 //
evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī /
rāmārtham upahiṃsantī kubjā vacanam abravīt // RamS_2,9.8 //
tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ /
agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakṛt // RamS_2,9.9 //
diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati /
vaijayantam iti khyātaṃ puraṃ yatra timidhvajaḥ // RamS_2,9.10 //
sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ /
dadau śakrasya saṃgrāmaṃ devasaṃghair anirjitaḥ // RamS_2,9.11 //
tasmin mahati saṃgrāme rājā daśarathas tadā /
apavāhya tvayā devi saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ // RamS_2,9.12 //
tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā /
tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane // RamS_2,9.13 //
sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṃ tadā varau /
gṛhṇīyām iti tat tena tathety uktaṃ mahātmanā /
anabhijñā hy ahaṃ devi tvayaiva kathitaṃ purā // RamS_2,9.14* //
tau varau yāca bhartāraṃ bharatasyābhiṣecanam /
pravrājanaṃ ca rāmasya tvaṃ varṣāṇi caturdaśa // RamS_2,9.15 //
krodhāgāraṃ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute /
śeṣvān antarhitāyāṃ tvaṃ bhūmau malinavāsinī /
mā smainaṃ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ // RamS_2,9.16* //
dayitā tvaṃ sadā bhartur atra me nāsti saṃśayaḥ /
tvatkṛte ca mahārājo viśed api hutāśanam // RamS_2,9.17 //
na tvāṃ krodhayituṃ śakto na kruddhāṃ pratyudīkṣitum /
tava priyārthaṃ rājā hi prāṇān api parityajet // RamS_2,9.18 //
na hy atikramituṃ śaktas tava vākyaṃ mahīpatiḥ /
mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ // RamS_2,9.19 //
maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca /
dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ // RamS_2,9.20 //
yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho 'dadāt /
tau smāraya mahābhāge so 'rtho mā tvām atikramet // RamS_2,9.21 //
yadā tu te varaṃ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ /
vyavasthāpya mahārājaṃ tvam imaṃ vṛṇuyā varam // RamS_2,9.22 //
rāmaṃ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca /
bharataḥ kriyatāṃ rājā pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ // RamS_2,9.23 //
evaṃ pravrājitaś caiva rāmo 'rāmo bhaviṣyati /
bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati // RamS_2,9.24 //
yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati /
tena kālena putras te kṛtamūlo bhaviṣyati /
saṃgṛhītamanuṣyaś ca suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān // RamS_2,9.25* //
prāptakālaṃ tu te manye rājānaṃ vītasādhvasā /
rāmābhiṣekasaṃkalpān nigṛhya vinivartaya // RamS_2,9.26 //
anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā /
hṛṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt // RamS_2,9.27 //
kubje tvāṃ nābhijānāmi śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm /
pṛthivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye // RamS_2,9.28 //
tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī /
nāhaṃ samavabudhyeyaṃ kubje rājñaś cikīrṣitam // RamS_2,9.29 //
santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ /
tvaṃ padmam iva vātena saṃnatā priyadarśanā // RamS_2,9.30 //
uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai yāvat skandhāt samunnatam /
adhastāc codaraṃ śāntaṃ sunābham iva lajjitam // RamS_2,9.31 //
jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ raśanādāmaśobhitam /
jaṅghe bhṛśam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau // RamS_2,9.32 //
tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ manthare kṣaumavāsini /
agrato mama gacchantī rājahaṃsīva rājase // RamS_2,9.33 //
tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ rathaghoṇam ivāyatam /
matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te // RamS_2,9.34 //
atra te pratimokṣyāmi mālāṃ kubje hiraṇmayīm /
abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṃ gate // RamS_2,9.35 //
jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari /
labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu // RamS_2,9.36 //
mukhe ca tilakaṃ citraṃ jātarūpamayaṃ śubham /
kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca // RamS_2,9.37 //
paridhāya śubhe vastre devateva cariṣyasi /
candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā /
gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ garvayantī dviṣajjanam // RamS_2,9.38* //
tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ /
pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṃ sadā mama // RamS_2,9.39 //
iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt /
śayānāṃ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva // RamS_2,9.40 //
gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate /
uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ rājānam anudarśaya // RamS_2,9.41 //
tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha /
krodhāgāraṃ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā // RamS_2,9.42 //
anekaśatasāhasraṃ muktāhāraṃ varāṅganā /
avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca // RamS_2,9.43 //
tato hemopamā tatra kubjā vākyavaśaṃ gatā /
saṃviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt // RamS_2,9.44 //
iha vā māṃ mṛtāṃ kubje nṛpāyāvedayiṣyasi /
vanaṃ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim // RamS_2,9.45 //
athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī /
asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ tadādhiśiśye patiteva kiṃnarī // RamS_2,9.46 //
udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā /
narendrapatnī vimanā babhūva sā tamovṛtā dyaur iva magnatārakā // RamS_2,9.47 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 10
ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam /
priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī // RamS_2,10.1 //
tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām /
pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ // RamS_2,10.2 //
sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm /
apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale // RamS_2,10.3 //
kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane /
mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām // RamS_2,10.4 //
parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ /
kāmī kamalapattrākṣīm uvāca vanitām idam // RamS_2,10.5 //
na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam /
devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā // RamS_2,10.6 //
yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu /
bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇacetasi /
bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī // RamS_2,10.7* //
santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ /
sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini // RamS_2,10.8 //
kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam /
kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam // RamS_2,10.9 //
avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām /
daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiñcanaḥ // RamS_2,10.10 //
ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ /
na te kaṃcid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe // RamS_2,10.11 //
ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi /
yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā // RamS_2,10.12 //
tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam /
paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame // RamS_2,10.13 //
nāsmi viprakṛtā deva kenacin na vimānitā /
abhiprāyas tu me kaścit tam icchāmi tvayā kṛtam // RamS_2,10.14 //
pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi /
atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā // RamS_2,10.15 //
evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ /
tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ // RamS_2,10.16 //
avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama /
manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate // RamS_2,10.17 //
bhadre hṛdayam apy etad anumṛśyoddharasva me /
etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase // RamS_2,10.18 //
balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi /
kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape // RamS_2,10.19 //
tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ /
vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam // RamS_2,10.20 //
yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca /
tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ // RamS_2,10.21 //
candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ /
jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā // RamS_2,10.22 //
niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ /
yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava // RamS_2,10.23 //
satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ /
varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ // RamS_2,10.24 //
iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca /
tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam // RamS_2,10.25 //
varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate /
tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ // RamS_2,10.26 //
abhiṣekasamārambho rāghavasyopakalpitaḥ /
anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām // RamS_2,10.27 //
nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ // RamS_2,10.28 //
bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam /
adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane // RamS_2,10.29 //
tataḥ śrutvā mahārāja kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ /
vyathito vilavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ // RamS_2,10.30 //
asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan /
aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ /
moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ // RamS_2,10.31* //
cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ /
kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā // RamS_2,10.32 //
nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini /
kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā // RamS_2,10.33 //
sadā te jananītulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ /
tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā // RamS_2,10.34 //
tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā /
avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā // RamS_2,10.35 //
jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam /
aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam // RamS_2,10.36 //
kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam /
jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam // RamS_2,10.37 //
parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam /
apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā // RamS_2,10.38 //
tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā /
na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam // RamS_2,10.39 //
tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye /
api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me // RamS_2,10.40 //
sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto hṛdaye 'timātrayā /
papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā // RamS_2,10.41 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 11
atadarhaṃ mahārājaṃ śayānam atathocitam /
yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam // RamS_2,11.1 //
anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī /
punar ākārayāmāsa tam eva varam aṅganā // RamS_2,11.2 //
tvaṃ katthase mahārāja satyavādī dṛḍhavrataḥ /
mama cemaṃ varaṃ kasmād vidhārayitum icchasi // RamS_2,11.3 //
evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā /
pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṃ vihvalann iva // RamS_2,11.4 //
mṛte mayi gate rāme vanaṃ manujapuṃgave /
hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam // RamS_2,11.5 //
yadi satyaṃ bravīmy etat tad asatyaṃ bhaviṣyati /
akīrtir atulā loke dhruvaṃ paribhavaś ca me // RamS_2,11.6 //
tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ /
astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,11.7 //
sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā /
rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī // RamS_2,11.8 //
tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya vṛddho daśaratho nṛpaḥ /
vilalāpārtavad duḥkhaṃ gaganāsaktalocanaḥ // RamS_2,11.9 //
na prabhātaṃ tvayecchāmi mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ /
atha vā gamyatāṃ śīghraṃ nāham icchāmi nirghṛṇām /
nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat // RamS_2,11.10* //
evam uktvā tato rājā kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ /
prasādayāmāsa punaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // RamS_2,11.11 //
sādhuvṛttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ /
prasādaḥ kriyatāṃ devi bhadre rājño viśeṣataḥ // RamS_2,11.12 //
śūnyena khalu suśroṇi mayedaṃ samudāhṛtam /
kuru sādhu prasādaṃ me bāle sahṛdayā hy asi // RamS_2,11.13 //
viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ /
śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam // RamS_2,11.14 //
tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm /
samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ // RamS_2,11.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 12
putraśokārditaṃ pāpā visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi /
viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt // RamS_2,12.1 //
pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ mama saṃśrutya saṃśravam /
śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi // RamS_2,12.2 //
āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ dharmaṃ dharmavido janāḥ /
satyam āśritya hi mayā tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ // RamS_2,12.3 //
saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ /
pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām // RamS_2,12.4 //
tathā hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage /
yācamāne svake netre uddhṛtyāvimanā dadau // RamS_2,12.5 //
saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ maryādāṃ satyam anvitaḥ /
satyānurodhāt samaye velāṃ svāṃ nātivartate // RamS_2,12.6 //
samayaṃ ca mamāryemaṃ yadi tvaṃ na kariṣyasi /
agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam // RamS_2,12.7 //
evaṃ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā /
nāśakat pāśam unmoktuṃ balir indrakṛtaṃ yathā // RamS_2,12.8 //
udbhrāntahṛdayaś cāpi vivarṇavadano 'bhavat /
sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṃ yathā // RamS_2,12.9 //
vihvalābhyāṃ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ /
kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,12.10 //
yas te mantrakṛtaḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhṛtaḥ /
taṃ tyajāmi svajaṃ caiva tava putraṃ saha tvayā // RamS_2,12.11 //
tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṃ punaḥ /
uvāca paruṣaṃ vākyaṃ vākyajñā roṣamūrchitā // RamS_2,12.12 //
kim idaṃ bhāṣase rājan vākyaṃ gararujopamam /
ānāyayitum akliṣṭaṃ putraṃ rāmam ihārhasi // RamS_2,12.13 //
sthāpya rājye mama sutaṃ kṛtvā rāmaṃ vanecaram /
niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā kṛtakṛtyo bhaviṣyasi // RamS_2,12.14 //
sa nunna iva tīkṣṇeṇa pratodena hayottamaḥ /
rājā pracodito 'bhīkṣṇaṃ kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,12.15 //
dharmabandhena baddho 'smi naṣṭā ca mama cetanā /
jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ draṣṭum icchāmi dhārmikam // RamS_2,12.16 //
iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram /
svayam evābravīt sūtaṃ gaccha tvaṃ rāmam ānaya // RamS_2,12.17 //
tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ sannaharṣaḥ sutaṃ prati /
śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ // RamS_2,12.18 //
sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam /
pragṛhītāñjaliḥ kiṃcit tasmād deśād apākraman // RamS_2,12.19 //
yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ /
tadā sumantraṃ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha // RamS_2,12.20 //
sumantra rāmaṃ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram /
sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ hṛdayena nananda ca // RamS_2,12.21 //
sumantraś cintayāmāsa tvaritaṃ coditas tayā /
vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit // RamS_2,12.22 //
iti sūto matiṃ kṛtvā harṣeṇa mahatā punaḥ /
nirjagāma mahātejā rāghavasya didṛkṣayā // RamS_2,12.23 //
tataḥ purastāt sahasā vinirgato mahīpatīn dvāragatān vilokayan /
dadarśa paurān vividhān mahādhanān upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān // RamS_2,12.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 13
te tu tāṃ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ /
upatasthur upasthānaṃ saharājapurohitāḥ // RamS_2,13.1 //
amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca /
rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṃgatāḥ // RamS_2,13.2 //
udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate 'hani /
abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam // RamS_2,13.3 //
kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam /
rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvatā vyāghracarmaṇā // RamS_2,13.4 //
gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṃgamād āhṛtaṃ jalam /
yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca // RamS_2,13.5 //
prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ /
tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ // RamS_2,13.6 //
kṣaudraṃ dadhighṛtaṃ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ /
salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ /
padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā // RamS_2,13.7* //
candrāṃśuvikacaprakhyaṃ pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam /
sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam // RamS_2,13.8 //
candramaṇḍalasaṃkāśam ātapatraṃ ca pāṇḍuram /
sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad abhiṣekapuraskṛtam // RamS_2,13.9 //
pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ /
prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate // RamS_2,13.10 //
aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ /
vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare // RamS_2,13.11 //
ikṣvākūṇāṃ yathā rājye saṃbhriyetābhiṣecanam /
tathā jātīyam ādāya rājaputrābhiṣecanam // RamS_2,13.12 //
te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim /
apaśyanto 'bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet // RamS_2,13.13 //
na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ /
yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ // RamS_2,13.14 //
iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn /
abravīt tān idaṃ sarvān sumantro rājasatkṛtaḥ // RamS_2,13.15 //
ayaṃ pṛcchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham /
rājñaḥ saṃpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam // RamS_2,13.16 //
ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit /
āśirbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam // RamS_2,13.17 //
gatā bhagavatī rātrirahaḥ śivam upasthitam /
budhyasva nṛpaśārdūla kuru kāryam anantaram // RamS_2,13.18 //
brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nṛpa /
darśanaṃ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava // RamS_2,13.19 //
stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ sumantraṃ mantrakovidam /
pratibudhya tato rājā idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,13.20 //
na caiva saṃprasupto 'ham ānayed āśu rāghavam /
iti rājā daśarathaḥ sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ // RamS_2,13.21 //
sa rājavacanaṃ śrutvā śirasā pratipūjya tam /
nirjagāma nṛpāvāsān manyamānaḥ priyaṃ mahat // RamS_2,13.22 //
prapanno rājamārgaṃ ca patākādhvajaśobhitam /
sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ // RamS_2,13.23 //
tato dadarśa ruciraṃ kailāsasadṛśaprabham /
rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham // RamS_2,13.24 //
mahākapāṭapihitaṃ vitardiśataśobhitam /
kāñcanapratimaikāgraṃ maṇividrumatoraṇam // RamS_2,13.25 //
śāradābhraghanaprakhyaṃ dīptaṃ meruguhopamam /
dāmabhir varamālyānāṃ sumahadbhir alaṃkṛtam // RamS_2,13.26 //
sa vājiyuktena rathena sārathir narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan /
tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ // RamS_2,13.27 //
tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ mahāvimānottamaveśmasaṃghavat /
avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam // RamS_2,13.28 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 14
sa tadantaḥpuradvāraṃ samatītya janākulam /
praviviktāṃ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit // RamS_2,14.1 //
prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ /
apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām // RamS_2,14.2 //
tatra kāṣāyiṇo vṛddhān vetrapāṇīn svalaṃkṛtān /
dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān // RamS_2,14.3 //
te samīkṣya samāyāntaṃ rāmapriyacikīrṣavaḥ /
sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire // RamS_2,14.4 //
prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṃ pituḥ /
tatraivānāyayāmāsa rāghavaḥ priyakāmyayā // RamS_2,14.5 //
taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam /
dadarśa sūtaḥ paryaṅke sauvarṇe sottaracchade // RamS_2,14.6 //
varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā /
anuliptaṃ parārdhyena candanena paraṃtapam // RamS_2,14.7 //
sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā /
upetaṃ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṃ yathā // RamS_2,14.8 //
taṃ tapantam ivādityam upapannaṃ svatejasā /
vavande varadaṃ bandī niyamajño vinītavat // RamS_2,14.9 //
prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā vihāraśayanāsane /
rājaputram uvācedaṃ sumantro rājasatkṛtaḥ // RamS_2,14.10 //
kausalyā suprabhā deva pitā tvāṃ draṣṭum icchati /
mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṃ tatra māciram // RamS_2,14.11 //
evam uktas tu saṃhṛṣṭo narasiṃho mahādyutiḥ /
tataḥ saṃmānayāmāsa sītām idam uvāca ha // RamS_2,14.12 //
devi devaś ca devī ca samāgamya madantare /
mantrayete dhruvaṃ kiṃcid abhiṣecanasaṃhitam // RamS_2,14.13 //
lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ priyakāmā sudakṣiṇā /
saṃcodayati rājānaṃ madarthaṃ madirekṣaṇā // RamS_2,14.14 //
yādṛśī pariṣat tatra tādṛśo dūta āgataḥ /
dhruvam adyaiva māṃ rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,14.15 //
hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatim /
saha tvaṃ parivāreṇa sukham āsva ramasva ca // RamS_2,14.16 //
patisaṃmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā /
ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī // RamS_2,14.17 //
sa sarvān arthino dṛṣṭvā sametya pratinandya ca /
tataḥ pāvakasaṃkāśam āruroha rathottamam // RamS_2,14.18 //
muṣṇantam iva cakṣūṃṣi prabhayā hemavarcasam /
kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,14.19 //
hariyuktaṃ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam /
prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā // RamS_2,14.20 //
sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan /
niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ // RamS_2,14.21 //
chattracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ /
jugopa bhrātaraṃ bhrātā ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ // RamS_2,14.22 //
tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata /
tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ // RamS_2,14.23 //
sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ śuśrāva lokasya samāgatasya /
ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ prahṛṣṭarūpasya pure janasya // RamS_2,14.24 //
eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya rājaprasādād vipulāṅgam iṣyan /
ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā /
lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya // RamS_2,14.25* //
sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ /
mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau // RamS_2,14.26 //
kareṇumātaṃgarathāśvasaṃkulaṃ mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram /
prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham // RamS_2,14.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 15
sa rāmo ratham āsthāya samprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ /
apaśyan nagaraṃ śrīmān nānājanasamākulam // RamS_2,15.1 //
sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam /
rājamārgaṃ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam // RamS_2,15.2 //
śobhamānam asaṃbādhaṃ taṃ rājapatham uttamam /
saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api // RamS_2,15.3 //
āśīrvādān bahūñ śṛṇvan suhṛdbhiḥ samudīritān /
yathārhaṃ cāpi sampūjya sarvān eva narān yayau // RamS_2,15.4 //
pitāmahair ācaritaṃ tathaiva prapitāmahaiḥ /
adyopādāya taṃ mārgam abhiṣikto 'nupālaya // RamS_2,15.5 //
yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ /
tataḥ sukhataraṃ sarve rāme vatsyāma rājani // RamS_2,15.6 //
alam adya hi bhuktena paramārthair alaṃ ca naḥ /
yathā paśyāma niryāntaṃ rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam // RamS_2,15.7 //
ato hi na priyataraṃ nānyat kiṃcid bhaviṣyati /
yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ // RamS_2,15.8 //
etāś cānyāś ca suhṛdām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ /
ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan yayau rāmo mahāpatham // RamS_2,15.9 //
na hi tasmān manaḥ kaścic cakṣuṣī vā narottamāt /
naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte 'pi rāghave // RamS_2,15.10 //
sarveṣāṃ sa hi dharmātmā varṇānāṃ kurute dayām /
caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ tena te tam anuvratāḥ // RamS_2,15.11 //
sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam /
rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan // RamS_2,15.12 //
sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ /
saṃnivartya janaṃ sarvaṃ śuddhāntaḥpuram abhyagāt // RamS_2,15.13 //
tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje /
pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ // RamS_2,15.14 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 16
sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe /
kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā // RamS_2,16.1 //
sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat /
tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ // RamS_2,16.2 //
rāmety uktvā ca vacanaṃ bāṣpaparyākulekṣaṇaḥ /
śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum // RamS_2,16.3 //
tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham /
rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam // RamS_2,16.4 //
indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam /
niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasam // RamS_2,16.5 //
ūrmimālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram /
upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā // RamS_2,16.6 //
acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan /
babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi // RamS_2,16.7 //
cintayāmāsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ /
kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati // RamS_2,16.8 //
anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati /
tasya mām adya samprekṣya kimāyāsaḥ pravartate // RamS_2,16.9 //
sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ /
kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt // RamS_2,16.10 //
kaccin mayā nāparādham ajñānād yena me pitā /
kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya // RamS_2,16.11 //
vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate /
śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate /
saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham // RamS_2,16.12* //
kaccin na kiṃcid bharate kumāre priyadarśane /
śatrughne vā mahāsattve mātḥṇāṃ vā mamāśubham // RamS_2,16.13 //
atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ /
muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe // RamS_2,16.14 //
yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ /
kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate // RamS_2,16.15 //
kaccit te paruṣaṃ kiṃcid abhimānāt pitā mama /
ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ // RamS_2,16.16 //
etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ /
kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe // RamS_2,16.17 //
ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake /
bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave /
niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca // RamS_2,16.18* //
tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam /
kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate // RamS_2,16.19 //
tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam /
uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam // RamS_2,16.20 //
purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava /
rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe // RamS_2,16.21 //
tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam /
gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava // RamS_2,16.22 //
yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi /
ātmānaṃ ca naraśreṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu // RamS_2,16.23 //
sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam /
tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca // RamS_2,16.24 //
sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa // RamS_2,16.25 //
bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām /
nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām // RamS_2,16.26 //
tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam /
śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // RamS_2,16.27 //
evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ /
jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan // RamS_2,16.28 //
idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ /
nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ // RamS_2,16.29 //
manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ /
yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ // RamS_2,16.30 //
hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca /
niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam // RamS_2,16.31 //
alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me /
svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam // RamS_2,16.32 //
ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca /
hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ // RamS_2,16.33 //
kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ /
tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan // RamS_2,16.34 //
tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ /
vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati // RamS_2,16.35 //
gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ /
bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt // RamS_2,16.36 //
daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ /
avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa // RamS_2,16.37 //
sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikeyī /
prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayāmāsa rāghavam // RamS_2,16.38 //
evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ /
bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ // RamS_2,16.39 //
tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam /
rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi // RamS_2,16.40 //
vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate /
naitat kiṃcin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām // RamS_2,16.41 //
yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran /
pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā // RamS_2,16.42 //
dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ /
mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite // RamS_2,16.43 //
rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ /
kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ // RamS_2,16.44 //
tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram /
śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt // RamS_2,16.45 //
nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe /
viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam // RamS_2,16.46 //
yad atrabhavataḥ kiṃcic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā /
prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat // RamS_2,16.47 //
na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃcid asti mahattaram /
yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā // RamS_2,16.48 //
anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham /
vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa // RamS_2,16.49 //
na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃcid āśaṃsase guṇam /
yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī // RamS_2,16.50 //
yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham /
tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam // RamS_2,16.51 //
bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā /
tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // RamS_2,16.52 //
sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā /
śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam // RamS_2,16.53 //
vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā /
kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ // RamS_2,16.54 //
sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam /
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam // RamS_2,16.55 //
taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha /
lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ // RamS_2,16.56 //
ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam /
śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan // RamS_2,16.57 //
na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati /
lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā // RamS_2,16.58 //
na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām /
sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā // RamS_2,16.59 //
dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca /
praviveśātmavān veśma mātur apriyaśaṃsivān // RamS_2,16.60 //
praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām /
na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā // RamS_2,16.61 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 17
rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ /
jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī // RamS_2,17.1 //
so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam /
upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn // RamS_2,17.2 //
praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ /
brāhmaṇān vedasampannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān // RamS_2,17.3 //
praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ /
striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ // RamS_2,17.4 //
vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ /
nyavedayanta tvaritā rāmamātuḥ priyaṃ tadā // RamS_2,17.5 //
kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā /
prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī // RamS_2,17.6 //
sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā /
agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā // RamS_2,17.7 //
praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham /
dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam // RamS_2,17.8 //
sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam /
abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍabā yathā // RamS_2,17.9 //
tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ /
kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ // RamS_2,17.10 //
vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām /
prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule // RamS_2,17.11 //
satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava /
adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,17.12 //
mātaraṃ rāghavaḥ kiṃcit prasāryāñjalim abravīt /
sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ // RamS_2,17.13 //
devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam /
idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca // RamS_2,17.14 //
caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane /
madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam // RamS_2,17.15 //
bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati /
māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasam // RamS_2,17.16 //
tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva /
rāmas tūtthāpayāmāsa mātaraṃ gatacetasam // RamS_2,17.17 //
upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍabām iva vāhitām /
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vimamarśa ca pāṇinā // RamS_2,17.18 //
sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā /
uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe // RamS_2,17.19 //
yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava /
na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā // RamS_2,17.20 //
eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ /
aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate // RamS_2,17.21 //
na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe /
api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā // RamS_2,17.22 //
sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām /
ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī /
ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati // RamS_2,17.23* //
tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā /
kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me // RamS_2,17.24 //
yo hi māṃ sevate kaścid atha vāpy anuvartate /
kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate // RamS_2,17.25 //
daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava /
atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam // RamS_2,17.26 //
upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ /
duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā // RamS_2,17.27 //
sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate /
prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā // RamS_2,17.28 //
mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama /
yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva // RamS_2,17.29 //
sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate /
anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate // RamS_2,17.30 //
idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi /
tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare // RamS_2,17.31 //
yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaścid guruduḥkhakarśitaḥ /
gatāham adyaiva paretasaṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai // RamS_2,17.32 //
bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam /
vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī // RamS_2,17.33 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 18
tathā tu vilapantīṃ tāṃ kausalyāṃ rāmamātaram /
uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadṛśaṃ vacaḥ // RamS_2,18.1 //
na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam /
tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet striyā vākyavaśaṃ gataḥ // RamS_2,18.2 //
viparītaś ca vṛddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ /
nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ // RamS_2,18.3 //
nāsyāparādhaṃ paśyāmi nāpi doṣaṃ tathāvidham /
yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ // RamS_2,18.4 //
na taṃ paśyāmy ahaṃ loke parokṣam api yo naraḥ /
amitro 'pi nirasto 'pi yo 'sya doṣam udāharet // RamS_2,18.5 //
devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ ripūṇām api vatsalam /
avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ tyajet putram akāraṇāt // RamS_2,18.6 //
tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ /
putraḥ ko hṛdaye kuryād rājavṛttam anusmaran // RamS_2,18.7 //
yāvad eva na jānāti kaścid artham imaṃ naraḥ /
tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṃ kuru śāsanam // RamS_2,18.8 //
mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava /
kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ // RamS_2,18.9 //
nirmanuṣyām imāṃ sarvām ayodhyāṃ manujarṣabha /
kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye // RamS_2,18.10 //
bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati /
sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate // RamS_2,18.11 //
tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam /
kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ bharatāyāriśāsana // RamS_2,18.12 //
anurakto 'smi bhāvena bhrātaraṃ devi tattvataḥ /
satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape // RamS_2,18.13 //
dīptam agnim araṇyaṃ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate /
praviṣṭaṃ tatra māṃ devi tvaṃ pūrvam avadhāraya // RamS_2,18.14 //
harāmi vīryād duḥkhaṃ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ /
devī paśyatu me vīryaṃ rāghavaś caiva paśyatu // RamS_2,18.15 //
etat tu vacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ /
uvāca rāmaṃ kausalyā rudantī śokalālasā // RamS_2,18.16 //
bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā /
yad atrānantaraṃ tat tvaṃ kuruṣva yadi rocate // RamS_2,18.17 //
na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam /
vihāya śokasaṃtaptāṃ gantum arhasi mām itaḥ // RamS_2,18.18 //
dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṃ caritum icchasi /
śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ cara dharmam anuttamam // RamS_2,18.19 //
śuśrūṣur jananīṃ putra svagṛhe niyato vasan /
pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṃ gataḥ // RamS_2,18.20 //
yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham /
tvāṃ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam // RamS_2,18.21 //
tvadviyogān na me kāryaṃ jīvitena sukhena vā /
tvayā saha mama śreyas tṛṇānām api bhakṣaṇam // RamS_2,18.22 //
yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ tyaktvā māṃ śokalālasām /
ahaṃ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum // RamS_2,18.23 //
tatas tvaṃ prāpsyase putra nirayaṃ lokaviśrutam /
brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṃ patiḥ // RamS_2,18.24 //
vilapantīṃ tathā dīnāṃ kausalyāṃ jananīṃ tataḥ /
uvāca rāmo dharmātmā vacanaṃ dharmasaṃhitam // RamS_2,18.25 //
nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ samatikramituṃ mama /
prasādaye tvāṃ śirasā gantum icchāmy ahaṃ vanam // RamS_2,18.26 //
ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ kurvatā vratacāriṇā /
gaur hatā jānatā dharmaṃ kaṇḍunāpi vipaścitā // RamS_2,18.27 //
asmākaṃ ca kule pūrvaṃ sagarasyājñayā pituḥ /
khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ // RamS_2,18.28 //
jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam /
kṛttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā // RamS_2,18.29 //
na khalv etan mayaikena kriyate pitṛśāsanam /
pūrvair ayam abhipreto gato mārgo 'nugamyate // RamS_2,18.30 //
tad etat tu mayā kāryaṃ kriyate bhuvi nānyathā /
pitur hi vacanaṃ kurvan na kaścin nāma hīyate // RamS_2,18.31 //
tām evam uktvā jananīṃ lakṣmaṇaṃ punar abravīt /
tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam /
abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca // RamS_2,18.32* //
dharmo hi paramo loke dharme satyaṃ pratiṣṭhitam /
dharmasaṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam // RamS_2,18.33 //
saṃśrutya ca pitur vākyaṃ mātur vā brāhmaṇasya vā /
na kartavyaṃ vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā // RamS_2,18.34 //
so 'haṃ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum /
pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ // RamS_2,18.35 //
tad enāṃ visṛjānāryāṃ kṣatradharmāśritāṃ matim /
dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ madbuddhir anugamyatām // RamS_2,18.36 //
tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ /
uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ prāñjaliḥ śirasānataḥ // RamS_2,18.37 //
anumanyasva māṃ devi gamiṣyantam ito vanam /
śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me /
tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṃ purīm // RamS_2,18.38* //
yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam /
adīrghakāle na tu devi jīvite vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ // RamS_2,18.39 //
prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān /
athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam // RamS_2,18.40 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 19
atha taṃ vyathayā dīnaṃ saviśeṣam amarṣitam /
śvasantam iva nāgendraṃ roṣavisphāritekṣaṇam // RamS_2,19.1 //
āsādya rāmaḥ saumitriṃ suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam /
uvācedaṃ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān // RamS_2,19.2 //
saumitre yo 'bhiṣekārthe mama sambhārasambhramaḥ /
abhiṣekanivṛttyarthe so 'stu sambhārasambhramaḥ // RamS_2,19.3 //
yasyā madabhiṣekārthaṃ mānasaṃ paritapyate /
mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru // RamS_2,19.4 //
tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ muhūrtam api notsahe /
manasi pratisaṃjātaṃ saumitre 'ham upekṣitum // RamS_2,19.5 //
na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ smarāmīha kadācana /
mātḥṇāṃ vā pitur vāhaṃ kṛtam alpaṃ ca vipriyam // RamS_2,19.6 //
satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca nityaṃ satyaparākramaḥ /
paralokabhayād bhīto nirbhayo 'stu pitā mama // RamS_2,19.7 //
tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṃhṛte /
satyaṃ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām // RamS_2,19.8 //
abhiṣekavidhānaṃ tu tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa /
anvag evāham icchāmi vanaṃ gantum itaḥ punaḥ // RamS_2,19.9 //
mama pravrājanād adya kṛtakṛtyā nṛpātmajā /
sutaṃ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ // RamS_2,19.10 //
mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi /
gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham // RamS_2,19.11 //
buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ manaś ca susamāhitam /
tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ pravrajiṣyāmi māciram // RamS_2,19.12 //
kṛtāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane /
rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane // RamS_2,19.13 //
kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṃ syān mama pīḍane /
yadi bhāvo na daivo 'yaṃ kṛtāntavihito bhavet // RamS_2,19.14 //
jānāsi hi yathā saumya na mātṛṣu mamāntaram /
bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā tasyā mayi sute 'pi vā // RamS_2,19.15 //
so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ /
ugrair vākyair ahaṃ tasyā nānyad daivāt samarthaye // RamS_2,19.16 //
kathaṃ prakṛtisampannā rājaputrī tathāguṇā /
brūyāt sā prākṛteva strī matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau // RamS_2,19.17 //
yad acintyaṃ tu tad daivaṃ bhūteṣv api na hanyate /
vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca patito hi viparyayaḥ // RamS_2,19.18 //
kaścid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān /
yasya na grahaṇaṃ kiṃcit karmaṇo 'nyatra dṛśyate // RamS_2,19.19 //
sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau /
yasya kiṃcit tathā bhūtaṃ nanu daivasya karma tat // RamS_2,19.20 //
vyāhate 'py abhiṣeke me paritāpo na vidyate /
tasmād aparitāpaḥ saṃs tvam apy anuvidhāya mām /
pratisaṃhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṃ kriyām // RamS_2,19.21* //
na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā /
daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ jānāsi daivaṃ ca tathā prabhāvam // RamS_2,19.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 20
iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ /
śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ // RamS_2,20.1 //
tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabhaḥ /
niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ // RamS_2,20.2 //
tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā /
babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham // RamS_2,20.3 //
agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ /
tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām // RamS_2,20.4 //
agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt /
asthāne sambhramo yasya jāto vai sumahān ayam // RamS_2,20.5 //
dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā /
kathaṃ hy etad asambhrāntas tvadvidho vaktum arhati // RamS_2,20.6 //
yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ /
kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi // RamS_2,20.7 //
pāpayos tu kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate /
santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase // RamS_2,20.8 //
lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam /
yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate /
sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi // RamS_2,20.9* //
yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam /
tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate // RamS_2,20.10 //
viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate /
vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate // RamS_2,20.11 //
daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum /
na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati // RamS_2,20.12 //
drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca /
daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati // RamS_2,20.13 //
adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ /
yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam // RamS_2,20.14 //
atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam /
pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye // RamS_2,20.15 //
lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam /
na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā // RamS_2,20.16 //
yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ /
araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā // RamS_2,20.17 //
ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava /
abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate // RamS_2,20.18 //
madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā /
prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama // RamS_2,20.19 //
ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram /
āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi // RamS_2,20.20 //
pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate /
prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane // RamS_2,20.21 //
sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā /
naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani // RamS_2,20.22 //
pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk /
rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram // RamS_2,20.23 //
maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava /
aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt // RamS_2,20.24 //
na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me /
nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ // RamS_2,20.25 //
amitradamanārthaṃ me sarvam etac catuṣṭayam /
na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ yaḥ syāc chatrur mato mama // RamS_2,20.26 //
asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā /
pragṛhītena vai śatruṃ vajriṇaṃ vā na kalpaye // RamS_2,20.27 //
khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me /
hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī // RamS_2,20.28 //
khaḍgadhārā hatā me 'dya dīpyamānā ivādrayaḥ /
patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ // RamS_2,20.29 //
baddhagodhāṅgulitrāṇe pragṛhītaśarāsane /
kathaṃ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṃ mayi sthite // RamS_2,20.30 //
bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān /
viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān nṛvājigajamarmasu // RamS_2,20.31 //
adya me 'straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati /
rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ prabhutvaṃ ca tava prabho // RamS_2,20.32 //
adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca /
vasūnāṃ ca vimokṣasya suhṛdāṃ pālanasya ca // RamS_2,20.33 //
anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ /
abhiṣecanavighnasya kartḥṇāṃ te nivāraṇe // RamS_2,20.34 //
bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ /
yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ // RamS_2,20.35 //
vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ /
uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ // RamS_2,20.36 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 21
taṃ samīkṣya tv avahitaṃ pitur nirdeśapālane /
kausalyā bāṣpasaṃruddhā vaco dharmiṣṭham abravīt // RamS_2,21.1 //
adṛṣṭaduḥkho dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ /
mayi jāto daśarathāt katham uñchena vartayet // RamS_2,21.2 //
yasya bhṛtyāś ca dāsāś ca mṛṣṭāny annāni bhuñjate /
kathaṃ sa bhokṣyate nātho vane mūlaphalāny ayam // RamS_2,21.3 //
ka etacchraddadhecchrutvā kasya vā na bhaved bhayam /
guṇavān dayito rājño rāghavo yad vivāsyate // RamS_2,21.4 //
tvayā vihīnām iha māṃ śokāgnir atulo mahān /
pradhakṣyati yathā kakṣaṃ citrabhānur himātyaye // RamS_2,21.5 //
kathaṃ hi dhenuḥ svaṃ vatsaṃ gacchantaṃ nānugacchati /
ahaṃ tvānugamiṣyāmi yatra putra gamiṣyasi // RamS_2,21.6 //
tathā nigaditaṃ mātrā tad vākyaṃ puruṣarṣabhaḥ /
śrutvā rāmo 'bravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,21.7 //
kaikeyyā vañcito rājā mayi cāraṇyam āśrite /
bhavatyā ca parityakto na nūnaṃ vartayiṣyati // RamS_2,21.8 //
bhartuḥ kila parityāgo nṛśaṃsaḥ kevalaṃ striyāḥ /
sa bhavatyā na kartavyo manasāpi vigarhitaḥ // RamS_2,21.9 //
yāvaj jīvati kākutsthaḥ pitā me jagatīpatiḥ /
śuśrūṣā kriyatāṃ tāvat sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // RamS_2,21.10 //
evam uktā tu rāmeṇa kausalyā śubhadarśanā /
tathety uvāca suprītā rāmam akliṣṭakāriṇam // RamS_2,21.11 //
evam uktas tu vacanaṃ rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
bhūyas tām abravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,21.12 //
mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ /
rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ // RamS_2,21.13 //
imāni tu mahāraṇye vihṛtya nava pañca ca /
varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacane tava // RamS_2,21.14 //
evam uktā priyaṃ putraṃ bāṣpapūrṇānanā tadā /
uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā // RamS_2,21.15 //
āsāṃ rāma sapatnīnāṃ vastuṃ madhye na me kṣamam /
naya mām api kākutstha vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā /
yadi te gamane buddhiḥ kṛtā pitur apekṣayā // RamS_2,21.16* //
tāṃ tathā rudatīṃ rāmo rudan vacanam abravīt /
jīvantyā hi striyā bhartā daivataṃ prabhur eva ca /
bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ // RamS_2,21.17* //
bharataś cāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ /
bhavatīm anuvarteta sa hi dharmarataḥ sadā // RamS_2,21.18 //
yathā mayi tu niṣkrānte putraśokena pārthivaḥ /
śramaṃ nāvāpnuyāt kiṃcid apramattā tathā kuru // RamS_2,21.19 //
vratopavāsaniratā yā nārī paramottamā /
bhartāraṃ nānuvarteta sā ca pāpagatir bhavet // RamS_2,21.20 //
śuśrūṣām eva kurvīta bhartuḥ priyahite ratā /
eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭo loke vede śrutaḥ smṛtaḥ // RamS_2,21.21 //
pūjyās te matkṛte devi brāhmaṇāś caiva suvratāḥ /
evaṃ kālaṃ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī // RamS_2,21.22 //
prāpsyase paramaṃ kāmaṃ mayi pratyāgate sati /
yadi dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dhārayiṣyati jīvitam // RamS_2,21.23 //
evam uktā tu rāmeṇa bāṣpaparyākulekṣaṇā /
kausalyā putraśokārtā rāmaṃ vacanam abravīt /
gaccha putra tvam ekāgro bhadraṃ te 'stu sadā vibho // RamS_2,21.24* //
tathā hi rāmaṃ vanavāsaniścitaṃ samīkṣya devī parameṇa cetasā /
uvāca rāmaṃ śubhalakṣaṇaṃ vaco babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī // RamS_2,21.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 22
sāpanīya tam āyāsam upaspṛśya jalaṃ śuci /
cakāra mātā rāmasya maṅgalāni manasvinī // RamS_2,22.1 //
svasti sādhyāś ca viśve ca marutaś ca maharṣayaḥ /
svasti dhātā vidhātā ca svasti pūṣā bhago 'ryamā // RamS_2,22.2 //
ṛtavaś caiva pakṣāś ca māsāḥ saṃvatsarāḥ kṣapāḥ /
dināni ca muhūrtāś ca svasti kurvantu te sadā // RamS_2,22.3 //
smṛtir dhṛtiś ca dharmaś ca pāntu tvāṃ putra sarvataḥ /
skandaś ca bhagavān devaḥ somaś ca sabṛhaspatiḥ // RamS_2,22.4 //
saptarṣayo nāradaś ca te tvāṃ rakṣantu sarvataḥ /
nakṣatrāṇi ca sarvāṇi grahāś ca sahadevatāḥ /
mahāvanāni carato muniveṣasya dhīmataḥ // RamS_2,22.5* //
plavagā vṛścikā daṃśā maśakāś caiva kānane /
sarīsṛpāś ca kīṭāś ca mā bhūvan gahane tava // RamS_2,22.6 //
mahādvipāś ca siṃhāś ca vyāghrā ṛkṣāś ca daṃṣṭriṇaḥ /
mahiṣāḥ śṛṅgiṇo raudrā na te druhyantu putraka // RamS_2,22.7 //
nṛmāṃsabhojanā raudrā ye cānye sattvajātayaḥ /
mā ca tvāṃ hiṃsiṣuḥ putra mayā sampūjitās tv iha // RamS_2,22.8 //
āgamās te śivāḥ santu sidhyantu ca parākramāḥ /
sarvasampattayo rāma svastimān gaccha putraka // RamS_2,22.9 //
svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ /
sarvebhyaś caiva devebhyo ye ca te paripanthinaḥ // RamS_2,22.10 //
sarvalokaprabhur brahmā bhūtabhartā tatharṣayaḥ /
ye ca śeṣāḥ surās te tvāṃ rakṣantu vanavāsinam // RamS_2,22.11 //
iti mālyaiḥ suragaṇān gandhaiś cāpi yaśasvinī /
stutibhiś cānurūpābhir ānarcāyatalocanā // RamS_2,22.12 //
yan maṅgalaṃ sahasrākṣe sarvadevanamaskṛte /
vṛtranāśe samabhavat tat te bhavatu maṅgalam // RamS_2,22.13 //
yan maṅgalaṃ suparṇasya vinatākalpayat purā /
amṛtaṃ prārthayānasya tat te bhavatu maṅgalam // RamS_2,22.14 //
oṣadhīṃ cāpi siddhārthāṃ viśalyakaraṇīṃ śubhām /
cakāra rakṣāṃ kausalyā mantrair abhijajāpa ca // RamS_2,22.15 //
ānamya mūrdhni cāghrāya pariṣvajya yaśasvinī /
avadat putra siddhārtho gaccha rāma yathāsukham // RamS_2,22.16 //
arogaṃ sarvasiddhārtham ayodhyāṃ punar āgatam /
paśyāmi tvāṃ sukhaṃ vatsa susthitaṃ rājaveśmani // RamS_2,22.17 //
mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ /
abhiprayātasya vanaṃ cirāya te hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava // RamS_2,22.18 //
itīva cāśrupratipūrṇalocanā samāpya ca svastyayanaṃ yathāvidhi /
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje // RamS_2,22.19 //
tathā tu devyā sa kṛtapradakṣiṇo nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ /
jagāma sītānilayaṃ mahāyaśāḥ sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā // RamS_2,22.20 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 23
abhivādya tu kausalyāṃ rāmaḥ samprasthito vanam /
kṛtasvastyayano mātrā dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ // RamS_2,23.1 //
virājayan rājasuto rājamārgaṃ narair vṛtam /
hṛdayāny āmamantheva janasya guṇavattayā // RamS_2,23.2 //
vaidehī cāpi tat sarvaṃ na śuśrāva tapasvinī /
tad eva hṛdi tasyāś ca yauvarājyābhiṣecanam // RamS_2,23.3 //
devakāryaṃ sma sā kṛtvā kṛtajñā hṛṣṭacetanā /
abhijñā rājadharmāṇāṃ rājaputraṃ pratīkṣate // RamS_2,23.4 //
praviveśātha rāmas tu svaveśma suvibhūṣitam /
prahṛṣṭajanasampūrṇaṃ hriyā kiṃcid avāṅmukhaḥ // RamS_2,23.5 //
atha sītā samutpatya vepamānā ca taṃ patim /
apaśyac chokasaṃtaptaṃ cintāvyākulitendriyam // RamS_2,23.6 //
vivarṇavadanaṃ dṛṣṭvā taṃ prasvinnam amarṣaṇam /
āha duḥkhābhisaṃtaptā kim idānīm idaṃ prabho // RamS_2,23.7 //
adya bārhaspataḥ śrīmān yuktaḥ puṣyo na rāghava /
procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ kena tvam asi durmanāḥ // RamS_2,23.8 //
na te śataśalākena jalaphenanibhena ca /
āvṛtaṃ vadanaṃ valgu chattreṇābhivirājate // RamS_2,23.9 //
vyajanābhyāṃ ca mukhyābhyāṃ śatapattranibhekṣaṇam /
candrahaṃsaprakāśābhyāṃ vījyate na tavānanam // RamS_2,23.10 //
vāgmino bandinaś cāpi prahṛṣṭās tvāṃ nararṣabha /
stuvanto nādya dṛśyante maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ // RamS_2,23.11 //
na te kṣaudraṃ ca dadhi ca brāhmaṇā vedapāragāḥ /
mūrdhni mūrdhāvasiktasya dadhati sma vidhānataḥ // RamS_2,23.12 //
na tvāṃ prakṛtayaḥ sarvā śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ /
anuvrajitum icchanti paurajānapadās tathā // RamS_2,23.13 //
caturbhir vegasampannair hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ /
mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ kiṃ na gacchati te 'grataḥ // RamS_2,23.14 //
na hastī cāgrataḥ śrīmāṃs tava lakṣaṇapūjitaḥ /
prayāṇe lakṣyate vīra kṛṣṇameghagiriprabhaḥ // RamS_2,23.15 //
na ca kāñcanacitraṃ te paśyāmi priyadarśana /
bhadrāsanaṃ puraskṛtya yāntaṃ vīrapuraḥsaram // RamS_2,23.16 //
abhiṣeko yadā sajjaḥ kim idānīm idaṃ tava /
apūrvo mukhavarṇaś ca na praharṣaś ca lakṣyate // RamS_2,23.17 //
itīva vilapantīṃ tāṃ provāca raghunandanaḥ /
sīte tatrabhavāṃs tātaḥ pravrājayati māṃ vanam // RamS_2,23.18 //
kule mahati sambhūte dharmajñe dharmacāriṇi /
śṛṇu jānaki yenedaṃ krameṇābhyāgataṃ mama // RamS_2,23.19 //
rājñā satyapratijñena pitrā daśarathena me /
kaikeyyai prītamanasā purā dattau mahāvarau // RamS_2,23.20 //
tayādya mama sajje 'sminn abhiṣeke nṛpodyate /
pracoditaḥ sa samayo dharmeṇa pratinirjitaḥ // RamS_2,23.21 //
caturdaśa hi varṣāṇi vastavyaṃ daṇḍake mayā /
pitrā me bharataś cāpi yauvarājye niyojitaḥ /
so 'haṃ tvām āgato draṣṭuṃ prasthito vijanaṃ vanam // RamS_2,23.22* //
bharatasya samīpe te nāhaṃ kathyaḥ kadācana /
ṛddhiyuktā hi puruṣā na sahante parastavam /
tasmān na te guṇāḥ kathyā bharatasyāgrato mama // RamS_2,23.23* //
nāpi tvaṃ tena bhartavyā viśeṣeṇa kadācana /
anukūlatayā śakyaṃ samīpe tasya vartitum // RamS_2,23.24 //
ahaṃ cāpi pratijñāṃ tāṃ guroḥ samanupālayan /
vanam adyaiva yāsyāmi sthirā bhava manasvini // RamS_2,23.25 //
yāte ca mayi kalyāṇi vanaṃ muniniṣevitam /
vratopavāsaratayā bhavitavyaṃ tvayānaghe // RamS_2,23.26 //
kālyam utthāya devānāṃ kṛtvā pūjāṃ yathāvidhi /
vanditavyo daśarathaḥ pitā mama nareśvaraḥ // RamS_2,23.27 //
mātā ca mama kausalyā vṛddhā saṃtāpakarśitā /
dharmam evāgrataḥ kṛtvā tvattaḥ sammānam arhati // RamS_2,23.28 //
vanditavyāś ca te nityaṃ yāḥ śeṣā mama mātaraḥ /
snehapraṇayasambhogaiḥ samā hi mama mātaraḥ // RamS_2,23.29 //
bhrātṛputrasamau cāpi draṣṭavyau ca viśeṣataḥ /
tvayā lakṣmaṇaśatrughnau prāṇaiḥ priyatarau mama // RamS_2,23.30 //
vipriyaṃ na ca kartavyaṃ bharatasya kadācana /
sa hi rājā prabhuś caiva deśasya ca kulasya ca // RamS_2,23.31 //
ārādhitā hi śīlena prayatnaiś copasevitāḥ /
rājānaḥ samprasīdanti prakupyanti viparyaye // RamS_2,23.32 //
aurasān api putrān hi tyajanty ahitakāriṇaḥ /
samarthān sampragṛhṇanti janān api narādhipāḥ // RamS_2,23.33 //
ahaṃ gamiṣyāmi mahāvanaṃ priye tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini /
yathā vyalīkaṃ kuruṣe na kasyacit tathā tvayā kāryam idaṃ vaco mama // RamS_2,23.34 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 24
evam uktā tu vaidehī priyārhā priyavādinī /
praṇayād eva saṃkruddhā bhartāram idam abravīt // RamS_2,24.1 //
āryaputra pitā mātā bhrātā putras tathā snuṣā /
svāni puṇyāni bhuñjānāḥ svaṃ svaṃ bhāgyam upāsate // RamS_2,24.2 //
bhartur bhāgyaṃ tu bhāryaikā prāpnoti puruṣarṣabha /
ataś caivāham ādiṣṭā vane vastavyam ity api // RamS_2,24.3 //
na pitā nātmajo nātmā na mātā na sakhījanaḥ /
iha pretya ca nārīṇāṃ patir eko gatiḥ sadā // RamS_2,24.4 //
yadi tvaṃ prasthito durgaṃ vanam adyaiva rāghava /
agratas te gamiṣyāmi mṛdnantī kuśakaṇṭakān // RamS_2,24.5 //
īrṣyāroṣau bahiṣkṛtya bhuktaśeṣam ivodakam /
naya māṃ vīra viśrabdhaḥ pāpaṃ mayi na vidyate // RamS_2,24.6 //
prāsādāgrair vimānair vā vaihāyasagatena vā /
sarvāvasthāgatā bhartuḥ pādacchāyā viśiṣyate // RamS_2,24.7 //
anuśiṣṭāsmi mātrā ca pitrā ca vividhāśrayam /
nāsmi samprati vaktavyā vartitavyaṃ yathā mayā // RamS_2,24.8 //
sukhaṃ vane nivatsyāmi yathaiva bhavane pituḥ /
acintayantī trīṃl lokāṃś cintayantī pativratam // RamS_2,24.9 //
śuśrūṣamāṇā te nityaṃ niyatā brahmacāriṇī /
saha raṃsye tvayā vīra vaneṣu madhugandhiṣu // RamS_2,24.10 //
tvaṃ hi kartuṃ vane śakto rāma samparipālanam /
anyasyāpi janasyeha kiṃ punar mama mānada // RamS_2,24.11 //
phalamūlāśanā nityaṃ bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ /
na te duḥkhaṃ kariṣyāmi nivasantī saha tvayā // RamS_2,24.12 //
icchāmi saritaḥ śailān palvalāni vanāni ca /
draṣṭuṃ sarvatra nirbhītā tvayā nāthena dhīmatā // RamS_2,24.13 //
haṃsakāraṇḍavākīrṇāḥ padminīḥ sādhupuṣpitāḥ /
iccheyaṃ sukhinī draṣṭuṃ tvayā vīreṇa saṃgatā // RamS_2,24.14 //
saha tvayā viśālākṣa raṃsye paramanandinī /
evaṃ varṣasahasrāṇāṃ śataṃ vāhaṃ tvayā saha // RamS_2,24.15 //
svarge 'pi ca vinā vāso bhavitā yadi rāghava /
tvayā mama naravyāghra nāhaṃ tam api rocaye // RamS_2,24.16 //
ahaṃ gamiṣyāmi vanaṃ sudurgamaṃ mṛgāyutaṃ vānaravāraṇair yutam /
vane nivatsyāmi yathā pitur gṛhe tavaiva pādāv upagṛhya saṃmatā // RamS_2,24.17 //
ananyabhāvām anuraktacetasaṃ tvayā viyuktāṃ maraṇāya niścitām /
nayasva māṃ sādhu kuruṣva yācanāṃ na te mayāto gurutā bhaviṣyati // RamS_2,24.18 //
tathā bruvāṇām api dharmavatsalo na ca sma sītāṃ nṛvaro ninīṣati /
uvāca caināṃ bahu saṃnivartane vane nivāsasya ca duḥkhitāṃ prati // RamS_2,24.19 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 25
sa evaṃ bruvatīṃ sītāṃ dharmajño dharmavatsalaḥ /
nivartanārthe dharmātmā vākyam etad uvāca ha // RamS_2,25.1 //
sīte mahākulīnāsi dharme ca niratā sadā /
ihācara svadharmaṃ tvaṃ mā yathā manasaḥ sukham // RamS_2,25.2 //
sīte yathā tvāṃ vakṣyāmi tathā kāryaṃ tvayābale /
vane doṣā hi bahavo vadatas tān nibodha me // RamS_2,25.3 //
sīte vimucyatām eṣā vanavāsakṛtā matiḥ /
bahudoṣaṃ hi kāntāraṃ vanam ity abhidhīyate // RamS_2,25.4 //
hitabuddhyā khalu vaco mayaitad abhidhīyate /
sadā sukhaṃ na jānāmi duḥkham eva sadā vanam // RamS_2,25.5 //
girinirjharasambhūtā girikandaravāsinām /
siṃhānāṃ ninadā duḥkhāḥ śrotuṃ duḥkham ato vanam // RamS_2,25.6 //
supyate parṇaśayyāsu svayaṃ bhagnāsu bhūtale /
rātriṣu śramakhinnena tasmād duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.7 //
upavāsaś ca kartavyo yathāprāṇena maithili /
jaṭābhāraś ca kartavyo valkalāmbaradhāriṇā // RamS_2,25.8 //
atīva vātas timiraṃ bubhukṣā cātra nityaśaḥ /
bhayāni ca mahānty atra tato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.9 //
sarīsṛpāś ca bahavo bahurūpāś ca bhāmini /
caranti pṛthivīṃ darpād ato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.10 //
nadīnilayanāḥ sarpā nadīkuṭilagāminaḥ /
tiṣṭhanty āvṛtya panthānam ato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.11 //
pataṃgā vṛścikāḥ kīṭā daṃśāś ca maśakaiḥ saha /
bādhante nityam abale sarvaṃ duḥkham ato vanam // RamS_2,25.12 //
drumāḥ kaṇṭakinaś caiva kuśakāśāś ca bhāmini /
vane vyākulaśākhāgrās tena duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.13 //
tad alaṃ te vanaṃ gatvā kṣamaṃ na hi vanaṃ tava /
vimṛśann iha paśyāmi bahudoṣataraṃ vanam // RamS_2,25.14 //
vanaṃ tu netuṃ na kṛtā matis tadā babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā /
na tasya sītā vacanaṃ cakāra tat tato 'bravīd rāmam idaṃ suduḥkhitā // RamS_2,25.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 26
etat tu vacanaṃ śrutvā sītā rāmasya duḥkhitā /
prasaktāśrumukhī mandam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,26.1 //
ye tvayā kīrtitā doṣā vane vastavyatāṃ prati /
guṇān ity eva tān viddhi tava snehapuraskṛtān // RamS_2,26.2 //
tvayā ca saha gantavyaṃ mayā gurujanājñayā /
tvadviyogena me rāma tyaktavyam iha jīvitam // RamS_2,26.3 //
na ca māṃ tvatsamīpasthām api śaknoti rāghava /
surāṇām īśvaraḥ śakraḥ pradharṣayitum ojasā // RamS_2,26.4 //
patihīnā tu yā nārī na sā śakṣyati jīvitum /
kāmam evaṃvidhaṃ rāma tvayā mama vidarśitam // RamS_2,26.5 //
atha cāpi mahāprājña brāhmaṇānāṃ mayā śrutam /
purā pitṛgṛhe satyaṃ vastavyaṃ kila me vane // RamS_2,26.6 //
lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ śrutvāhaṃ vacanaṃ gṛhe /
vanavāsakṛtotsāhā nityam eva mahābala // RamS_2,26.7 //
ādeśo vanavāsasya prāptavyaḥ sa mayā kila /
sā tvayā saha tatrāhaṃ yāsyāmi priya nānyathā // RamS_2,26.8 //
kṛtādeśā bhaviṣyāmi gamiṣyāmi saha tvayā /
kālaś cāyaṃ samutpannaḥ satyavāg bhavatu dvijaḥ // RamS_2,26.9 //
vanavāse hi jānāmi duḥkhāni bahudhā kila /
prāpyante niyataṃ vīra puruṣair akṛtātmabhiḥ // RamS_2,26.10 //
kanyayā ca pitur gehe vanavāsaḥ śruto mayā /
bhikṣiṇyāḥ sādhuvṛttāyā mama mātur ihāgrataḥ // RamS_2,26.11 //
prasāditaś ca vai pūrvaṃ tvaṃ vai bahuvidhaṃ prabho /
gamanaṃ vanavāsasya kāṅkṣitaṃ hi saha tvayā // RamS_2,26.12 //
kṛtakṣaṇāhaṃ bhadraṃ te gamanaṃ prati rāghava /
vanavāsasya śūrasya caryā hi mama rocate // RamS_2,26.13 //
śuddhātman premabhāvād dhi bhaviṣyāmi vikalmaṣā /
bhartāram anugacchantī bhartā hi mama daivatam // RamS_2,26.14 //
pretyabhāve 'pi kalyāṇaḥ saṃgamo me saha tvayā /
śrutir hi śrūyate puṇyā brāhmaṇānāṃ yaśasvinām // RamS_2,26.15 //
iha loke ca pitṛbhir yā strī yasya mahāmate /
adbhir dattā svadharmeṇa pretyabhāve 'pi tasya sā // RamS_2,26.16 //
evam asmāt svakāṃ nārīṃ suvṛttāṃ hi pativratām /
nābhirocayase netuṃ tvaṃ māṃ keneha hetunā // RamS_2,26.17 //
bhaktāṃ pativratāṃ dīnāṃ māṃ samāṃ sukhaduḥkhayoḥ /
netum arhasi kākutstha samānasukhaduḥkhinīm // RamS_2,26.18 //
yadi māṃ duḥkhitām evaṃ vanaṃ netuṃ na cecchasi /
viṣam agniṃ jalaṃ vāham āsthāsye mṛtyukāraṇāt // RamS_2,26.19 //
evaṃ bahuvidhaṃ taṃ sā yācate gamanaṃ prati /
nānumene mahābāhus tāṃ netuṃ vijanaṃ vanam // RamS_2,26.20 //
evam uktā tu sā cintāṃ maithilī samupāgatā /
snāpayantīva gām uṣṇair aśrubhir nayanacyutaiḥ // RamS_2,26.21 //
cintayantīṃ tathā tāṃ tu nivartayitum ātmavān /
krodhāviṣṭāṃ tu vaidehīṃ kākutstho bahv asāntvayat // RamS_2,26.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 27
sāntvyamānā tu rāmeṇa maithilī janakātmajā /
vanavāsanimittāya bhartāram idam abravīt // RamS_2,27.1 //
sā tam uttamasaṃvignā sītā vipulavakṣasam /
praṇayāc cābhimānāc ca paricikṣepa rāghavam // RamS_2,27.2 //
kiṃ tvāmanyata vaidehaḥ pitā me mithilādhipaḥ /
rāma jāmātaraṃ prāpya striyaṃ puruṣavigraham // RamS_2,27.3 //
anṛtaṃ balaloko 'yam ajñānād yaddhi vakṣyati /
tejo nāsti paraṃ rāme tapatīva divākare // RamS_2,27.4 //
kiṃ hi kṛtvā viṣaṇṇas tvaṃ kuto vā bhayam asti te /
yat parityaktukāmas tvaṃ mām ananyaparāyaṇām // RamS_2,27.5 //
dyumatsenasutaṃ vīra satyavantam anuvratām /
sāvitrīm iva māṃ viddhi tvam ātmavaśavartinīm // RamS_2,27.6 //
na tv ahaṃ manasāpy anyaṃ draṣṭāsmi tvadṛte 'nagha /
tvayā rāghava gaccheyaṃ yathānyā kulapāṃsanī // RamS_2,27.7 //
svayaṃ tu bhāryāṃ kaumārīṃ ciram adhyuṣitāṃ satīm /
śailūṣa iva māṃ rāma parebhyo dātum icchasi // RamS_2,27.8 //
sa mām anādāya vanaṃ na tvaṃ prasthātum arhasi /
tapo vā yadi vāraṇyaṃ svargo vā syāt saha tvayā // RamS_2,27.9 //
na ca me bhavitā tatra kaścit pathi pariśramaḥ /
pṛṣṭhatas tava gacchantyā vihāraśayaneṣv api // RamS_2,27.10 //
kuśakāśaśareṣīkā ye ca kaṇṭakino drumāḥ /
tūlājinasamasparśā mārge mama saha tvayā // RamS_2,27.11 //
mahāvātasamuddhūtaṃ yan mām avakariṣyati /
rajo ramaṇa tan manye parārdhyam iva candanam // RamS_2,27.12 //
śādvaleṣu yad āsiṣye vanānte vanagocarā /
kuthāstaraṇatalpeṣu kiṃ syāt sukhataraṃ tataḥ // RamS_2,27.13 //
pattraṃ mūlaṃ phalaṃ yat tvam alpaṃ vā yadi vā bahu /
dāsyasi svayam āhṛtya tan me 'mṛtarasopamam // RamS_2,27.14 //
na mātur na pitus tatra smariṣyāmi na veśmanaḥ /
ārtavāny upabhuñjānā puṣpāṇi ca phalāni ca // RamS_2,27.15 //
na ca tatra gataḥ kiṃcid draṣṭum arhasi vipriyam /
matkṛte na ca te śoko na bhaviṣyāmi durbharā // RamS_2,27.16 //
yas tvayā saha sa svargo nirayo yas tvayā vinā /
iti jānan parāṃ prītiṃ gaccha rāma mayā saha // RamS_2,27.17 //
atha mām evam avyagrāṃ vanaṃ naiva nayiṣyasi /
viṣam adyaiva pāsyāmi mā viśaṃ dviṣatāṃ vaśam // RamS_2,27.18 //
paścād api hi duḥkhena mama naivāsti jīvitam /
ujjhitāyās tvayā nātha tadaiva maraṇaṃ varam // RamS_2,27.19 //
idaṃ hi sahituṃ śokaṃ muhūrtam api notsahe /
kiṃ punar daśavarṣāṇi trīṇi caikaṃ ca duḥkhitā // RamS_2,27.20 //
iti sā śokasaṃtaptā vilapya karuṇaṃ bahu /
cukrośa patim āyastā bhṛśam āliṅgya sasvaram // RamS_2,27.21 //
sā viddhā bahubhir vākyair digdhair iva gajāṅganā /
cirasaṃniyataṃ bāṣpaṃ mumocāgnim ivāraṇiḥ // RamS_2,27.22 //
tasyāḥ sphaṭikasaṃkāśaṃ vāri saṃtāpasambhavam /
netrābhyāṃ parisusrāva paṅkajābhyām ivodakam // RamS_2,27.23 //
tāṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ visaṃjñām iva duḥkhitām /
uvāca vacanaṃ rāmaḥ pariviśvāsayaṃs tadā // RamS_2,27.24 //
na devi tava duḥkhena svargam apy abhirocaye /
na hi me 'sti bhayaṃ kiṃcit svayambhor iva sarvataḥ // RamS_2,27.25 //
tava sarvam abhiprāyam avijñāya śubhānane /
vāsaṃ na rocaye 'raṇye śaktimān api rakṣaṇe // RamS_2,27.26 //
yat sṛṣṭāsi mayā sārdhaṃ vanavāsāya maithili /
na vihātuṃ mayā śakyā kīrtir ātmavatā yathā // RamS_2,27.27 //
dharmas tu gajanāsoru sadbhir ācaritaḥ purā /
taṃ cāham anuvarte 'dya yathā sūryaṃ suvarcalā // RamS_2,27.28 //
eṣa dharmas tu suśroṇi pitur mātuś ca vaśyatā /
ataś cājñāṃ vyatikramya nāhaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,27.29 //
sa māṃ pitā yathā śāsti satyadharmapathe sthitaḥ /
tathā vartitum icchāmi sa hi dharmaḥ sanātanaḥ /
anugacchasva māṃ bhīru sahadharmacarī bhava // RamS_2,27.30* //
brāhmaṇebhyaś ca ratnāni bhikṣukebhyaś ca bhojanam /
dehi cāśaṃsamānebhyaḥ saṃtvarasva ca māciram // RamS_2,27.31 //
anukūlaṃ tu sā bhartur jñātvā gamanam ātmanaḥ /
kṣipraṃ pramuditā devī dātum evopacakrame // RamS_2,27.32 //
tataḥ prahṛṣṭā paripūrṇamānasā yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam /
dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā pracakrame dharmabhṛtāṃ manasvinī // RamS_2,27.33 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 28
tato 'bravīn mahātejā rāmo lakṣmaṇam agrataḥ /
sthitaṃ prāggāminaṃ vīraṃ yācamānaṃ kṛtāñjalim // RamS_2,28.1 //
mayādya saha saumitre tvayi gacchati tad vanam /
ko bhariṣyati kausalyāṃ sumitrāṃ vā yaśasvinīm // RamS_2,28.2 //
abhivarṣati kāmair yaḥ parjanyaḥ pṛthivīm iva /
sa kāmapāśaparyasto mahātejā mahīpatiḥ // RamS_2,28.3 //
sā hi rājyam idaṃ prāpya nṛpasyāśvapateḥ sutā /
duḥkhitānāṃ sapatnīnāṃ na kariṣyati śobhanam // RamS_2,28.4 //
evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā /
pratyuvāca tadā rāmaṃ vākyajño vākyakovidam // RamS_2,28.5 //
tavaiva tejasā vīra bharataḥ pūjayiṣyati /
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca prayato nātra saṃśayaḥ // RamS_2,28.6 //
kausalyā bibhṛyād āryā sahasram api madvidhān /
yasyāḥ sahasraṃ grāmāṇāṃ samprāptam upajīvanam // RamS_2,28.7 //
dhanur ādāya saśaraṃ khanitrapiṭakādharaḥ /
agratas te gamiṣyāmi panthānam anudarśayan // RamS_2,28.8 //
āhariṣyāmi te nityaṃ mūlāni ca phalāni ca /
vanyāni yāni cānyāni svāhārāṇi tapasvinām // RamS_2,28.9 //
bhavāṃs tu saha vaidehyā girisānuṣu raṃsyate /
ahaṃ sarvaṃ kariṣyāmi jāgrataḥ svapataś ca te // RamS_2,28.10 //
rāmas tv anena vākyena suprītaḥ pratyuvāca tam /
vrajāpṛcchasva saumitre sarvam eva suhṛjjanam // RamS_2,28.11 //
ye ca rājño dadau divye mahātmā varuṇaḥ svayam /
janakasya mahāyajñe dhanuṣī raudradarśane // RamS_2,28.12 //
abhedyakavace divye tūṇī cākṣayasāyakau /
ādityavimalau cobhau khaḍgau hemapariṣkṛtau // RamS_2,28.13 //
satkṛtya nihitaṃ sarvam etad ācāryasadmani /
sa tvam āyudham ādāya kṣipram āvraja lakṣmaṇa // RamS_2,28.14 //
sa suhṛjjanam āmantrya vanavāsāya niścitaḥ /
ikṣvākugurum āmantrya jagrāhāyudham uttamam // RamS_2,28.15 //
tad divyaṃ rājaśārdūlaḥ satkṛtaṃ mālyabhūṣitam /
rāmāya darśayāmāsa saumitriḥ sarvam āyudham // RamS_2,28.16 //
tam uvācātmavān rāmaḥ prītyā lakṣmaṇam āgatam /
kāle tvam āgataḥ saumya kāṅkṣite mama lakṣmaṇa // RamS_2,28.17 //
ahaṃ pradātum icchāmi yad idaṃ māmakaṃ dhanam /
brāhmaṇebhyas tapasvibhyas tvayā saha paraṃtapa // RamS_2,28.18 //
vasantīha dṛḍhaṃ bhaktyā guruṣu dvijasattamāḥ /
teṣām api ca me bhūyaḥ sarveṣāṃ copajīvinām // RamS_2,28.19 //
vasiṣṭhaputraṃ tu suyajñam āryaṃ tvam ānayāśu pravaraṃ dvijānām /
abhiprayāsyāmi vanaṃ samastān abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn // RamS_2,28.20 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 29
tataḥ śāsanam ājñāya bhrātuḥ śubhataraṃ priyam /
gatvā sa praviveśāśu suyajñasya niveśanam // RamS_2,29.1 //
taṃ vipram agnyagārasthaṃ vanditvā lakṣmaṇo 'bravīt /
sakhe 'bhyāgaccha paśya tvaṃ veśma duṣkarakāriṇaḥ // RamS_2,29.2 //
tataḥ saṃdhyām upāsyāśu gatvā saumitriṇā saha /
juṣṭaṃ tat prāviśal lakṣmyā ramyaṃ rāmaniveśanam // RamS_2,29.3 //
tam āgataṃ vedavidaṃ prāñjaliḥ sītayā saha /
suyajñam abhicakrāma rāghavo 'gnim ivārcitam // RamS_2,29.4 //
jātarūpamayair mukhyair aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ /
sahemasūtrair maṇibhiḥ keyūrair valayair api // RamS_2,29.5 //
anyaiś ca ratnair bahubhiḥ kākutsthaḥ pratyapūjayat /
suyajñaṃ sa tadovāca rāmaḥ sītāpracoditaḥ // RamS_2,29.6 //
hāraṃ ca hemasūtraṃ ca bhāryāyai saumya hāraya /
raśanāṃ cādhunā sītā dātum icchati te sakhe // RamS_2,29.7 //
paryaṅkam agryāstaraṇaṃ nānāratnavibhūṣitam /
tam apīcchati vaidehī pratiṣṭhāpayituṃ tvayi // RamS_2,29.8 //
nāgaḥ śatruṃjayo nāma mātulo yaṃ dadau mama /
taṃ te gajasahasreṇa dadāmi dvijapuṃgava // RamS_2,29.9 //
ity uktaḥ sa hi rāmeṇa suyajñaḥ pratigṛhya tat /
rāmalakṣmaṇasītānāṃ prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ // RamS_2,29.10 //
atha bhrātaram avyagraṃ priyaṃ rāmaḥ priyaṃvadaḥ /
saumitriṃ tam uvācedaṃ brahmeva tridaśeśvaram // RamS_2,29.11 //
agastyaṃ kauśikaṃ caiva tāv ubhau brāhmaṇottamau /
arcayāhūya saumitre ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ // RamS_2,29.12 //
kausalyāṃ ca ya āśīrbhir bhaktaḥ paryupatiṣṭhati /
ācāryas taittirīyāṇām abhirūpaś ca vedavit // RamS_2,29.13 //
tasya yānaṃ ca dāsīś ca saumitre saṃpradāpaya /
kauśeyāni ca vastrāṇi yāvat tuṣyati sa dvijaḥ // RamS_2,29.14 //
sūtaś citrarathaś cāryaḥ sacivaḥ suciroṣitaḥ /
toṣayainaṃ mahārhaiś ca ratnair vastrair dhanais tathā // RamS_2,29.15 //
śālivāhasahasraṃ ca dve śate bhadrakāṃs tathā /
vyañjanārthaṃ ca saumitre gosahasram upākuru // RamS_2,29.16 //
tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ lakṣmaṇaḥ svayam /
yathoktaṃ brāhmaṇendrāṇām adadād dhanado yathā // RamS_2,29.17 //
athābravīd bāṣpakalāṃs tiṣṭhataś copajīvinaḥ /
sampradāya bahu dravyam ekaikasyopajīvinaḥ // RamS_2,29.18 //
lakṣmaṇasya ca yad veśma gṛhaṃ ca yad idaṃ mama /
aśūnyaṃ kāryam ekaikaṃ yāvadāgamanaṃ mama // RamS_2,29.19 //
ity uktvā duḥkhitaṃ sarvaṃ janaṃ tam upajīvinam /
uvācedaṃ dhanādhyakṣaṃ dhanam ānīyatām iti /
tato 'sya dhanam ājahruḥ sarvam evopajīvinaḥ // RamS_2,29.20* //
tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ sahalakṣmaṇaḥ /
dvijebhyo bālavṛddhebhyaḥ kṛpaṇebhyo 'bhyadāpayat // RamS_2,29.21 //
tatrāsīt piṅgalo gārgyas trijaṭo nāma vai dvijaḥ /
ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā nainaṃ kaścid avārayat // RamS_2,29.22 //
sa rājaputram āsādya trijaṭo vākyam abravīt /
nirdhano bahuputro 'smi rājaputra mahāyaśaḥ /
uñchavṛttir vane nityaṃ pratyavekṣasva mām iti // RamS_2,29.23* //
tam uvāca tato rāmaḥ parihāsasamanvitam /
gavāṃ sahasram apy ekaṃ na tu viśrāṇitaṃ mayā /
parikṣipasi daṇḍena yāvat tāvad avāpsyasi // RamS_2,29.24* //
sa śāṭīṃ tvaritaḥ kaṭyāṃ saṃbhrāntaḥ pariveṣṭya tām /
āvidhya daṇḍaṃ cikṣepa sarvaprāṇena vegitaḥ // RamS_2,29.25 //
uvāca ca tato rāmas taṃ gārgyam abhisāntvayan /
manyur na khalu kartavyaḥ parihāso hy ayaṃ mama // RamS_2,29.26 //
tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir gavām anīkaṃ pratigṛhya moditaḥ /
yaśobalaprītisukhopabṛṃhiṇīs tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ // RamS_2,29.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 30
dattvā tu saha vaidehyā brāhmaṇebhyo dhanaṃ bahu /
jagmatuḥ pitaraṃ draṣṭuṃ sītayā saha rāghavau // RamS_2,30.1 //
tato gṛhīte duṣprekṣye aśobhetāṃ tadāyudhe /
mālādāmabhir āsakte sītayā samalaṃkṛte // RamS_2,30.2 //
tataḥ prāsādaharmyāṇi vimānaśikharāṇi ca /
adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat // RamS_2,30.3 //
na hi rathyāḥ sma śakyante gantuṃ bahujanākulāḥ /
āruhya tasmāt prāsādān dīnāḥ paśyanti rāghavam // RamS_2,30.4 //
padātiṃ varjitacchattraṃ rāmaṃ dṛṣṭvā tadā janāḥ /
ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ // RamS_2,30.5 //
yaṃ yāntam anuyāti sma caturaṅgabalaṃ mahat /
tam ekaṃ sītayā sārdham anuyāti sma lakṣmaṇaḥ // RamS_2,30.6 //
aiśvaryasya rasajñaḥ san kāmināṃ caiva kāmadaḥ /
necchaty evānṛtaṃ kartuṃ pitaraṃ dharmagauravāt // RamS_2,30.7 //
yā na śakyā purā draṣṭuṃ bhūtair ākāśagair api /
tām adya sītāṃ paśyanti rājamārgagatā janāḥ // RamS_2,30.8 //
aṅgarāgocitāṃ sītāṃ raktacandanasevinīm /
varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca neṣyaty āśu vivarṇatām // RamS_2,30.9 //
adya nūnaṃ daśarathaḥ sattvam āviśya bhāṣate /
na hi rājā priyaṃ putraṃ vivāsayitum arhati // RamS_2,30.10 //
nirguṇasyāpi putrasya kathaṃ syād vipravāsanam /
kiṃ punar yasya loko 'yaṃ jito vṛttena kevalam // RamS_2,30.11 //
ānṛśaṃsyam anukrośaḥ śrutaṃ śīlaṃ damaḥ śamaḥ /
rāghavaṃ śobhayanty ete ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam // RamS_2,30.12 //
tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ /
audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṃkṣayāt // RamS_2,30.13 //
pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ jagad asya jagatpateḥ /
mūlasyevopaghātena vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ // RamS_2,30.14 //
te lakṣmaṇa iva kṣipraṃ sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ /
gacchantam anugacchāmo yena gacchati rāghavaḥ // RamS_2,30.15 //
udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca /
ekaduḥkhasukhā rāmam anugacchāma dhārmikam // RamS_2,30.16 //
samuddhṛtanidhānāni paridhvastājirāṇi ca /
upāttadhanadhānyāni hṛtasārāṇi sarvaśaḥ // RamS_2,30.17 //
rajasābhyavakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ /
asmattyaktāni veśmāni kaikeyī pratipadyatām // RamS_2,30.18 //
vanaṃ nagaram evāstu yena gacchati rāghavaḥ /
asmābhiś ca parityaktaṃ puraṃ saṃpadyatāṃ vanam // RamS_2,30.19 //
bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve sānūni mṛgapakṣiṇaḥ /
asmattyaktaṃ prapadyantāṃ sevyamānaṃ tyajantu ca // RamS_2,30.20 //
ity evaṃ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ /
śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca na vicakre 'sya mānasam // RamS_2,30.21 //
pratīkṣamāṇo 'bhijanaṃ tadārtam anārtarūpaḥ prahasann ivātha /
jagāma rāmaḥ pitaraṃ didṛkṣuḥ pitur nideśaṃ vidhivac cikīrṣuḥ // RamS_2,30.22 //
tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam /
vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṃ pitur mahātmā pratihāraṇārtham // RamS_2,30.23 //
pitur nideśena tu dharmavatsalo vanapraveśe kṛtabuddhiniścayaḥ /
sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn nivedayasvāgamanaṃ nṛpāya me // RamS_2,30.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 31
sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṃ saṃtāpakaluṣendriyaḥ /
praviśya nṛpatiṃ sūto niḥśvasantaṃ dadarśa ha // RamS_2,31.1 //
ālokya tu mahāprājñaḥ paramākulacetasaṃ /
rāmam evānuśocantaṃ sūtaḥ prāñjalir āsadat // RamS_2,31.2 //
ayaṃ sa puruṣavyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ /
brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sarvaṃ caivopajīvinām // RamS_2,31.3 //
sa tvā paśyatu bhadraṃ te rāmaḥ satyaparākramaḥ /
sarvān suhṛda āpṛcchya tvām idānīṃ didṛkṣate // RamS_2,31.4 //
gamiṣyati mahāraṇyaṃ taṃ paśya jagatīpate /
vṛtaṃ rājaguṇaiḥ sarvair ādityam iva raśmibhiḥ // RamS_2,31.5 //
sa satyavādī dharmātmā gāmbhīryāt sāgaropamaḥ /
ākāśa iva niṣpaṅko narendraḥ pratyuvāca tam // RamS_2,31.6 //
sumantrānaya me dārān ye kecid iha māmakāḥ /
dāraiḥ parivṛtaḥ sarvair draṣṭum icchāmi rāghavam // RamS_2,31.7 //
so 'ntaḥpuram atītyaiva striyas tā vākyam abravīt /
āryo hvayati vo rājā gamyatāṃ tatra māciram // RamS_2,31.8 //
evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nṛpājñayā /
pracakramus tad bhavanaṃ bhartur ājñāya śāsanam // RamS_2,31.9 //
ardhasaptaśatās tās tu pramadās tāmralocanāḥ /
kausalyāṃ parivāryātha śanair jagmur dhṛtavratāḥ // RamS_2,31.10 //
āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahīpatiḥ /
uvāca rājā taṃ sūtaṃ sumantrānaya me sutam // RamS_2,31.11 //
sa sūto rāmam ādāya lakṣmaṇaṃ maithilīṃ tadā /
jagāmābhimukhas tūrṇaṃ sakāśaṃ jagatīpateḥ // RamS_2,31.12 //
sa rājā putram āyāntaṃ dṛṣṭvā dūrāt kṛtāñjalim /
utpapātāsanāt tūrṇam ārtaḥ strījanasaṃvṛtaḥ // RamS_2,31.13 //
so 'bhidudrāva vegena rāmaṃ dṛṣṭvā viśāṃpatiḥ /
tam asaṃprāpya duḥkhārtaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ // RamS_2,31.14 //
taṃ rāmo 'bhyapatat kṣipraṃ lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ /
visaṃjñam iva duḥkhena saśokaṃ nṛpatiṃ tadā // RamS_2,31.15 //
strīsahasraninādaś ca saṃjajñe rājaveśmani /
hā hā rāmeti sahasā bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ // RamS_2,31.16 //
taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau /
paryaṅke sītayā sārdhaṃ rudantaḥ samaveśayan // RamS_2,31.17 //
atha rāmo muhūrtena labdhasaṃjñaṃ mahīpatim /
uvāca prāñjalir bhūtvā śokārṇavapariplutam // RamS_2,31.18 //
āpṛcche tvāṃ mahārāja sarveṣām īśvaro 'si naḥ /
prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ paśya tvaṃ kuśalena mām // RamS_2,31.19 //
lakṣmaṇaṃ cānujānīhi sītā cānveti māṃ vanam /
kāraṇair bahubhis tathyair vāryamāṇau na cecchataḥ // RamS_2,31.20 //
anujānīhi sarvān naḥ śokam utsṛjya mānada /
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca prajāpatir iva prajāḥ // RamS_2,31.21 //
pratīkṣamāṇam avyagram anujñāṃ jagatīpateḥ /
uvāca rājā samprekṣya vanavāsāya rāghavam // RamS_2,31.22 //
ahaṃ rāghava kaikeyyā varadānena mohitaḥ /
ayodhyāyās tvam evādya bhava rājā nigṛhya mām // RamS_2,31.23 //
evam ukto nṛpatinā rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
pratyuvācāñjaliṃ kṛtvā pitaraṃ vākyakovidaḥ // RamS_2,31.24 //
bhavān varṣasahasrāya pṛthivyā nṛpate patiḥ /
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi na me kāryaṃ tvayānṛtam // RamS_2,31.25 //
śreyase vṛddhaye tāta punarāgamanāya ca /
gacchasvāriṣṭam avyagraḥ panthānam akutobhayam // RamS_2,31.26 //
adya tv idānīṃ rajanīṃ putra mā gaccha sarvathā /
mātaraṃ māṃ ca saṃpaśyan vasemām adya śarvarīm /
tarpitaḥ sarvakāmais tvaṃ śvaḥkāle sādhayiṣyasi // RamS_2,31.27* //
atha rāmas tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam /
lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt // RamS_2,31.28 //
prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati /
apakramaṇam evātaḥ sarvakāmair ahaṃ vṛṇe // RamS_2,31.29 //
iyaṃ sarāṣṭrā sajanā dhanadhānyasamākulā /
mayā visṛṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām // RamS_2,31.30 //
apagacchatu te duḥkhaṃ mā bhūr bāṣpapariplutaḥ /
na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritāṃ patiḥ // RamS_2,31.31 //
naivāhaṃ rājyam icchāmi na sukhaṃ na ca maithilīm /
tvām ahaṃ satyam icchāmi nānṛtaṃ puruṣarṣabha // RamS_2,31.32 //
puraṃ ca rāṣṭraṃ ca mahī ca kevalā mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām /
ahaṃ nideśaṃ bhavato 'nupālayan vanaṃ gamiṣyāmi cirāya sevitum // RamS_2,31.33 //
mayā nisṛṣṭāṃ bharato mahīm imāṃ saśailakhaṇḍāṃ sapurāṃ sakānanām /
śivāṃ susīmām anuśāstu kevalaṃ tvayā yad uktaṃ nṛpate yathāstu tat // RamS_2,31.34 //
na me tathā pārthiva dhīyate mano mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye /
yathā nideśe tava śiṣṭasaṃmate vyapaitu duḥkhaṃ tava matkṛte 'nagha // RamS_2,31.35 //
tad adya naivānagha rājyam avyayaṃ na sarvakāmān na sukhaṃ na maithilīm /
na jīvitaṃ tvām anṛtena yojayan vṛṇīya satyaṃ vratam astu te tathā // RamS_2,31.36 //
phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane girīṃś ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca /
vanaṃ praviśyaiva vicitrapādapaṃ sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvṛtiḥ // RamS_2,31.37 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 32
tataḥ sumantram aikṣvākaḥ pīḍito 'tra pratijñayā /
sabāṣpam atiniḥśvasya jagādedaṃ punaḥ punaḥ // RamS_2,32.1 //
sūta ratnasusampūrṇā caturvidhabalā camūḥ /
rāghavasyānuyātrārthaṃ kṣipraṃ pratividhīyatām // RamS_2,32.2 //
rūpājīvāśca śālinyo vaṇijaś ca mahādhanāḥ /
śobhayantu kumārasya vāhinīṃ suprasāritāḥ // RamS_2,32.3 //
ye cainam upajīvanti ramate yaiś ca vīryataḥ /
teṣāṃ bahuvidhaṃ dattvā tān apy atra niyojaya // RamS_2,32.4 //
nighnan mṛgān kuñjarāṃś ca pibaṃś cāraṇyakaṃ madhu /
nadīś ca vividhāḥ paśyan na rājyaṃ saṃsmariṣyati // RamS_2,32.5 //
dhānyakośaś ca yaḥ kaścid dhanakośaś ca māmakaḥ /
tau rāmam anugacchetāṃ vasantaṃ nirjane vane // RamS_2,32.6 //
yajan puṇyeṣu deśeṣu visṛjaṃś cāptadakṣiṇāḥ /
ṛṣibhiś ca samāgamya pravatsyati sukhaṃ vane // RamS_2,32.7 //
bharataś ca mahābāhur ayodhyāṃ pālayiṣyati /
sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān rāmaḥ saṃsādhyatām iti // RamS_2,32.8 //
evaṃ bruvati kākutsthe kaikeyyā bhayam āgatam /
mukhaṃ cāpy agamacchoṣaṃ svaraś cāpi nyarudhyata // RamS_2,32.9 //
sā viṣaṇṇā ca saṃtrastā kaikeyī vākyam abravīt /
rājyaṃ gatajanaṃ sādho pītamaṇḍāṃ surām iva /
nirāsvādyatamaṃ śūnyaṃ bharato nābhipatsyate // RamS_2,32.10* //
kaikeyyāṃ muktalajjāyāṃ vadantyām atidāruṇam /
rājā daśaratho vākyam uvācāyatalocanām /
vahantaṃ kiṃ tudasi māṃ niyujya dhuri māhite // RamS_2,32.11* //
kaikeyī dviguṇaṃ kruddhā rājānam idam abravīt /
tavaiva vaṃśe sagaro jyeṣṭhaṃ putram upārudhat /
asamañja iti khyātaṃ tathāyaṃ gantum arhati // RamS_2,32.12* //
evam ukto dhig ity eva rājā daśaratho 'bravīt /
vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ sā ca tan nāvabudhyata // RamS_2,32.13 //
tatra vṛddho mahāmātraḥ siddhārtho nāma nāmataḥ /
śucir bahumato rājñaḥ kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,32.14 //
asamañjo gṛhītvā tu krīḍitaḥ pathi dārakān /
sarayvāḥ prakṣipann apsu ramate tena durmatiḥ // RamS_2,32.15 //
taṃ dṛṣṭvā nāgarāḥ sarve kruddhā rājānam abruvan /
asamañjaṃ vṛṇīṣvaikam asmān vā rāṣṭravardhana // RamS_2,32.16 //
tān uvāca tato rājā kiṃnimittam idaṃ bhayam /
tāś cāpi rājñā saṃpṛṣṭā vākyaṃ prakṛtayo 'bruvan // RamS_2,32.17 //
krīḍitas tv eṣa naḥ putrān bālān udbhrāntacetanaḥ /
sarayvāṃ prakṣipan maurkhyād atulāṃ prītim aśnute // RamS_2,32.18 //
sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā prakṛtīnāṃ narādhipa /
taṃ tatyājāhitaṃ putraṃ tāsāṃ priyacikīrṣayā // RamS_2,32.19 //
ity evam atyajad rājā sagaro vai sudhārmikaḥ /
rāmaḥ kim akarot pāpaṃ yenaivam uparudhyate // RamS_2,32.20 //
śrutvā tu siddhārthavaco rājā śrāntatarasvanaḥ /
śokopahatayā vācā kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,32.21 //
anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṃ rājyaṃ parityajya sukhaṃ dhanaṃ ca /
sahaiva rājñā bharatena ca tvaṃ yathā sukhaṃ bhuṅkṣva cirāya rājyam // RamS_2,32.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 33
mahāmātravacaḥ śrutvā rāmo daśarathaṃ tadā /
anvabhāṣata vākyaṃ tu vinayajño vinītavat // RamS_2,33.1 //
tyaktabhogasya me rājan vane vanyena jīvataḥ /
kiṃ kāryam anuyātreṇa tyaktasaṅgasya sarvataḥ // RamS_2,33.2 //
yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṃ kakṣyāyāṃ kurute manaḥ /
rajjusnehena kiṃ tasya tyajataḥ kuñjarottamam // RamS_2,33.3 //
tathā mama satāṃ śreṣṭha kiṃ dhvajinyā jagatpate /
sarvāṇy evānujānāmi cīrāṇy evānayantu me // RamS_2,33.4 //
khanitrapiṭake cobhe mamānayata gacchataḥ /
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi vasato mama // RamS_2,33.5 //
atha cīrāṇi kaikeyī svayam āhṛtya rāghavam /
uvāca paridhatsveti janaughe nirapatrapā // RamS_2,33.6 //
sa cīre puruṣavyāghraḥ kaikeyyāḥ pratigṛhya te /
sūkṣmavastram avakṣipya munivastrāṇy avasta ha // RamS_2,33.7 //
lakṣmaṇaś cāpi tatraiva vihāya vasane śubhe /
tāpasāc chādane caiva jagrāha pitur agrataḥ // RamS_2,33.8 //
athātmaparidhānārthaṃ sītā kauśeyavāsinī /
samīkṣya cīraṃ saṃtrastā pṛṣatī vāgurām iva // RamS_2,33.9 //
sā vyapatrapamāṇeva pratigṛhya ca durmanāḥ /
gandharvarājapratimaṃ bhartāram idam abravīt /
kathaṃ nu cīraṃ badhnanti munayo vanavāsinaḥ // RamS_2,33.10* //
kṛtvā kaṇṭhe ca sā cīram ekam ādāya pāṇinā /
tasthau hy akuśalā tatra vrīḍitā janakātmajā // RamS_2,33.11 //
tasyās tat kṣipram āgamya rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
cīraṃ babandha sītāyāḥ kauśeyasyopari svayam // RamS_2,33.12 //
tasyāṃ cīraṃ vasānāyāṃ nāthavatyām anāthavat /
pracukrośa janaḥ sarvo dhik tvāṃ daśarathaṃ tv iti // RamS_2,33.13 //
sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas tāṃ bhāryām idam abravīt /
kaikeyi kuśacīreṇa na sītā gantum arhati // RamS_2,33.14 //
nanu paryāptam etat te pāpe rāmavivāsanam /
kim ebhiḥ kṛpaṇair bhūyaḥ pātakair api te kṛtaiḥ // RamS_2,33.15 //
evaṃ bruvantaṃ pitaraṃ rāmaḥ samprasthito vanam /
avākśirasam āsīnam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,33.16 //
iyaṃ dhārmika kausalyā mama mātā yaśasvinī /
vṛddhā cākṣudraśīlā ca na ca tvāṃ devagarhite // RamS_2,33.17 //
mayā vihīnāṃ varada prapannāṃ śokasāgaram /
adṛṣṭapūrvavyasanāṃ bhūyaḥ saṃmantum arhasi // RamS_2,33.18 //
imāṃ mahendropamajātagarbhiṇīṃ tathā vidhātuṃ jananīṃ mamārhasi /
yathā vanasthe mayi śokakarśitā na jīvitaṃ nyasya yamakṣayaṃ vrajet // RamS_2,33.19 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 34
rāmasya tu vacaḥ śrutvā muniveṣadharaṃ ca tam /
samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigatacetanaḥ // RamS_2,34.1 //
nainaṃ duḥkhena saṃtaptaḥ pratyavaikṣata rāghavam /
na cainam abhisamprekṣya pratyabhāṣata durmanāḥ // RamS_2,34.2 //
sa muhūrtam ivāsaṃjño duḥkhitaś ca mahīpatiḥ /
vilalāpa mahābāhū rāmam evānucintayan // RamS_2,34.3 //
manye khalu mayā pūrvaṃ vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ /
prāṇino hiṃsitā vāpi tasmād idam upasthitam // RamS_2,34.4 //
na tv evānāgate kāle dehāc cyavati jīvitam /
kaikeyyā kliśyamānasya mṛtyur mama na vidyate // RamS_2,34.5 //
yo 'haṃ pāvakasaṃkāśaṃ paśyāmi purataḥ sthitam /
vihāya vasane sūkṣme tāpasācchādam ātmajam // RamS_2,34.6 //
ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kṛte 'yaṃ kliśyate janaḥ /
svārthe prayatamānāyāḥ saṃśritya nikṛtiṃ tv imām // RamS_2,34.7 //
evam uktvā tu vacanaṃ bāṣpeṇa pihitendriyaḥ /
rāmeti sakṛd evoktvā vyāhartuṃ na śaśāka ha // RamS_2,34.8 //
saṃjñāṃ tu pratilabhyaiva muhūrtāt sa mahīpatiḥ /
netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ sumantram idam abravīt // RamS_2,34.9 //
aupavāhyaṃ rathaṃ yuktvā tvam āyāhi hayottamaiḥ /
prāpayainaṃ mahābhāgam ito janapadāt param // RamS_2,34.10 //
evaṃ manye guṇavatāṃ guṇānāṃ phalam ucyate /
pitrā mātrā ca yat sādhur vīro nirvāsyate vanam // RamS_2,34.11 //
rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghravikramaḥ /
yojayitvāyayau tatra ratham aśvair alaṃkṛtam // RamS_2,34.12 //
taṃ rathaṃ rājaputrāya sūtaḥ kanakabhūṣitam /
ācacakṣe 'ñjaliṃ kṛtvā yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,34.13 //
rājā satvaram āhūya vyāpṛtaṃ vittasaṃcaye /
uvāca deśakālajño niścitaṃ sarvataḥ śuci // RamS_2,34.14 //
vāsāṃsi ca mahārhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca /
varṣāṇy etāni saṃkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya // RamS_2,34.15 //
narendreṇaivam uktas tu gatvā kośagṛhaṃ tataḥ /
prāyacchat sarvam āhṛtya sītāyai kṣipram eva tat // RamS_2,34.16 //
sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam /
bhūṣayāmāsa gātrāṇi tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ // RamS_2,34.17 //
vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā /
udyato 'ṃśumataḥ kāle khaṃ prabheva vivasvataḥ // RamS_2,34.18 //
tāṃ bhujābhyāṃ pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt /
anācarantīṃ kṛpaṇaṃ mūrdhny upāghrāya maithilīm // RamS_2,34.19 //
asatyaḥ sarvaloke 'smin satataṃ satkṛtāḥ priyaiḥ /
bhartāraṃ nānumanyante vinipātagataṃ striyaḥ // RamS_2,34.20 //
sa tvayā nāvamantavyaḥ putraḥ pravrājito mama /
tava daivatam astv eṣa nirdhanaḥ sadhano 'pi vā // RamS_2,34.21 //
vijñāya vacanaṃ sītā tasyā dharmārthasaṃhitam /
kṛtāñjalir uvācedaṃ śvaśrūm abhimukhe sthitā // RamS_2,34.22 //
kariṣye sarvam evāham āryā yad anuśāsti mām /
abhijñāsmi yathā bhartur vartitavyaṃ śrutaṃ ca me // RamS_2,34.23 //
na mām asajjanenāryā samānayitum arhati /
dharmād vicalituṃ nāham alaṃ candrād iva prabhā // RamS_2,34.24 //
nātantrī vādyate vīṇā nācakro vartate rathaḥ /
nāpatiḥ sukham edhate yā syād api śatātmajā // RamS_2,34.25 //
mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ /
amitasya hi dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet // RamS_2,34.26 //
sāham evaṃgatā śreṣṭhā śrutadharmaparāvarā /
ārye kim avamanyeyaṃ strīṇāṃ bhartā hi daivatam // RamS_2,34.27 //
sītāyā vacanaṃ śrutvā kausalyā hṛdayaṃgamam /
śuddhasattvā mumocāśru sahasā duḥkhaharṣajam // RamS_2,34.28 //
tāṃ prāñjalir abhikramya mātṛmadhye 'tisatkṛtām /
rāmaḥ paramadharmajño mātaraṃ vākyam abravīt // RamS_2,34.29 //
amba mā duḥkhitā bhūs tvaṃ paśya tvaṃ pitaraṃ mama /
kṣayo hi vanavāsasya kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,34.30 //
suptāyās te gamiṣyanti navavarṣāṇi pañca ca /
sā samagram iha prāptaṃ māṃ drakṣyasi suhṛdvṛtam // RamS_2,34.31 //
etāvad abhinītārtham uktvā sa jananīṃ vacaḥ /
trayaḥ śataśatārdhā hi dadarśāvekṣya mātaraḥ // RamS_2,34.32 //
tāś cāpi sa tathaivārtā mātḥn daśarathātmajaḥ /
dharmayuktam idaṃ vākyaṃ nijagāda kṛtāñjaliḥ // RamS_2,34.33 //
saṃvāsāt paruṣaṃ kiṃcid ajñānād vāpi yat kṛtam /
tan me samanujānīta sarvāś cāmantrayāmi vaḥ // RamS_2,34.34 //
jajñe 'tha tāsāṃ saṃnādaḥ krauñcīnām iva niḥsvanaḥ /
mānavendrasya bhāryāṇām evaṃ vadati rāghave // RamS_2,34.35 //
murajapaṇavameghaghoṣavad daśarathaveśma babhūva yat purā /
vilapitaparidevanākulaṃ vyasanagataṃ tad abhūt suduḥkhitam // RamS_2,34.36 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 35
atha rāmaś ca sītā ca lakṣmaṇaś ca kṛtāñjaliḥ /
upasaṃgṛhya rājānaṃ cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam // RamS_2,35.1 //
taṃ cāpi samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha /
rāghavaḥ śokasaṃmūḍho jananīm abhyavādayat // RamS_2,35.2 //
anvakṣaṃ lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat /
atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ // RamS_2,35.3 //
taṃ vandamānaṃ rudatī mātā saumitrim abravīt /
hitakāmā mahābāhuṃ mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam // RamS_2,35.4 //
sṛṣṭas tvaṃ vanavāsāya svanuraktaḥ suhṛjjane /
rāme pramādaṃ mā kārṣīḥ putra bhrātari gacchati // RamS_2,35.5 //
vyasanī vā samṛddho vā gatir eṣa tavānagha /
eṣa loke satāṃ dharmo yaj jyeṣṭhavaśago bhavet // RamS_2,35.6 //
idaṃ hi vṛttam ucitaṃ kulasyāsya sanātanam /
dānaṃ dīkṣā ca yajñeṣu tanutyāgo mṛdheṣu ca // RamS_2,35.7 //
rāmaṃ daśarathaṃ viddhi māṃ viddhi janakātmajām /
ayodhyām aṭavīṃ viddhi gaccha tāta yathāsukham // RamS_2,35.8 //
tataḥ sumantraḥ kākutsthaṃ prāñjalir vākyam abravīt /
vinīto vinayajñaś ca mātalir vāsavaṃ yathā // RamS_2,35.9 //
ratham āroha bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ /
kṣipraṃ tvāṃ prāpayiṣyāmi yatra māṃ rāma vakṣyasi // RamS_2,35.10 //
caturdaśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā /
tāny upakramitavyāni yāni devyāsi coditaḥ // RamS_2,35.11 //
taṃ rathaṃ sūryasaṃkāśaṃ sītā hṛṣṭena cetasā /
āruroha varārohā kṛtvālaṃkāram ātmanaḥ // RamS_2,35.12 //
tathaivāyudhajātāni bhrātṛbhyāṃ kavacāni ca /
rathopasthe pratinyasya sacarmakaṭhinaṃ ca tat // RamS_2,35.13 //
sītātṛtīyān ārūḍhān dṛṣṭvā dhṛṣṭam acodayat /
sumantraḥ saṃmatān aśvān vāyuvegasamāñ jave // RamS_2,35.14 //
prayāte tu mahāraṇyaṃ cirarātrāya rāghave /
babhūva nagare mūrchā balamūrchā janasya ca // RamS_2,35.15 //
tat samākulasaṃbhrāntaṃ mattasaṃkupitadvipam /
hayaśiñjitanirghoṣaṃ puram āsīn mahāsvanam // RamS_2,35.16 //
tataḥ sabālavṛddhā sā purī paramapīḍitā /
rāmam evābhidudrāva gharmārtaḥ salilaṃ yathā // RamS_2,35.17 //
pārśvataḥ pṛṣṭhataś cāpi lambamānās tadunmukhāḥ /
bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve tam ūcur bhṛśaduḥkhitāḥ // RamS_2,35.18 //
saṃyaccha vājināṃ raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ /
mukhaṃ drakṣyāmi rāmasya durdarśaṃ no bhaviṣyati // RamS_2,35.19 //
āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ rāmamātur asaṃśayam /
yad devagarbhapratime vanaṃ yāti na bhidyate // RamS_2,35.20 //
kṛtakṛtyā hi vaidehī chāyevānugatā patim /
na jahāti ratā dharme merum arkaprabhā yathā // RamS_2,35.21 //
aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ satataṃ priyavādinam /
bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ yas tvaṃ paricariṣyasi // RamS_2,35.22 //
mahaty eṣā hi te siddhir eṣa cābhyudayo mahān /
eṣa svargasya mārgaś ca yad enam anugacchasi /
evaṃ vadantas te soḍhuṃ na śekur bāṣpam āgatam // RamS_2,35.23* //
atha rājā vṛtaḥ strībhir dīnābhir dīnacetanaḥ /
nirjagāma priyaṃ putraṃ drakṣyāmīti bruvan gṛhāt // RamS_2,35.24 //
śuśruve cāgrataḥ strīṇāṃ rudantīnāṃ mahāsvanaḥ /
yathā nādaḥ kareṇūnāṃ baddhe mahati kuñjare // RamS_2,35.25 //
pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannas tadā babhau /
paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇopapluto yathā // RamS_2,35.26 //
tato halahalāśabdo jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ /
narāṇāṃ prekṣya rājānaṃ sīdantaṃ bhṛśaduḥkhitam // RamS_2,35.27 //
hā rāmeti janāḥ kecid rāmamāteti cāpare /
antaḥpuraṃ samṛddhaṃ ca krośantaṃ paryadevayan // RamS_2,35.28 //
anvīkṣamāṇo rāmas tu viṣaṇṇaṃ bhrāntacetasam /
rājānaṃ mātaraṃ caiva dadarśānugatau pathi /
dharmapāśena saṃkṣiptaḥ prakāśaṃ nābhyudaikṣata // RamS_2,35.29* //
padātinau ca yānārhāv aduḥkhārhau sukhocitau /
dṛṣṭvā saṃcodayāmāsa śīghraṃ yāhīti sārathim // RamS_2,35.30 //
na hi tat puruṣavyāghro duḥkhadaṃ darśanaṃ pituḥ /
mātuś ca sahituṃ śaktas totrārdita iva dvipaḥ // RamS_2,35.31 //
tathā rudantīṃ kausalyāṃ rathaṃ tam anudhāvatīm /
krośantīṃ rāma rāmeti hā sīte lakṣmaṇeti ca /
asakṛt praikṣata tadā nṛtyantīm iva mātaram // RamS_2,35.32* //
tiṣṭheti rājā cukrośa yāhi yāhīti rāghavaḥ /
sumantrasya babhūvātmā cakrayor iva cāntarā // RamS_2,35.33 //
nāśrauṣam iti rājānam upālabdho 'pi vakṣyasi /
ciraṃ duḥkhasya pāpiṣṭham iti rāmas tam abravīt // RamS_2,35.34 //
rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca taṃ janam /
vrajato 'pi hayāñ śīghraṃ codayāmāsa sārathiḥ // RamS_2,35.35 //
nyavartata jano rājño rāmaṃ kṛtvā pradakṣiṇam /
manasāpy aśruvegaiś ca na nyavartata mānuṣam // RamS_2,35.36 //
yam icchet punar āyāntaṃ nainaṃ dūram anuvrajet /
ity amātyā mahārājam ūcur daśarathaṃ vacaḥ // RamS_2,35.37 //
teṣāṃ vacaḥ sarvaguṇopapannaṃ prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ /
niśamya rājā kṛpaṇaḥ sabhāryo vyavasthitas taṃ sutam īkṣamāṇaḥ // RamS_2,35.38 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 36
tasmiṃs tu puruṣavyāghre niṣkrāmati kṛtāñjalau /
ārtaśabdo hi saṃjajñe strīṇām antaḥpure mahān // RamS_2,36.1 //
anāthasya janasyāsya durbalasya tapasvinaḥ /
yo gatiḥ śaraṇaṃ cāsīt sa nāthaḥ kva nu gacchati // RamS_2,36.2 //
na krudhyaty abhiśasto 'pi krodhanīyāni varjayan /
kruddhān prasādayan sarvān samaduḥkhaḥ kva gacchati // RamS_2,36.3 //
kausalyāyāṃ mahātejā yathā mātari vartate /
tathā yo vartate 'smāsu mahātmā kva nu gacchati // RamS_2,36.4 //
kaikeyyā kliśyamānena rājñā saṃcodito vanam /
paritrātā janasyāsya jagataḥ kva nu gacchati // RamS_2,36.5 //
aho niścetano rājā jīvalokasya sampriyam /
dharmyaṃ satyavrataṃ rāmaṃ vanavāse pravatsyati // RamS_2,36.6 //
iti sarvā mahiṣyas tā vivatsā iva dhenavaḥ /
ruruduś caiva duḥkhārtāḥ sasvaraṃ ca vicukruśuḥ // RamS_2,36.7 //
sa tam antaḥpure ghoram ārtaśabdaṃ mahīpatiḥ /
putraśokābhisaṃtaptaḥ śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ // RamS_2,36.8 //
nāgnihotrāṇy ahūyanta sūryaś cāntaradhīyata /
vyasṛjan kavalān nāgā gāvo vatsān na pāyayan // RamS_2,36.9 //
triśaṅkur lohitāṅgaś ca bṛhaspatibudhāv api /
dāruṇāḥ somam abhyetya grahāḥ sarve vyavasthitāḥ // RamS_2,36.10 //
nakṣatrāṇi gatārcīṃṣi grahāś ca gatatejasaḥ /
viśākhāś ca sadhūmāś ca nabhasi pracakāśire // RamS_2,36.11 //
akasmān nāgaraḥ sarvo jano dainyam upāgamat /
āhāre vā vihāre vā na kaścid akaron manaḥ // RamS_2,36.12 //
bāṣpaparyākulamukho rājamārgagato janaḥ /
na hṛṣṭo lakṣyate kaścit sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ // RamS_2,36.13 //
na vāti pavanaḥ śīto na śaśī saumyadarśanaḥ /
na sūryas tapate lokaṃ sarvaṃ paryākulaṃ jagat // RamS_2,36.14 //
anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṃ bhartāro bhrātaras tathā /
sarve sarvaṃ parityajya rāmam evānvacintayan // RamS_2,36.15 //
ye tu rāmasya suhṛdaḥ sarve te mūḍhacetasaḥ /
śokabhāreṇa cākrāntāḥ śayanaṃ na jahus tadā // RamS_2,36.16 //
tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā puraṃdareṇeva mahī saparvatā /
cacāla ghoraṃ bhayabhārapīḍitā sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca // RamS_2,36.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 37
yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adṛśyata /
naivekṣvākuvaras tāvat saṃjahārātmacakṣuṣī // RamS_2,37.1 //
yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyaty atyantadhārmikam /
tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane // RamS_2,37.2 //
na paśyati rajo 'py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ /
tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale // RamS_2,37.3 //
tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā /
vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī bharatapriyā // RamS_2,37.4 //
tāṃ nayena ca sampanno dharmeṇa vinayena ca /
uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ // RamS_2,37.5 //
kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī /
na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī // RamS_2,37.6 //
ye ca tvām upajīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama /
kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmy aham // RamS_2,37.7 //
agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim agniṃ paryaṇayaṃ ca yat /
anujānāmi tat sarvam asmiṃl loke paratra ca // RamS_2,37.8 //
bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyedam avyayam /
yan me sa dadyāt pitrarthaṃ mā mā tad dattam āgamat // RamS_2,37.9 //
atha reṇusamuddhvastaṃ tam utthāpya narādhipam /
nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā // RamS_2,37.10 //
hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā /
anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya tāpasam // RamS_2,37.11 //
nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu /
rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā // RamS_2,37.12 //
vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putram anusmaran /
nagarāntam anuprāptaṃ buddhvā putram athābravīt // RamS_2,37.13 //
vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam /
padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate // RamS_2,37.14 //
sa nūnaṃ kvacid evādya vṛkṣamūlam upāśritaḥ /
kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate // RamS_2,37.15 //
utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ /
viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ // RamS_2,37.16 //
drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ /
rāmam utthāya gacchantaṃ lokanātham anāthavat // RamS_2,37.17 //
sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa /
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitum utsahe // RamS_2,37.18 //
ity evaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ /
apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa purottamam // RamS_2,37.19 //
śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadevatām /
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām // RamS_2,37.20 //
tām avekṣya purīṃ sarvāṃ rāmam evānucintayan /
vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam // RamS_2,37.21 //
mahāhradam ivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam /
rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca // RamS_2,37.22 //
kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāmamātur nayantu mām /
iti bruvantaṃ rājānam anayan dvāradarśinaḥ // RamS_2,37.23 //
tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam /
adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ // RamS_2,37.24 //
tac ca dṛṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān /
uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām // RamS_2,37.25 //
sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ /
pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punar āgatam // RamS_2,37.26 //
na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa /
rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir adyāpi na nivartate // RamS_2,37.27 //
taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ samīkṣya devī śayane narendram /
upopaviśyādhikam ārtarūpā viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchram // RamS_2,37.28 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 38
tataḥ samīkṣya śayane sannaṃ śokena pārthivam /
kausalyā putraśokārtā tam uvāca mahīpatim // RamS_2,38.1 //
rāghavo naraśārdūla viṣam uptvā dvijihvavat /
vicariṣyati kaikeyī nirmukteva hi pannagī // RamS_2,38.2 //
vivāsya rāmaṃ subhagā labdhakāmā samāhitā /
trāsayiṣyati māṃ bhūyo duṣṭāhir iva veśmani // RamS_2,38.3 //
atha sma nagare rāmaś caran bhaikṣaṃ gṛhe vaset /
kāmakāro varaṃ dātum api dāsaṃ mamātmajam // RamS_2,38.4 //
pātayitvā tu kaikeyyā rāmaṃ sthānād yatheṣṭataḥ /
pradiṣṭo rakṣasāṃ bhāgaḥ parvaṇīvāhitāgninā // RamS_2,38.5 //
gajarājagatir vīro mahābāhur dhanurdharaḥ /
vanam āviśate nūnaṃ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,38.6 //
vane tv adṛṣṭaduḥkhānāṃ kaikeyyānumate tvayā /
tyaktānāṃ vanavāsāya kā nv avasthā bhaviṣyati // RamS_2,38.7 //
te ratnahīnās taruṇāḥ phalakāle vivāsitāḥ /
kathaṃ vatsyanti kṛpaṇāḥ phalamūlaiḥ kṛtāśanāḥ // RamS_2,38.8 //
apīdānīṃ sa kālaḥ syān mama śokakṣayaḥ śivaḥ /
sabhāryaṃ yat saha bhrātrā paśyeyam iha rāghavam // RamS_2,38.9 //
śrutvaivopasthitau vīrau kadāyodhyā bhaviṣyati /
yaśasvinī hṛṣṭajanā sūcchritadhvajamālinī // RamS_2,38.10 //
kadā prekṣya naravyāghrāv araṇyāt punarāgatau /
nandiṣyati purī hṛṣṭā samudra iva parvaṇi // RamS_2,38.11 //
kadāyodhyāṃ mahābāhuḥ purīṃ vīraḥ pravekṣyati /
puraskṛtya rathe sītāṃ vṛṣabho govadhūm iva // RamS_2,38.12 //
kadā prāṇisahasrāṇi rājamārge mamātmajau /
lājair avakariṣyanti praviśantāv ariṃdamau // RamS_2,38.13 //
kadā sumanasaḥ kanyā dvijātīnāṃ phalāni ca /
pradiśantyaḥ purīṃ hṛṣṭāḥ kariṣyanti pradakṣiṇam // RamS_2,38.14 //
kadā pariṇato buddhyā vayasā cāmaraprabhaḥ /
abhyupaiṣyati dharmajñas trivarṣa iva māṃ lalan // RamS_2,38.15 //
niḥsaṃśayaṃ mayā manye purā vīra kadaryayā /
pātu kāmeṣu vatseṣu mātḥṇāṃ śātitāḥ stanāḥ // RamS_2,38.16 //
sāhaṃ gaur iva siṃhena vivatsā vatsalā kṛtā /
kaikeyyā puruṣavyāghra bālavatseva gaur balāt // RamS_2,38.17 //
na hi tāvad guṇair juṣṭaṃ sarvaśāstraviśāradam /
ekaputrā vinā putram ahaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,38.18 //
na hi me jīvite kiṃcit sāmarthyam iha kalpyate /
apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ mahābāhuṃ mahābalam // RamS_2,38.19 //
ayaṃ hi māṃ dīpayate samutthitas tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ /
mahīm imāṃ raśmibhir uttamaprabho yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ // RamS_2,38.20 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 39
vilapantīṃ tathā tāṃ tu kausalyāṃ pramadottamām /
idaṃ dharme sthitā dharmyaṃ sumitrā vākyam abravīt // RamS_2,39.1 //
tavārye sadguṇair yuktaḥ putraḥ sa puruṣottamaḥ /
kiṃ te vilapitenaivaṃ kṛpaṇaṃ ruditena vā // RamS_2,39.2 //
yas tavārye gataḥ putras tyaktvā rājyaṃ mahābalaḥ /
sādhu kurvan mahātmānaṃ pitaraṃ satyavādinām // RamS_2,39.3 //
śiṣṭair ācarite samyak śaśvat pretya phalodaye /
rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho na sa śocyaḥ kadācana // RamS_2,39.4 //
vartate cottamāṃ vṛttiṃ lakṣmaṇo 'smin sadānaghaḥ /
dayāvān sarvabhūteṣu lābhas tasya mahātmanaḥ // RamS_2,39.5 //
araṇyavāse yad duḥkhaṃ jānatī vai sukhocitā /
anugacchati vaidehī dharmātmānaṃ tavātmajam // RamS_2,39.6 //
kīrtibhūtāṃ patākāṃ yo loke bhrāmayati prabhuḥ /
damasatyavrataparaḥ kiṃ na prāptas tavātmajaḥ // RamS_2,39.7 //
vyaktaṃ rāmasya vijñāya śaucaṃ māhātmyam uttamam /
na gātram aṃśubhiḥ sūryaḥ saṃtāpayitum arhati // RamS_2,39.8 //
śivaḥ sarveṣu kāleṣu kānanebhyo viniḥsṛtaḥ /
rāghavaṃ yuktaśītoṣṇaḥ seviṣyati sukho 'nilaḥ // RamS_2,39.9 //
śayānam anaghaṃ rātrau pitevābhipariṣvajan /
raśmibhiḥ saṃspṛśañ śītaiś candramā hlādayiṣyati // RamS_2,39.10 //
dadau cāstrāṇi divyāni yasmai brahmā mahaujase /
dānavendraṃ hataṃ dṛṣṭvā timidhvajasutaṃ raṇe // RamS_2,39.11 //
pṛthivyā saha vaidehyā śriyā ca puruṣarṣabhaḥ /
kṣipraṃ tisṛbhir etābhiḥ saha rāmo 'bhiṣekṣyate // RamS_2,39.12 //
duḥkhajaṃ visṛjanty asraṃ niṣkrāmantam udīkṣya yam /
samutsrakṣyasi netrābhyāṃ kṣipram ānandajaṃ payaḥ // RamS_2,39.13 //
abhivādayamānaṃ taṃ dṛṣṭvā sasuhṛdaṃ sutam /
mudāśru mokṣyase kṣipraṃ meghalekheva vārṣikī // RamS_2,39.14 //
putras te varadaḥ kṣipram ayodhyāṃ punar āgataḥ /
karābhyāṃ mṛdupīnābhyāṃ caraṇau pīḍayiṣyati // RamS_2,39.15 //
niśamya tal lakṣmaṇamātṛvākyaṃ rāmasya mātur naradevapatnyāḥ /
sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ śaradgato megha ivālpatoyaḥ // RamS_2,39.16 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 40
anuraktā mahātmānaṃ rāmaṃ satyaparākramam /
anujagmuḥ prayāntaṃ taṃ vanavāsāya mānavāḥ // RamS_2,40.1 //
nivartite 'pi ca balāt suhṛdvarge ca rājani /
naiva te saṃnyavartanta rāmasyānugatā ratham // RamS_2,40.2 //
ayodhyānilayānāṃ hi puruṣāṇāṃ mahāyaśāḥ /
babhūva guṇasampannaḥ pūrṇacandra iva priyaḥ // RamS_2,40.3 //
sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ svābhiḥ prakṛtibhis tadā /
kurvāṇaḥ pitaraṃ satyaṃ vanam evānvapadyata // RamS_2,40.4 //
avekṣamāṇaḥ sasnehaṃ cakṣuṣā prapibann iva /
uvāca rāmaḥ snehena tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva // RamS_2,40.5 //
yā prītir bahumānaś ca mayy ayodhyānivāsinām /
matpriyārthaṃ viśeṣeṇa bharate sā niveśyatām // RamS_2,40.6 //
sa hi kalyāṇacāritraḥ kaikeyyānandavardhanaḥ /
kariṣyati yathāvad vaḥ priyāṇi ca hitāni ca // RamS_2,40.7 //
jñānavṛddho vayobālo mṛdur vīryaguṇānvitaḥ /
anurūpaḥ sa vo bhartā bhaviṣyati bhayāpahaḥ // RamS_2,40.8 //
sa hi rājaguṇair yukto yuvarājaḥ samīkṣitaḥ /
api cāpi mayā śiṣṭaiḥ kāryaṃ vo bhartṛśāsanam // RamS_2,40.9 //
na ca tapyed yathā cāsau vanavāsaṃ gate mayi /
mahārājas tathā kāryo mama priyacikīrṣayā // RamS_2,40.10 //
yathā yathā dāśarathir dharmam evāsthito 'bhavat /
tathā tathā prakṛtayo rāmaṃ patim akāmayan // RamS_2,40.11 //
bāṣpeṇa pihitaṃ dīnaṃ rāmaḥ saumitriṇā saha /
cakarṣeva guṇair baddhvā janaṃ punar ivāsanam // RamS_2,40.12 //
te dvijās trividhaṃ vṛddhā jñānena vayasaujasā /
vayaḥprakampaśiraso dūrād ūcur idaṃ vacaḥ // RamS_2,40.13 //
vahanto javanā rāmaṃ bho bho jātyās turaṃgamāḥ /
nivartadhvaṃ na gantavyaṃ hitā bhavata bhartari /
upavāhyas tu vo bhartā nāpavāhyaḥ purād vanam // RamS_2,40.14* //
evam ārtapralāpāṃs tān vṛddhān pralapato dvijān /
avekṣya sahasā rāmo rathād avatatāra ha // RamS_2,40.15 //
padbhyām eva jagāmātha sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
saṃnikṛṣṭapadanyāso rāmo vanaparāyaṇaḥ // RamS_2,40.16 //
dvijātīṃs tu padātīṃs tān rāmaś cāritravatsalaḥ /
na śaśāka ghṛṇācakṣuḥ parimoktuṃ rathena saḥ // RamS_2,40.17 //
gacchantam eva taṃ dṛṣṭvā rāmaṃ saṃbhrāntamānasāḥ /
ūcuḥ paramasaṃtaptā rāmaṃ vākyam idaṃ dvijāḥ // RamS_2,40.18 //
brāhmaṇyaṃ kṛtsnam etat tvāṃ brahmaṇyam anugacchati /
dvijaskandhādhirūḍhās tvām agnayo 'py anuyānty amī // RamS_2,40.19 //
vājapeyasamutthāni chattrāṇy etāni paśya naḥ /
pṛṣṭhato 'nuprayātāni haṃsān iva jalātyaye // RamS_2,40.20 //
anavāptātapatrasya raśmisaṃtāpitasya te /
ebhiś chāyāṃ kariṣyāmaḥ svaiś chattrair vājapeyikaiḥ // RamS_2,40.21 //
yā hi naḥ satataṃ buddhir vedamantrānusāriṇī /
tvatkṛte sā kṛtā vatsa vanavāsānusāriṇī // RamS_2,40.22 //
hṛdayeṣv avatiṣṭhante vedā ye naḥ paraṃ dhanam /
vatsyanty api gṛheṣv eva dārāś cāritrarakṣitāḥ // RamS_2,40.23 //
na punar niścayaḥ kāryas tvadgatau sukṛtā matiḥ /
tvayi dharmavyapekṣe tu kiṃ syād dharmam avekṣitum // RamS_2,40.24 //
yācito no nivartasva haṃsaśuklaśiroruhaiḥ /
śirobhir nibhṛtācāra mahīpatanapāṃsulaiḥ // RamS_2,40.25 //
bahūnāṃ vitatā yajñā dvijānāṃ ya ihāgatāḥ /
teṣāṃ samāptir āyattā tava vatsa nivartane // RamS_2,40.26 //
bhaktimanti hi bhūtāni jaṅgamājaṅgamāni ca /
yācamāneṣu teṣu tvaṃ bhaktiṃ bhakteṣu darśaya // RamS_2,40.27 //
anugantum aśaktās tvāṃ mūlair uddhṛtaveginaḥ /
unnatā vāyuvegena vikrośantīva pādapāḥ // RamS_2,40.28 //
niśceṣṭāhārasaṃcārā vṛkṣaikasthānaviṣṭhitāḥ /
pakṣiṇo 'pi prayācante sarvabhūtānukampinam // RamS_2,40.29 //
evaṃ vikrośatāṃ teṣāṃ dvijātīnāṃ nivartane /
dadṛśe tamasā tatra vārayantīva rāghavam // RamS_2,40.30 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 41
tatas tu tamasā tīraṃ ramyam āśritya rāghavaḥ /
sītām udvīkṣya saumitrim idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,41.1 //
iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam /
vanavāsasya bhadraṃ te sa notkaṇṭhitum arhasi // RamS_2,41.2 //
paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ /
yathānilayam āyadbhir nilīnāni mṛgadvijaiḥ // RamS_2,41.3 //
adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama /
sastrīpuṃsā gatān asmāñ śociṣyati na saṃśayaḥ // RamS_2,41.4 //
bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṃ mātaraṃ ca me /
dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati // RamS_2,41.5 //
bharatasyānṛśaṃsatvaṃ saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ /
nānuśocāmi pitaraṃ mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa // RamS_2,41.6 //
tvayā kāryaṃ naravyāghra mām anuvrajatā kṛtam /
anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā // RamS_2,41.7 //
adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām /
etaddhi rocate mahyaṃ vanye 'pi vividhe sati // RamS_2,41.8 //
evam uktvā tu saumitraṃ sumantram api rāghavaḥ /
apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha // RamS_2,41.9 //
so 'śvān sumantraḥ saṃyamya sūrye 'staṃ samupāgate /
prabhūtayavasān kṛtvā babhūva pratyanantaraḥ // RamS_2,41.10 //
upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ dṛṣṭvā rātrim upasthitām /
rāmasya śayanaṃ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha // RamS_2,41.11 //
tāṃ śayyāṃ tamasātīre vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām /
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sabhāryaḥ saṃviveśa ha // RamS_2,41.12 //
sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ /
kathayāmāsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān // RamS_2,41.13 //
jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ saumitrer udito raviḥ /
sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān // RamS_2,41.14 //
gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ /
avasat tatra tāṃ rātriṃ rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha // RamS_2,41.15 //
utthāya tu mahātejāḥ prakṛtīs tā niśāmya ca /
abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam // RamS_2,41.16 //
asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gṛheṣv api /
vṛkṣamūleṣu saṃsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam // RamS_2,41.17 //
yathaite niyamaṃ paurāḥ kurvanty asmannivartane /
api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam // RamS_2,41.18 //
yāvad eva tu saṃsuptās tāvad eva vayaṃ laghu /
ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam // RamS_2,41.19 //
ato bhūyo 'pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ /
svapeyur anuraktā māṃ vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ // RamS_2,41.20 //
paurā hy ātmakṛtād duḥkhād vipramocyā nṛpātmajaiḥ /
na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ // RamS_2,41.21 //
abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ sākṣād dharmam iva sthitam /
rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti // RamS_2,41.22 //
sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ syandanaṃ tair hayottamaiḥ /
yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat // RamS_2,41.23 //
mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ /
udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ ratham āsthāya sārathe // RamS_2,41.24 //
muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā nirvartaya rathaṃ punaḥ /
yathā na vidyuḥ paurā māṃ tathā kuru samāhitaḥ // RamS_2,41.25 //
rāmasya vacanaṃ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ /
pratyāgamya ca rāmasya syandanaṃ pratyavedayat // RamS_2,41.26 //
taṃ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ /
śīghragām ākulāvartāṃ tamasām ataran nadīm // RamS_2,41.27 //
sa saṃtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam /
prāpadyata mahāmārgam abhayaṃ bhayadarśinām // RamS_2,41.28 //
prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ paurās te rāghavaṃ vinā /
śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ // RamS_2,41.29 //
śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ /
ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ // RamS_2,41.30 //
tato mārgānusāreṇa gatvā kiṃcit kṣaṇaṃ punaḥ /
mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ // RamS_2,41.31 //
rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ /
kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo daivenopahatā iti // RamS_2,41.32 //
tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ /
ayodhyām agaman sarve purīṃ vyathitasajjanām // RamS_2,41.33 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 42
anugamya nivṛttānāṃ rāmaṃ nagaravāsinām /
udgatānīva sattvāni babhūvur amanasvinām // RamS_2,42.1 //
svaṃ svaṃ nilayam āgamya putradāraiḥ samāvṛtāḥ /
aśrūṇi mumucuḥ sarve bāṣpeṇa pihitānanāḥ // RamS_2,42.2 //
na cāhṛṣyan na cāmodan vaṇijo na prasārayan /
na cāśobhanta paṇyāni nāpacan gṛhamedhinaḥ // RamS_2,42.3 //
naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan vipulaṃ vā dhanāgamam /
putraṃ prathamajaṃ labdhvā jananī nābhyanandata // RamS_2,42.4 //
gṛhe gṛhe rudantyaś ca bhartāraṃ gṛham āgatam /
vyagarhayanta duḥkhārtā vāgbhis totrair iva dvipān // RamS_2,42.5 //
kiṃ nu teṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanena vā /
putrair vā kiṃ sukhair vāpi ye na paśyanti rāghavam // RamS_2,42.6 //
ekaḥ satpuruṣo loke lakṣmaṇaḥ saha sītayā /
yo 'nugacchati kākutsthaṃ rāmaṃ paricaran vane // RamS_2,42.7 //
āpagāḥ kṛtapuṇyās tāḥ padminyaś ca sarāṃsi ca /
yeṣu snāsyati kākutstho vigāhya salilaṃ śuci // RamS_2,42.8 //
śobhayiṣyanti kākutstham aṭavyo ramyakānanāḥ /
āpagāś ca mahānūpāḥ sānumantaś ca parvatāḥ // RamS_2,42.9 //
kānanaṃ vāpi śailaṃ vā yaṃ rāmo 'bhigamiṣyati /
priyātithim iva prāptaṃ nainaṃ śakṣyanty anarcitum // RamS_2,42.10 //
vicitrakusumāpīḍā bahumañjaridhāriṇaḥ /
akāle cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca /
darśayiṣyanty anukrośād girayo rāmam āgatam // RamS_2,42.11* //
vidarśayanto vividhān bhūyaś citrāṃś ca nirjharān /
pādapāḥ parvatāgreṣu ramayiṣyanti rāghavam // RamS_2,42.12 //
yatra rāmo bhayaṃ nātra nāsti tatra parābhavaḥ /
sa hi śūro mahābāhuḥ putro daśarathasya ca // RamS_2,42.13 //
purā bhavati no dūrād anugacchāma rāghavam /
pādacchāyā sukhā bhartus tādṛśasya mahātmanaḥ /
sa hi nātho janasyāsya sa gatiḥ sa parāyaṇam // RamS_2,42.14* //
vayaṃ paricariṣyāmaḥ sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam /
iti paurastriyo bhartḥn duḥkhārtās tat tad abruvan // RamS_2,42.15 //
yuṣmākaṃ rāghavo 'raṇye yogakṣemaṃ vidhāsyati /
sītā nārījanasyāsya yogakṣemaṃ kariṣyati // RamS_2,42.16 //
ko nv anenāpratītena sotkaṇṭhitajanena ca /
saṃprīyetāmanojñena vāsena hṛtacetasā // RamS_2,42.17 //
kaikeyyā yadi ced rājyaṃ syād adharmyam anāthavat /
na hi no jīvitenārthaḥ kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ // RamS_2,42.18 //
yayā putraś ca bhartā ca tyaktāv aiśvaryakāraṇāt /
kaṃ sā parihared anyaṃ kaikeyī kulapāṃsanī // RamS_2,42.19 //
kaikeyyā na vayaṃ rājye bhṛtakā nivasema hi /
jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrair api śapāmahe // RamS_2,42.20 //
yā putraṃ pārthivendrasya pravāsayati nirghṛṇā /
kas tāṃ prāpya sukhaṃ jīved adharmyāṃ duṣṭacāriṇīm // RamS_2,42.21 //
na hi pravrajite rāme jīviṣyati mahīpatiḥ /
mṛte daśarathe vyaktaṃ vilopas tadanantaram // RamS_2,42.22 //
te viṣaṃ pibatāloḍya kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ /
rāghavaṃ vānugacchadhvam aśrutiṃ vāpi gacchata // RamS_2,42.23 //
mithyā pravrājito rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
bharate saṃnisṛṣṭāḥ smaḥ saunike paśavo yathā // RamS_2,42.24 //
tās tathā vilapantyas tu nagare nāgarastriyaḥ /
cukruśur bhṛśasaṃtaptā mṛtyor iva bhayāgame // RamS_2,42.25 //
tathā striyo rāmanimittam āturā yathā sute bhrātari vā vivāsite /
vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ sutair hi tāsām adhiko hi so 'bhavat // RamS_2,42.26 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 43
rāmo 'pi rātriśeṣeṇa tenaiva mahad antaram /
jagāma puruṣavyāghraḥ pitur ājñām anusmaran // RamS_2,43.1 //
tathaiva gacchatas tasya vyapāyād rajanī śivā /
upāsya sa śivāṃ saṃdhyāṃ viṣayāntaṃ vyagāhata // RamS_2,43.2 //
grāmān vikṛṣṭasīmāṃs tān puṣpitāni vanāni ca /
paśyann atiyayau śīghraṃ śarair iva hayottamaiḥ // RamS_2,43.3 //
śṛṇvan vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām /
rājānaṃ dhig daśarathaṃ kāmasya vaśam āgatam // RamS_2,43.4 //
hā nṛśaṃsādya kaikeyī pāpā pāpānubandhinī /
tīkṣṇā saṃbhinnamaryādā tīkṣṇe karmaṇi vartate // RamS_2,43.5 //
yā putram īdṛśaṃ rājñaḥ pravāsayati dhārmikam /
vanavāse mahāprājñaṃ sānukrośam atandritam // RamS_2,43.6 //
etā vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām /
śṛṇvann atiyayau vīraḥ kosalān kosaleśvaraḥ // RamS_2,43.7 //
tato vedaśrutiṃ nāma śivavārivahāṃ nadīm /
uttīryābhimukhaḥ prāyād agastyādhyuṣitāṃ diśam // RamS_2,43.8 //
gatvā tu suciraṃ kālaṃ tataḥ śītajalāṃ nadīm /
gomatīṃ goyutānūpām atarat sāgaraṃgamām // RamS_2,43.9 //
gomatīṃ cāpy atikramya rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ /
mayūrahaṃsābhirutāṃ tatāra syandikāṃ nadīm // RamS_2,43.10 //
sa mahīṃ manunā rājñā dattām ikṣvākave purā /
sphītāṃ rāṣṭrāvṛtāṃ rāmo vaidehīm anvadarśayat // RamS_2,43.11 //
sūta ity eva cābhāṣya sārathiṃ tam abhīkṣṇaśaḥ /
haṃsamattasvaraḥ śrīmān uvāca puruṣarṣabhaḥ // RamS_2,43.12 //
kadāhaṃ punar āgamya sarayvāḥ puṣpite vane /
mṛgayāṃ paryaṭiṣyāmi mātrā pitrā ca saṃgataḥ // RamS_2,43.13 //
nātyartham abhikāṅkṣāmi mṛgayāṃ sarayūvane /
ratir hy eṣātulā loke rājarṣigaṇasaṃmatā // RamS_2,43.14 //
sa tam adhvānam aikṣvākaḥ sūtaṃ madhurayā girā /
taṃ tam artham abhipretya yayau vākyam udīrayan // RamS_2,43.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 44
viśālān kosalān ramyān yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ /
āsasāda mahābāhuḥ śṛṅgaverapuraṃ prati // RamS_2,44.1 //
tatra tripathagāṃ divyāṃ śivatoyām aśaivalām /
dadarśa rāghavo gaṅgāṃ puṇyām ṛṣiniṣevitām // RamS_2,44.2 //
haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ cakravākopakūjitām /
śiśumāraiś ca nakraiś ca bhujaṃgaiś ca niṣevitām // RamS_2,44.3 //
tām ūrmikalilāvartām anvavekṣya mahārathaḥ /
sumantram abravīt sūtam ihaivādya vasāmahe // RamS_2,44.4 //
avidūrād ayaṃ nadyā bahupuṣpapravālavān /
sumahān iṅgudīvṛkṣo vasāmo 'traiva sārathe // RamS_2,44.5 //
lakṣaṇaś ca sumantraś ca bāḍham ity eva rāghavam /
uktvā tam iṅgudīvṛkṣaṃ tadopayayatur hayaiḥ // RamS_2,44.6 //
rāmo 'bhiyāya taṃ ramyaṃ vṛkṣam ikṣvākunandanaḥ /
rathād avātarat tasmāt sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,44.7 //
sumantro 'py avatīryaiva mocayitvā hayottamān /
vṛkṣamūlagataṃ rāmam upatasthe kṛtāñjaliḥ // RamS_2,44.8 //
tatra rājā guho nāma rāmasyātmasamaḥ sakhā /
niṣādajātyo balavān sthapatiś ceti viśrutaḥ // RamS_2,44.9 //
sa śrutvā puruṣavyāghraṃ rāmaṃ viṣayam āgatam /
vṛddhaiḥ parivṛto 'mātyair jñātibhiś cāpy upāgataḥ // RamS_2,44.10 //
tato niṣādādhipatiṃ dṛṣṭvā dūrād avasthitam /
saha saumitriṇā rāmaḥ samāgacchad guhena saḥ // RamS_2,44.11 //
tam ārtaḥ sampariṣvajya guho rāghavam abravīt /
yathāyodhyā tathedaṃ te rāma kiṃ karavāṇi te // RamS_2,44.12 //
tato guṇavadannādyam upādāya pṛthagvidham /
arghyaṃ copānayat kṣipraṃ vākyaṃ cedam uvāca ha // RamS_2,44.13 //
svāgataṃ te mahābāho taveyam akhilā mahī /
vayaṃ preṣyā bhavān bhartā sādhu rājyaṃ praśādhi naḥ // RamS_2,44.14 //
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca lehyaṃ cedam upasthitam /
śayanāni ca mukhyāni vājināṃ khādanaṃ ca te // RamS_2,44.15 //
guham eva bruvāṇaṃ taṃ rāghavaḥ pratyuvāca ha /
arcitāś caiva hṛṣṭāś ca bhavatā sarvathā vayam // RamS_2,44.16 //
padbhyām abhigamāc caiva snehasaṃdarśanena ca /
bhujābhyāṃ sādhuvṛttābhyāṃ pīḍayan vākyam abravīt // RamS_2,44.17 //
diṣṭyā tvāṃ guha paśyāmi arogaṃ saha bāndhavaiḥ /
api te kuśalaṃ rāṣṭre mitreṣu ca dhaneṣu ca // RamS_2,44.18 //
yat tv idaṃ bhavatā kiṃcit prītyā samupakalpitam /
sarvaṃ tad anujānāmi na hi varte pratigrahe // RamS_2,44.19 //
kuśacīrājinadharaṃ phalamūlāśanaṃ ca mām /
viddhi praṇihitaṃ dharme tāpasaṃ vanagocaram // RamS_2,44.20 //
aśvānāṃ khādanenāham arthī nānyena kenacit /
etāvatātrabhavatā bhaviṣyāmi supūjitaḥ // RamS_2,44.21 //
ete hi dayitā rājñaḥ pitur daśarathasya me /
etaiḥ suvihitair aśvair bhaviṣyāmy aham arcitaḥ // RamS_2,44.22 //
aśvānāṃ pratipānaṃ ca khādanaṃ caiva so 'nvaśāt /
guhas tatraiva puruṣāṃs tvaritaṃ dīyatām iti // RamS_2,44.23 //
tataś cīrottarāsaṅgaḥ saṃdhyām anvāsya paścimām /
jalam evādade bhojyaṃ lakṣmaṇenāhṛtaṃ svayam // RamS_2,44.24 //
tasya bhūmau śayānasya pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ /
sabhāryasya tato 'bhyetya tasthau vṛkṣam upāśritaḥ // RamS_2,44.25 //
guho 'pi saha sūtena saumitrim anubhāṣayan /
anvajāgrat tato rāmam apramatto dhanurdharaḥ // RamS_2,44.26 //
tathā śayānasya tato 'sya dhīmato yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ /
adṛṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī // RamS_2,44.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 45
taṃ jāgratam adambhena bhrātur arthāya lakṣmaṇam /
guhaḥ saṃtāpasaṃtapto rāghavaṃ vākyam abravīt // RamS_2,45.1 //
iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā /
pratyāśvasihi sādhv asyāṃ rājaputra yathāsukham // RamS_2,45.2 //
ucito 'yaṃ janaḥ sarvaḥ kleśānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ /
guptyarthaṃ jāgariṣyāmaḥ kākutsthasya vayaṃ niśām // RamS_2,45.3 //
na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana /
bravīmy etad ahaṃ satyaṃ satyenaiva ca te śape // RamS_2,45.4 //
asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ /
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // RamS_2,45.5 //
so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā /
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvato jñātibhiḥ saha // RamS_2,45.6 //
na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā /
caturaṅgaṃ hy api balaṃ sumahat prasahemahi // RamS_2,45.7 //
lakṣmaṇas taṃ tadovāca rakṣyamāṇās tvayānagha /
nātra bhītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // RamS_2,45.8 //
kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā /
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // RamS_2,45.9 //
yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi /
taṃ paśya sukhasaṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // RamS_2,45.10 //
yo mantratapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ /
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // RamS_2,45.11 //
asmin pravrajito rājā na ciraṃ vartayiṣyati /
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,45.12 //
vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ /
nirghoṣoparataṃ tāta manye rājaniveśanam // RamS_2,45.13 //
kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama /
nāśaṃse yadi jīvanti sarve te śarvarīm imām // RamS_2,45.14 //
jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā /
tad duḥkhaṃ yat tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // RamS_2,45.15 //
anuraktajanākīrṇā sukhālokapriyāvahā /
rājavyasanasaṃsṛṣṭā sā purī vinaśiṣyati // RamS_2,45.16 //
atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham /
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // RamS_2,45.17 //
siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite /
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // RamS_2,45.18 //
ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām /
harmyaprāsādasampannāṃ gaṇikāvaraśobhitām // RamS_2,45.19 //
rathāśvagajasambādhāṃ tūryanādavināditām /
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // RamS_2,45.20 //
ārāmodyānasampannāṃ samājotsavaśālinīm /
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // RamS_2,45.21 //
api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam /
nivṛtte vanavāse 'sminn ayodhyāṃ praviśemahi // RamS_2,45.22 //
paridevayamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ /
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // RamS_2,45.23 //
tathā hi satyaṃ bruvati prajāhite narendraputre gurusauhṛdād guhaḥ /
mumoca bāṣpaṃ vyasanābhipīḍito jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ // RamS_2,45.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 46
prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ pṛthuvṛkṣā mahāyaśāḥ /
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam // RamS_2,46.1 //
bhāskarodayakālo 'yaṃ gatā bhagavatī niśā /
asau sukṛṣṇo vihagaḥ kokilas tāta kūjati // RamS_2,46.2 //
barhiṇānāṃ ca nirghoṣaḥ śrūyate nadatāṃ vane /
tarāma jāhnavīṃ saumya śīghragāṃ sāgaraṃgamām // RamS_2,46.3 //
vijñāya rāmasya vacaḥ saumitrir mitranandanaḥ /
guham āmantrya sūtaṃ ca so 'tiṣṭhad bhrātur agrataḥ // RamS_2,46.4 //
tataḥ kalāpān saṃnahya khaḍgau baddhvā ca dhanvinau /
jagmatur yena tau gaṅgāṃ sītayā saha rāghavau // RamS_2,46.5 //
rāmam eva tu dharmajñam upagamya vinītavat /
kim ahaṃ karavāṇīti sūtaḥ prāñjalir abravīt // RamS_2,46.6 //
nivartasvety uvācainam etāvaddhi kṛtaṃ mama /
yānaṃ vihāya padbhyāṃ tu gamiṣyāmo mahāvanam // RamS_2,46.7 //
ātmānaṃ tv abhyanujñātam avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ /
sumantraḥ puruṣavyāghram aikṣvākam idam abravīt // RamS_2,46.8 //
nātikrāntam idaṃ loke puruṣeṇeha kenacit /
tava sabhrātṛbhāryasya vāsaḥ prākṛtavad vane // RamS_2,46.9 //
na manye brahmacarye 'sti svadhīte vā phalodayaḥ /
mārdavārjavayor vāpi tvāṃ ced vyasanam āgatam // RamS_2,46.10 //
saha rāghava vaidehyā bhrātrā caiva vane vasan /
tvaṃ gatiṃ prāpsyase vīra trīṃl lokāṃs tu jayann iva // RamS_2,46.11 //
vayaṃ khalu hatā rāma ye tayāpy upavañcitāḥ /
kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ pāpāyā duḥkhabhāginaḥ // RamS_2,46.12 //
iti bruvann ātmasamaṃ sumantraḥ sārathis tadā /
dṛṣṭvā dūragataṃ rāmaṃ duḥkhārto rurude ciram // RamS_2,46.13 //
tatas tu vigate bāṣpe sūtaṃ spṛṣṭodakaṃ śucim /
rāmas tu madhuraṃ vākyaṃ punaḥ punar uvāca tam // RamS_2,46.14 //
ikṣvākūṇāṃ tvayā tulyaṃ suhṛdaṃ nopalakṣaye /
yathā daśaratho rājā māṃ na śocet tathā kuru // RamS_2,46.15 //
śokopahatacetāś ca vṛddhaś ca jagatīpatiḥ /
kāmabhārāvasannaś ca tasmād etad bravīmi te // RamS_2,46.16 //
yad yad ājñāpayet kiṃcit sa mahātmā mahīpatiḥ /
kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ kāryaṃ tad avikāṅkṣayā // RamS_2,46.17 //
etadarthaṃ hi rājyāni praśāsati nareśvarāḥ /
yad eṣāṃ sarvakṛtyeṣu mano na pratihanyate // RamS_2,46.18 //
tad yathā sa mahārājo nālīkam adhigacchati /
na ca tāmyati duḥkhena sumantra kuru tat tathā // RamS_2,46.19 //
adṛṣṭaduḥkhaṃ rājānaṃ vṛddham āryaṃ jitendriyam /
brūyās tvam abhivādyaiva mama hetor idaṃ vacaḥ // RamS_2,46.20 //
naivāham anuśocāmi lakṣmaṇo na ca maithilī /
ayodhyāyāś cyutāś ceti vane vatsyāmaheti vā // RamS_2,46.21 //
caturdaśasu varṣeṣu nivṛtteṣu punaḥ punaḥ /
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca drakṣyasi kṣipram āgatān // RamS_2,46.22 //
evam uktvā tu rājānaṃ mātaraṃ ca sumantra me /
anyāś ca devīḥ sahitāḥ kaikeyīṃ ca punaḥ punaḥ // RamS_2,46.23 //
ārogyaṃ brūhi kausalyām atha pādābhivandanam /
sītāyā mama cāryasya vacanāl lakṣmaṇasya ca // RamS_2,46.24 //
brūyāś ca hi mahārājaṃ bharataṃ kṣipram ānaya /
āgataś cāpi bharataḥ sthāpyo nṛpamate pade // RamS_2,46.25 //
bharataṃ ca pariṣvajya yauvarājye 'bhiṣicya ca /
asmatsaṃtāpajaṃ duḥkhaṃ na tvām abhibhaviṣyati // RamS_2,46.26 //
bharataś cāpi vaktavyo yathā rājani vartase /
tathā mātṛṣu vartethāḥ sarvāsv evāviśeṣataḥ // RamS_2,46.27 //
yathā ca tava kaikeyī sumitrā cāviśeṣataḥ /
tathaiva devī kausalyā mama mātā viśeṣataḥ // RamS_2,46.28 //
nivartyamāno rāmeṇa sumantraḥ śokakarśitaḥ /
tat sarvaṃ vacanaṃ śrutvā snehāt kākutstham abravīt // RamS_2,46.29 //
yad ahaṃ nopacāreṇa brūyāṃ snehād aviklavaḥ /
bhaktimān iti tat tāvad vākyaṃ tvaṃ kṣantum arhasi // RamS_2,46.30 //
kathaṃ hi tvadvihīno 'haṃ pratiyāsyāmi tāṃ purīm /
tava tāta viyogena putraśokākulām iva // RamS_2,46.31 //
sarāmam api tāvan me rathaṃ dṛṣṭvā tadā janaḥ /
vinā rāmaṃ rathaṃ dṛṣṭvā vidīryetāpi sā purī // RamS_2,46.32 //
dainyaṃ hi nagarī gacched dṛṣṭvā śūnyam imaṃ ratham /
sūtāvaśeṣaṃ svaṃ sainyaṃ hatavīram ivāhave // RamS_2,46.33 //
dūre 'pi nivasantaṃ tvāṃ mānasenāgrataḥ sthitam /
cintayantyo 'dya nūnaṃ tvāṃ nirāhārāḥ kṛtāḥ prajāḥ // RamS_2,46.34 //
ārtanādo hi yaḥ paurair muktas tadvipravāsane /
rathasthaṃ māṃ niśāmyaiva kuryuḥ śataguṇaṃ tataḥ // RamS_2,46.35 //
ahaṃ kiṃ cāpi vakṣyāmi devīṃ tava suto mayā /
nīto 'sau mātulakulaṃ saṃtāpaṃ mā kṛthā iti // RamS_2,46.36 //
asatyam api naivāhaṃ brūyāṃ vacanam īdṛśam /
katham apriyam evāhaṃ brūyāṃ satyam idaṃ vacaḥ // RamS_2,46.37 //
mama tāvan niyogasthās tvadbandhujanavāhinaḥ /
kathaṃ rathaṃ tvayā hīnaṃ pravakṣyanti hayottamāḥ // RamS_2,46.38 //
yadi me yācamānasya tyāgam eva kariṣyasi /
saratho 'gniṃ pravekṣyāmi tyaktamātra iha tvayā // RamS_2,46.39 //
bhaviṣyanti vane yāni tapovighnakarāṇi te /
rathena pratibādhiṣye tāni sattvāni rāghava // RamS_2,46.40 //
tvatkṛte na mayā prāptaṃ rathacaryākṛtaṃ sukham /
āśaṃse tvatkṛtenāhaṃ vanavāsakṛtaṃ sukham // RamS_2,46.41 //
prasīdecchāmi te 'raṇye bhavituṃ pratyanantaraḥ /
prītyābhihitam icchāmi bhava me patyanantaraḥ // RamS_2,46.42 //
tava śuśrūṣaṇaṃ mūrdhnā kariṣyāmi vane vasan /
ayodhyāṃ devalokaṃ vā sarvathā prajahāmy aham // RamS_2,46.43 //
na hi śakyā praveṣṭuṃ sā mayāyodhyā tvayā vinā /
rājadhānī mahendrasya yathā duṣkṛtakarmaṇā // RamS_2,46.44 //
ime cāpi hayā vīra yadi te vanavāsinaḥ /
paricaryāṃ kariṣyanti prāpsyanti paramāṃ gatim // RamS_2,46.45 //
vanavāse kṣayaṃ prāpte mamaiṣa hi manorathaḥ /
yad anena rathenaiva tvāṃ vaheyaṃ purīṃ punaḥ // RamS_2,46.46 //
caturdaśa hi varṣāṇi sahitasya tvayā vane /
kṣaṇabhūtāni yāsyanti śataśas tu tato 'nyathā // RamS_2,46.47 //
bhṛtyavatsala tiṣṭhantaṃ bhartṛputragate pathi /
bhaktaṃ bhṛtyaṃ sthitaṃ sthityāṃ tvaṃ na māṃ hātum arhasi // RamS_2,46.48 //
evaṃ bahuvidhaṃ dīnaṃ yācamānaṃ punaḥ punaḥ /
rāmo bhṛtyānukampī tu sumantram idam abravīt // RamS_2,46.49 //
jānāmi paramāṃ bhaktiṃ mayi te bhartṛvatsala /
śṛṇu cāpi yadarthaṃ tvāṃ preṣayāmi purīm itaḥ // RamS_2,46.50 //
nagarīṃ tvāṃ gataṃ dṛṣṭvā jananī me yavīyasī /
kaikeyī pratyayaṃ gacched iti rāmo vanaṃ gataḥ // RamS_2,46.51 //
parituṣṭā hi sā devī vanavāsaṃ gate mayi /
rājānaṃ nātiśaṅketa mithyāvādīti dhārmikam // RamS_2,46.52 //
eṣa me prathamaḥ kalpo yad ambā me yavīyasī /
bharatārakṣitaṃ sphītaṃ putrarājyam avāpnuyāt // RamS_2,46.53 //
mama priyārthaṃ rājñaś ca sarathas tvaṃ purīṃ vraja /
saṃdiṣṭaś cāsi yānarthāṃs tāṃs tān brūyās tathātathā // RamS_2,46.54 //
ity uktvā vacanaṃ sūtaṃ sāntvayitvā punaḥ punaḥ /
guhaṃ vacanam aklībaṃ rāmo hetumad abravīt /
jaṭāḥ kṛtvā gamiṣyāmi nyagrodhakṣīram ānaya // RamS_2,46.55* //
tat kṣīraṃ rājaputrāya guhaḥ kṣipram upāharat /
lakṣmaṇasyātmanaś caiva rāmas tenākaroj jaṭāḥ // RamS_2,46.56 //
tau tadā cīravasanau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau /
aśobhetām ṛṣisamau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,46.57 //
tato vaikhānasaṃ mārgam āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
vratam ādiṣṭavān rāmaḥ sahāyaṃ guham abravīt // RamS_2,46.58 //
apramatto bale kośe durge janapade tathā /
bhavethā guha rājyaṃ hi durārakṣatamaṃ matam // RamS_2,46.59 //
tatas taṃ samanujñāya guham ikṣvākunandanaḥ /
jagāma tūrṇam avyagraḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,46.60 //
sa tu dṛṣṭvā nadītīre nāvam ikṣvākunandanaḥ /
titīrṣuḥ śīghragāṃ gaṅgām idaṃ lakṣmaṇam abravīt // RamS_2,46.61 //
āroha tvaṃ naravyāghra sthitāṃ nāvam imāṃ śanaiḥ /
sītāṃ cāropayānvakṣaṃ parigṛhya manasvinīm // RamS_2,46.62 //
sa bhrātuḥ śāsanaṃ śrutvā sarvam apratikūlayan /
āropya maithilīṃ pūrvam ārurohātmavāṃs tataḥ // RamS_2,46.63 //
athāruroha tejasvī svayaṃ lakṣmaṇapūrvajaḥ /
tato niṣādādhipatir guho jñātīn acodayat // RamS_2,46.64 //
anujñāya sumantraṃ ca sabalaṃ caiva taṃ guham /
āsthāya nāvaṃ rāmas tu codayāmāsa nāvikān // RamS_2,46.65 //
tatas taiś coditā sā nauḥ karṇadhārasamāhitā /
śubhasphyavegābhihatā śīghraṃ salilam atyagāt // RamS_2,46.66 //
madhyaṃ tu samanuprāpya bhāgīrathyās tv aninditā /
vaidehī prāñjalir bhūtvā tāṃ nadīm idam abravīt // RamS_2,46.67 //
putro daśarathasyāyaṃ mahārājasya dhīmataḥ /
nideśaṃ pālayatv enaṃ gaṅge tvadabhirakṣitaḥ // RamS_2,46.68 //
caturdaśa hi varṣāṇi samagrāṇy uṣya kānane /
bhrātrā saha mayā caiva punaḥ pratyāgamiṣyati // RamS_2,46.69 //
tatas tvāṃ devi subhage kṣemeṇa punar āgatā /
yakṣye pramuditā gaṅge sarvakāmasamṛddhaye // RamS_2,46.70 //
tvaṃ hi tripathagā devi brahmalokaṃ samīkṣase /
bhāryā codadhirājasya loke 'smin sampradṛśyase // RamS_2,46.71 //
sā tvāṃ devi namasyāmi praśaṃsāmi ca śobhane /
prāptarājye naravyāghre śivena punar āgate // RamS_2,46.72 //
gavāṃ śatasahasrāṇi vastrāṇy annaṃ ca peśalam /
brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi tava priyacikīrṣayā // RamS_2,46.73 //
tathā saṃbhāṣamāṇā sā sītā gaṅgām aninditā /
dakṣiṇā dakṣiṇaṃ tīraṃ kṣipram evābhyupāgamat // RamS_2,46.74 //
tīraṃ tu samanuprāpya nāvaṃ hitvā nararṣabhaḥ /
prātiṣṭhata saha bhrātrā vaidehyā ca paraṃtapaḥ // RamS_2,46.75 //
athābravīn mahābāhuḥ sumitrānandavardhanam /
agrato gaccha saumitre sītā tvām anugacchatu // RamS_2,46.76 //
pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi tvāṃ ca sītāṃ ca pālayan /
adya duḥkhaṃ tu vaidehī vanavāsasya vetsyati // RamS_2,46.77 //
gataṃ tu gaṅgāparapāram āśu rāmaṃ sumantraḥ pratataṃ nirīkṣya /
adhvaprakarṣād vinivṛttadṛṣṭir mumoca bāṣpaṃ vyathitas tapasvī // RamS_2,46.78 //
tau tatra hatvā caturo mahāmṛgān varāham ṛśyaṃ pṛṣataṃ mahārurum /
ādāya medhyaṃ tvaritaṃ bubhukṣitau vāsāya kāle yayatur vanaspatim // RamS_2,46.79 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 47
sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām /
rāmo ramayatāṃ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam // RamS_2,47.1 //
adyeyaṃ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ /
yā sumantreṇa rahitā tāṃ notkaṇṭhitum arhasi // RamS_2,47.2 //
jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu /
yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ // RamS_2,47.3 //
rātriṃ kathaṃcid evemāṃ saumitre vartayāmahe /
upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ // RamS_2,47.4 //
sa tu saṃviśya medinyāṃ mahārhaśayanocitaḥ /
imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ // RamS_2,47.5 //
dhruvam adya mahārājo duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa /
kṛtakāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati // RamS_2,47.6 //
sā hi devī mahārājaṃ kaikeyī rājyakāraṇāt /
api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam // RamS_2,47.7 //
anāthaś caiva vṛddhaś ca mayā caiva vinākṛtaḥ /
kiṃ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ // RamS_2,47.8 //
idaṃ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam /
kāma evārdhadharmābhyāṃ garīyān iti me matiḥ // RamS_2,47.9 //
ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet /
chandānuvartinaṃ putraṃ tāto mām iva lakṣmaṇa // RamS_2,47.10 //
sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ /
muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat // RamS_2,47.11 //
sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṃ bhaviṣyati /
tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite // RamS_2,47.12 //
arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate /
evam āpadyate kṣipraṃ rājā daśaratho yathā // RamS_2,47.13 //
manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca /
kaikeyī saumya samprāptā rājyāya bharatasya ca // RamS_2,47.14 //
apīdānīṃ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā /
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca samprabādheta matkṛte // RamS_2,47.15 //
mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset /
ayodhyām ita eva tvaṃ kāle praviśa lakṣmaṇa // RamS_2,47.16 //
aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān /
anāthāyā hi nāthas tvaṃ kausalyāyā bhaviṣyasi // RamS_2,47.17 //
kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret /
paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram // RamS_2,47.18 //
nūnaṃ jātyantare kasmin striyaḥ putrair viyojitāḥ /
jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam // RamS_2,47.19 //
mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṃvardhitena ca /
viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām // RamS_2,47.20 //
mā sma sīmantinī kācij janayet putram īdṛśam /
saumitre yo 'ham ambāyā dadmi śokam anantakam // RamS_2,47.21 //
manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇa śārikā /
yasyās tac chrūyate vākyaṃ śuka pādam arer daśa // RamS_2,47.22 //
śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṃcid upakurvatā /
putreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṃdama // RamS_2,47.23 //
alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā /
śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare // RamS_2,47.24 //
eko hy aham ayodhyāṃ ca pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa /
tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam // RamS_2,47.25 //
adharmabhayabhītaś ca paralokasya cānagha /
tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye // RamS_2,47.26 //
etad anyac ca karuṇaṃ vilapya vijane bahu /
aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat // RamS_2,47.27 //
vilapyoparataṃ rāmaṃ gatārciṣam ivānalam /
samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ // RamS_2,47.28 //
dhruvam adya purī rāma ayodhyāyudhināṃ vara /
niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī // RamS_2,47.29 //
naitad aupayikaṃ rāma yad idaṃ paritapyase /
viṣādayasi sītāṃ ca māṃ caiva puruṣarṣabha // RamS_2,47.30 //
na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava /
muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhṛtau // RamS_2,47.31 //
na hi tātaṃ na śatrughnaṃ na sumitrāṃ paraṃtapa /
draṣṭum iccheyam adyāhaṃ svargaṃ vāpi tvayā vinā // RamS_2,47.32 //
sa lakṣmaṇasyottamapuṣkalaṃ vaco niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt /
samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ // RamS_2,47.33 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 48
te tu tasmin mahāvṛkṣa uṣitvā rajanīṃ śivām /
vimale 'bhyudite sūrye tasmād deśāt pratasthire // RamS_2,48.1 //
yatra bhāgīrathī gaṅgā yamunām abhivartate /
jagmus taṃ deśam uddiśya vigāhya sumahad vanam // RamS_2,48.2 //
te bhūmim āgān vividhān deśāṃś cāpi manoramān /
adṛṣṭapūrvān paśyantas tatra tatra yaśasvinaḥ // RamS_2,48.3 //
yathākṣemeṇa gacchan sa paśyaṃś ca vividhān drumān /
nivṛttamātre divase rāmaḥ saumitrim abravīt // RamS_2,48.4 //
prayāgam abhitaḥ paśya saumitre dhūmam unnatam /
agner bhagavataḥ ketuṃ manye saṃnihito muniḥ // RamS_2,48.5 //
nūnaṃ prāptāḥ sma sambhedaṃ gaṅgāyamunayor vayam /
tathā hi śrūyate śabdo vāriṇo vārighaṭṭitaḥ // RamS_2,48.6 //
dārūṇi paribhinnāni vanajair upajīvibhiḥ /
bharadvājāśrame caite dṛśyante vividhā drumāḥ // RamS_2,48.7 //
dhanvinau tau sukhaṃ gatvā lambamāne divākare /
gaṅgāyamunayoḥ saṃdhau prāpatur nilayaṃ muneḥ // RamS_2,48.8 //
rāmas tv āśramam āsādya trāsayan mṛgapakṣiṇaḥ /
gatvā muhūrtam adhvānaṃ bharadvājam upāgamat // RamS_2,48.9 //
tatas tv āśramam āsādya muner darśanakāṅkṣiṇau /
sītayānugatau vīrau dūrād evāvatasthatuḥ // RamS_2,48.10 //
hutāgnihotraṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgaṃ kṛtāñjaliḥ /
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sītayā cābhyavādayat // RamS_2,48.11 //
nyavedayata cātmānaṃ tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ /
putrau daśarathasyāvāṃ bhagavan rāmalakṣmaṇau // RamS_2,48.12 //
bhāryā mameyaṃ vaidehī kalyāṇī janakātmajā /
māṃ cānuyātā vijanaṃ tapovanam aninditā // RamS_2,48.13 //
pitrā pravrājyamānaṃ māṃ saumitrir anujaḥ priyaḥ /
ayam anvagamad bhrātā vanam eva dṛḍhavrataḥ // RamS_2,48.14 //
pitrā niyuktā bhagavan pravekṣyāmas tapovanam /
dharmam evācariṣyāmas tatra mūlaphalāśanāḥ // RamS_2,48.15 //
tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ /
upānayata dharmātmā gām arghyam udakaṃ tataḥ // RamS_2,48.16 //
mṛgapakṣibhir āsīno munibhiś ca samantataḥ /
rāmam āgatam abhyarcya svāgatenāha taṃ muniḥ // RamS_2,48.17 //
pratigṛhya ca tām arcām upaviṣṭaṃ sarāghavam /
bharadvājo 'bravīd vākyaṃ dharmayuktam idaṃ tadā // RamS_2,48.18 //
cirasya khalu kākutstha paśyāmi tvām ihāgatam /
śrutaṃ tava mayā cedaṃ vivāsanam akāraṇam // RamS_2,48.19 //
avakāśo vivikto 'yaṃ mahānadyoḥ samāgame /
puṇyaś ca ramaṇīyaś ca vasatv iha bhavān sukham // RamS_2,48.20 //
evam uktas tu vacanaṃ bharadvājena rāghavaḥ /
pratyuvāca śubhaṃ vākyaṃ rāmaḥ sarvahite rataḥ // RamS_2,48.21 //
bhagavann ita āsannaḥ paurajānapado janaḥ /
āgamiṣyati vaidehīṃ māṃ cāpi prekṣako janaḥ /
anena kāraṇenāham iha vāsaṃ na rocaye // RamS_2,48.22* //
ekānte paśya bhagavann āśramasthānam uttamam /
ramate yatra vaidehī sukhārhā janakātmajā // RamS_2,48.23 //
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharadvājo mahāmuniḥ /
rāghavasya tato vākyam arthagrāhakam abravīt // RamS_2,48.24 //
daśakrośa itas tāta girir yasmin nivatsyasi /
maharṣisevitaḥ puṇyaḥ sarvataḥ sukhadarśanaḥ // RamS_2,48.25 //
golāṅgūlānucarito vānararkṣaniṣevitaḥ /
citrakūṭa iti khyāto gandhamādanasaṃnibhaḥ // RamS_2,48.26 //
yāvatā citrakūṭasya naraḥ śṛṅgāṇy avekṣate /
kalyāṇāni samādhatte na pāpe kurute manaḥ // RamS_2,48.27 //
ṛṣayas tatra bahavo vihṛtya śaradāṃ śatam /
tapasā divam ārūḍhāḥ kapālaśirasā saha // RamS_2,48.28 //
praviviktam ahaṃ manye taṃ vāsaṃ bhavataḥ sukham /
iha vā vanavāsāya vasa rāma mayā saha // RamS_2,48.29 //
sa rāmaṃ sarvakāmais taṃ bharadvājaḥ priyātithim /
sabhāryaṃ saha ca bhrātrā pratijagrāha dharmavit // RamS_2,48.30 //
tasya prayāge rāmasya taṃ maharṣim upeyuṣaḥ /
prapannā rajanī puṇyā citrāḥ kathayataḥ kathāḥ // RamS_2,48.31 //
prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu bharadvājam upāgamat /
uvāca naraśārdūlo muniṃ jvalitatejasam // RamS_2,48.32 //
śarvarīṃ bhavann adya satyaśīla tavāśrame /
uṣitāḥ smeha vasatim anujānātu no bhavān // RamS_2,48.33 //
rātryāṃ tu tasyāṃ vyuṣṭāyāṃ bharadvājo 'bravīd idam /
madhumūlaphalopetaṃ citrakūṭaṃ vrajeti ha // RamS_2,48.34 //
tatra kuñjarayūthāni mṛgayūthāni cābhitaḥ /
vicaranti vanānteṣu tāni drakṣyasi rāghava // RamS_2,48.35 //
prahṛṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair vināditaṃ taṃ vasudhādharaṃ śivam /
mṛgaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ suramyam āsādya samāvasāśramam // RamS_2,48.36 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 49
uṣitvā rajanīṃ tatra rājaputrāv ariṃdamau /
maharṣim abhivādyātha jagmatus taṃ giriṃ prati // RamS_2,49.1 //
prasthitāṃś caiva tān prekṣya pitā putrān ivānvagāt /
tataḥ pracakrame vaktuṃ vacanaṃ sa mahāmuniḥ // RamS_2,49.2 //
athāsādya tu kālindīṃ śīghrasrotasamāpagām /
tatra yūyaṃ plavaṃ kṛtvā taratāṃśumatīṃ nadīm // RamS_2,49.3 //
tato nyagrodham āsādya mahāntaṃ haritacchadam /
vivṛddhaṃ bahubhir vṛkṣaiḥ śyāmaṃ siddhopasevitam // RamS_2,49.4 //
krośamātraṃ tato gatvā nīlaṃ drakṣyatha kānanam /
palāśabadarīmiśraṃ rāma vaṃśaiś ca yāmunaiḥ // RamS_2,49.5 //
sa panthāś citrakūṭasya gataḥ subahuśo mayā /
ramyo mārdavayuktaś ca vanadāvair vivarjitaḥ /
iti panthānam āvedya maharṣiḥ sa nyavartata // RamS_2,49.6* //
upāvṛtte munau tasmin rāmo lakṣmaṇam abravīt /
kṛtapuṇyāḥ sma saumitre munir yan no 'nukampate // RamS_2,49.7 //
iti tau puruṣavyāghrau mantrayitvā manasvinau /
sītām evāgrataḥ kṛtvā kālindīṃ jagmatur nadīm // RamS_2,49.8 //
tau kāṣṭhasaṃghāṭam atho cakratuḥ sumahāplavam /
cakāra lakṣmaṇaś chittvā sītāyāḥ sukham āsanam // RamS_2,49.9 //
tatra śriyam ivācintyāṃ rāmo dāśarathiḥ priyām /
īṣat saṃlajjamānāṃ tām adhyāropayata plavam // RamS_2,49.10 //
tataḥ plavenāṃśumatīṃ śīghragām ūrmimālinīm /
tīrajair bahubhir vṛkṣaiḥ saṃterur yamunāṃ nadīm // RamS_2,49.11 //
te tīrṇāḥ plavam utsṛjya prasthāya yamunāvanāt /
śyāmaṃ nyagrodham āseduḥ śītalaṃ haritacchadam // RamS_2,49.12 //
kausalyāṃ caiva paśyeyaṃ sumitrāṃ ca yaśasvinīm /
iti sītāñjaliṃ kṛtvā paryagacchad vanaspatim // RamS_2,49.13 //
krośamātraṃ tato gatvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau /
bahūn medhyān mṛgān hatvā ceratur yamunāvane // RamS_2,49.14 //
vihṛtya te barhiṇapūganādite śubhe vane vāraṇavānarāyute /
samaṃ nadīvapram upetya saṃmataṃ nivāsam ājagmur adīnadarśanāḥ // RamS_2,49.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 50
atha rātryāṃ vyatītāyām avasuptam anantaram /
prabodhayāmāsa śanair lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ // RamS_2,50.1 //
saumitre śṛṇu vanyānāṃ valgu vyāharatāṃ svanam /
sampratiṣṭhāmahe kālaḥ prasthānasya paraṃtapa // RamS_2,50.2 //
sa suptaḥ samaye bhrātrā lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ /
jahau nidrāṃ ca tandrīṃ ca prasaktaṃ ca pathi śramam // RamS_2,50.3 //
tata utthāya te sarve spṛṣṭvā nadyāḥ śivaṃ jalam /
panthānam ṛṣiṇoddiṣṭaṃ citrakūṭasya taṃ yayuḥ // RamS_2,50.4 //
tataḥ samprasthitaḥ kāle rāmaḥ saumitriṇā saha /
sītāṃ kamalapattrākṣīm idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,50.5 //
ādīptān iva vaidehi sarvataḥ puṣpitān nagān /
svaiḥ puṣpaiḥ kiṃśukān paśya mālinaḥ śiśirātyaye // RamS_2,50.6 //
paśya bhallātakān phullān narair anupasevitān /
phalapattrair avanatān nūnaṃ śakṣyāmi jīvitum // RamS_2,50.7 //
paśya droṇapramāṇāni lambamānāni lakṣmaṇa /
madhūni madhukārībhiḥ saṃbhṛtāni nage nage // RamS_2,50.8 //
eṣa krośati natyūhas taṃ śikhī pratikūjati /
ramaṇīye vanoddeśe puṣpasaṃstarasaṃkaṭe // RamS_2,50.9 //
mātaṃgayūthānusṛtaṃ pakṣisaṃghānunāditam /
citrakūṭam imaṃ paśya pravṛddhaśikharaṃ girim // RamS_2,50.10 //
tatas tau pādacāreṇa gacchantau saha sītayā /
ramyam āsedatuḥ śailaṃ citrakūṭaṃ manoramam // RamS_2,50.11 //
taṃ tu parvatam āsādya nānāpakṣigaṇāyutam /
ayaṃ vāso bhavet tāvad atra saumya ramemahi // RamS_2,50.12 //
lakṣmaṇānaya dārūṇi dṛḍhāni ca varāṇi ca /
kuruṣvāvasathaṃ saumya vāse me 'bhirataṃ manaḥ // RamS_2,50.13 //
tasya tadvacanaṃ śrutvā saumitrir vividhān drumān /
ājahāra tataś cakre parṇaśālām ariṃdamaḥ // RamS_2,50.14 //
śuśrūṣamāṇam ekāgram idaṃ vacanam abravīt /
aiṇeyaṃ māṃsam āhṛtya śālāṃ yakṣyāmahe vayam // RamS_2,50.15 //
sa lakṣmaṇaḥ kṛṣṇamṛgaṃ hatvā medhyaṃ pratāpavān /
atha cikṣepa saumitriḥ samiddhe jātavedasi // RamS_2,50.16 //
taṃ tu pakvaṃ samājñāya niṣṭaptaṃ chinnaśoṇitam /
lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram atha rāghavam abravīt // RamS_2,50.17 //
ayaṃ kṛṣṇaḥ samāptāṅgaḥ śṛtaḥ kṛṣṇamṛgo yathā /
devatā devasaṃkāśa yajasva kuśalo hy asi // RamS_2,50.18 //
rāmaḥ snātvā tu niyato guṇavāñ japyakovidaḥ /
pāpasaṃśamanaṃ rāmaś cakāra balim uttamam // RamS_2,50.19 //
tāṃ vṛkṣaparṇacchadanāṃ manojñāṃ yathāpradeśaṃ sukṛtāṃ nivātām /
vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ sabhāṃ yathā devagaṇāḥ sudharmām // RamS_2,50.20 //
anekanānāmṛgapakṣisaṃkule vicitrapuṣpastabakair drumair yute /
vanottame vyālamṛgānunādite tathā vijahruḥ susukhaṃ jitendriyāḥ // RamS_2,50.21 //
suramyam āsādya tu citrakūṭaṃ nadīṃ ca tāṃ mālyavatīṃ sutīrthām /
nananda hṛṣṭo mṛgapakṣijuṣṭāṃ jahau ca duḥkhaṃ puravipravāsāt // RamS_2,50.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 51
kathayitvā suduḥkhārtaḥ sumantreṇa ciraṃ saha /
rāme dakṣiṇakūlasthe jagāma svagṛhaṃ guhaḥ // RamS_2,51.1 //
anujñātaḥ sumantro 'tha yojayitvā hayottamān /
ayodhyām eva nagarīṃ prayayau gāḍhadurmanāḥ // RamS_2,51.2 //
sa vanāni sugandhīni saritaś ca sarāṃsi ca /
paśyann atiyayau śīghraṃ grāmāṇi nagarāṇi ca // RamS_2,51.3 //
tataḥ sāyāhnasamaye tṛtīye 'hani sārathiḥ /
ayodhyāṃ samanuprāpya nirānandāṃ dadarśa ha // RamS_2,51.4 //
sa śūnyām iva niḥśabdāṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ /
sumantraś cintayāmāsa śokavegasamāhataḥ // RamS_2,51.5 //
kaccin na sagajā sāśvā sajanā sajanādhipā /
rāmasaṃtāpaduḥkhena dagdhā śokāgninā purī /
iti cintāparaḥ sūtas tvaritaḥ praviveśa ha // RamS_2,51.6* //
sumantram abhiyāntaṃ taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ /
kva rāma iti pṛcchantaḥ sūtam abhyadravan narāḥ // RamS_2,51.7 //
teṣāṃ śaśaṃsa gaṅgāyām aham āpṛcchya rāghavam /
anujñāto nivṛtto 'smi dhārmikeṇa mahātmanā // RamS_2,51.8 //
te tīrṇā iti vijñāya bāṣpapūrṇamukhā janāḥ /
aho dhig iti niḥśvasya hā rāmeti ca cukruśuḥ // RamS_2,51.9 //
śuśrāva ca vacas teṣāṃ vṛndaṃ vṛndaṃ ca tiṣṭhatām /
hatāḥ sma khalu ye neha paśyāma iti rāghavam // RamS_2,51.10 //
dānayajñavivāheṣu samājeṣu mahatsu ca /
na drakṣyāmaḥ punar jātu dhārmikaṃ rāmam antarā // RamS_2,51.11 //
kiṃ samarthaṃ janasyāsya kiṃ priyaṃ kiṃ sukhāvaham /
iti rāmeṇa nagaraṃ pitṛvat paripālitam // RamS_2,51.12 //
vātāyanagatānāṃ ca strīṇām anvantarāpaṇam /
rāmaśokābhitaptānāṃ śuśrāva paridevanam // RamS_2,51.13 //
sa rājamārgamadhyena sumantraḥ pihitānanaḥ /
yatra rājā daśarathas tad evopayayau gṛham // RamS_2,51.14 //
so 'vatīrya rathāc chīghraṃ rājaveśma praviśya ca /
kakṣyāḥ saptābhicakrāma mahājanasamākulāḥ // RamS_2,51.15 //
tato daśarathastrīṇāṃ prāsādebhyas tatas tataḥ /
rāmaśokābhitaptānāṃ mandaṃ śuśrāva jalpitam // RamS_2,51.16 //
saha rāmeṇa niryāto vinā rāmam ihāgataḥ /
sūtaḥ kiṃ nāma kausalyāṃ śocantīṃ prativakṣyati // RamS_2,51.17 //
yathā ca manye durjīvam evaṃ na sukaraṃ dhruvam /
ācchidya putre niryāte kausalyā yatra jīvati // RamS_2,51.18 //
satyarūpaṃ tu tadvākyaṃ rājñaḥ strīṇāṃ niśāmayan /
pradīptam iva śokena viveśa sahasā gṛham // RamS_2,51.19 //
sa praviśyāṣṭamīṃ kakṣyāṃ rājānaṃ dīnam āturam /
putraśokaparidyūnam apaśyat pāṇḍure gṛhe // RamS_2,51.20 //
abhigamya tam āsīnaṃ narendram abhivādya ca /
sumantro rāmavacanaṃ yathoktaṃ pratyavedayat // RamS_2,51.21 //
sa tūṣṇīm eva tac chrutvā rājā vibhrāntacetanaḥ /
mūrchito nyapatad bhūmau rāmaśokābhipīḍitaḥ // RamS_2,51.22 //
tato 'ntaḥpuram āviddhaṃ mūrchite pṛthivīpatau /
uddhṛtya bāhū cukrośa nṛpatau patite kṣitau // RamS_2,51.23 //
sumitrayā tu sahitā kausalyā patitaṃ patim /
utthāpayāmāsa tadā vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,51.24 //
imaṃ tasya mahābhāga dūtaṃ duṣkarakāriṇaḥ /
vanavāsād anuprāptaṃ kasmān na pratibhāṣase // RamS_2,51.25 //
adyemam anayaṃ kṛtvā vyapatrapasi rāghava /
uttiṣṭha sukṛtaṃ te 'stu śoke na syāt sahāyatā // RamS_2,51.26 //
deva yasyā bhayād rāmaṃ nānupṛcchasi sārathim /
neha tiṣṭhati kaikeyī viśrabdhaṃ pratibhāṣyatām // RamS_2,51.27 //
sā tathoktvā mahārājaṃ kausalyā śokalālasā /
dharaṇyāṃ nipapātāśu bāṣpaviplutabhāṣiṇī // RamS_2,51.28 //
evaṃ vilapatīṃ dṛṣṭvā kausalyāṃ patitāṃ bhuvi /
patiṃ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ sasvaraṃ ruruduḥ striyaḥ // RamS_2,51.29 //
tatas tam antaḥpuranādam utthitaṃ samīkṣya vṛddhās taruṇāś ca mānavāḥ /
striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ puraṃ tadāsīt punar eva saṃkulam // RamS_2,51.30 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 52
pratyāśvasto yadā rājā mohāt pratyāgataḥ punaḥ /
athājuhāva taṃ sūtaṃ rāmavṛttāntakāraṇāt // RamS_2,52.1 //
vṛddhaṃ paramasaṃtaptaṃ navagraham iva dvipam /
viniḥśvasantaṃ dhyāyantam asvastham iva kuñjaram // RamS_2,52.2 //
rājā tu rajasā sūtaṃ dhvastāṅgaṃ samupasthitam /
aśrupūrṇamukhaṃ dīnam uvāca paramārtavat // RamS_2,52.3 //
kva nu vatsyati dharmātmā vṛkṣamūlam upāśritaḥ /
so 'tyantasukhitaḥ sūta kim aśiṣyati rāghavaḥ /
bhūmipālātmajo bhūmau śete katham anāthavat // RamS_2,52.4* //
yaṃ yāntam anuyānti sma padātirathakuñjarāḥ /
sa vatsyati kathaṃ rāmo vijanaṃ vanam āśritaḥ // RamS_2,52.5 //
vyālair mṛgair ācaritaṃ kṛṣṇasarpaniṣevitam /
kathaṃ kumārau vaidehyā sārdhaṃ vanam upasthitau // RamS_2,52.6 //
sukumāryā tapasvinyā sumantra saha sītayā /
rājaputrau kathaṃ pādair avaruhya rathād gatau // RamS_2,52.7 //
siddhārthaḥ khalu sūta tvaṃ yena dṛṣṭau mamātmajau /
vanāntaṃ praviśantau tāv aśvināv iva mandaram // RamS_2,52.8 //
kim uvāca vaco rāmaḥ kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ /
sumantra vanam āsādya kim uvāca ca maithilī /
āsitaṃ śayitaṃ bhuktaṃ sūta rāmasya kīrtaya // RamS_2,52.9* //
iti sūto narendreṇa coditaḥ sajjamānayā /
uvāca vācā rājānaṃ sabāṣpaparirabdhayā // RamS_2,52.10 //
abravīn māṃ mahārāja dharmam evānupālayan /
añjaliṃ rāghavaḥ kṛtvā śirasābhipraṇamya ca // RamS_2,52.11 //
sūta madvacanāt tasya tātasya viditātmanaḥ /
śirasā vandanīyasya vandyau pādau mahātmanaḥ // RamS_2,52.12 //
sarvam antaḥpuraṃ vācyaṃ sūta madvacanāt tvayā /
ārogyam aviśeṣeṇa yathārhaṃ cābhivādanam // RamS_2,52.13 //
mātā ca mama kausalyā kuśalaṃ cābhivādanam /
devi devasya pādau ca devavat paripālaya // RamS_2,52.14 //
bharataḥ kuśalaṃ vācyo vācyo madvacanena ca /
sarvāsv eva yathānyāyaṃ vṛttiṃ vartasva mātṛṣu // RamS_2,52.15 //
vaktavyaś ca mahābāhur ikṣvākukulanandanaḥ /
pitaraṃ yauvarājyastho rājyastham anupālaya // RamS_2,52.16 //
ity evaṃ māṃ mahārāja bruvann eva mahāyaśāḥ /
rāmo rājīvatāmrākṣo bhṛśam aśrūṇy avartayat // RamS_2,52.17 //
lakṣmaṇas tu susaṃkruddho niḥśvasan vākyam abravīt /
kenāyam aparādhena rājaputro vivāsitaḥ // RamS_2,52.18 //
yadi pravrājito rāmo lobhakāraṇakāritam /
varadānanimittaṃ vā sarvathā duṣkṛtaṃ kṛtam /
rāmasya tu parityāge na hetum upalakṣaye // RamS_2,52.19* //
asamīkṣya samārabdhaṃ viruddhaṃ buddhilāghavāt /
janayiṣyati saṃkrośaṃ rāghavasya vivāsanam // RamS_2,52.20 //
ahaṃ tāvan mahārāje pitṛtvaṃ nopalakṣaye /
bhrātā bhartā ca bandhuś ca pitā ca mama rāghavaḥ // RamS_2,52.21 //
sarvalokapriyaṃ tyaktvā sarvalokahite ratam /
sarvaloko 'nurajyeta kathaṃ tvānena karmaṇā // RamS_2,52.22 //
jānakī tu mahārāja niḥśvasantī tapasvinī /
bhūtopahatacitteva viṣṭhitā vismṛtā sthitā // RamS_2,52.23 //
adṛṣṭapūrvavyasanā rājaputrī yaśasvinī /
tena duḥkhena rudatī naiva māṃ kiṃcid abravīt // RamS_2,52.24 //
udvīkṣamāṇā bhartāraṃ mukhena pariśuṣyatā /
mumoca sahasā bāṣpaṃ māṃ prayāntam udīkṣya sā // RamS_2,52.25 //
tathaiva rāmo 'śrumukhaḥ kṛtāñjaliḥ sthito 'bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ /
tathaiva sītā rudatī tapasvinī nirīkṣate rājarathaṃ tathaiva mām // RamS_2,52.26 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 53
mama tv aśvā nivṛttasya na prāvartanta vartmani /
uṣṇam aśru vimuñcanto rāme samprasthite vanam // RamS_2,53.1 //
ubhābhyāṃ rājaputrābhyām atha kṛtvāham añjalim /
prasthito ratham āsthāya tad duḥkham api dhārayan // RamS_2,53.2 //
guhena sārdhaṃ tatraiva sthito 'smi divasān bahūn /
āśayā yadi māṃ rāmaḥ punaḥ śabdāpayed iti // RamS_2,53.3 //
viṣaye te mahārāja rāmavyasanakarśitāḥ /
api vṛkṣāḥ parimlānaḥ sapuṣpāṅkurakorakāḥ // RamS_2,53.4 //
na ca sarpanti sattvāni vyālā na prasaranti ca /
rāmaśokābhibhūtaṃ tan niṣkūjam abhavad vanam // RamS_2,53.5 //
līnapuṣkarapattrāś ca narendra kaluṣodakāḥ /
saṃtaptapadmāḥ padminyo līnamīnavihaṃgamāḥ // RamS_2,53.6 //
jalajāni ca puṣpāṇi mālyāni sthalajāni ca /
nādya bhānty alpagandhīni phalāni ca yathā puram // RamS_2,53.7 //
praviśantam ayodhyāṃ māṃ na kaścid abhinandati /
narā rāmam apaśyanto niḥśvasanti muhur muhuḥ // RamS_2,53.8 //
harmyair vimānaiḥ prāsādair avekṣya ratham āgatam /
hāhākārakṛtā nāryo rāmādarśanakarśitāḥ // RamS_2,53.9 //
āyatair vimalair netrair aśruvegapariplutaiḥ /
anyonyam abhivīkṣante vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ // RamS_2,53.10 //
nāmitrāṇāṃ na mitrāṇām udāsīnajanasya ca /
aham ārtatayā kaṃcid viśeṣaṃ nopalakṣaye // RamS_2,53.11 //
aprahṛṣṭamanuṣyā ca dīnanāgaturaṃgamā /
ārtasvaraparimlānā viniḥśvasitaniḥsvanā // RamS_2,53.12 //
nirānandā mahārāja rāmapravrājanāturā /
kausalyā putrahīneva ayodhyā pratibhāti mā // RamS_2,53.13 //
sūtasya vacanaṃ śrutvā vācā paramadīnayā /
bāṣpopahatayā rājā taṃ sūtam idam abravīt // RamS_2,53.14 //
kaikeyyā viniyuktena pāpābhijanabhāvayā /
mayā na mantrakuśalair vṛddhaiḥ saha samarthitam // RamS_2,53.15 //
na suhṛdbhir na cāmātyair mantrayitvā na naigamaiḥ /
mayāyam arthaḥ sammohāt strīhetoḥ sahasā kṛtaḥ // RamS_2,53.16 //
bhavitavyatayā nūnam idaṃ vā vyasanaṃ mahat /
kulasyāsya vināśāya prāptaṃ sūta yadṛcchayā // RamS_2,53.17 //
sūta yady asti te kiṃcin mayāpi sukṛtaṃ kṛtam /
tvaṃ prāpayāśu māṃ rāmaṃ prāṇāḥ saṃtvarayanti mām // RamS_2,53.18 //
yad yad yāpi mamaivājñā nivartayatu rāghavam /
na śakṣyāmi vinā rāmaṃ muhūrtam api jīvitum // RamS_2,53.19 //
atha vāpi mahābāhur gato dūraṃ bhaviṣyati /
mām eva ratham āropya śīghraṃ rāmāya darśaya // RamS_2,53.20 //
vṛttadaṃṣṭro maheṣvāsaḥ kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ /
yadi jīvāmi sādhv enaṃ paśyeyaṃ saha sītayā // RamS_2,53.21 //
lohitākṣaṃ mahābāhum āmuktamaṇikuṇḍalam /
rāmaṃ yadi na paśyāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // RamS_2,53.22 //
ato nu kiṃ duḥkhataraṃ yo 'ham ikṣvākunandanam /
imām avasthām āpanno neha paśyāmi rāghavam // RamS_2,53.23 //
hā rāma rāmānuja hā hā vaidehi tapasvini /
na māṃ jānīta duḥkhena mriyamāṇam anāthavat /
dustaro jīvatā devi mayāyaṃ śokasāgaraḥ // RamS_2,53.24* //
aśobhanaṃ yo 'ham ihādya rāghavaṃ didṛkṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam /
itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ papāta tūrṇaṃ śayane sa mūrchitaḥ // RamS_2,53.25 //
iti vilapati pārthive pranaṣṭe karuṇataraṃ dviguṇaṃ ca rāmahetoḥ /
vacanam anuniśamya tasya devī bhayam agamat punar eva rāmamātā // RamS_2,53.26 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 54
tato bhūtopasṛṣṭeva vepamānā punaḥ punaḥ /
dharaṇyāṃ gatasattveva kausalyā sūtam abravīt // RamS_2,54.1 //
naya māṃ yatra kākutsthaḥ sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ /
tān vinā kṣaṇam apy atra jīvituṃ notsahe hy aham // RamS_2,54.2 //
nivartaya rathaṃ śīghraṃ daṇḍakān naya mām api /
atha tān nānugacchāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // RamS_2,54.3 //
bāṣpavegopahatayā sa vācā sajjamānayā /
idam āśvāsayan devīṃ sūtaḥ prāñjalir abravīt // RamS_2,54.4 //
tyaja śokaṃ ca mohaṃ ca sambhramaṃ duḥkhajaṃ tathā /
vyavadhūya ca saṃtāpaṃ vane vatsyati rāghavaḥ // RamS_2,54.5 //
lakṣmaṇaś cāpi rāmasya pādau paricaran vane /
ārādhayati dharmajñaḥ paralokaṃ jitendriyaḥ // RamS_2,54.6 //
vijane 'pi vane sītā vāsaṃ prāpya gṛheṣv iva /
visrambhaṃ labhate 'bhītā rāme saṃnyastamānasā // RamS_2,54.7 //
nāsyā dainyaṃ kṛtaṃ kiṃcit susūkṣmam api lakṣaye /
uciteva pravāsānāṃ vaidehī pratibhāti mā // RamS_2,54.8 //
nagaropavanaṃ gatvā yathā sma ramate purā /
tathaiva ramate sītā nirjaneṣu vaneṣv api // RamS_2,54.9 //
bāleva ramate sītā bālacandranibhānanā /
rāmā rāme hy adhīnātmā vijane 'pi vane satī // RamS_2,54.10 //
tadgataṃ hṛdayaṃ hy asyās tadadhīnaṃ ca jīvitam /
ayodhyāpi bhavet tasyā rāmahīnā tathā vanam // RamS_2,54.11 //
pathi pṛcchati vaidehī grāmāṃś ca nagarāṇi ca /
gatiṃ dṛṣṭvā nadīnāṃ ca pādapān vividhān api // RamS_2,54.12 //
adhvanā vātavegena sambhrameṇātapena ca /
na hi gacchati vaidehyāś candrāṃśusadṛśī prabhā // RamS_2,54.13 //
sadṛśaṃ śatapattrasya pūrṇacandropamaprabham /
vadanaṃ tadvadānyāyā vaidehyā na vikampate // RamS_2,54.14 //
alaktarasaraktābhāv alaktarasavarjitau /
adyāpi caraṇau tasyāḥ padmakośasamaprabhau // RamS_2,54.15 //
nūpurodghuṣṭaheleva khelaṃ gacchati bhāminī /
idānīm api vaidehī tadrāgā nyastabhūṣaṇā // RamS_2,54.16 //
gajaṃ vā vīkṣya siṃhaṃ vā vyāghraṃ vā vanam āśritā /
nāhārayati saṃtrāsaṃ bāhū rāmasya saṃśritā // RamS_2,54.17 //
na śocyās te na cātmā te śocyo nāpi janādhipaḥ /
idaṃ hi caritaṃ loke pratiṣṭhāsyati śāśvatam // RamS_2,54.18 //
vidhūya śokaṃ parihṛṣṭamānasā maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ /
vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ śubhāṃ pratijñāṃ paripālayanti te // RamS_2,54.19 //
tathāpi sūtena suyuktavādinā nivāryamāṇā sutaśokakarśitā /
na caiva devī virarāma kūjitāt priyeti putreti ca rāghaveti ca // RamS_2,54.20 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 55
vanaṃ gate dharmapare rāme ramayatāṃ vare /
kausalyā rudatī svārtā bhartāram idam abravīt // RamS_2,55.1 //
yadyapi triṣu lokeṣu prathitaṃ te mahad yaśaḥ /
sānukrośo vadānyaś ca priyavādī ca rāghavaḥ // RamS_2,55.2 //
kathaṃ naravaraśreṣṭha putrau tau saha sītayā /
duḥkhitau sukhasaṃvṛddhau vane duḥkhaṃ sahiṣyataḥ // RamS_2,55.3 //
sā nūnaṃ taruṇī śyāmā sukumārī sukhocitā /
katham uṣṇaṃ ca śītaṃ ca maithilī prasahiṣyate // RamS_2,55.4 //
bhuktvāśanaṃ viśālākṣī sūpadaṃśānvitaṃ śubham /
vanyaṃ naivāram āhāraṃ kathaṃ sītopabhokṣyate // RamS_2,55.5 //
gītavāditranirghoṣaṃ śrutvā śubham aninditā /
kathaṃ kravyādasiṃhānāṃ śabdaṃ śroṣyaty aśobhanam // RamS_2,55.6 //
mahendradhvajasaṃkāśaḥ kva nu śete mahābhujaḥ /
bhujaṃ parighasaṃkāśam upadhāya mahābalaḥ // RamS_2,55.7 //
padmavarṇaṃ sukeśāntaṃ padmaniḥśvāsam uttamam /
kadā drakṣyāmi rāmasya vadanaṃ puṣkarekṣaṇam // RamS_2,55.8 //
vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ me na saṃśayaḥ /
apaśyantyā na taṃ yad vai phalatīdaṃ sahasradhā // RamS_2,55.9 //
yadi pañcadaśe varṣe rāghavaḥ punar eṣyati /
jahyād rājyaṃ ca kośaṃ ca bharatenopabhokṣyate // RamS_2,55.10 //
evaṃ kanīyasā bhrātrā bhuktaṃ rājyaṃ viśāṃ pate /
bhrātā jyeṣṭho variṣṭhaś ca kimarthaṃ nāvamaṃsyate // RamS_2,55.11 //
na pareṇāhṛtaṃ bhakṣyaṃ vyāghraḥ khāditum icchati /
evam eva naravyāghraḥ paralīḍhaṃ na maṃsyate // RamS_2,55.12 //
havir ājyaṃ puroḍāśāḥ kuśā yūpāś ca khādirāḥ /
naitāni yātayāmāni kurvanti punar adhvare // RamS_2,55.13 //
tathā hy āttam idaṃ rājyaṃ hṛtasārāṃ surām iva /
nābhimantum alaṃ rāmo naṣṭasomam ivādhvaram // RamS_2,55.14 //
naivaṃvidham asatkāraṃ rāghavo marṣayiṣyati /
balavān iva śārdūlo vāladher abhimarśanam // RamS_2,55.15 //
sa tādṛśaḥ siṃhabalo vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ /
svayam eva hataḥ pitrā jalajenātmajo yathā // RamS_2,55.16 //
dvijātidharmaḥ śāstradṛṣṭaḥ sanātanaḥ /
yadi te dharmanirate tvayā putre vivāsite // RamS_2,55.17 //
gatir ekā patir nāryā dvitīyā gatir ātmajaḥ /
tṛtīyā jñātayo rājaṃś caturthī neha vidyate // RamS_2,55.18 //
tatra tvaṃ caiva me nāsti rāmaś ca vanam āśritaḥ /
na vanaṃ gantum icchāmi sarvathā hi hatā tvayā // RamS_2,55.19 //
hataṃ tvayā rājyam idaṃ sarāṣṭraṃ hatas tathātmā saha mantribhiś ca /
hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ sutaś ca bhāryā ca tava prahṛṣṭau // RamS_2,55.20 //
imāṃ giraṃ dāruṇaśabdasaṃśritāṃ niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ /
tataḥ sa śokaṃ praviveśa pārthivaḥ svaduṣkṛtaṃ cāpi punas tadāsmarat // RamS_2,55.21 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 56
evaṃ tu kruddhayā rājā rāmamātrā saśokayā /
śrāvitaḥ paruṣaṃ vākyaṃ cintayāmāsa duḥkhitaḥ // RamS_2,56.1 //
tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkṛtam /
yad anena kṛtaṃ pūrvam ajñānāc chabdavedhinā // RamS_2,56.2 //
amanās tena śokena rāmaśokena ca prabhuḥ /
dahyamānas tu śokābhyāṃ kausalyām āha bhūpatiḥ // RamS_2,56.3 //
prasādaye tvāṃ kausalye racito 'yaṃ mayāñjaliḥ /
vatsalā cānṛśaṃsā ca tvaṃ hi nityaṃ pareṣv api // RamS_2,56.4 //
bhartā tu khalu nārīṇāṃ guṇavān nirguṇo 'pi vā /
dharmaṃ vimṛśamānānāṃ pratyakṣaṃ devi daivatam // RamS_2,56.5 //
sā tvaṃ dharmaparā nityaṃ dṛṣṭalokaparāvarā /
nārhase vipriyaṃ vaktuṃ duḥkhitāpi suduḥkhitam // RamS_2,56.6 //
tad vākyaṃ karuṇaṃ rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam /
kausalyā vyasṛjad bāṣpaṃ praṇālīva navodakam // RamS_2,56.7 //
sa mūrdhni baddhvā rudatī rājñaḥ padmam ivāñjalim /
sambhramād abravīt trastā tvaramāṇākṣaraṃ vacaḥ // RamS_2,56.8 //
prasīda śirasā yāce bhūmau nipatitāsmi te /
yācitāsmi hatā deva hantavyāhaṃ na hi tvayā // RamS_2,56.9 //
naiṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā /
ubhayor lokayor vīra patyā yā saṃprasādyate // RamS_2,56.10 //
jānāmi dharmaṃ dharmajña tvāṃ jāne satyavādinam /
putraśokārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam // RamS_2,56.11 //
śoko nāśayate dhairyaṃ śoko nāśayate śrutam /
śoko nāśayate sarvaṃ nāsti śokasamo ripuḥ // RamS_2,56.12 //
śayam āpatitaḥ soḍhuṃ praharo ripuhastataḥ /
soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmo 'pi na śakyate // RamS_2,56.13 //
vanavāsāya rāmasya pañcarātro 'dya gaṇyate /
yaḥ śokahataharṣāyāḥ pañcavarṣopamo mama // RamS_2,56.14 //
taṃ hi cintayamānāyāḥ śoko 'yaṃ hṛdi vardhate /
adīnām iva vegena samudrasalilaṃ mahat // RamS_2,56.15 //
evaṃ hi kathayantyās tu kausalyāyāḥ śubhaṃ vacaḥ /
mandaraśmir abhūt suryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,56.16 //
atha prahlādito vākyair devyā kausalyayā nṛpaḥ /
śokena ca samākrānto nidrāyā vaśam eyivān // RamS_2,56.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 57
pratibuddho muhūrtena śokopahatacetanaḥ /
atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata // RamS_2,57.1 //
rāmalakṣmaṇayoś caiva vivāsād vāsavopamam /
āviveśopasargas taṃ tamaḥ sūryam ivāsuram // RamS_2,57.2 //
sa rājā rajanīṃ ṣaṣṭhīṃ rāme pravrajite vanam /
ardharātre daśarathaḥ saṃsmaran duṣkṛtaṃ kṛtam /
kausalyāṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,57.3* //
yad ācarati kalyāṇi śubhaṃ vā yadi vāśubham /
tad eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ // RamS_2,57.4 //
gurulāghavam arthānām ārambhe karmaṇāṃ phalam /
doṣaṃ vā yo na jānāti sa bāla iti hocyate // RamS_2,57.5 //
kaścid āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca niṣiñcati /
puṣpaṃ dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ sa śocati phalāgame // RamS_2,57.6 //
so 'ham āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca nyaṣecayam /
rāmaṃ phalāgame tyaktvā paścāc chocāmi durmatiḥ // RamS_2,57.7 //
labdhaśabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā /
kumāraḥ śabdavedhīti mayā pāpam idaṃ kṛtam /
tad idaṃ me 'nusaṃprāptaṃ devi duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam // RamS_2,57.8* //
sammohād iha bālena yathā syād bhakṣitaṃ viṣam /
evaṃ mamāpy avijñātaṃ śabdavedhyamayaṃ phalam // RamS_2,57.9 //
devy anūḍhā tvam abhavo yuvarājo bhavāmy aham /
tataḥ prāvṛḍ anuprāptā madakāmavivardhinī // RamS_2,57.10 //
upāsya hi rasān bhaumāṃs taptvā ca jagad aṃśubhiḥ /
paretācaritāṃ bhīmāṃ ravir āviśate diśam // RamS_2,57.11 //
uṣṇam antardadhe sadyaḥ snigdhā dadṛśire ghanāḥ /
tato jahṛṣire sarve bhekasāraṅgabarhiṇaḥ // RamS_2,57.12 //
patitenāmbhasā channaḥ patamānena cāsakṛt /
ābabhau mattasāraṅgas toyarāśir ivācalaḥ // RamS_2,57.13 //
tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī /
vyāyāmakṛtasaṃkalpaḥ sarayūm anvagāṃ nadīm // RamS_2,57.14 //
nipāne mahiṣaṃ rātrau gajaṃ vābhyāgataṃ nadīm /
anyaṃ vā śvāpadaṃ kaṃcij jighāṃsur ajitendriyaḥ // RamS_2,57.15 //
athāndhakāre tv aśrauṣaṃ jale kumbhasya pūryataḥ /
acakṣur viṣaye ghoṣaṃ vāraṇasyeva nardataḥ // RamS_2,57.16 //
tato 'haṃ śaram uddhṛtya dīptam āśīviṣopamam /
amuñcaṃ niśitaṃ bāṇam aham āśīviṣopamam // RamS_2,57.17 //
tatra vāg uṣasi vyaktā prādurāsīd vanaukasaḥ /
hā heti patatas toye vāg abhūt tatra mānuṣī /
katham asmadvidhe śastraṃ nipatet tu tapasvini // RamS_2,57.18* //
praviviktāṃ nadīṃ rātrāv udāhāro 'ham āgataḥ /
iṣuṇābhihataḥ kena kasya vā kiṃ kṛtaṃ mayā // RamS_2,57.19 //
ṛṣer hi nyastadaṇḍasya vane vanyena jīvataḥ /
kathaṃ nu śastreṇa vadho madvidhasya vidhīyate // RamS_2,57.20 //
jaṭābhāradharasyaiva valkalājinavāsasaḥ /
ko vadhena mamārthī syāt kiṃ vāsyāpakṛtaṃ mayā // RamS_2,57.21 //
evaṃ niṣphalam ārabdhaṃ kevalānarthasaṃhitam /
na kaścit sādhu manyeta yathaiva gurutalpagam // RamS_2,57.22 //
nemaṃ tathānuśocāmi jīvitakṣayam ātmanaḥ /
mātaraṃ pitaraṃ cobhāv anuśocāmi madvidhe // RamS_2,57.23 //
tad etan mithunaṃ vṛddhaṃ cirakālabhṛtaṃ mayā /
mayi pañcatvam āpanne kāṃ vṛttiṃ vartayiṣyati // RamS_2,57.24 //
vṛddhau ca mātāpitarāv ahaṃ caikeṣuṇā hataḥ /
kena sma nihatāḥ sarve subālenākṛtātmanā // RamS_2,57.25 //
tāṃ giraṃ karuṇāṃ śrutvā mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ /
karābhyāṃ saśaraṃ cāpaṃ vyathitasyāpatad bhuvi // RamS_2,57.26 //
taṃ deśam aham āgamya dīnasattvaḥ sudurmanāḥ /
apaśyam iṣuṇā tīre sarayvās tāpasaṃ hatam // RamS_2,57.27 //
sa mām udvīkṣya netrābhyāṃ trastam asvasthacetasam /
ity uvāca vacaḥ krūraṃ didhakṣann iva tejasā // RamS_2,57.28 //
kiṃ tavāpakṛtaṃ rājan vane nivasatā mayā /
jihīrṣur ambho gurvarthaṃ yad ahaṃ tāḍitas tvayā // RamS_2,57.29 //
ekena khalu bāṇena marmaṇy abhihate mayi /
dvāv andhau nihatau vṛddhau mātā janayitā ca me // RamS_2,57.30 //
tau nūnaṃ durbalāv andhau matpratīkṣau pipāsitau /
ciram āśākṛtāṃ tṛṣṇāṃ kaṣṭāṃ saṃdhārayiṣyataḥ // RamS_2,57.31 //
na nūnaṃ tapaso vāsti phalayogaḥ śrutasya vā /
pitā yan māṃ na jānāti śayānaṃ patitaṃ bhuvi // RamS_2,57.32 //
jānann api ca kiṃ kuryād aśaktir aparikramaḥ /
bhidyamānam ivāśaktas trātum anyo nago nagam // RamS_2,57.33 //
pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava /
na tvām anudahet kruddho vanaṃ vahnir ivaidhitaḥ // RamS_2,57.34 //
iyam ekapadī rājan yato me pitur āśramaḥ /
taṃ prasādaya gatvā tvaṃ na tvāṃ sa kupitaḥ śapet // RamS_2,57.35 //
viśalyaṃ kuru māṃ rājan marma me niśitaḥ śaraḥ /
ruṇaddhi mṛdu sotsedhaṃ tīram amburayo yathā // RamS_2,57.36 //
na dvijātir ahaṃ rājan mā bhūt te manaso vyathā /
śūdrāyām asmi vaiśyena jāto janapadādhipa // RamS_2,57.37 //
itīva vadataḥ kṛcchrād bāṇābhihatamarmaṇaḥ /
tasya tv ānamyamānasya taṃ bāṇam aham uddharam // RamS_2,57.38 //
jalārdragātraṃ tu vilapya kṛcchrān marmavraṇaṃ saṃtatam ucchvasantam /
tataḥ sarayvāṃ tam ahaṃ śayānaṃ samīkṣya bhadre subhṛśaṃ viṣaṇṇaḥ // RamS_2,57.39 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 58
tad ajñānān mahat pāpaṃ kṛtvā saṃkulitendriyaḥ /
ekas tv acintayaṃ buddhyā kathaṃ nu sukṛtaṃ bhavet // RamS_2,58.1 //
tatas taṃ ghaṭam ādāya pūrṇaṃ paramavāriṇā /
āśramaṃ tam ahaṃ prāpya yathākhyātapathaṃ gataḥ // RamS_2,58.2 //
tatrāhaṃ durbalāv andhau vṛddhāv apariṇāyakau /
apaśyaṃ tasya pitarau lūnapakṣāv iva dvijau // RamS_2,58.3 //
tannimittābhir āsīnau kathābhir aparikramau /
tām āśāṃ matkṛte hīnāv udāsīnāv anāthavat // RamS_2,58.4 //
padaśabdaṃ tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata /
kiṃ cirāyasi me putra pānīyaṃ kṣipram ānaya // RamS_2,58.5 //
yannimittam idaṃ tāta salile krīḍitaṃ tvayā /
utkaṇṭhitā te māteyaṃ praviśa kṣipram āśramam // RamS_2,58.6 //
yad vyalīkaṃ kṛtaṃ putra mātrā te yadi vā mayā /
na tan manasi kartavyaṃ tvayā tāta tapasvinā // RamS_2,58.7 //
tvaṃ gatis tv agatīnāṃ ca cakṣus tvaṃ hīnacakṣuṣām /
samāsaktās tvayi prāṇāḥ kiṃcin nau nābhibhāṣase // RamS_2,58.8 //
munim avyaktayā vācā tam ahaṃ sajjamānayā /
hīnavyañjanayā prekṣya bhīto bhīta ivābruvam // RamS_2,58.9 //
manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṃstabhya vāgbalam /
ācacakṣe tv ahaṃ tasmai putravyasanajaṃ bhayam // RamS_2,58.10 //
kṣatriyo 'haṃ daśaratho nāhaṃ putro mahātmanaḥ /
sajjanāvamataṃ duḥkham idaṃ prāptaṃ svakarmajam // RamS_2,58.11 //
bhagavaṃś cāpahasto 'haṃ sarayūtīram āgataḥ /
jighāṃsuḥ śvāpadaṃ kiṃcin nipāne vāgataṃ gajam // RamS_2,58.12 //
tatra śruto mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ /
dvipo 'yam iti matvā hi bāṇenābhihato mayā // RamS_2,58.13 //
gatvā nadyās tatas tīram apaśyam iṣuṇā hṛdi /
vinirbhinnaṃ gataprāṇaṃ śayānaṃ bhuvi tāpasam // RamS_2,58.14 //
bhagavañ śabdam ālakṣya mayā gajajighāṃsunā /
visṛṣṭo 'mbhasi nārācas tena te nihataḥ sutaḥ // RamS_2,58.15 //
sa coddhṛtena bāṇena tatraiva svargam āsthitaḥ /
bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca // RamS_2,58.16 //
ajñānād bhavataḥ putraḥ sahasābhihato mayā /
śeṣam evaṃgate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ // RamS_2,58.17 //
sa tac chrutvā vacaḥ krūraṃ niḥśvasañ śokakarśitaḥ /
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // RamS_2,58.18 //
yady etad aśubhaṃ karma na sma me kathayeḥ svayam /
phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śatasahasradhā // RamS_2,58.19 //
kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ /
jñānapūrvaṃ kṛtaḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam // RamS_2,58.20 //
ajñānāddhi kṛtaṃ yasmād idaṃ tenaiva jīvasi /
api hy adya kulaṃ na syād rāghavāṇāṃ kuto bhavān // RamS_2,58.21 //
naya nau nṛpa taṃ deśam iti māṃ cābhyabhāṣata /
adya taṃ draṣṭum icchāvaḥ putraṃ paścimadarśanam // RamS_2,58.22 //
rudhireṇāvasitāṅgaṃ prakīrṇājinavāsasam /
śayānaṃ bhuvi niḥsaṃjñaṃ dharmarājavaśaṃ gatam // RamS_2,58.23 //
athāham ekas taṃ deśaṃ nītvā tau bhṛśaduḥkhitau /
asparśayam ahaṃ putraṃ taṃ muniṃ saha bhāryayā // RamS_2,58.24 //
tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā tam āsādya tapasvinau /
nipetatuḥ śarīre 'sya pitā cāsyedam abravīt // RamS_2,58.25 //
na nv ahaṃ te priyaḥ putra mātaraṃ paśya dhārmika /
kiṃ nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada // RamS_2,58.26 //
kasya vāpararātre 'haṃ śroṣyāmi hṛdayaṃgamam /
adhīyānasya madhuraṃ śāstraṃ vānyad viśeṣataḥ // RamS_2,58.27 //
ko māṃ saṃdhyām upāsyaiva snātvā hutahutāśanaḥ /
ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ putraśokabhayārditam // RamS_2,58.28 //
kandamūlaphalaṃ hṛtvā ko māṃ priyam ivātithim /
bhojayiṣyaty akarmaṇyam apragraham anāyakam // RamS_2,58.29 //
imām andhāṃ ca vṛddhāṃ ca mātaraṃ te tapasvinīm /
kathaṃ putra bhariṣyāmi kṛpaṇāṃ putragardhinīm // RamS_2,58.30 //
tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanaṃ prati /
śvo mayā saha gantāsi jananyā ca samedhitaḥ // RamS_2,58.31 //
ubhāv api ca śokārtāv anāthau kṛpaṇau vane /
kṣipram eva gamiṣyāvas tvayā hīnau yamakṣayam // RamS_2,58.32 //
tato vaivasvataṃ dṛṣṭvā taṃ pravakṣyāmi bhāratīm /
kṣamatāṃ dharmarājo me bibhṛyāt pitarāv ayam // RamS_2,58.33 //
apāpo 'si yathā putra nihataḥ pāpakarmaṇā /
tena satyena gacchāśu ye lokāḥ śastrayodhinām // RamS_2,58.34 //
yānti śūrā gatiṃ yāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinaḥ /
hatās tv abhimukhāḥ putra gatiṃ tāṃ paramāṃ vraja // RamS_2,58.35 //
yāṃ gatiṃ sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ /
nahuṣo dhundhumāraś ca prāptās tāṃ gaccha putraka // RamS_2,58.36 //
yā gatiḥ sarvasādhūnāṃ svādhyāyāt tapasā ca yā /
bhūmidasyāhitāgneś ca ekapatnīvratasya ca // RamS_2,58.37 //
gosahasrapradātḥṇāṃ yā yā gurubhṛtām api /
dehanyāsakṛtāṃ yā ca tāṃ gatiṃ gaccha putraka /
na hi tv asmin kule jāto gacchaty akuśalāṃ gatim // RamS_2,58.38* //
evaṃ sa kṛpaṇaṃ tatra paryadevayatāsakṛt /
tato 'smai kartum udakaṃ pravṛttaḥ saha bhāryayā // RamS_2,58.39 //
sa tu divyena rūpeṇa muniputraḥ svakarmabhiḥ /
āśvāsya ca muhūrtaṃ tu pitarau vākyam abravīt // RamS_2,58.40 //
sthānam asmi mahat prāpto bhavatoḥ paricāraṇāt /
bhavantāv api ca kṣipraṃ mama mūlam upaiṣyataḥ // RamS_2,58.41 //
evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā /
āruroha divaṃ kṣipraṃ muniputro jitendriyaḥ // RamS_2,58.42 //
sa kṛtvā tūdakaṃ tūrṇaṃ tāpasaḥ saha bhāryayā /
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // RamS_2,58.43 //
adyaiva jahi māṃ rājan maraṇe nāsti me vyathā /
yac chareṇaikaputraṃ māṃ tvam akārṣīr aputrakam // RamS_2,58.44 //
tvayā tu yad avijñānān nihato me sutaḥ śuciḥ /
tena tvām abhiśapsyāmi suduḥkham atidāruṇam // RamS_2,58.45 //
putravyasanajaṃ duḥkhaṃ yad etan mama sāmpratam /
evaṃ tvaṃ putraśokena rājan kālaṃ kariṣyasi // RamS_2,58.46 //
tasmān mām āgataṃ bhadre tasyodārasya tadvacaḥ /
yad ahaṃ putraśokena saṃtyakṣyāmy adya jīvitam // RamS_2,58.47 //
yadi māṃ saṃspṛśed rāmaḥ sakṛd adyālabheta vā /
na tan me sadṛśaṃ devi yan mayā rāghave kṛtam // RamS_2,58.48 //
cakṣuṣā tvāṃ na paśyāmi smṛtir mama vilupyate /
dūtā vaivasvatasyaite kausalye tvarayanti mām // RamS_2,58.49 //
atas tu kiṃ duḥkhataraṃ yad ahaṃ jīvitakṣaye /
na hi paśyāmi dharmajñaṃ rāmaṃ satyaparākramam // RamS_2,58.50 //
na te manuṣyā devās te ye cāruśubhakuṇḍalam /
mukhaṃ drakṣyanti rāmasya varṣe pañcadaśe punaḥ // RamS_2,58.51 //
padmapattrekṣaṇaṃ subhru sudaṃṣṭraṃ cārunāsikam /
dhanyā drakṣyanti rāmasya tārādhipanibhaṃ mukham // RamS_2,58.52 //
sadṛśaṃ śāradasyendoḥ phullasya kamalasya ca /
sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tanmukham // RamS_2,58.53 //
nivṛttavanavāsaṃ tam ayodhyāṃ punar āgatam /
drakṣyanti sukhino rāmaṃ śukraṃ mārgagataṃ yathā // RamS_2,58.54 //
ayam ātmabhavaḥ śoko mām anātham acetanam /
saṃsādayati vegena yathā kūlaṃ nadīrayaḥ // RamS_2,58.55 //
hā rāghava mahābāho hā mamāyāsanāśana /
rājā daśarathaḥ śocañ jīvitāntam upāgamat // RamS_2,58.56 //
tathā tu dīnaṃ kathayan narādhipaḥ priyasya putrasya vivāsanāturaḥ /
gate 'rdharātre bhṛśaduḥkhapīḍitas tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ // RamS_2,58.57 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 59
atha rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar evāpare 'hani /
bandinaḥ paryupātiṣṭhaṃs tat pārthivaniveśanam // RamS_2,59.1 //
tataḥ śucisamācārāḥ paryupasthānakovidāḥ /
strīvarṣavarabhūyiṣṭhā upatasthur yathāpuram // RamS_2,59.2 //
haricandanasaṃpṛktam udakaṃ kāñcanair ghaṭaiḥ /
āninyuḥ snānaśikṣājñā yathākālaṃ yathāvidhi // RamS_2,59.3 //
maṅgalālambhanīyāni prāśanīyān upaskarān /
upaninyus tathāpy anyāḥ kumārībahulāḥ striyaḥ // RamS_2,59.4 //
atha yāḥ kosalendrasya śayanaṃ pratyanantarāḥ /
tāḥ striyas tu samāgamya bhartāraṃ pratyabodhayan // RamS_2,59.5 //
tā vepathuparītāś ca rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ /
pratisrotas tṛṇāgrāṇāṃ sadṛśaṃ saṃcakampire // RamS_2,59.6 //
atha saṃvepamānānāṃ strīṇāṃ dṛṣṭvā ca pārthivam /
yat tad āśaṅkitaṃ pāpaṃ tasya jajñe viniścayaḥ // RamS_2,59.7 //
tataḥ pracukruśur dīnāḥ sasvaraṃ tā varāṅganāḥ /
kareṇava ivāraṇye sthānapracyutayūthapāḥ // RamS_2,59.8 //
tāsām ākrandaśabdena sahasodgatacetane /
kausalyā ca sumitrā ca tyaktanidre babhūvatuḥ // RamS_2,59.9 //
kausalyā ca sumitrā ca dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca pārthivam /
hā nātheti parikruśya petatur dharaṇītale // RamS_2,59.10 //
sā kosalendraduhitā veṣṭamānā mahītale /
na babhrāja rajodhvastā tāreva gaganacyutā // RamS_2,59.11 //
tat samuttrastasaṃbhrāntaṃ paryutsukajanākulam /
sarvatas tumulākrandaṃ paritāpārtabāndhavam // RamS_2,59.12 //
sadyo nipatitānandaṃ dīnaviklavadarśanam /
babhūva naradevasya sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ // RamS_2,59.13 //
atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṃ yaśasvinaṃ saṃparivārya patnayaḥ /
bhṛśaṃ rudantyaḥ karuṇaṃ suduḥkhitāḥ pragṛhya bāhū vyalapann anāthavat // RamS_2,59.14 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 60
tam agnim iva saṃśāntam ambuhīnam ivārṇavam /
hataprabham ivādityaṃ svargasthaṃ prekṣya bhūmipam // RamS_2,60.1 //
kausalyā bāṣpapūrṇākṣī vividhaṃ śokakarśitā /
upagṛhya śiro rājñaḥ kaikeyīṃ pratyabhāṣata // RamS_2,60.2 //
sakāmā bhava kaikeyi bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam /
tyaktvā rājānam ekāgrā nṛśaṃse duṣṭacāriṇi // RamS_2,60.3 //
vihāya māṃ gato rāmo bhartā ca svargato mama /
vipathe sārthahīneva nāhaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,60.4 //
bhartāraṃ taṃ parityajya kā strī daivatam ātmanaḥ /
icchej jīvitum anyatra kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ // RamS_2,60.5 //
na lubdho budhyate doṣān kiṃ pākam iva bhakṣayan /
kubjānimittaṃ kaikeyyā rāghavāṇāṃ kulaṃ hatam // RamS_2,60.6 //
aniyoge niyuktena rājñā rāmaṃ vivāsitam /
sabhāryaṃ janakaḥ śrutvā paritapsyaty ahaṃ yathā // RamS_2,60.7 //
rāmaḥ kamalapattrākṣo jīvanāśam ito gataḥ /
videharājasya sutā tathā sītā tapasvinī /
duḥkhasyānucitā duḥkhaṃ vane paryudvijiṣyati // RamS_2,60.8* //
nadatāṃ bhīmaghoṣāṇāṃ niśāsu mṛgapakṣiṇām /
niśamya nūnaṃ saṃtrastā rāghavaṃ saṃśrayiṣyati // RamS_2,60.9 //
vṛddhaś caivālpaputraś ca vaidehīm anucintayan /
so 'pi śokasamāviṣṭo nanu tyakṣyati jīvitam // RamS_2,60.10 //
tāṃ tataḥ sampariṣvajya vilapantīṃ tapasvinīm /
vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṃ kausalyāṃ vyāvahārikāḥ // RamS_2,60.11 //
tailadroṇyām athāmātyāḥ saṃveśya jagatīpatim /
rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś cakruḥ karmāṇy anantaram // RamS_2,60.12 //
na tu saṃkālanaṃ rājño vinā putreṇa mantriṇaḥ /
sarvajñāḥ kartum īṣus te tato rakṣanti bhūmipam // RamS_2,60.13 //
tailadroṇyāṃ tu sacivaiḥ śāyitaṃ taṃ narādhipam /
hā mṛto 'yam iti jñātvā striyas tāḥ paryadevayan // RamS_2,60.14 //
bāhūn udyamya kṛpaṇā netraprasravaṇair mukhaiḥ /
rudantyaḥ śokasaṃtaptāḥ kṛpaṇaṃ paryadevayan // RamS_2,60.15 //
niśā nakṣatrahīneva strīva bhartṛvivarjitā /
purī nārājatāyodhyā hīnā rājñā mahātmanā // RamS_2,60.16 //
bāṣpaparyākulajanā hāhābhūtakulāṅganā /
śūnyacatvaraveśmāntā na babhrāja yathāpuram // RamS_2,60.17 //
gataprabhā dyaur iva bhāskaraṃ vinā vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī /
purī babhāse rahitā mahātmanā na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā // RamS_2,60.18 //
narāś ca nāryaś ca sametya saṃghaśo vigarhamāṇā bharatasya mātaram /
tadā nagaryāṃ naradevasaṃkṣaye babhūvur ārtā na ca śarma lebhire // RamS_2,60.19 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 61
vyatītāyāṃ tu śarvaryām ādityasyodaye tataḥ /
sametya rājakartāraḥ sabhām īyur dvijātayaḥ // RamS_2,61.1 //
mārkaṇḍeyo 'tha maudgalyo vāmadevaś ca kāśyapaḥ /
kātyāyano gautamaś ca jābāliś ca mahāyaśāḥ // RamS_2,61.2 //
ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ pṛthag vācam udīrayan /
vasiṣṭham evābhimukhāḥ śreṣṭhaṃ rājapurohitam // RamS_2,61.3 //
atītā śarvarī duḥkhaṃ yā no varṣaśatopamā /
asmin pañcatvam āpanne putraśokena pārthive // RamS_2,61.4 //
svargataś ca mahārājo rāmaś cāraṇyam āśritaḥ /
lakṣmaṇaś cāpi tejasvī rāmeṇaiva gataḥ saha // RamS_2,61.5 //
ubhau bharataśatrughnau kekayeṣu paraṃtapau /
pure rājagṛhe ramye mātāmahaniveśane // RamS_2,61.6 //
ikṣvākūṇām ihādyaiva kaścid rājā vidhīyatām /
arājakaṃ hi no rāṣṭraṃ na vināśam avāpnuyāt // RamS_2,61.7 //
nārājake janapade vidyunmālī mahāsvanaḥ /
abhivarṣati parjanyo mahīṃ divyena vāriṇā // RamS_2,61.8 //
nārājake janapade bījamuṣṭiḥ prakīryate /
nārājake pituḥ putro bhāryā vā vartate vaśe // RamS_2,61.9 //
arājake dhanaṃ nāsti nāsti bhāryāpy arājake /
idam atyāhitaṃ cānyat kutaḥ satyam arājake // RamS_2,61.10 //
nārājake janapade kārayanti sabhāṃ narāḥ /
udyānāni ca ramyāṇi hṛṣṭāḥ puṇyagṛhāṇi ca // RamS_2,61.11 //
nārājake janapade yajñaśīlā dvijātayaḥ /
sattrāṇy anvāsate dāntā brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ // RamS_2,61.12 //
nārājake janapade prabhūtanaṭanartakāḥ /
utsavāś ca samājāś ca vardhante rāṣṭravardhanāḥ // RamS_2,61.13 //
nārājake janapade siddhārthā vyavahāriṇaḥ /
kathābhir anurajyante kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ // RamS_2,61.14 //
nārājake janapade vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ /
narā niryānty araṇyāni nārībhiḥ saha kāminaḥ // RamS_2,61.15 //
nārājake janapade dhanavantaḥ surakṣitāḥ /
śerate vivṛtadvārāḥ kṛṣigorakṣajīvinaḥ // RamS_2,61.16 //
nārājake janapade vaṇijo dūragāminaḥ /
gacchanti kṣemam adhvānaṃ bahupuṇyasamācitāḥ // RamS_2,61.17 //
nārājake janapade caraty ekacaro vaśī /
bhāvayann ātmanātmānaṃ yatra sāyaṃgṛho muniḥ // RamS_2,61.18 //
nārājake janapade yogakṣemaṃ pravartate /
na cāpy arājake senā śatrūn viṣahate yudhi // RamS_2,61.19 //
yathā hy anudakā nadyo yathā vāpy atṛṇaṃ vanam /
agopālā yathā gāvas tathā rāṣṭram arājakam // RamS_2,61.20 //
nārājake janapade svakaṃ bhavati kasyacit /
matsyā iva narā nityaṃ bhakṣayanti parasparam // RamS_2,61.21 //
ye hi saṃbhinnamaryādā nāstikāś chinnasaṃśayāḥ /
te 'pi bhāvāya kalpante rājadaṇḍanipīḍitāḥ // RamS_2,61.22 //
aho tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃcana /
rājā cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī // RamS_2,61.23 //
jīvaty api mahārāje tavaiva vacanaṃ vayam /
nātikramāmahe sarve velāṃ prāpyeva sāgaraḥ // RamS_2,61.24 //
sa naḥ samīkṣya dvijavaryavṛttaṃ nṛpaṃ vinā rājyam araṇyabhūtam /
kumāram ikṣvākusutaṃ vadānyaṃ tvam eva rājānam ihābhiṣiñca // RamS_2,61.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 62
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
mitrāmātyagaṇān sarvān brāhmaṇāṃs tān idaṃ vacaḥ // RamS_2,62.1 //
yad asau mātulakule pure rājagṛhe sukhī /
bharato vasati bhrātrā śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,62.2 //
tac chīghraṃ javanā dūtā gacchantu tvaritair hayaiḥ /
ānetuṃ bhrātarau vīrau kiṃ samīkṣāmahe vayam // RamS_2,62.3 //
gacchantv iti tataḥ sarve vasiṣṭhaṃ vākyam abruvan /
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭho vākyam abravīt // RamS_2,62.4 //
ehi siddhārtha vijaya jayantāśokanandana /
śrūyatām itikartavyaṃ sarvān eva bravīmi vaḥ // RamS_2,62.5 //
puraṃ rājagṛhaṃ gatvā śīghraṃ śīghrajavair hayaiḥ /
tyaktaśokair idaṃ vācyaḥ śāsanād bharato mama // RamS_2,62.6 //
purohitas tvāṃ kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ /
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // RamS_2,62.7 //
mā cāsmai proṣitaṃ rāmaṃ mā cāsmai pitaraṃ mṛtam /
bhavantaḥ śaṃsiṣur gatvā rāghavāṇām imaṃ kṣayam // RamS_2,62.8 //
kauśeyāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca /
kṣipram ādāya rājñaś ca bharatasya ca gacchata /
vasiṣṭhenābhyanujñātā dūtāḥ saṃtvaritā yayuḥ // RamS_2,62.9* //
te hastinapure gaṅgāṃ tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ /
pāñcāladeśam āsādya madhyena kurujāṅgalam // RamS_2,62.10 //
te prasannodakāṃ divyāṃ nānāvihagasevitām /
upātijagmur vegena śaradaṇḍāṃ janākulām // RamS_2,62.11 //
nikūlavṛkṣam āsādya divyaṃ satyopayācanam /
abhigamyābhivādyaṃ taṃ kuliṅgāṃ prāviśan purīm // RamS_2,62.12 //
abhikālaṃ tataḥ prāpya tejo'bhibhavanāc cyutāḥ /
yayur madhyena vāhlīkān sudāmānaṃ ca parvatam /
viṣṇoḥ padaṃ prekṣamāṇā vipāśāṃ cāpi śālmalīm // RamS_2,62.13* //
te śrāntavāhanā dūtā vikṛṣṭena satā pathā /
girivrajaṃ puravaraṃ śīghram āsedur añjasā // RamS_2,62.14 //
bhartuḥ priyārthaṃ kularakṣaṇārthaṃ bhartuś ca vaṃśasya parigrahārtham /
aheḍamānās tvarayā sma dūtā rātryāṃ tu te tat puram eva yātāḥ // RamS_2,62.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 63
yām eva rātriṃ te dūtāḥ praviśanti sma tāṃ purīm /
bharatenāpi tāṃ rātriṃ svapno dṛṣṭo 'yam apriyaḥ // RamS_2,63.1 //
vyuṣṭām eva tu tāṃ rātriṃ dṛṣṭvā taṃ svapnam apriyam /
putro rājādhirājasya subhṛśaṃ paryatapyata // RamS_2,63.2 //
tapyamānaṃ samājñāya vayasyāḥ priyavādinaḥ /
āyāsaṃ hi vineṣyantaḥ sabhāyāṃ cakrire kathāḥ // RamS_2,63.3 //
vādayanti tathā śāntiṃ lāsayanty api cāpare /
nāṭakāny apare prāhur hāsyāni vividhāni ca // RamS_2,63.4 //
sa tair mahātmā bharataḥ sakhibhiḥ priyavādibhiḥ /
goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir na prāhṛṣyata rāghavaḥ // RamS_2,63.5 //
tam abravīt priyasakho bharataṃ sakhibhir vṛtam /
suhṛdbhiḥ paryupāsīnaḥ kiṃ sakhe nānumodase // RamS_2,63.6 //
evaṃ bruvāṇaṃ suhṛdaṃ bharataḥ pratyuvāca ha /
śṛṇu tvaṃ yannimittaṃ me dainyam etad upāgatam // RamS_2,63.7 //
svapne pitaram adrākṣaṃ malinaṃ muktamūrdhajam /
patantam adriśikharāt kaluṣe gomayahrade // RamS_2,63.8 //
plavamānaś ca me dṛṣṭaḥ sa tasmin gomayahrade /
pibann añjalinā tailaṃ hasann iva muhur muhuḥ // RamS_2,63.9 //
tatas tilodanaṃ bhuktvā punaḥ punar adhaḥśirāḥ /
tailenābhyaktasarvāṅgas tailam evāvagāhata // RamS_2,63.10 //
svapne 'pi sāgaraṃ śuṣkaṃ candraṃ ca patitaṃ bhuvi /
sahasā cāpi saṃśāntaṃ jvalitaṃ jātavedasam // RamS_2,63.11 //
avadīrṇāṃ ca pṛthivīṃ śuṣkāṃś ca vividhān drumān /
ahaṃ paśyāmi vidhvastān sadhūmāṃś caiva parvatān // RamS_2,63.12 //
pīṭhe kārṣṇāyase cainaṃ niṣaṇṇaṃ kṛṣṇavāsasam /
prahasanti sma rājānaṃ pramadāḥ kṛṣṇapiṅgalāḥ // RamS_2,63.13 //
tvaramāṇaś ca dharmātmā raktamālyānulepanaḥ /
rathena kharayuktena prayāto dakṣiṇāmukhaḥ // RamS_2,63.14 //
evam etan mayā dṛṣṭam imāṃ rātriṃ bhayāvahām /
ahaṃ rāmo 'tha vā rājā lakṣmaṇo vā mariṣyati // RamS_2,63.15 //
naro yānena yaḥ svapne kharayuktena yāti hi /
acirāt tasya dhūmāgraṃ citāyāṃ sampradṛśyate /
etannimittaṃ dīno 'haṃ tan na vaḥ pratipūjaye // RamS_2,63.16* //
śuṣyatīva ca me kaṇṭho na svastham iva me manaḥ /
jugupsann iva cātmānaṃ na ca paśyāmi kāraṇam // RamS_2,63.17 //
imāṃ hi duḥsvapnagatiṃ niśāmya tām anekarūpām avitarkitāṃ purā /
bhayaṃ mahat taddhṛdayān na yāti me vicintya rājānam acintyadarśanam // RamS_2,63.18 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 64
bharate bruvati svapnaṃ dūtās te klāntavāhanāḥ /
praviśyāsahyaparikhaṃ ramyaṃ rājagṛhaṃ puram // RamS_2,64.1 //
samāgamya tu rājñā ca rājaputreṇa cārcitāḥ /
rājñaḥ pādau gṛhītvā tu tam ūcur bharataṃ vacaḥ // RamS_2,64.2 //
purohitas tvā kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ /
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // RamS_2,64.3 //
atra viṃśatikoṭyas tu nṛpater mātulasya te /
daśakoṭyas tu sampūrṇās tathaiva ca nṛpātmaja // RamS_2,64.4 //
pratigṛhya ca tat sarvaṃ svanuraktaḥ suhṛjjane /
dūtān uvāca bharataḥ kāmaiḥ sampratipūjya tān // RamS_2,64.5 //
kaccit sukuśalī rājā pitā daśaratho mama /
kaccic cārogatā rāme lakṣmaṇe vā mahātmani // RamS_2,64.6 //
āryā ca dharmaniratā dharmajñā dharmadarśinī /
arogā cāpi kausalyā mātā rāmasya dhīmataḥ // RamS_2,64.7 //
kaccit sumitrā dharmajñā jananī lakṣmaṇasya yā /
śatrughnasya ca vīrasya sārogā cāpi madhyamā // RamS_2,64.8 //
ātmakāmā sadā caṇḍī krodhanā prājñamāninī /
arogā cāpi kaikeyī mātā me kim uvāca ha // RamS_2,64.9 //
evam uktās tu te dūtā bharatena mahātmanā /
ūcuḥ sampraśritaṃ vākyam idaṃ taṃ bharataṃ tadā /
kuśalās te naravyāghra yeṣāṃ kuśalam icchasi // RamS_2,64.10* //
bharataś cāpi tān dūtān evam ukto 'bhyabhāṣata /
āpṛcche 'haṃ mahārājaṃ dūtāḥ saṃtvarayanti mām // RamS_2,64.11 //
evam uktvā tu tān dūtān bharataḥ pārthivātmajaḥ /
dūtaiḥ saṃcodito vākyaṃ mātāmaham uvāca ha // RamS_2,64.12 //
rājan pitur gamiṣyāmi sakāśaṃ dūtacoditaḥ /
punar apy aham eṣyāmi yadā me tvaṃ smariṣyasi // RamS_2,64.13 //
bharatenaivam uktas tu nṛpo mātāmahas tadā /
tam uvāca śubhaṃ vākyaṃ śirasy āghrāya rāghavam // RamS_2,64.14 //
gaccha tātānujāne tvāṃ kaikeyī suprajās tvayā /
mātaraṃ kuśalaṃ brūyāḥ pitaraṃ ca paraṃtapa // RamS_2,64.15 //
purohitaṃ ca kuśalaṃ ye cānye dvijasattamāḥ /
tau ca tāta maheṣvāsau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,64.16 //
tasmai hastyuttamāṃś citrān kambalān ajināni ca /
abhisatkṛtya kaikeyo bharatāya dhanaṃ dadau // RamS_2,64.17 //
rukmaniṣkasahasre dve ṣoḍaśāśvaśatāni ca /
satkṛtya kaikeyī putraṃ kekayo dhanam ādiśat // RamS_2,64.18 //
tathāmātyān abhipretān viśvāsyāṃś ca guṇānvitān /
dadāv aśvapatiḥ śīghraṃ bharatāyānuyāyinaḥ // RamS_2,64.19 //
airāvatān aindraśirān nāgān vai priyadarśanān /
kharāñ śīghrān susaṃyuktān mātulo 'smai dhanaṃ dadau // RamS_2,64.20 //
antaḥpure 'tisaṃvṛddhān vyāghravīryabalānvitān /
daṃṣṭrāyudhān mahākāyāñ śunaś copāyanaṃ dadau // RamS_2,64.21 //
sa mātāmaham āpṛcchya mātulaṃ ca yudhājitam /
ratham āruhya bharataḥ śatrughnasahito yayau // RamS_2,64.22 //
rathān maṇḍalacakrāṃś ca yojayitvā paraḥśatam /
uṣṭrago'śvakharair bhṛtyā bharataṃ yāntam anvayuḥ // RamS_2,64.23 //
balena gupto bharato mahātmā sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ /
ādāya śatrughnam apetaśatrur gṛhād yayau siddha ivendralokāt // RamS_2,64.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 65
sa prāṅmukho rājagṛhād abhiniryāya vīryavān /
hrādinīṃ dūrapārāṃ ca pratyaksrotastaraṃgiṇīm /
śatadrūm atarac chrīmān nadīm ikṣvākunandanaḥ // RamS_2,65.1 //
elādhāne nadīṃ tīrtvā prāpya cāparaparpaṭān /
śilām ākurvatīṃ tīrtvā āgneyaṃ śalyakartanam // RamS_2,65.2 //
satyasaṃdhaḥ śuciḥ śrīmān prekṣamāṇaḥ śilāvahām /
atyayāt sa mahāśailān vanaṃ caitrarathaṃ prati // RamS_2,65.3 //
veginīṃ ca kuliṅgākhyāṃ hrādinīṃ parvatāvṛtām /
yamunāṃ prāpya saṃtīrṇo balam āśvāsayat tadā // RamS_2,65.4 //
śītīkṛtya tu gātrāṇi klāntān āśvāsya vājinaḥ /
tatra snātvā ca pītvā ca prāyād ādāya codakam // RamS_2,65.5 //
rājaputro mahāraṇyam anabhīkṣṇopasevitam /
bhadro bhadreṇa yānena mārutaḥ kham ivātyayāt // RamS_2,65.6 //
toraṇaṃ dakṣiṇārdhena jambūprastham upāgamat /
varūthaṃ ca yayau ramyaṃ grāmaṃ daśarathātmajaḥ // RamS_2,65.7 //
tatra ramye vane vāsaṃ kṛtvāsau prāṅmukho yayau /
udyānam ujjihānāyāḥ priyakā yatra pādapāḥ // RamS_2,65.8 //
sālāṃs tu priyakān prāpya śīghrān āsthāya vājinaḥ /
anujñāpyātha bharato vāhinīṃ tvarito yayau // RamS_2,65.9 //
vāsaṃ kṛtvā sarvatīrthe tīrtvā cottānikāṃ nadīm /
anyā nadīś ca vividhāḥ pārvatīyais turaṃgamaiḥ // RamS_2,65.10 //
hastipṛṣṭhakam āsādya kuṭikām atyavartata /
tatāra ca naravyāghro lauhitye sa kapīvatīm /
ekasāle sthāṇumatīṃ vinate gomatīṃ nadīm // RamS_2,65.11* //
kaliṅganagare cāpi prāpya sālavanaṃ tadā /
bharataḥ kṣipram āgacchat supariśrāntavāhanaḥ // RamS_2,65.12 //
vanaṃ ca samatītyāśu śarvaryām aruṇodaye /
ayodhyāṃ manunā rājñā nirmitāṃ sa dadarśa ha // RamS_2,65.13 //
tāṃ purīṃ puruṣavyāghraḥ saptarātroṣiṭaḥ pathi /
ayodhyām agrato dṛṣṭvā rathe sārathim abravīt // RamS_2,65.14 //
eṣā nātipratītā me puṇyodyānā yaśasvinī /
ayodhyā dṛśyate dūrāt sārathe pāṇḍumṛttikā // RamS_2,65.15 //
yajvabhir guṇasampannair brāhmaṇair vedapāragaiḥ /
bhūyiṣṭham ṛddhair ākīrṇā rājarṣivarapālitā // RamS_2,65.16 //
ayodhyāyāṃ purā śabdaḥ śrūyate tumulo mahān /
samantān naranārīṇāṃ tam adya na śṛṇomy aham // RamS_2,65.17 //
udyānāni hi sāyāhne krīḍitvoparatair naraiḥ /
samantād vipradhāvadbhiḥ prakāśante mamānyadā // RamS_2,65.18 //
tāny adyānurudantīva parityaktāni kāmibhiḥ /
araṇyabhūteva purī sārathe pratibhāti me // RamS_2,65.19 //
na hy atra yānair dṛśyante na gajair na ca vājibhiḥ /
niryānto vābhiyānto vā naramukhyā yathāpuram // RamS_2,65.20 //
aniṣṭāni ca pāpāni paśyāmi vividhāni ca /
nimittāny amanojñāni tena sīdati me manaḥ // RamS_2,65.21 //
dvāreṇa vaijayantena prāviśac chrāntavāhanaḥ /
dvāḥsthair utthāya vijayaṃ pṛṣṭas taiḥ sahito yayau // RamS_2,65.22 //
sa tv anekāgrahṛdayo dvāḥsthaṃ pratyarcya taṃ janam /
sūtam aśvapateḥ klāntam abravīt tatra rāghavaḥ // RamS_2,65.23 //
śrutā no yādṛśāḥ pūrvaṃ nṛpatīnāṃ vināśane /
ākārās tān ahaṃ sarvān iha paśyāmi sārathe // RamS_2,65.24 //
malinaṃ cāśrupūrṇākṣaṃ dīnaṃ dhyānaparaṃ kṛśam /
sastrīpuṃsaṃ ca paśyāmi janam utkaṇṭhitaṃ pure // RamS_2,65.25 //
ity evam uktvā bharataḥ sūtaṃ taṃ dīnamānasaḥ /
tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṃ prekṣya rājagṛhaṃ yayau /
tāṃ śūnyaśṛṅgāṭakaveśmarathyāṃ rajo'ruṇadvārakapāṭayantrām // RamS_2,65.26 //
dṛṣṭvā purīm indrapurīprakāśāṃ duḥkhena sampūrṇataro babhūva /
bahūni paśyan manaso 'priyāṇi yāny anyadā nāsya pure babhūvuḥ /
avākśirā dīnamanā na hṛṣṭaḥ pitur mahātmā praviveśa veśma // RamS_2,65.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 66
apaśyaṃs tu tatas tatra pitaraṃ pitur ālaye /
jagāma bharato draṣṭuṃ mātaraṃ mātur ālaye // RamS_2,66.1 //
anuprāptaṃ tu taṃ dṛṣṭvā kaikeyī proṣitaṃ sutam /
utpapāta tadā hṛṣṭā tyaktvā sauvarṇamānasam // RamS_2,66.2 //
sa praviśyaiva dharmātmā svagṛhaṃ śrīvivarjitam /
bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāś caraṇau śubhau // RamS_2,66.3 //
taṃ mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam /
aṅke bharatam āropya praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,66.4 //
adya te katicid rātryaś cyutasyāryakaveśmanaḥ /
api nādhvaśramaḥ śīghraṃ rathenāpatatas tava // RamS_2,66.5 //
āryakas te sukuśalī yudhājin mātulas tava /
pravāsāc ca sukhaṃ putra sarvaṃ me vaktum arhasi // RamS_2,66.6 //
evaṃ pṛṣṭas tu kaikeyyā priyaṃ pārthivanandanaḥ /
ācaṣṭa bharataḥ sarvaṃ mātre rājīvalocanaḥ // RamS_2,66.7 //
adya me saptamī rātriś cyutasyāryakaveśmanaḥ /
ambāyāḥ kuśalī tāto yudhājin mātulaś ca me // RamS_2,66.8 //
yan me dhanaṃ ca ratnaṃ ca dadau rājā paraṃtapaḥ /
pariśrāntaṃ pathy abhavat tato 'haṃ pūrvam āgataḥ // RamS_2,66.9 //
rājavākyaharair dūtais tvaryamāṇo 'ham āgataḥ /
yad ahaṃ praṣṭum icchāmi tad ambā vaktum arhati // RamS_2,66.10 //
śūnyo 'yaṃ śayanīyas te paryaṅko hemabhūṣitaḥ /
na cāyam ikṣvākujanaḥ prahṛṣṭaḥ pratibhāti me // RamS_2,66.11 //
rājā bhavati bhūyiṣṭham ihāmbāyā niveśane /
tam ahaṃ nādya paśyāmi draṣṭum icchann ihāgataḥ // RamS_2,66.12 //
pitur grahīṣye caraṇau taṃ mamākhyāhi pṛcchataḥ /
āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane // RamS_2,66.13 //
taṃ pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam /
ajānantaṃ prajānantī rājyalobhena mohitā /
yā gatiḥ sarvabhūtānāṃ tāṃ gatiṃ te pitā gataḥ // RamS_2,66.14* //
tac chrutvā bharato vākyaṃ dharmābhijanavāñ śuciḥ /
papāta sahasā bhūmau pitṛśokabalārditaḥ // RamS_2,66.15 //
tataḥ śokena saṃvītaḥ pitur maraṇaduḥkhitaḥ /
vilalāpa mahātejā bhrāntākulitacetanaḥ // RamS_2,66.16 //
etat suruciraṃ bhāti pitur me śayanaṃ purā /
tad idaṃ na vibhāty adya vihīnaṃ tena dhīmatā // RamS_2,66.17 //
tam ārtaṃ devasaṃkāśaṃ samīkṣya patitaṃ bhuvi /
utthāpayitvā śokārtaṃ vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,66.18 //
uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe rājaputra mahāyaśaḥ /
tvadvidhā na hi śocanti santaḥ sadasi saṃmatāḥ // RamS_2,66.19 //
sa ruditvā ciraṃ kālaṃ bhūmau viparivṛtya ca /
jananīṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtaḥ // RamS_2,66.20 //
abhiṣekṣyati rāmaṃ tu rājā yajñaṃ nu yakṣyati /
ity ahaṃ kṛtasaṃkalpo hṛṣṭo yātrām ayāsiṣam // RamS_2,66.21 //
tad idaṃ hy anyathā bhūtaṃ vyavadīrṇaṃ mano mama /
pitaraṃ yo na paśyāmi nityaṃ priyahite ratam // RamS_2,66.22 //
amba kenātyagād rājā vyādhinā mayy anāgate /
dhanyā rāmādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam // RamS_2,66.23 //
na nūnaṃ māṃ mahārājaḥ prāptaṃ jānāti kīrtimān /
upajighreddhi māṃ mūrdhni tātaḥ saṃnamya satvaram // RamS_2,66.24 //
kva sa pāṇiḥ sukhasparśas tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ /
yena māṃ rajasā dhvastam abhīkṣṇaṃ parimārjati // RamS_2,66.25 //
yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso 'smi dhīmataḥ /
tasya māṃ śīghram ākhyāhi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ // RamS_2,66.26 //
pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ /
tasya pādau grahīṣyāmi sa hīdānīṃ gatir mama // RamS_2,66.27 //
ārye kim abravīd rājā pitā me satyavikramaḥ /
paścimaṃ sādhusaṃdeśam icchāmi śrotum ātmanaḥ // RamS_2,66.28 //
iti pṛṣṭā yathātattvaṃ kaikeyī vākyam abravīt /
rāmeti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇeti ca /
sa mahātmā paraṃ lokaṃ gato gatimatāṃ varaḥ // RamS_2,66.29* //
imāṃ tu paścimāṃ vācaṃ vyājahāra pitā tava /
kāladharmaparikṣiptaḥ pāśair iva mahāgajaḥ // RamS_2,66.30 //
siddhārthās tu narā rāmam āgataṃ sītayā saha /
lakṣmaṇaṃ ca mahābāhuṃ drakṣyanti punar āgatam // RamS_2,66.31 //
tac chrutvā viṣasādaiva dvitīyāpriyaśaṃsanāt /
viṣaṇṇavadano bhūtvā bhūyaḥ papraccha mātaram // RamS_2,66.32 //
kva cedānīṃ sa dharmātmā kausalyānandavardhanaḥ /
lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samaṃ gataḥ // RamS_2,66.33 //
tathā pṛṣṭā yathātattvam ākhyātum upacakrame /
mātāsya yugapad vākyaṃ vipriyaṃ priyaśaṅkayā // RamS_2,66.34 //
sa hi rājasutaḥ putra cīravāsā mahāvanam /
daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇānucaro gataḥ // RamS_2,66.35 //
tac chrutvā bharatas trasto bhrātuś cāritraśaṅkayā /
svasya vaṃśasya māhātmyāt praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,66.36 //
kaccin na brāhmaṇadhanaṃ hṛtaṃ rāmeṇa kasyacit /
kaccin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ // RamS_2,66.37 //
kaccin na paradārān vā rājaputro 'bhimanyate /
kasmāt sa daṇḍakāraṇye bhrūṇaheva vivāsitaḥ // RamS_2,66.38 //
athāsya capalā mātā tat svakarma yathātatham /
tenaiva strīsvabhāvena vyāhartum upacakrame // RamS_2,66.39 //
na brāhmaṇadhanaṃ kiṃciddhṛtaṃ rāmeṇa kasyacit /
kaścin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ /
na rāmaḥ paradārāṃś ca cakṣurbhyām api paśyati // RamS_2,66.40* //
mayā tu putra śrutvaiva rāmasyaivābhiṣecanam /
yācitas te pitā rājyaṃ rāmasya ca vivāsanam // RamS_2,66.41 //
sa svavṛttiṃ samāsthāya pitā te tat tathākarot /
rāmaś ca sahasaumitriḥ preṣitaḥ saha sītayā // RamS_2,66.42 //
tam apaśyan priyaṃ putraṃ mahīpālo mahāyaśāḥ /
putraśokaparidyūnaḥ pañcatvam upapedivān // RamS_2,66.43 //
tvayā tv idānīṃ dharmajña rājatvam avalambyatām /
tvatkṛte hi mayā sarvam idam evaṃvidhaṃ kṛtam // RamS_2,66.44 //
tat putra śīghraṃ vidhinā vidhijñair vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ /
saṃkālya rājānam adīnasattvam ātmānam urvyām abhiṣecayasva // RamS_2,66.45 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 67
śrutvā tu pitaraṃ vṛttaṃ bhrātarau ca vivāsitau /
bharato duḥkhasaṃtapta idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,67.1 //
kiṃ nu kāryaṃ hatasyeha mama rājyena śocataḥ /
vihīnasyātha pitrā ca bhrātrā pitṛsamena ca // RamS_2,67.2 //
duḥkhe me duḥkham akaror vraṇe kṣāram ivādadhāḥ /
rājānaṃ pretabhāvasthaṃ kṛtvā rāmaṃ ca tāpasam // RamS_2,67.3 //
kulasya tvam abhāvāya kālarātrir ivāgatā /
aṅgāram upagūhya sma pitā me nāvabuddhavān // RamS_2,67.4 //
kausalyā ca sumitrā ca putraśokābhipīḍite /
duṣkaraṃ yadi jīvetāṃ prāpya tvāṃ jananīṃ mama // RamS_2,67.5 //
nanu tv āryo 'pi dharmātmā tvayi vṛttim anuttamām /
vartate guruvṛttijño yathā mātari vartate // RamS_2,67.6 //
tathā jyeṣṭhā hi me mātā kausalyā dīrghadarśinī /
tvayi dharmaṃ samāsthāya bhaginyām iva vartate // RamS_2,67.7 //
tasyāḥ putraṃ kṛtātmānaṃ cīravalkalavāsasam /
prasthāpya vanavāsāya kathaṃ pāpe na śocasi // RamS_2,67.8 //
apāpadarśinaṃ śūraṃ kṛtātmānaṃ yaśasvinam /
pravrājya cīravasanaṃ kiṃ nu paśyasi kāraṇam // RamS_2,67.9 //
lubdhāyā vidito manye na te 'haṃ rāghavaṃ prati /
tathā hy anartho rājyārthaṃ tvayā nīto mahān ayam // RamS_2,67.10 //
ahaṃ hi puruṣavyāghrāv apaśyan rāmalakṣmaṇau /
kena śaktiprabhāvena rājyaṃ rakṣitum utsahe // RamS_2,67.11 //
taṃ hi nityaṃ mahārājo balavantaṃ mahābalaḥ /
apāśrito 'bhūd dharmātmā merur meruvanaṃ yathā // RamS_2,67.12 //
so 'haṃ katham imaṃ bhāraṃ mahādhuryasamudyatam /
damyo dhuram ivāsādya saheyaṃ kena caujasā // RamS_2,67.13 //
atha vā me bhavec chaktir yogair buddhibalena vā /
sakāmāṃ na kariṣyāmi tvām ahaṃ putragardhinīm /
nivartayiṣyāmi vanād bhrātaraṃ svajanapriyam // RamS_2,67.14* //
ity evam uktvā bharato mahātmā priyetarair vākyagaṇais tudaṃs tām /
śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ siṃho yathā parvatagahvarasthaḥ // RamS_2,67.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 68
tāṃ tathā garhayitvā tu mātaraṃ bharatas tadā /
roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ punar evābravīd vacaḥ // RamS_2,68.1 //
rājyād bhraṃśasva kaikeyi nṛśaṃse duṣṭacāriṇi /
parityaktā ca dharmeṇa mā mṛtaṃ rudatī bhava // RamS_2,68.2 //
kiṃ nu te 'dūṣayad rājā rāmo vā bhṛśadhārmikaḥ /
yayor mṛtyur vivāsaś ca tvatkṛte tulyam āgatau // RamS_2,68.3 //
bhrūṇahatyām asi prāptā kulasyāsya vināśanāt /
kaikeyi narakaṃ gaccha mā ca bhartuḥ salokatām // RamS_2,68.4 //
yat tvayā hīdṛśaṃ pāpaṃ kṛtaṃ ghoreṇa karmaṇā /
sarvalokapriyaṃ hitvā mamāpy āpāditaṃ bhayam // RamS_2,68.5 //
tvatkṛte me pitā vṛtto rāmaś cāraṇyam āśritaḥ /
ayaśo jīvaloke ca tvayāhaṃ pratipāditaḥ // RamS_2,68.6 //
mātṛrūpe mamāmitre nṛśaṃse rājyakāmuke /
na te 'ham abhibhāṣyo 'smi durvṛtte patighātini // RamS_2,68.7 //
kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā mama mātaraḥ /
duḥkhena mahatāviṣṭās tvāṃ prāpya kuladūṣiṇīm // RamS_2,68.8 //
na tvam aśvapateḥ kanyā dharmarājasya dhīmataḥ /
rākṣasī tatra jātāsi kulapradhvaṃsinī pituḥ // RamS_2,68.9 //
yat tvayā dhārmiko rāmo nityaṃ satyaparāyaṇaḥ /
vanaṃ prasthāpito duḥkhāt pitā ca tridivaṃ gataḥ // RamS_2,68.10 //
yatpradhānāsi tat pāpaṃ mayi pitrā vinākṛte /
bhrātṛbhyāṃ ca parityakte sarvalokasya cāpriye // RamS_2,68.11 //
kausalyāṃ dharmasaṃyuktāṃ viyuktāṃ pāpaniścaye /
kṛtvā kaṃ prāpsyase tv adya lokaṃ nirayagāminī // RamS_2,68.12 //
kiṃ nāvabudhyase krūre niyataṃ bandhusaṃśrayam /
jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ rāmaṃ kausalyāyā ātmasambhavam // RamS_2,68.13 //
aṅgapratyaṅgajaḥ putro hṛdayāc cāpi jāyate /
tasmāt priyataro mātuḥ priyatvān na tu bāndhavaḥ // RamS_2,68.14 //
anyadā kila dharmajñā surabhiḥ surasaṃmatā /
vahamānau dadarśorvyāṃ putrau vigatacetasau // RamS_2,68.15 //
tāv ardhadivase śrāntau dṛṣṭvā putrau mahītale /
ruroda putraśokena bāṣpaparyākulekṣaṇā // RamS_2,68.16 //
adhastād vrajatas tasyāḥ surarājño mahātmanaḥ /
bindavaḥ patitā gātre sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ // RamS_2,68.17 //
tāṃ dṛṣṭvā śokasaṃtaptāṃ vajrapāṇir yaśasvinīm /
indraḥ prāñjalir udvignaḥ surarājo 'bravīd vacaḥ // RamS_2,68.18 //
bhayaṃ kaccin na cāsmāsu kutaścid vidyate mahat /
kutonimittaḥ śokas te brūhi sarvahitaiṣiṇi // RamS_2,68.19 //
evam uktā tu surabhiḥ surarājena dhīmatā /
pratyuvāca tato dhīrā vākyaṃ vākyaviśāradā // RamS_2,68.20 //
śāntaṃ pāpaṃ na vaḥ kiṃcit kutaścid amarādhipa /
ahaṃ tu magnau śocāmi svaputrau viṣame sthitau // RamS_2,68.21 //
etau dṛṣṭvā kṛṣau dīnau sūryaraśmipratāpinau /
ardyamānau balīvardau karṣakeṇa surādhipa // RamS_2,68.22 //
mama kāyāt prasūtau hi duḥkhitau bhārapīḍitau /
yau dṛṣṭvā paritapye 'haṃ nāsti putrasamaḥ priyaḥ // RamS_2,68.23 //
yasyāḥ putrasahasrāṇi sāpi śocati kāmadhuk /
kiṃ punar yā vinā rāmaṃ kausalyā vartayiṣyati // RamS_2,68.24 //
ekaputrā ca sādhvī ca vivatseyaṃ tvayā kṛtā /
tasmāt tvaṃ satataṃ duḥkhaṃ pretya ceha ca lapsyase // RamS_2,68.25 //
ahaṃ hy apacitiṃ bhrātuḥ pituś ca sakalām imām /
vardhanaṃ yaśasaś cāpi kariṣyāmi na saṃśayaḥ // RamS_2,68.26 //
ānāyayitvā tanayaṃ kausalyāyā mahādyutim /
svayam eva pravekṣyāmi vanaṃ muniniṣevitam // RamS_2,68.27 //
iti nāga ivāraṇye tomarāṅkuśacoditaḥ /
papāta bhuvi saṃkruddho niḥśvasann iva pannagaḥ // RamS_2,68.28 //
saṃraktanetraḥ śithilāmbaras tadā vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṃtapaḥ /
babhūva bhūmau patito nṛpātmajaḥ śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye // RamS_2,68.29 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 69
tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ /
kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt // RamS_2,69.1 //
āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ /
tam ahaṃ draṣṭum icchāmi bharataṃ dīrghadarśinam // RamS_2,69.2 //
evam uktvā sumitrāṃ sā vivarṇā malināmbarā /
pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā // RamS_2,69.3 //
sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā /
pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam // RamS_2,69.4 //
tataḥ śatrughnabharatau kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau /
paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ patitāṃ naṣṭacetanām // RamS_2,69.5 //
bharataṃ pratyuvācedaṃ kausalyā bhṛśaduḥkhitā /
idaṃ te rājyakāmasya rājyaṃ prāptam akaṇṭakam /
samprāptaṃ bata kaikeyyā śīghraṃ krūreṇa karmaṇā // RamS_2,69.6* //
prasthāpya cīravasanaṃ putraṃ me vanavāsinam /
kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra paśyati krūradarśinī // RamS_2,69.7 //
kṣipraṃ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati /
hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ // RamS_2,69.8 //
atha vā svayam evāhaṃ sumitrānucarā sukham /
agnihotraṃ puraskṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ // RamS_2,69.9 //
kāmaṃ vā svayam evādya tatra māṃ netum arhasi /
yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ // RamS_2,69.10 //
idaṃ hi tava vistīrṇaṃ dhanadhānyasamācitam /
hastyaśvarathasampūrṇaṃ rājyaṃ niryātitaṃ tayā // RamS_2,69.11 //
evaṃ vilapamānāṃ tāṃ bharataḥ prāñjalis tadā /
kausalyāṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtām // RamS_2,69.12 //
ārye kasmād ajānantaṃ garhase mām akilbiṣam /
vipulāṃ ca mama prītiṃ sthirāṃ jānāsi rāghave // RamS_2,69.13 //
kṛtā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadācana /
satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.14 //
praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu sūryaṃ ca prati mehatu /
hantu pādena gāṃ suptāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.15 //
kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam /
adharmo yo 'sya so 'syās tu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.16 //
paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat /
tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.17 //
baliṣaḍbhāgam uddhṛtya nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ /
adharmo yo 'sya so 'syāstu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.18 //
saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ sattre vai yajñadakṣiṇām /
tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.19 //
hastyaśvarathasambādhe yuddhe śastrasamākule /
mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.20 //
upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ śāstraṃ yatnena dhīmatā /
sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.21 //
pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ /
gurūṃś cāpy avajānātu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.22 //
putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca svagṛhe parivāritaḥ /
sa eko mṛṣṭam aśnātu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.23 //
rājastrībālavṛddhānāṃ vadhe yat pāpam ucyate /
bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // RamS_2,69.24 //
ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpaṃ parikalpyate /
tac ca pāpaṃ bhavet tasya yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.25 //
yad agnidāyake pāpaṃ yat pāpaṃ gurutalpage /
mitradrohe ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // RamS_2,69.26 //
devatānāṃ pitḥṇāṃ ca mātāpitros tathaiva ca /
mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.27 //
satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā /
bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.28 //
vihīnāṃ patiputrābhyāṃ kausalyāṃ pārthivātmajaḥ /
evam āśvāsayann eva duḥkhārto nipapāta ha // RamS_2,69.29 //
tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam /
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ kausalyā vākyam abravīt // RamS_2,69.30 //
mama duḥkham idaṃ putra bhūyaḥ samupajāyate /
śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me // RamS_2,69.31 //
diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ /
vatsa satyapratijño me satāṃ lokān avāpsyasi // RamS_2,69.32 //
evaṃ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ /
mohāc ca śokasaṃrodhād babhūva lulitaṃ manaḥ // RamS_2,69.33 //
lālapyamānasya vicetanasya pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau /
muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ sā tasya śokena jagāma rātriḥ // RamS_2,69.34 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 70
tam evaṃ śokasaṃtaptaṃ bharataṃ kekayīsutam /
uvāca vadatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ // RamS_2,70.1 //
alaṃ śokena bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ /
prāptakālaṃ narapateḥ kuru saṃyānam uttaram // RamS_2,70.2 //
vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā bharato dhāraṇāṃ gataḥ /
pretakāryāṇi sarvāṇi kārayāmāsa dharmavit // RamS_2,70.3 //
uddhṛtaṃ tailasaṃkledāt sa tu bhūmau niveśitam /
āpītavarṇavadanaṃ prasuptam iva bhūmipam // RamS_2,70.4 //
niveśya śayane cāgrye nānāratnapariṣkṛte /
tato daśarathaṃ putro vilalāpa suduḥkhitaḥ // RamS_2,70.5 //
kiṃ te vyavasitaṃ rājan proṣite mayy anāgate /
vivāsya rāmaṃ dharmajñaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // RamS_2,70.6 //
kva yāsyasi mahārāja hitvemaṃ duḥkhitaṃ janam /
hīnaṃ puruṣasiṃhena rāmeṇākliṣṭakarmaṇā // RamS_2,70.7 //
yogakṣemaṃ tu te rājan ko 'smin kalpayitā pure /
tvayi prayāte svas tāta rāme ca vanam āśrite // RamS_2,70.8 //
vidhavā pṛthivī rājaṃs tvayā hīnā na rājate /
hīnacandreva rajanī nagarī pratibhāti mām // RamS_2,70.9 //
evaṃ vilapamānaṃ taṃ bharataṃ dīnamānasam /
abravīd vacanaṃ bhūyo vasiṣṭhas tu mahān ṛṣiḥ // RamS_2,70.10 //
pretakāryāṇi yāny asya kartavyāni viśāṃpateḥ /
tāny avyagraṃ mahābāho kriyantām avicāritam // RamS_2,70.11 //
tatheti bharato vākyaṃ vasiṣṭhasyābhipūjya tat /
ṛtvikpurohitācāryāṃs tvarayāmāsa sarvaśaḥ // RamS_2,70.12 //
ye tv agrato narendrasya agnyagārād bahiṣkṛtāḥ /
ṛtvigbhir yājakaiś caiva te hriyante yathāvidhi // RamS_2,70.13 //
śibikāyām athāropya rājānaṃ gatacetanam /
bāṣpakaṇṭhā vimanasas tam ūhuḥ paricārakāḥ // RamS_2,70.14 //
hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca vāsāṃsi vividhāni ca /
prakiranto janā mārgaṃ nṛpater agrato yayuḥ // RamS_2,70.15 //
candanāguruniryāsān saralaṃ padmakaṃ tathā /
devadārūṇi cāhṛtya citāṃ cakrus tathāpare // RamS_2,70.16 //
gandhān uccāvacāṃś cānyāṃs tatra dattvātha bhūmipam /
tataḥ saṃveśayāmāsuś citāmadhye tam ṛtvijaḥ // RamS_2,70.17 //
tathā hutāśanaṃ hutvā jepus tasya tadartvijaḥ /
jaguś ca te yathāśāstraṃ tatra sāmāni sāmagāḥ // RamS_2,70.18 //
śibikābhiś ca yānaiś ca yathārhaṃ tasya yoṣitaḥ /
nagarān niryayus tatra vṛddhaiḥ parivṛtās tadā // RamS_2,70.19 //
prasavyaṃ cāpi taṃ cakrur ṛtvijo 'gnicitaṃ nṛpam /
striyaś ca śokasaṃtaptāḥ kausalyāpramukhās tadā // RamS_2,70.20 //
krauñcīnām iva nārīṇāṃ ninādas tatra śuśruve /
ārtānāṃ karuṇaṃ kāle krośantīnāṃ sahasraśaḥ // RamS_2,70.21 //
tato rudantyo vivaśā vilapya ca punaḥ punaḥ /
yānebhyaḥ sarayūtīram avaterur varāṅganāḥ // RamS_2,70.22 //
kṛtodakaṃ te bharatena sārdhaṃ nṛpāṅganā mantripurohitāś ca /
puraṃ praviśyāśruparītanetrā bhūmau daśāhaṃ vyanayanta duḥkham // RamS_2,70.23 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 71
tato daśāhe 'tigate kṛtaśauco nṛpātmajaḥ /
dvādaśe 'hani samprāpte śrāddhakarmāṇy akārayat // RamS_2,71.1 //
brāhmaṇebhyo dadau ratnaṃ dhanam annaṃ ca puṣkalam /
bāstikaṃ bahuśuklaṃ ca gāś cāpi śataśas tathā // RamS_2,71.2 //
dāsīdāsaṃ ca yānaṃ ca veśmāni sumahānti ca /
brāhmaṇebhyo dadau putro rājñas tasyaurdhvadaihikam // RamS_2,71.3 //
tataḥ prabhātasamaye divase 'tha trayodaśe /
vilalāpa mahābāhur bharataḥ śokamūrchitaḥ // RamS_2,71.4 //
śabdāpihitakaṇṭhaś ca śodhanārtham upāgataḥ /
citāmūle pitur vākyam idam āha suduḥkhitaḥ // RamS_2,71.5 //
tāta yasmin nisṛṣṭo 'haṃ tvayā bhrātari rāghave /
tasmin vanaṃ pravrajite śūnye tyakto 'smy ahaṃ tvayā // RamS_2,71.6 //
yathāgatir anāthāyāḥ putraḥ pravrājito vanam /
tām ambāṃ tāta kausalyāṃ tyaktvā tvaṃ kva gato nṛpa // RamS_2,71.7 //
dṛṣṭvā bhasmāruṇaṃ tac ca dagdhāsthisthānamaṇḍalam /
pituḥ śarīranirvāṇaṃ niṣṭanan viṣasāda ha // RamS_2,71.8 //
sa tu dṛṣṭvā rudan dīnaḥ papāta dharaṇītale /
utthāpyamānaḥ śakrasya yantradhvaja iva cyutaḥ // RamS_2,71.9 //
abhipetus tataḥ sarve tasyāmātyāḥ śucivratam /
antakāle nipatitaṃ yayātim ṛṣayo yathā // RamS_2,71.10 //
śatrughnaś cāpi bharataṃ dṛṣṭvā śokapariplutam /
visaṃjño nyapatad bhūmau bhūmipālam anusmaran // RamS_2,71.11 //
unmatta iva niścetā vilalāpa suduḥkhitaḥ /
smṛtvā pitur guṇāṅgāni tāni tāni tadā tadā // RamS_2,71.12 //
mantharāprabhavas tīvraḥ kaikeyīgrāhasaṃkulaḥ /
varadānamayo 'kṣobhyo 'majjayac chokasāgaraḥ // RamS_2,71.13 //
sukumāraṃ ca bālaṃ ca satataṃ lālitaṃ tvayā /
kva tāta bharataṃ hitvā vilapantaṃ gato bhavān // RamS_2,71.14 //
nanu bhojyeṣu pāneṣu vastreṣv ābharaṇeṣu ca /
pravārayasi naḥ sarvāṃs tan naḥ ko 'dya kariṣyati // RamS_2,71.15 //
avadāraṇakāle tu pṛthivī nāvadīryate /
vihīnā yā tvayā rājñā dharmajñena mahātmanā // RamS_2,71.16 //
pitari svargam āpanne rāme cāraṇyam āśrite /
kiṃ me jīvitasāmarthyaṃ pravekṣyāmi hutāśanam // RamS_2,71.17 //
hīno bhrātrā ca pitrā ca śūnyām ikṣvākupālitām /
ayodhyāṃ na pravekṣyāmi pravekṣyāmi tapovanam // RamS_2,71.18 //
tayor vilapitaṃ śrutvā vyasanaṃ cānvavekṣya tat /
bhṛśam ārtatarā bhūyaḥ sarva evānugāminaḥ // RamS_2,71.19 //
tato viṣaṇṇau śrāntau ca śatrughnabharatāv ubhau /
dharaṇyāṃ saṃvyaceṣṭetāṃ bhagnaśṛṅgāv ivarṣabhau // RamS_2,71.20 //
tataḥ prakṛtimān vaidyaḥ pitur eṣāṃ purohitaḥ /
vasiṣṭho bharataṃ vākyam utthāpya tam uvāca ha // RamS_2,71.21 //
trīṇi dvaṃdvāni bhūteṣu pravṛttāny aviśeṣataḥ /
teṣu cāparihāryeṣu naivaṃ bhavitum arhati // RamS_2,71.22 //
sumantraś cāpi śatrughnam utthāpyābhiprasādya ca /
śrāvayāmāsa tattvajñaḥ sarvabhūtabhavābhavau // RamS_2,71.23 //
utthitau tau naravyāghrau prakāśete yaśasvinau /
varṣātapapariklinnau pṛthag indradhvajāv iva // RamS_2,71.24 //
aśrūṇi parimṛdnantau raktākṣau dīnabhāṣiṇau /
amātyās tvarayanti sma tanayau cāparāḥ kriyāḥ // RamS_2,71.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 72
atra yātrāṃ samīhantaṃ śatrughno lakṣmaṇānujaḥ /
bharataṃ śokasaṃtaptam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,72.1 //
gatir yaḥ sarvabhūtānāṃ duḥkhe kiṃ punar ātmanaḥ /
sa rāmaḥ sattvasampannaḥ striyā pravrājito vanam // RamS_2,72.2 //
balavān vīryasampanno lakṣmaṇo nāma yo 'py asau /
kiṃ na mocayate rāmaṃ kṛtvāpi pitṛnigraham // RamS_2,72.3 //
pūrvam eva tu nigrāhyaḥ samavekṣya nayānayau /
utpathaṃ yaḥ samārūḍho nāryā rājā vaśaṃ gataḥ // RamS_2,72.4 //
iti sambhāṣamāṇe tu śatrughne lakṣmaṇānuje /
prāgdvāre 'bhūt tadā kubjā sarvābharaṇabhūṣitā // RamS_2,72.5 //
liptā candanasāreṇa rājavastrāṇi bibhratī /
mekhalādāmabhiś citrai rajjubaddheva vānarī // RamS_2,72.6 //
tāṃ samīkṣya tadā dvāḥstho bhṛśaṃ pāpasya kāriṇīm /
gṛhītvākaruṇāṃ kubjāṃ śatrughnāya nyavedayat // RamS_2,72.7 //
yasyāḥ kṛte vane rāmo nyastadehaś ca vaḥ pitā /
seyaṃ pāpā nṛśaṃsā ca tasyāḥ kuru yathāmati // RamS_2,72.8 //
śatrughnaś ca tad ājñāya vacanaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ /
antaḥpuracarān sarvān ity uvāca dhṛtavrataḥ // RamS_2,72.9 //
tīvram utpāditaṃ duḥkhaṃ bhrātḥṇāṃ me tathā pituḥ /
yayā seyaṃ nṛśaṃsasya karmaṇaḥ phalam aśnutām // RamS_2,72.10 //
evam uktā ca tenāśu sakhījanasamāvṛtā /
gṛhītā balavat kubjā sā tadgṛham anādayat // RamS_2,72.11 //
tataḥ subhṛśasaṃtaptas tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ /
kruddham ājñāya śatrughnaṃ vyapalāyata sarvaśaḥ // RamS_2,72.12 //
amantrayata kṛtsnaś ca tasyāḥ sarvasakhījanaḥ /
yathāyaṃ samupakrānto niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati // RamS_2,72.13 //
sānukrośāṃ vadānyāṃ ca dharmajñāṃ ca yaśasvinīm /
kausalyāṃ śaraṇaṃ yāmaḥ sā hi no 'stu dhruvā gatiḥ // RamS_2,72.14 //
sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ /
vicakarṣa tadā kubjāṃ krośantīṃ pṛthivītale // RamS_2,72.15 //
tasyā hy ākṛṣyamāṇāyā mantharāyās tatas tataḥ /
citraṃ bahuvidhaṃ bhāṇḍaṃ pṛthivyāṃ tad vyaśīryata // RamS_2,72.16 //
tena bhāṇḍena saṃkīrṇaṃ śrīmadrājaniveśanam /
aśobhata tadā bhūyaḥ śāradaṃ gaganaṃ yathā // RamS_2,72.17 //
sa balī balavat krodhād gṛhītvā puruṣarṣabhaḥ /
kaikeyīm abhinirbhartsya babhāṣe paruṣaṃ vacaḥ // RamS_2,72.18 //
tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ kaikeyī bhṛśaduḥkhitā /
śatrughnabhayasaṃtrastā putraṃ śaraṇam āgatā // RamS_2,72.19 //
tāṃ prekṣya bharataḥ kruddhaṃ śatrughnam idam abravīt /
avadhyāḥ sarvabhūtānāṃ pramadāḥ kṣamyatām iti // RamS_2,72.20 //
hanyām aham imāṃ pāpāṃ kaikeyīṃ duṣṭacāriṇīm /
yadi māṃ dhārmiko rāmo nāsūyen mātṛghātakam // RamS_2,72.21 //
imām api hatāṃ kubjāṃ yadi jānāti rāghavaḥ /
tvāṃ ca māṃ caiva dharmātmā nābhibhāṣiṣyate dhruvam // RamS_2,72.22 //
bharatasya vacaḥ śrutvā śatrughno lakṣmaṇānujaḥ /
nyavartata tato roṣāt tāṃ mumoca ca mantharām // RamS_2,72.23 //
sā pādamūle kaikeyyā mantharā nipapāta ha /
niḥśvasantī suduḥkhārtā kṛpaṇaṃ vilalāpa ca // RamS_2,72.24 //
śatrughnavikṣepavimūḍhasaṃjñāṃ samīkṣya kubjāṃ bharatasya mātā /
śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṃ krauñcīṃ vilagnām iva vīkṣamāṇām // RamS_2,72.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 73
tataḥ prabhātasamaye divase 'tha caturdaśe /
sametya rājakartāro bharataṃ vākyam abruvan // RamS_2,73.1 //
gato daśarathaḥ svargaṃ yo no gurutaro guruḥ /
rāmaṃ pravrājya vai jyeṣṭhaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // RamS_2,73.2 //
tvam adya bhava no rājā rājaputra mahāyaśaḥ /
saṃgatyā nāparādhnoti rājyam etad anāyakam // RamS_2,73.3 //
ābhiṣecanikaṃ sarvam idam ādāya rāghava /
pratīkṣate tvāṃ svajanaḥ śreṇayaś ca nṛpātmaja // RamS_2,73.4 //
rājyaṃ gṛhāṇa bharata pitṛpaitāmahaṃ mahat /
abhiṣecaya cātmānaṃ pāhi cāsmān nararṣabha // RamS_2,73.5 //
ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā sarvaṃ pradakṣiṇam /
bharatas taṃ janaṃ sarvaṃ pratyuvāca dhṛtavrataḥ // RamS_2,73.6 //
jyeṣṭhasya rājatā nityam ucitā hi kulasya naḥ /
naivaṃ bhavanto māṃ vaktum arhanti kuśalā janāḥ // RamS_2,73.7 //
rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā bhaviṣyati mahīpatiḥ /
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi varṣāṇi nava pañca ca // RamS_2,73.8 //
yujyatāṃ mahatī senā caturaṅgamahābalā /
ānayiṣyāmy ahaṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ rāghavaṃ vanāt // RamS_2,73.9 //
ābhiṣecanikaṃ caiva sarvam etad upaskṛtam /
puraskṛtya gamiṣyāmi rāmahetor vanaṃ prati // RamS_2,73.10 //
tatraiva taṃ naravyāghram abhiṣicya puraskṛtam /
āneṣyāmi tu vai rāmaṃ havyavāham ivādhvarāt // RamS_2,73.11 //
na sakāmāṃ kariṣyāmi svām imāṃ mātṛgandhinīm /
vane vatsyāmy ahaṃ durge rāmo rājā bhaviṣyati // RamS_2,73.12 //
kriyatāṃ śilpibhiḥ panthāḥ samāni viṣamāṇi ca /
rakṣiṇaś cānusaṃyāntu pathi durgavicārakāḥ // RamS_2,73.13 //
evaṃ sambhāṣamāṇaṃ taṃ rāmahetor nṛpātmajam /
pratyuvāca janaḥ sarvaḥ śrīmadvākyam anuttamam // RamS_2,73.14 //
evaṃ te bhāṣamāṇasya padmā śrīr upatiṣṭhatām /
yas tvaṃ jyeṣṭhe nṛpasute pṛthivīṃ dātum icchasi // RamS_2,73.15 //
anuttamaṃ tad vacanaṃ nṛpātmaja prabhāṣitaṃ saṃśravaṇe niśamya ca /
praharṣajās taṃ prati bāṣpabindavo nipetur āryānananetrasambhavāḥ // RamS_2,73.16 //
ūcus te vacanam idaṃ niśamya hṛṣṭāḥ sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ /
panthānaṃ naravarabhaktimāñ janaś ca vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ // RamS_2,73.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 74
atha bhūmipradeśajñāḥ sūtrakarmaviśāradāḥ /
svakarmābhiratāḥ śūrāḥ khanakā yantrakās tathā // RamS_2,74.1 //
karmāntikāḥ sthapatayaḥ puruṣā yantrakovidāḥ /
tathā vardhakayaś caiva mārgiṇo vṛkṣatakṣakāḥ // RamS_2,74.2 //
kūpakārāḥ sudhākārā vaṃśakarmakṛtas tathā /
samarthā ye ca draṣṭāraḥ puratas te pratasthire // RamS_2,74.3 //
sa tu harṣāt tam uddeśaṃ janaugho vipulaḥ prayān /
aśobhata mahāvegaḥ sāgarasyeva parvaṇi // RamS_2,74.4 //
te svavāraṃ samāsthāya vartmakarmāṇi kovidāḥ /
karaṇair vividhopetaiḥ purastāt sampratasthire // RamS_2,74.5 //
latāvallīś ca gulmāṃś ca sthāṇūn aśmana eva ca /
janās te cakrire mārgaṃ chindanto vividhān drumān // RamS_2,74.6 //
avṛkṣeṣu ca deśeṣu kecid vṛkṣān aropayan /
kecit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca dātraiś chindan kvacit kvacit // RamS_2,74.7 //
apare vīraṇastambān balino balavattarāḥ /
vidhamanti sma durgāṇi sthalāni ca tatas tataḥ // RamS_2,74.8 //
apare 'pūrayan kūpān pāṃsubhiḥ śvabhram āyatam /
nimnabhāgāṃs tathā kecit samāṃś cakruḥ samantataḥ // RamS_2,74.9 //
babandhur bandhanīyāṃś ca kṣodyān saṃcukṣudus tadā /
bibhidur bhedanīyāṃś ca tāṃs tān deśān narās tadā // RamS_2,74.10 //
acireṇaiva kālena parivāhān bahūdakān /
cakrur bahuvidhākārān sāgarapratimān bahūn /
udapānān bahuvidhān vedikāparimaṇḍitān // RamS_2,74.11* //
sa sudhākuṭṭimatalaḥ prapuṣpitamahīruhaḥ /
mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ // RamS_2,74.12 //
candanodakasaṃsikto nānākusumabhūṣitaḥ /
bahv aśobhata senāyāḥ panthāḥ svargapathopamaḥ // RamS_2,74.13 //
ājñāpyātha yathājñapti yuktās te 'dhikṛtā narāḥ /
ramaṇīyeṣu deśeṣu bahusvāduphaleṣu ca // RamS_2,74.14 //
yo niveśas tv abhipreto bharatasya mahātmanaḥ /
bhūyas taṃ śobhayāmāsur bhūṣābhir bhūṣaṇopamam // RamS_2,74.15 //
nakṣatreṣu praśasteṣu muhūrteṣu ca tadvidaḥ /
niveśaṃ sthāpayāmāsur bharatasya mahātmanaḥ // RamS_2,74.16 //
bahupāṃsucayāś cāpi parikhāparivāritāḥ /
tatrendrakīlapratimāḥ pratolīvaraśobhitāḥ // RamS_2,74.17 //
prāsādamālāsaṃyuktāḥ saudhaprākārasaṃvṛtāḥ /
patākāśobhitāḥ sarve sunirmitamahāpathāḥ // RamS_2,74.18 //
visarpadbhir ivākāśe viṭaṅkāgravimānakaiḥ /
samucchritair niveśās te babhuḥ śakrapuropamāḥ // RamS_2,74.19 //
jāhnavīṃ tu samāsādya vividhadrumakānanām /
śītalāmalapānīyāṃ mahāmīnasamākulām // RamS_2,74.20 //
sacandratārāgaṇamaṇḍitaṃ yathā nabhaḥ kṣapāyām amalaṃ virājate /
narendramārgaḥ sa tathā vyarājata krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ // RamS_2,74.21 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 75
tato nāndīmukhīṃ rātriṃ bharataṃ sūtamāgadhāḥ /
tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ stavair maṅgalasaṃhitaiḥ // RamS_2,75.1 //
suvarṇakoṇābhihataḥ prāṇadad yāmadundubhiḥ /
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca śataśo vādyāṃś coccāvacasvarān // RamS_2,75.2 //
sa tūryaghoṣaḥ sumahān divam āpūrayann iva /
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ bhūyaḥ śokair arandhrayat // RamS_2,75.3 //
tataḥ prabuddho bharatas taṃ ghoṣaṃ saṃnivartya ca /
nāhaṃ rājeti cāpy uktvā śatrughnam idam abravīt // RamS_2,75.4 //
paśya śatrughna kaikeyyā lokasyāpakṛtaṃ mahat /
visṛjya mayi duḥkhāni rājā daśaratho gataḥ // RamS_2,75.5 //
tasyaiṣā dharmarājasya dharmamūlā mahātmanaḥ /
paribhramati rājaśrīr naur ivākarṇikā jale // RamS_2,75.6 //
ity evaṃ bharataṃ prekṣya vilapantaṃ vicetanam /
kṛpaṇaṃ ruruduḥ sarvāḥ sasvaraṃ yoṣitas tadā // RamS_2,75.7 //
tathā tasmin vilapati vasiṣṭho rājadharmavit /
sabhām ikṣvākunāthasya praviveśa mahāyaśāḥ // RamS_2,75.8 //
śātakumbhamayīṃ ramyāṃ maṇiratnasamākulām /
sudharmām iva dharmātmā sagaṇaḥ pratyapadyata // RamS_2,75.9 //
sa kāñcanamayaṃ pīṭhaṃ parārdhyāstaraṇāvṛtam /
adhyāsta sarvavedajño dūtān anuśaśāsa ca // RamS_2,75.10 //
brāhmaṇān kṣatriyān yodhān amātyān gaṇavallabhān /
kṣipram ānayatāvyagrāḥ kṛtyam ātyayikaṃ hi naḥ // RamS_2,75.11 //
tato halahalāśabdo mahān samudapadyata /
rathair aśvair gajaiś cāpi janānām upagacchatām // RamS_2,75.12 //
tato bharatam āyāntaṃ śatakratum ivāmarāḥ /
pratyanandan prakṛtayo yathā daśarathaṃ tathā // RamS_2,75.13 //
hrada iva timināgasaṃvṛtaḥ stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ /
daśarathasutaśobhitā sabhā sadaśaratheva babhau yathā purā // RamS_2,75.14 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 76
tām āryagaṇasampūrṇāṃ bharataḥ pragrahāṃ sabhām /
dadarśa buddhisampannaḥ pūrṇacandrāṃ niśām iva // RamS_2,76.1 //
āsanāni yathānyāyam āryāṇāṃ viśatāṃ tadā /
adṛśyata ghanāpāye pūrṇacandreva śarvarī // RamS_2,76.2 //
rājñas tu prakṛtīḥ sarvāḥ samagrāḥ prekṣya dharmavit /
idaṃ purohito vākyaṃ bharataṃ mṛdu cābravīt // RamS_2,76.3 //
tāta rājā daśarathaḥ svargato dharmam ācaran /
dhanadhānyavatīṃ sphītāṃ pradāya pṛthivīṃ tava // RamS_2,76.4 //
rāmas tathā satyadhṛtiḥ satāṃ dharmam anusmaran /
nājahāt pitur ādeśaṃ śaśī jyotsnām ivoditaḥ // RamS_2,76.5 //
pitrā bhrātrā ca te dattaṃ rājyaṃ nihatakaṇṭakam /
tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ kṣipram evābhiṣecaya // RamS_2,76.6 //
udīcyāś ca pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ /
koṭyāparāntāḥ sāmudrā ratnāny abhiharantu te // RamS_2,76.7 //
tac chrutvā bharato vākyaṃ śokenābhipariplutaḥ /
jagāma manasā rāmaṃ dharmajño dharmakāṅkṣayā // RamS_2,76.8 //
sa bāṣpakalayā vācā kalahaṃsasvaro yuvā /
vilalāpa sabhāmadhye jagarhe ca purohitam // RamS_2,76.9 //
caritabrahmacaryasya vidyā snātasya dhīmataḥ /
dharme prayatamānasya ko rājyaṃ madvidho haret // RamS_2,76.10 //
kathaṃ daśarathāj jāto bhaved rājyāpahārakaḥ /
rājyaṃ cāhaṃ ca rāmasya dharmaṃ vaktum ihārhasi // RamS_2,76.11 //
jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā dilīpanahuṣopamaḥ /
labdhum arhati kākutstho rājyaṃ daśaratho yathā // RamS_2,76.12 //
anāryajuṣṭam asvargyaṃ kuryāṃ pāpam ahaṃ yadi /
ikṣvākūṇām ahaṃ loke bhaveyaṃ kulapāṃsanaḥ // RamS_2,76.13 //
yaddhi mātrā kṛtaṃ pāpaṃ nāhaṃ tad abhirocaye /
ihastho vanadurgasthaṃ namasyāmi kṛtāñjaliḥ // RamS_2,76.14 //
rāmam evānugacchāmi sa rājā dvipadāṃ varaḥ /
trayāṇām api lokānāṃ rāghavo rājyam arhati // RamS_2,76.15 //
tad vākyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ /
harṣān mumucur aśrūṇi rāme nihitacetasaḥ // RamS_2,76.16 //
yadi tv āryaṃ na śakṣyāmi vinivartayituṃ vanāt /
vane tatraiva vatsyāmi yathāryo lakṣmaṇas tathā // RamS_2,76.17 //
sarvopāyaṃ tu vartiṣye vinivartayituṃ balāt /
samakṣam āryamiśrāṇāṃ sādhūnāṃ guṇavartinām // RamS_2,76.18 //
evam uktvā tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ /
samīpastham uvācedaṃ sumantraṃ mantrakovidam // RamS_2,76.19 //
tūrṇam utthāya gaccha tvaṃ sumantra mama śāsanāt /
yātrām ājñāpaya kṣipraṃ balaṃ caiva samānaya // RamS_2,76.20 //
evam uktaḥ sumantras tu bharatena mahātmanā /
prahṛṣṭaḥ so 'diśat sarvaṃ yathā saṃdiṣṭam iṣṭavat // RamS_2,76.21 //
tāḥ prahṛṣṭāḥ prakṛtayo balādhyakṣā balasya ca /
śrutvā yātrāṃ samājñaptāṃ rāghavasya nivartane // RamS_2,76.22 //
tato yodhāṅganāḥ sarvā bhartḥn sarvān gṛhe gṛhe /
yātrāgamanam ājñāya tvarayanti sma harṣitāḥ // RamS_2,76.23 //
te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ syandanaiś ca manojavaiḥ /
saha yodhair balādhyakṣā balaṃ sarvam acodayan // RamS_2,76.24 //
sajjaṃ tu tad balaṃ dṛṣṭvā bharato gurusaṃnidhau /
rathaṃ me tvarayasveti sumantraṃ pārśvato 'bravīt // RamS_2,76.25 //
bharatasya tu tasyājñāṃ pratigṛhya praharṣitaḥ /
rathaṃ gṛhītvā prayayau yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,76.26 //
sa rāghavaḥ satyadhṛtiḥ pratāpavān bruvan suyuktaṃ dṛḍhasatyavikramaḥ /
guruṃ mahāraṇyagataṃ yaśasvinaṃ prasādayiṣyan bharato 'bravīt tadā // RamS_2,76.27 //
tūrṇaṃ samutthāya sumantra gaccha balasya yogāya balapradhānān /
ānetum icchāmi hi taṃ vanasthaṃ prasādya rāmaṃ jagato hitāya // RamS_2,76.28 //
sa sūtaputro bharatena samyag ājñāpitaḥ saṃparipūrṇakāmaḥ /
śaśāsa sarvān prakṛtipradhānān balasya mukhyāṃś ca suhṛjjanaṃ ca // RamS_2,76.29 //
tataḥ samutthāya kule kule te rājanyavaiśyā vṛṣalāś ca viprāḥ /
ayūyujann uṣṭrarathān kharāṃś ca nāgān hayāṃś caiva kulaprasūtān // RamS_2,76.30 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 77
tataḥ samutthitaḥ kālyam āsthāya syandanottamam /
prayayau bharataḥ śīghraṃ rāmadarśanakāṅkṣayā // RamS_2,77.1 //
agrataḥ prayayus tasya sarve mantripurodhasaḥ /
adhiruhya hayair yuktān rathān sūryarathopamān // RamS_2,77.2 //
navanāgasahasrāṇi kalpitāni yathāvidhi /
anvayur bharataṃ yāntam ikṣvākukulanandanam // RamS_2,77.3 //
ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi dhanvino vividhāyudhāḥ /
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // RamS_2,77.4 //
śataṃ sahasrāṇy aśvānāṃ samārūḍhāni rāghavam /
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // RamS_2,77.5 //
kaikeyī ca sumitrā ca kausalyā ca yaśasvinī /
rāmānayanasaṃhṛṣṭā yayur yānena bhāsvatā // RamS_2,77.6 //
prayātāś cāryasaṃghātā rāmaṃ draṣṭuṃ salakṣmaṇam /
tasyaiva ca kathāś citrāḥ kurvāṇā hṛṣṭamānasāḥ // RamS_2,77.7 //
meghaśyāmaṃ mahābāhuṃ sthirasattvaṃ dṛḍhavratam /
kadā drakṣyāmahe rāmaṃ jagataḥ śokanāśanam // RamS_2,77.8 //
dṛṣṭa eva hi naḥ śokam apaneṣyati rāghavaḥ /
tamaḥ sarvasya lokasya samudyann iva bhāskaraḥ // RamS_2,77.9 //
ity evaṃ kathayantas te samprahṛṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ /
pariṣvajānāś cānyonyaṃ yayur nāgarikās tadā // RamS_2,77.10 //
ye ca tatrāpare sarve saṃmatā ye ca naigamāḥ /
rāmaṃ prati yayur hṛṣṭāḥ sarvāḥ prakṛtayas tadā // RamS_2,77.11 //
maṇikārāś ca ye kecit kumbhakārāś ca śobhanāḥ /
sūtrakarmakṛtaś caiva ye ca śastropajīvinaḥ // RamS_2,77.12 //
māyūrakāḥ krākacikā rocakā vedhakās tathā /
dantakārāḥ sudhākārās tathā gandhopajīvinaḥ // RamS_2,77.13 //
suvarṇakārāḥ prakhyātās tathā kambaladhāvakāḥ /
snāpakācchādakā vaidyā dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā // RamS_2,77.14 //
rajakās tunnavāyāś ca grāmaghoṣamahattarāḥ /
śailūṣāś ca saha strībhir yānti kaivartakās tathā // RamS_2,77.15 //
samāhitā vedavido brāhmaṇā vṛttasaṃmatāḥ /
gorathair bharataṃ yāntam anujagmuḥ sahasraśaḥ // RamS_2,77.16 //
suveṣāḥ śuddhavasanās tāmramṛṣṭānulepanāḥ /
sarve te vividhair yānaiḥ śanair bharatam anvayuḥ // RamS_2,77.17 //
prahṛṣṭamuditā senā sānvayāt kaikayīsutam /
vyavātiṣṭhata sā senā bharatasyānuyāyinī // RamS_2,77.18 //
nirīkṣyānugatāṃ senāṃ tāṃ ca gaṅgāṃ śivodakām /
bharataḥ sacivān sarvān abravīd vākyakovidaḥ // RamS_2,77.19 //
niveśayata me sainyam abhiprāyeṇa sarvaśaḥ /
viśrāntāḥ pratariṣyāmaḥ śva idānīṃ mahānadīm // RamS_2,77.20 //
dātuṃ ca tāvad icchāmi svar gatasya mahīpateḥ /
aurdhvadehanimittārtham avatīryodakaṃ nadīm // RamS_2,77.21 //
tasyaivaṃ bruvato 'mātyās tathety uktvā samāhitāḥ /
nyaveśayaṃs tāṃś chandena svena svena pṛthakpṛthak // RamS_2,77.22 //
niveśya gaṅgām anu tāṃ mahānadīṃ camūṃ vidhānaiḥ paribarhaśobhinīm /
uvāsa rāmasya tadā mahātmano vicintayāno bharato nivartanam // RamS_2,77.23 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 78
tato niviṣṭāṃ dhvajinīṃ gaṅgām anvāśritāṃ nadīm /
niṣādarājo dṛṣṭvaiva jñātīn saṃtvarito 'bravīt // RamS_2,78.1 //
mahatīyam ataḥ senā sāgarābhā pradṛśyate /
nāsyāntam avagacchāmi manasāpi vicintayan // RamS_2,78.2 //
sa eṣa hi mahākāyaḥ kovidāradhvajo rathe /
bandhayiṣyati vā dāśān atha vāsmān vadhiṣyati // RamS_2,78.3 //
atha dāśarathiṃ rāmaṃ pitrā rājyād vivāsitam /
bharataḥ kaikeyīputro hantuṃ samadhigacchati // RamS_2,78.4 //
bhartā caiva sakhā caiva rāmo dāśarathir mama /
tasyārthakāmāḥ saṃnaddhā gaṅgānūpe 'tra tiṣṭhata // RamS_2,78.5 //
tiṣṭhantu sarvadāśāś ca gaṅgām anvāśritā nadīm /
balayuktā nadīrakṣā māṃsamūlaphalāśanāḥ // RamS_2,78.6 //
nāvāṃ śatānāṃ pañcānāṃ kaivartānāṃ śataṃ śatam /
saṃnaddhānāṃ tathā yūnāṃ tiṣṭhantv ity abhyacodayat // RamS_2,78.7 //
yadā tuṣṭas tu bharato rāmasyeha bhaviṣyati /
seyaṃ svastimayī senā gaṅgām adya tariṣyati // RamS_2,78.8 //
ity uktvopāyanaṃ gṛhya matsyamāṃsamadhūni ca /
abhicakrāma bharataṃ niṣādādhipatir guhaḥ // RamS_2,78.9 //
tam āyāntaṃ tu samprekṣya sūtaputraḥ pratāpavān /
bharatāyācacakṣe 'tha vinayajño vinītavat // RamS_2,78.10 //
eṣa jñātisahasreṇa sthapatiḥ parivāritaḥ /
kuśalo daṇḍakāraṇye vṛddho bhrātuś ca te sakhā // RamS_2,78.11 //
tasmāt paśyatu kākutstha tvāṃ niṣādādhipo guhaḥ /
asaṃśayaṃ vijānīte yatra tau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,78.12 //
etat tu vacanaṃ śrutvā sumantrād bharataḥ śubham /
uvāca vacanaṃ śīghraṃ guhaḥ paśyatu mām iti // RamS_2,78.13 //
labdhvābhyanujñāṃ saṃhṛṣṭo jñātibhiḥ parivāritaḥ /
āgamya bharataṃ prahvo guho vacanam abravīt // RamS_2,78.14 //
niṣkuṭaś caiva deśo 'yaṃ vañcitāś cāpi te vayam /
nivedayāmas te sarve svake dāśakule vasa // RamS_2,78.15 //
asti mūlaṃ phalaṃ caiva niṣādaiḥ samupāhṛtam /
ārdraṃ ca māṃsaṃ śuṣkaṃ ca vanyaṃ coccāvacaṃ mahat // RamS_2,78.16 //
āśaṃse svāśitā senā vatsyatīmāṃ vibhāvarīm /
arcito vividhaiḥ kāmaiḥ śvaḥ sasainyo gamiṣyasi // RamS_2,78.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 79
evam uktas tu bharato niṣādādhipatiṃ guham /
pratyuvāca mahāprājño vākyaṃ hetvarthasaṃhitam // RamS_2,79.1 //
ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ kṛto mama guroḥ sakhe /
yo me tvam īdṛśīṃ senām eko 'bhyarcitum icchasi // RamS_2,79.2 //
ity uktvā tu mahātejā guhaṃ vacanam uttamam /
abravīd bharataḥ śrīmān niṣādādhipatiṃ punaḥ // RamS_2,79.3 //
katareṇa gamiṣyāmi bharadvājāśramaṃ guha /
gahano 'yaṃ bhṛśaṃ deśo gaṅgānūpo duratyayaḥ // RamS_2,79.4 //
tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ /
abravīt prāñjalir vākyaṃ guho gahanagocaraḥ // RamS_2,79.5 //
dāśās tv anugamiṣyanti dhanvinaḥ susamāhitāḥ /
ahaṃ cānugamiṣyāmi rājaputra mahāyaśaḥ // RamS_2,79.6 //
kaccin na duṣṭo vrajasi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ /
iyaṃ te mahatī senā śaṅkāṃ janayatīva me // RamS_2,79.7 //
tam evam abhibhāṣantam ākāśa iva nirmalaḥ /
bharataḥ ślakṣṇayā vācā guhaṃ vacanam abravīt // RamS_2,79.8 //
mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṃ na māṃ śaṅkitum arhasi /
rāghavaḥ sa hi me bhrātā jyeṣṭhaḥ pitṛsamo mama // RamS_2,79.9 //
taṃ nivartayituṃ yāmi kākutsthaṃ vanavāsinam /
buddhir anyā na te kāryā guha satyaṃ bravīmi te // RamS_2,79.10 //
sa tu saṃhṛṣṭavadanaḥ śrutvā bharatabhāṣitam /
punar evābravīd vākyaṃ bharataṃ prati harṣitaḥ // RamS_2,79.11 //
dhanyas tvaṃ na tvayā tulyaṃ paśyāmi jagatītale /
ayatnād āgataṃ rājyaṃ yas tvaṃ tyaktum ihecchasi // RamS_2,79.12 //
śāśvatī khalu te kīrtir lokān anucariṣyati /
yas tvaṃ kṛcchragataṃ rāmaṃ pratyānayitum icchasi // RamS_2,79.13 //
evaṃ sambhāṣamāṇasya guhasya bharataṃ tadā /
babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,79.14 //
saṃniveśya sa tāṃ senāṃ guhena paritoṣitaḥ /
śatrughnena saha śrīmāñ śayanaṃ punar āgamat // RamS_2,79.15 //
rāmacintāmayaḥ śoko bharatasya mahātmanaḥ /
upasthito hy anarhasya dharmaprekṣasya tādṛśaḥ // RamS_2,79.16 //
antardāhena dahanaḥ saṃtāpayati rāghavam /
vanadāhābhisaṃtaptaṃ gūḍho 'gnir iva pādapam // RamS_2,79.17 //
prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ svedaḥ śokāgnisambhavaḥ /
yathā sūryāṃśusaṃtapto himavān prasruto himam // RamS_2,79.18 //
dhyānanirdaraśailena viniḥśvasitadhātunā /
dainyapādapasaṃghena śokāyāsādhiśṛṅgiṇā // RamS_2,79.19 //
pramohānantasattvena saṃtāpauṣadhiveṇunā /
ākrānto duḥkhaśailena mahatā kaikayīsutaḥ // RamS_2,79.20 //
guhena sārdhaṃ bharataḥ samāgato mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ /
sudurmanās taṃ bharataṃ tadā punar guhaḥ samāśvāsayad agrajaṃ prati // RamS_2,79.21 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 80
ācacakṣe 'tha sadbhāvaṃ lakṣmaṇasya mahātmanaḥ /
bharatāyāprameyāya guho gahanagocaraḥ // RamS_2,80.1 //
taṃ jāgrataṃ guṇair yuktaṃ varacāpeṣudhāriṇam /
bhrātṛguptyartham atyantam ahaṃ lakṣmaṇam abruvam // RamS_2,80.2 //
iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā /
pratyāśvasihi śeṣvāsyāṃ sukhaṃ rāghavanandana // RamS_2,80.3 //
ucito 'yaṃ janaḥ sarvo duḥkhānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ /
dharmātmaṃs tasya guptyarthaṃ jāgariṣyāmahe vayam // RamS_2,80.4 //
na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana /
motsuko bhūr bravīmy etad apy asatyaṃ tavāgrataḥ // RamS_2,80.5 //
asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ /
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // RamS_2,80.6 //
so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā /
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha // RamS_2,80.7 //
na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā /
caturaṅgaṃ hy api balaṃ prasahema vayaṃ yudhi // RamS_2,80.8 //
evam asmābhir uktena lakṣmaṇena mahātmanā /
anunītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // RamS_2,80.9 //
kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā /
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // RamS_2,80.10 //
yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi /
taṃ paśya guha saṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // RamS_2,80.11 //
mahatā tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ /
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // RamS_2,80.12 //
asmin pravrājite rājā na ciraṃ vartayiṣyati /
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,80.13 //
vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ /
nirghoṣoparataṃ nūnam adya rājaniveśanam // RamS_2,80.14 //
kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama /
nāśaṃse yadi te sarve jīveyuḥ śarvarīm imām // RamS_2,80.15 //
jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā /
duḥkhitā yā tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // RamS_2,80.16 //
atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham /
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // RamS_2,80.17 //
siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite /
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // RamS_2,80.18 //
ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām /
harmyaprāsādasampannāṃ sarvaratnavibhūṣitām // RamS_2,80.19 //
gajāśvarathasambādhāṃ tūryanādavināditām /
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // RamS_2,80.20 //
ārāmodyānasampūrṇāṃ samājotsavaśālinīm /
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // RamS_2,80.21 //
api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam /
nivṛtte samaye hy asmin sukhitāḥ praviśemahi // RamS_2,80.22 //
paridevayamānasya tasyaivaṃ sumahātmanaḥ /
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // RamS_2,80.23 //
prabhāte vimale sūrye kārayitvā jaṭā ubhau /
asmin bhāgīrathītīre sukhaṃ saṃtāritau mayā // RamS_2,80.24 //
jaṭādharau tau drumacīravāsasau mahābalau kuñjarayūthapopamau /
vareṣucāpāsidharau paraṃtapau vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau // RamS_2,80.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 81
guhasya vacanaṃ śrutvā bharato bhṛśam apriyam /
dhyānaṃ jagāma tatraiva yatra tac chrutam apriyam // RamS_2,81.1 //
sukumāro mahāsattvaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ /
puṇḍarīkaviśālākṣas taruṇaḥ priyadarśanaḥ // RamS_2,81.2 //
pratyāśvasya muhūrtaṃ tu kālaṃ paramadurmanāḥ /
papāta sahasā totrair hṛdi viddha iva dvipaḥ // RamS_2,81.3 //
tadavasthaṃ tu bharataṃ śatrughno 'nantarasthitaḥ /
pariṣvajya rurodoccair visaṃjñaḥ śokakarśitaḥ // RamS_2,81.4 //
tataḥ sarvāḥ samāpetur mātaro bharatasya tāḥ /
upavāsakṛśā dīnā bhartṛvyasanakarśitāḥ // RamS_2,81.5 //
tāś ca taṃ patitaṃ bhūmau rudantyaḥ paryavārayan /
kausalyā tv anusṛtyainaṃ durmanāḥ pariṣasvaje // RamS_2,81.6 //
vatsalā svaṃ yathā vatsam upagūhya tapasvinī /
paripapraccha bharataṃ rudantī śokalālasā // RamS_2,81.7 //
putra vyādhir na te kaccic charīraṃ paribādhate /
adya rājakulasyāsya tvadadhīnaṃ hi jīvitam // RamS_2,81.8 //
tvāṃ dṛṣṭvā putra jīvāmi rāme sabhrātṛke gate /
vṛtte daśarathe rājñi nātha ekas tvam adya naḥ // RamS_2,81.9 //
kaccin na lakṣmaṇe putra śrutaṃ te kiṃcid apriyam /
putra vā hy ekaputrāyāḥ sahabhārye vanaṃ gate // RamS_2,81.10 //
sa muhūrtaṃ samāśvasya rudann eva mahāyaśāḥ /
kausalyāṃ parisāntvyedaṃ guhaṃ vacanam abravīt // RamS_2,81.11 //
bhrātā me kvāvasad rātriṃ kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ /
asvapac chayane kasmin kiṃ bhuktvā guha śaṃsa me // RamS_2,81.12 //
so 'bravīd bharataṃ pṛṣṭo niṣādādhipatir guhaḥ /
yadvidhaṃ pratipede ca rāme priyahite 'tithau // RamS_2,81.13 //
annam uccāvacaṃ bhakṣāḥ phalāni vividhāni ca /
rāmāyābhyavahārārthaṃ bahu copahṛtaṃ mayā // RamS_2,81.14 //
tat sarvaṃ pratyanujñāsīd rāmaḥ satyaparākramaḥ /
na hi tat pratyagṛhṇāt sa kṣatradharmam anusmaran // RamS_2,81.15 //
na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṃ sakhe deyaṃ tu sarvadā /
iti tena vayaṃ rājann anunītā mahātmanā // RamS_2,81.16 //
lakṣmaṇena samānītaṃ pītvā vāri mahāyaśāḥ /
aupavāsyaṃ tadākārṣīd rāghavaḥ saha sītayā // RamS_2,81.17 //
tatas tu jalaśeṣeṇa lakṣmaṇo 'py akarot tadā /
vāgyatās te trayaḥ saṃdhyām upāsata samāhitāḥ // RamS_2,81.18 //
saumitris tu tataḥ paścād akarot svāstaraṃ śubham /
svayam ānīya barhīṃṣi kṣipraṃ rāghavakāraṇāt // RamS_2,81.19 //
tasmin samāviśad rāmaḥ svāstare saha sītayā /
prakṣālya ca tayoḥ pādāv apacakrāma lakṣmaṇaḥ // RamS_2,81.20 //
etat tad iṅgudīmūlam idam eva ca tat tṛṇam /
yasmin rāmaś ca sītā ca rātriṃ tāṃ śayitāv ubhau // RamS_2,81.21 //
niyamya pṛṣṭhe tu talāṅgulitravāñ śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṃtapaḥ /
mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo niśām atiṣṭhat parito 'sya kevalam // RamS_2,81.22 //
tatas tv ahaṃ cottamabāṇacāpadhṛk sthito 'bhavaṃ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ /
atandribhir jñātibhir āttakārmukair mahendrakalpaṃ paripālayaṃs tadā // RamS_2,81.23 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 82
tac chrutvā nipuṇaṃ sarvaṃ bharataḥ saha mantribhiḥ /
iṅgudīmūlam āgamya rāmaśayyām avekṣya tām // RamS_2,82.1 //
abravīj jananīḥ sarvā iha tena mahātmanā /
śarvarī śayitā bhūmāv idam asya vimarditam // RamS_2,82.2 //
mahābhāgakulīnena mahābhāgena dhīmatā /
jāto daśarathenorvyāṃ na rāmaḥ svaptum arhati // RamS_2,82.3 //
ajinottarasaṃstīrṇe varāstaraṇasaṃcaye /
śayitvā puruṣavyāghraḥ kathaṃ śete mahītale // RamS_2,82.4 //
prāsādāgravimāneṣu valabhīṣu ca sarvadā /
haimarājatabhaumeṣu varāstaraṇaśāliṣu // RamS_2,82.5 //
puṣpasaṃcayacitreṣu candanāgarugandhiṣu /
pāṇḍurābhraprakāśeṣu śukasaṃgharuteṣu ca // RamS_2,82.6 //
gītavāditranirghoṣair varābharaṇaniḥsvanaiḥ /
mṛdaṅgavaraśabdaiś ca satataṃ pratibodhitaḥ // RamS_2,82.7 //
bandibhir vanditaḥ kāle bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ /
gāthābhir anurūpābhiḥ stutibhiś ca paraṃtapaḥ // RamS_2,82.8 //
aśraddheyam idaṃ loke na satyaṃ pratibhāti mā /
muhyate khalu me bhāvaḥ svapno 'yam iti me matiḥ // RamS_2,82.9 //
na nūnaṃ daivataṃ kiṃcit kālena balavattaram /
yatra dāśarathī rāmo bhūmāv evaṃ śayīta saḥ // RamS_2,82.10 //
videharājasya sutā sītā ca priyadarśanā /
dayitā śayitā bhūmau snuṣā daśarathasya ca // RamS_2,82.11 //
iyaṃ śayyā mama bhrātur idaṃ hi parivartitam /
sthaṇḍile kaṭhine sarvaṃ gātrair vimṛditaṃ tṛṇam // RamS_2,82.12 //
manye sābharaṇā suptā sītāsmiñ śayane tadā /
tatra tatra hi dṛśyante saktāḥ kanakabindavaḥ // RamS_2,82.13 //
uttarīyam ihāsaktaṃ suvyaktaṃ sītayā tadā /
tathā hy ete prakāśante saktāḥ kauśeyatantavaḥ // RamS_2,82.14 //
manye bhartuḥ sukhā śayyā yena bālā tapasvinī /
sukumārī satī duḥkhaṃ na vijānāti maithilī // RamS_2,82.15 //
sārvabhaumakule jātaḥ sarvalokasukhāvahaḥ /
sarvalokapriyas tyaktvā rājyaṃ priyam anuttamam // RamS_2,82.16 //
katham indīvaraśyāmo raktākṣaḥ priyadarśanaḥ /
sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ śayito bhuvi rāghavaḥ // RamS_2,82.17 //
siddhārthā khalu vaidehī patiṃ yānugatā vanam /
vayaṃ saṃśayitāḥ sarve hīnās tena mahātmanā // RamS_2,82.18 //
akarṇadhārā pṛthivī śūnyeva pratibhāti mā /
gate daśarathe svarge rāme cāraṇyam āśrite // RamS_2,82.19 //
na ca prārthayate kaścin manasāpi vasuṃdharām /
vane 'pi vasatas tasya bāhuvīryābhirakṣitām // RamS_2,82.20 //
śūnyasaṃvaraṇārakṣām ayantritahayadvipām /
apāvṛtapuradvārāṃ rājadhānīm arakṣitām // RamS_2,82.21 //
aprahṛṣṭabalāṃ nyūnāṃ viṣamasthām anāvṛtām /
śatravo nābhimanyante bhakṣān viṣakṛtān iva // RamS_2,82.22 //
adya prabhṛti bhūmau tu śayiṣye 'haṃ tṛṇeṣu vā /
phalamūlāśano nityaṃ jaṭācīrāṇi dhārayan // RamS_2,82.23 //
tasyārtham uttaraṃ kālaṃ nivatsyāmi sukhaṃ vane /
taṃ pratiśravam āmucya nāsya mithyā bhaviṣyati // RamS_2,82.24 //
vasantaṃ bhrātur arthāya śatrughno mānuvatsyati /
lakṣmaṇena saha tv āryo 'yodhyāṃ pālayiṣyati // RamS_2,82.25 //
abhiṣekṣyanti kākutstham ayodhyāyāṃ dvijātayaḥ /
api me devatāḥ kuryur imaṃ satyaṃ manoratham // RamS_2,82.26 //
prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṃ bahuprakāraṃ yadi na prapatsyate /
tato 'nuvatsyāmi cirāya rāghavaṃ vane vasan nārhati mām upekṣitum // RamS_2,82.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 83
vyuṣya rātriṃ tu tatraiva gaṅgākūle sa rāghavaḥ /
bharataḥ kālyam utthāya śatrughnam idam abravīt // RamS_2,83.1 //
śatrughottiṣṭha kiṃ śeṣe niṣādādhipatiṃ guham /
śīghram ānaya bhadraṃ te tārayiṣyati vāhinīm // RamS_2,83.2 //
jāgarmi nāhaṃ svapimi tathaivāryaṃ vicintayan /
ity evam abravīd bhrātrā śatrughno 'pi pracoditaḥ // RamS_2,83.3 //
iti saṃvadator evam anyonyaṃ narasiṃhayoḥ /
āgamya prāñjaliḥ kāle guho bharatam abravīt // RamS_2,83.4 //
kaccit sukhaṃ nadītīre 'vātsīḥ kākutstha śarvarīm /
kaccic ca saha sainyasya tava sarvam anāmayam // RamS_2,83.5 //
guhasya tat tu vacanaṃ śrutvā snehād udīritam /
rāmasyānuvaśo vākyaṃ bharato 'pīdam abravīt // RamS_2,83.6 //
sukhā naḥ śarvarī rājan pūjitāś cāpi te vayam /
gaṅgāṃ tu naubhir bahvībhir dāśāḥ saṃtārayantu naḥ // RamS_2,83.7 //
tato guhaḥ saṃtvaritaḥ śrutvā bharataśāsanam /
pratipraviśya nagaraṃ taṃ jñātijanam abravīt // RamS_2,83.8 //
uttiṣṭhata prabudhyadhvaṃ bhadram astu hi vaḥ sadā /
nāvaḥ samanukarṣadhvaṃ tārayiṣyāma vāhinīm // RamS_2,83.9 //
te tathoktāḥ samutthāya tvaritā rājaśāsanāt /
pañca nāvāṃ śatāny eva samāninyuḥ samantataḥ // RamS_2,83.10 //
anyāḥ svastikavijñeyā mahāghaṇṭādharā varāḥ /
śobhamānāḥ patākinyo yuktavātāḥ susaṃhatāḥ // RamS_2,83.11 //
tataḥ svastikavijñeyāṃ pāṇḍukambalasaṃvṛtām /
sanandighoṣāṃ kalyāṇīṃ guho nāvam upāharat // RamS_2,83.12 //
tām āruroha bharataḥ śatrughnaś ca mahābalaḥ /
kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā rājayoṣitaḥ // RamS_2,83.13 //
purohitaś ca tat pūrvaṃ gurave brāhmaṇāś ca ye /
anantaraṃ rājadārās tathaiva śakaṭāpaṇāḥ // RamS_2,83.14 //
āvāsam ādīpayatāṃ tīrthaṃ cāpy avagāhatām /
bhāṇḍāni cādadānānāṃ ghoṣas tridivam aspṛśat // RamS_2,83.15 //
patākinyas tu tā nāvaḥ svayaṃ dāśair adhiṣṭhitāḥ /
vahantyo janam ārūḍhaṃ tadā saṃpetur āśugāḥ // RamS_2,83.16 //
nārīṇām abhipūrṇās tu kāścit kāścit tu vājinām /
kaścit tatra vahanti sma yānayugyaṃ mahādhanam // RamS_2,83.17 //
tāḥ sma gatvā paraṃ tīram avaropya ca taṃ janam /
nivṛttāḥ kāṇḍacitrāṇi kriyante dāśabandhubhiḥ // RamS_2,83.18 //
savaijayantās tu gajā gajārohaiḥ pracoditāḥ /
tarantaḥ sma prakāśante sadhvajā iva parvatāḥ // RamS_2,83.19 //
nāvaś cāruruhus tv anye plavais terus tathāpare /
anye kumbhaghaṭais terur anye teruś ca bāhubhiḥ // RamS_2,83.20 //
sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṃ dāśaiḥ saṃtāritā svayam /
maitre muhūrte prayayau prayāgavanam uttamam // RamS_2,83.21 //
āśvāsayitvā ca camūṃ mahātmā niveśayitvā ca yathopajoṣam /
draṣṭuṃ bharadvājam ṛṣipravaryam ṛtvigvṛtaḥ san bharataḥ pratasthe // RamS_2,83.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 84
bharadvājāśramaṃ dṛṣṭvā krośād eva nararṣabhaḥ /
balaṃ sarvam avasthāpya jagāma saha mantribhiḥ // RamS_2,84.1 //
padbhyām eva hi dharmajño nyastaśastraparicchadaḥ /
vasāno vāsasī kṣaume purodhāya purohitam // RamS_2,84.2 //
tataḥ saṃdarśane tasya bharadvājasya rāghavaḥ /
mantriṇas tān avasthāpya jagāmānu purohitam // RamS_2,84.3 //
vasiṣṭham atha dṛṣṭvaiva bharadvājo mahātapāḥ /
saṃcacālāsanāt tūrṇaṃ śiṣyān arghyam iti bruvan // RamS_2,84.4 //
samāgamya vasiṣṭhena bharatenābhivāditaḥ /
abudhyata mahātejāḥ sutaṃ daśarathasya tam // RamS_2,84.5 //
tābhyām arghyaṃ ca pādyaṃ ca dattvā paścāt phalāni ca /
ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ papraccha kuśalaṃ kule // RamS_2,84.6 //
ayodhyāyāṃ bale kośe mitreṣv api ca mantriṣu /
jānan daśarathaṃ vṛttaṃ na rājānam udāharat // RamS_2,84.7 //
vasiṣṭho bharataś cainaṃ papracchatur anāmayam /
śarīre 'gniṣu vṛkṣeṣu śiṣyeṣu mṛgapakṣiṣu // RamS_2,84.8 //
tatheti ca pratijñāya bharadvājo mahātapāḥ /
bharataṃ pratyuvācedaṃ rāghavasnehabandhanāt // RamS_2,84.9 //
kim ihāgamane kāryaṃ tava rājyaṃ praśāsataḥ /
etad ācakṣva me sarvaṃ na hi me śudhyate manaḥ // RamS_2,84.10 //
suṣuve yamamitraghnaṃ kausalyānandavardhanam /
bhrātrā saha sabhāryo yaś ciraṃ pravrājito vanam // RamS_2,84.11 //
niyuktaḥ strīniyuktena pitrā yo 'sau mahāyaśāḥ /
vanavāsī bhavetīha samāḥ kila caturdaśa // RamS_2,84.12 //
kaccin na tasyāpāpasya pāpaṃ kartum ihecchasi /
akaṇṭakaṃ bhoktumanā rājyaṃ tasyānujasya ca // RamS_2,84.13 //
evam ukto bharadvājaṃ bharataḥ pratyuvāca ha /
paryaśrunayano duḥkhād vācā saṃsajjamānayā // RamS_2,84.14 //
hato 'smi yadi mām evaṃ bhagavān api manyate /
matto na doṣam āśaṅker naivaṃ mām anuśādhi hi // RamS_2,84.15 //
na caitad iṣṭaṃ mātā me yad avocan madantare /
nāham etena tuṣṭaś ca na tad vacanam ādade // RamS_2,84.16 //
ahaṃ tu taṃ naravyāghram upayātaḥ prasādakaḥ /
pratinetum ayodhyāṃ ca pādau tasyābhivanditum // RamS_2,84.17 //
tvaṃ mām evaṃ gataṃ matvā prasādaṃ kartum arhasi /
śaṃsa me bhagavan rāmaḥ kva samprati mahīpatiḥ // RamS_2,84.18 //
uvāca taṃ bharadvājaḥ prasādād bharataṃ vacaḥ /
tvayy etat puruṣavyāghra yuktaṃ rāghavavaṃśaje /
guruvṛttir damaś caiva sādhūnāṃ cānuyāyitā // RamS_2,84.19* //
jāne caitan manaḥsthaṃ te dṛḍhīkaraṇam astv iti /
apṛcchaṃ tvāṃ tavātyarthaṃ kīrtiṃ samabhivardhayan // RamS_2,84.20 //
asau vasati te bhrātā citrakūṭe mahāgirau /
śvas tu gantāsi taṃ deśaṃ vasādya saha mantribhiḥ /
etaṃ me kuru suprājña kāmaṃ kāmārthakovida // RamS_2,84.21* //
tatas tathety evam udāradarśanaḥ pratītarūpo bharato 'bravīd vacaḥ /
cakāra buddhiṃ ca tadā mahāśrame niśānivāsāya narādhipātmajaḥ // RamS_2,84.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 85
kṛtabuddhiṃ nivāsāya tathaiva sa munis tadā /
bharataṃ kaikayīputram ātithyena nyamantrayat // RamS_2,85.1 //
abravīd bharatas tv enaṃ nanv idaṃ bhavatā kṛtam /
pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ vane yad upapadyate // RamS_2,85.2 //
athovāca bharadvājo bharataṃ prahasann iva /
jāne tvāṃ prītisaṃyuktaṃ tuṣyes tvaṃ yena kenacit // RamS_2,85.3 //
senāyās tu tavaitasyāḥ kartum icchāmi bhojanam /
mama prītir yathārūpā tvam arho manujarṣabha // RamS_2,85.4 //
kimarthaṃ cāpi nikṣipya dūre balam ihāgataḥ /
kasmān nehopayāto 'si sabalaḥ puruṣarṣabha // RamS_2,85.5 //
bharataḥ pratyuvācedaṃ prāñjalis taṃ tapodhanam /
sasainyo nopayāto 'smi bhagavan bhagavadbhayāt // RamS_2,85.6 //
vājimukhyā manuṣyāś ca mattāś ca varavāraṇāḥ /
pracchādya mahatīṃ bhūmiṃ bhagavann anuyānti mām // RamS_2,85.7 //
te vṛkṣān udakaṃ bhūmim āśrameṣūṭajāṃs tathā /
na hiṃsyur iti tenāham eka evāgatas tataḥ // RamS_2,85.8 //
ānīyatām itaḥ senety ājñaptaḥ paramarṣiṇā /
tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam // RamS_2,85.9 //
agniśālāṃ praviśyātha pītvāpaḥ parimṛjya ca /
ātithyasya kriyāhetor viśvakarmāṇam āhvayat // RamS_2,85.10 //
āhvaye viśvakarmāṇam ahaṃ tvaṣṭāram eva ca /
ātithyaṃ kartum icchāmi tatra me saṃvidhīyatām // RamS_2,85.11 //
prāksrotasaś ca yā nadyaḥ pratyaksrotasa eva ca /
pṛthivyām antarikṣe ca samāyāntv adya sarvaśaḥ // RamS_2,85.12 //
anyāḥ sravantu maireyaṃ surām anyāḥ suniṣṭhitām /
aparāś codakaṃ śītam ikṣukāṇḍarasopamam // RamS_2,85.13 //
āhvaye devagandharvān viśvāvasuhahāhuhūn /
tathaivāpsaraso devīr gandharvīś cāpi sarvaśaḥ // RamS_2,85.14 //
ghṛtācīm atha viśvācīṃ miśrakeśīm alambusām /
śakraṃ yāś copatiṣṭhanti brahmāṇaṃ yāś ca bhāminīḥ /
sarvās tumburuṇā sārdham āhvaye saparicchadāḥ // RamS_2,85.15* //
vanaṃ kuruṣu yad divyaṃ vāso bhūṣaṇapattravat /
divyanārīphalaṃ śaśvat tat kauberam ihaiva tu // RamS_2,85.16 //
iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam /
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca coṣyaṃ ca lehyaṃ ca vividhaṃ bahu // RamS_2,85.17 //
vicitrāṇi ca mālyāni pādapapracyutāni ca /
surādīni ca peyāni māṃsāni vividhāni ca // RamS_2,85.18 //
evaṃ samādhinā yuktas tejasāpratimena ca /
śikṣāsvarasamāyuktaṃ tapasā cābravīn muniḥ // RamS_2,85.19 //
manasā dhyāyatas tasya prāṅmukhasya kṛtāñjaleḥ /
ājagmus tāni sarvāṇi daivatāni pṛthakpṛthak // RamS_2,85.20 //
malayaṃ darduraṃ caiva tataḥ svedanudo 'nilaḥ /
upaspṛśya vavau yuktyā supriyātmā sukhaḥ śivaḥ // RamS_2,85.21 //
tato 'bhyavartanta ghanā divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ /
devadundubhighoṣaś ca dikṣu sarvāsu śuśruve // RamS_2,85.22 //
pravavuś cottamā vātā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ /
prajagur devagandharvā vīṇāḥ pramumucuḥ svarān // RamS_2,85.23 //
sa śabdo dyāṃ ca bhūmiṃ ca prāṇināṃ śravaṇāni ca /
viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo layaguṇānvitaḥ // RamS_2,85.24 //
tasminn uparate śabde divye śrotrasukhe nṛṇām /
dadarśa bhārataṃ sainyaṃ vidhānaṃ viśvakarmaṇaḥ // RamS_2,85.25 //
babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt pañcayojanam /
śādvalair bahubhiś channā nīlavaiḍūryasaṃnibhaiḥ // RamS_2,85.26 //
tasmin bilvāḥ kapitthāś ca panasā bījapūrakāḥ /
āmalakyo babhūvuś ca cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ // RamS_2,85.27 //
uttarebhyaḥ kurubhyaś ca vanaṃ divyopabhogavat /
ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vṛtā // RamS_2,85.28 //
catuḥśālāni śubhrāṇi śālāś ca gajavājinām /
harmyaprāsādasaṃghātās toraṇāni śubhāni ca // RamS_2,85.29 //
sitameghanibhaṃ cāpi rājaveśma sutoraṇam /
śuklamālyakṛtākāraṃ divyagandhasamukṣitam // RamS_2,85.30 //
caturasram asaṃbādhaṃ śayanāsanayānavat /
divyaiḥ sarvarasair yuktaṃ divyabhojanavastravat // RamS_2,85.31 //
upakalpitasarvānnaṃ dhautanirmalabhājanam /
kḷptasarvāsanaṃ śrīmat svāstīrṇaśayanottamam // RamS_2,85.32 //
praviveśa mahābāhur anujñāto maharṣiṇā /
veśma tad ratnasampūrṇaṃ bharataḥ kaikayīsutaḥ // RamS_2,85.33 //
anujagmuś ca taṃ sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ /
babhūvuś ca mudā yuktās taṃ dṛṣṭvā veśmasaṃvidhim // RamS_2,85.34 //
tatra rājāsanaṃ divyaṃ vyajanaṃ chattram eva ca /
bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat // RamS_2,85.35 //
āsanaṃ pūjayāmāsa rāmāyābhipraṇamya ca /
vālavyajanam ādāya nyaṣīdat sacivāsane // RamS_2,85.36 //
ānupūrvyān niṣeduś ca sarve mantripurohitāḥ /
tataḥ senāpatiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ // RamS_2,85.37 //
tatas tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasakardamāḥ /
upātiṣṭhanta bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.38 //
tāsām ubhayataḥ kūlaṃ pāṇḍumṛttikalepanāḥ /
ramyāś cāvasathā divyā brahmaṇas tu prasādajāḥ // RamS_2,85.39 //
tenaiva ca muhūrtena divyābharaṇabhūṣitāḥ /
āgur viṃśatisāhasrā brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ // RamS_2,85.40 //
suvarṇamaṇimuktena pravālena ca śobhitāḥ /
āgur viṃśatisāhasrāḥ kuberaprahitāḥ striyaḥ // RamS_2,85.41 //
yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ sonmāda iva lakṣyate /
āgur viṃśatisāhasrā nandanād apsarogaṇāḥ // RamS_2,85.42 //
nāradas tumburur gopaḥ parvataḥ sūryavarcasaḥ /
ete gandharvarājāno bharatasyāgrato jaguḥ // RamS_2,85.43 //
alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha vāmanā /
upānṛtyaṃs tu bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.44 //
yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane /
prayāge tāny adṛśyanta bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.45 //
bilvā mārdaṅgikā āsañ śamyāgrāhā vibhītakāḥ /
aśvatthā nartakāś cāsan bharadvājasya tejasā // RamS_2,85.46 //
tataḥ saralatālāś ca tilakā naktamālakāḥ /
prahṛṣṭās tatra saṃpetuḥ kubjā bhūtvātha vāmanāḥ // RamS_2,85.47 //
śiṃśapāmalakī jambūr yāś cānyāḥ kānane latāḥ /
pramadāvigrahaṃ kṛtvā bharadvājāśrame 'vasan // RamS_2,85.48 //
surāṃ surāpāḥ pibata pāyasaṃ ca bubhukṣitāḥ /
māṃsāni ca sumedhyāni bhakṣyantāṃ yāvad icchatha // RamS_2,85.49 //
utsādya snāpayanti sma nadītīreṣu valguṣu /
apy ekam ekaṃ puruṣaṃ pramadāḥ sapta cāṣṭa ca // RamS_2,85.50 //
saṃvahantyaḥ samāpetur nāryo ruciralocanāḥ /
parimṛjya tathā nyāyaṃ pāyayanti varāṅganāḥ // RamS_2,85.51 //
hayān gajān kharān uṣṭrāṃs tathaiva surabheḥ sutān /
ikṣūṃś ca madhujālāṃś ca bhojayanti sma vāhanān /
ikṣvākuvarayodhānāṃ codayanto mahābalāḥ // RamS_2,85.52* //
nāśvabandho 'śvam ājānān na gajaṃ kuñjaragrahaḥ /
mattapramattamuditā camūḥ sā tatra saṃbabhau // RamS_2,85.53 //
tarpitāḥ sarvakāmais te raktacandanarūṣitāḥ /
apsarogaṇasaṃyuktāḥ sainyā vācam udairayan // RamS_2,85.54 //
naivāyodhyāṃ gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān /
kuśalaṃ bharatasyāstu rāmasyāstu tathā sukham // RamS_2,85.55 //
iti pādātayodhāś ca hastyaśvārohabandhakāḥ /
anāthās taṃ vidhiṃ labdhvā vācam etām udairayan // RamS_2,85.56 //
samprahṛṣṭā vinedus te narās tatra sahasraśaḥ /
bharatasyānuyātāraḥ svargo 'yam iti cābruvan // RamS_2,85.57 //
tato bhuktavatāṃ teṣāṃ tad annam amṛtopamam /
divyān udvīkṣya bhakṣyāṃs tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ // RamS_2,85.58 //
preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca balasthāś cāpi sarvaśaḥ /
babhūvus te bhṛśaṃ tṛptāḥ sarve cāhatavāsasaḥ // RamS_2,85.59 //
kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca go'śvāś ca mṛgapakṣiṇaḥ /
babhūvuḥ subhṛtās tatra nānyo hy anyam akalpayat // RamS_2,85.60 //
nāśuklavāsās tatrāsīt kṣudhito malino 'pi vā /
rajasā dhvastakeśo vā naraḥ kaścid adṛśyata // RamS_2,85.61 //
ājaiś cāpi ca vārāhair niṣṭhānavarasaṃcayaiḥ /
phalaniryūhasaṃsiddhaiḥ sūpair gandharasānvitaiḥ // RamS_2,85.62 //
puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ śuklasyānnasya cābhitaḥ /
dadṛśur vismitās tatra narā lauhīḥ sahasraśaḥ // RamS_2,85.63 //
babhūvur vanapārśveṣu kūpāḥ pāyasakardamāḥ /
tāś ca kāmadughā gāvo drumāś cāsan madhuścyutaḥ // RamS_2,85.64 //
vāpyo maireyapūrṇāś ca mṛṣṭamāṃsacayair vṛtāḥ /
prataptapiṭharaiś cāpi mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ // RamS_2,85.65 //
pātrīṇāṃ ca sahasrāṇi śātakumbhamayāni ca /
sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca dadhipūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ /
yauvanasthasya gaurasya kapitthasya sugandhinaḥ // RamS_2,85.66* //
hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya cāpare /
babhūvuḥ pāyasasyānte śarkarāyāś ca saṃcayāḥ // RamS_2,85.67 //
kalkāṃś cūrṇakaṣāyāṃś ca snānāni vividhāni ca /
dadṛśur bhājanasthāni tīrtheṣu saritāṃ narāḥ // RamS_2,85.68 //
śuklān aṃśumataś cāpi dantadhāvanasaṃcayān /
śuklāṃś candanakalkāṃś ca samudgeṣv avatiṣṭhataḥ // RamS_2,85.69 //
darpaṇān parimṛṣṭāṃś ca vāsasāṃ cāpi saṃcayān /
pādukopānahāṃ caiva yugmān yatra sahasraśaḥ // RamS_2,85.70 //
āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṃś chattrāṇi ca dhanūṃṣi ca /
marmatrāṇāni citrāṇi śayanāny āsanāni ca // RamS_2,85.71 //
pratipānahradān pūrṇān kharoṣṭragajavājinām /
avagāhya sutīrthāṃś ca hradān sotpalapuṣkarān // RamS_2,85.72 //
nīlavaiḍūryavarṇāṃś ca mṛdūn yavasasaṃcayān /
nirvāpārthaṃ paśūnāṃ te dadṛśus tatra sarvaśaḥ // RamS_2,85.73 //
vyasmayanta manuṣyās te svapnakalpaṃ tad adbhutam /
dṛṣṭvātithyaṃ kṛtaṃ tādṛg bharatasya maharṣiṇā // RamS_2,85.74 //
ity evaṃ ramamāṇānāṃ devānām iva nandane /
bharadvājāśrame ramye sā rātrir vyatyavartata // RamS_2,85.75 //
pratijagmuś ca tā nadyo gandharvāś ca yathāgatam /
bharadvājam anujñāpya tāś ca sarvā varāṅganāḥ // RamS_2,85.76 //
tathaiva mattā madirotkaṭā narās tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ /
tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ pṛthakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ // RamS_2,85.77 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 86
tatas tāṃ rajanīm uṣya bharataḥ saparicchadaḥ /
kṛtātithyo bharadvājaṃ kāmād abhijagāma ha // RamS_2,86.1 //
tam ṛṣiḥ puruṣavyāghraṃ prekṣya prāñjalim āgatam /
hutāgnihotro bharataṃ bharadvājo 'bhyabhāṣata // RamS_2,86.2 //
kaccid atra sukhā rātris tavāsmadviṣaye gatā /
samagras te janaḥ kaccid ātithye śaṃsa me 'nagha // RamS_2,86.3 //
tam uvācāñjaliṃ kṛtvā bharato 'bhipraṇamya ca /
āśramād abhiniṣkrāntam ṛṣim uttamatejasam // RamS_2,86.4 //
sukhoṣito 'smi bhagavan samagrabalavāhanaḥ /
tarpitaḥ sarvakāmaiś ca sāmātyo balavat tvayā // RamS_2,86.5 //
apetaklamasaṃtāpāḥ subhikṣāḥ supratiśrayāḥ /
api preṣyān upādāya sarve sma susukhoṣitāḥ // RamS_2,86.6 //
āmantraye 'haṃ bhagavan kāmaṃ tvām ṛṣisattama /
samīpaṃ prasthitaṃ bhrātur maitreṇekṣasva cakṣuṣā // RamS_2,86.7 //
āśramaṃ tasya dharmajña dhārmikasya mahātmanaḥ /
ācakṣva katamo mārgaḥ kiyān iti ca śaṃsa me // RamS_2,86.8 //
iti pṛṣṭas tu bharataṃ bhrātṛdarśanalālasam /
pratyuvāca mahātejā bharadvājo mahātapāḥ // RamS_2,86.9 //
bharatārdhatṛtīyeṣu yojaneṣv ajane vane /
citrakūṭo giris tatra ramyanirdarakānanaḥ // RamS_2,86.10 //
uttaraṃ pārśvam āsādya tasya mandākinī nadī /
puṣpitadrumasaṃchannā ramyapuṣpitakānanā // RamS_2,86.11 //
anantaraṃ tat saritaś citrakūṭaś ca parvataḥ /
tayoḥ parṇakuṭī tāta tatra tau vasato dhruvam // RamS_2,86.12 //
dakṣiṇenaiva mārgeṇa savyadakṣiṇam eva ca /
gajavājirathākīrṇāṃ vāhinīṃ vāhinīpate /
vāhayasva mahābhāga tato drakṣyasi rāghavam // RamS_2,86.13* //
prayāṇam iti ca śrutvā rājarājasya yoṣitaḥ /
hitvā yānāni yānārhā brāhmaṇaṃ paryavārayan // RamS_2,86.14 //
vepamānā kṛśā dīnā saha devyā sumitrayā /
kausalyā tatra jagrāha karābhyāṃ caraṇau muneḥ // RamS_2,86.15 //
asamṛddhena kāmena sarvalokasya garhitā /
kaikeyī tasya jagrāha caraṇau savyapatrapā // RamS_2,86.16 //
taṃ pradakṣiṇam āgamya bhagavantaṃ mahāmunim /
adūrād bharatasyaiva tasthau dīnamanās tadā // RamS_2,86.17 //
tataḥ papraccha bharataṃ bharadvājo dṛḍhavrataḥ /
viśeṣaṃ jñātum icchāmi mātḥṇāṃ tava rāghava // RamS_2,86.18 //
evam uktas tu bharato bharadvājena dhārmikaḥ /
uvāca prāñjalir bhūtvā vākyaṃ vacanakovidaḥ // RamS_2,86.19 //
yām imāṃ bhagavan dīnāṃ śokānaśanakarśitām /
pitur hi mahiṣīṃ devīṃ devatām iva paśyasi // RamS_2,86.20 //
eṣā taṃ puruṣavyāghraṃ siṃhavikrāntagāminam /
kausalyā suṣuve rāmaṃ dhātāram aditir yathā // RamS_2,86.21 //
asyā vāmabhujaṃ śliṣṭā yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ /
karṇikārasya śākheva śīrṇapuṣpā vanāntare // RamS_2,86.22 //
etasyās tau sutau devyāḥ kumārau devavarṇinau /
ubhau lakṣmaṇaśatrughnau vīrau satyaparākramau // RamS_2,86.23 //
yasyāḥ kṛte naravyāghrau jīvanāśam ito gatau /
rājā putravihīnaś ca svargaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,86.24 //
aiśvaryakāmāṃ kaikeyīm anāryām āryarūpiṇīm /
mamaitāṃ mātaraṃ viddhi nṛśaṃsāṃ pāpaniścayām /
yatomūlaṃ hi paśyāmi vyasanaṃ mahad ātmanaḥ // RamS_2,86.25* //
ity uktvā naraśārdūlo bāṣpagadgadayā girā /
sa niśaśvāsa tāmrākṣo nāgaḥ kruddha ivāsakṛt // RamS_2,86.26 //
bharadvājo maharṣis taṃ bruvantaṃ bharataṃ tadā /
pratyuvāca mahābuddhir idaṃ vacanam arthavat // RamS_2,86.27 //
na doṣeṇāvagantavyā kaikeyī bharata tvayā /
rāmapravrājanaṃ hy etat sukhodarkaṃ bhaviṣyati // RamS_2,86.28 //
abhivādya tu saṃsiddhaḥ kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam /
āmantrya bharataḥ sainyaṃ yujyatām ity acodayat // RamS_2,86.29 //
tato vājirathān yuktvā divyān hemapariṣkṛtān /
adhyārohat prayāṇārthī bahūn bahuvidho janaḥ // RamS_2,86.30 //
gajakanyāgajāś caiva hemakakṣyāḥ patākinaḥ /
jīmūtā iva gharmānte saghoṣāḥ sampratasthire // RamS_2,86.31 //
vividhāny api yānāni mahānti ca laghūni ca /
prayayuḥ sumahārhāṇi pādair eva padātayaḥ // RamS_2,86.32 //
atha yānapravekais tu kausalyāpramukhāḥ striyaḥ /
rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ prayayur muditās tadā // RamS_2,86.33 //
sa cārkataruṇābhāsāṃ niyuktāṃ śibikāṃ śubhām /
āsthāya prayayau śrīmān bharataḥ saparicchadaḥ // RamS_2,86.34 //
sā prayātā mahāsenā gajavājirathākulā /
dakṣiṇāṃ diśam āvṛtya mahāmegha ivotthitaḥ /
vanāni tu vyatikramya juṣṭāni mṛgapakṣibhiḥ // RamS_2,86.35* //
sā samprahṛṣṭadvipavājiyodhā vitrāsayantī mṛgapakṣisaṃghān /
mahad vanaṃ tat pravigāhamānā rarāja senā bharatasya tatra // RamS_2,86.36 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 87
tayā mahatyā yāyinyā dhvajinyā vanavāsinaḥ /
arditā yūthapā mattāḥ sayūthāḥ sampradudruvuḥ // RamS_2,87.1 //
ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca ruravaś ca samantataḥ /
dṛśyante vanarājīṣu giriṣv api nadīṣu ca // RamS_2,87.2 //
sa sampratasthe dharmātmā prīto daśarathātmajaḥ /
vṛto mahatyā nādinyā senayā caturaṅgayā // RamS_2,87.3 //
sāgaraughanibhā senā bharatasya mahātmanaḥ /
mahīṃ saṃchādayāmāsa prāvṛṣi dyām ivāmbudaḥ // RamS_2,87.4 //
turaṃgaughair avatatā vāraṇaiś ca mahājavaiḥ /
anālakṣyā ciraṃ kālaṃ tasmin kāle babhūva bhūḥ // RamS_2,87.5 //
sa yātvā dūram adhvānaṃ supariśrāntavāhanaḥ /
uvāca bharataḥ śrīmān vasiṣṭhaṃ mantriṇāṃ varam // RamS_2,87.6 //
yādṛśaṃ lakṣyate rūpaṃ yathā caiva śrutaṃ mayā /
vyaktaṃ prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt // RamS_2,87.7 //
ayaṃ giriś citrakūṭas tathā mandākinī nadī /
etat prakāśate dūrān nīlameghanibhaṃ vanam // RamS_2,87.8 //
gireḥ sānūni ramyāṇi citrakūṭasya samprati /
vāraṇair avamṛdyante māmakaiḥ parvatopamaiḥ // RamS_2,87.9 //
muñcanti kusumāny ete nagāḥ parvatasānuṣu /
nīlā ivātapāpāye toyaṃ toyadharā ghanāḥ // RamS_2,87.10 //
kiṃnarācaritoddeśaṃ paśya śatrughna parvatam /
hayaiḥ samantād ākīrṇaṃ makarair iva sāgaram // RamS_2,87.11 //
ete mṛgagaṇā bhānti śīghravegāḥ pracoditāḥ /
vāyupraviddhāḥ śaradi megharājir ivāmbare // RamS_2,87.12 //
kurvanti kusumāpīḍāñ śiraḥsu surabhīn amī /
meghaprakāśaiḥ phalakair dākṣiṇātyā yathā narāḥ // RamS_2,87.13 //
niṣkūjam iva bhūtvedaṃ vanaṃ ghorapradarśanam /
ayodhyeva janākīrṇā samprati pratibhāti mā // RamS_2,87.14 //
khurair udīrito reṇur divaṃ pracchādya tiṣṭhati /
taṃ vahaty anilaḥ śīghraṃ kurvann iva mama priyam // RamS_2,87.15 //
syandanāṃs turagopetān sūtamukhyair adhiṣṭhitān /
etān saṃpatataḥ śīghraṃ paśya śatrughna kānane // RamS_2,87.16 //
etān vitrāsitān paśya barhiṇaḥ priyadarśanān /
etam āviśataḥ śailam adhivāsaṃ patatriṇām // RamS_2,87.17 //
atimātram ayaṃ deśo manojñaḥ pratibhāti mā /
tāpasānāṃ nivāso 'yaṃ vyaktaṃ svargapatho yathā // RamS_2,87.18 //
mṛgā mṛgībhiḥ sahitā bahavaḥ pṛṣatā vane /
manojñarūpā lakṣyante kusumair iva citritāḥ // RamS_2,87.19 //
sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṃ vicinvantu ca kānanam /
yathā tau puruṣavyāghrau dṛśyete rāmalakṣmaṇau // RamS_2,87.20 //
bharatasya vacaḥ śrutvā puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ /
viviśus tad vanaṃ śūrā dhūmaṃ ca dadṛśus tataḥ // RamS_2,87.21 //
te samālokya dhūmāgram ūcur bharatam āgatāḥ /
nāmanuṣye bhavaty agnir vyaktam atraiva rāghavau // RamS_2,87.22 //
atha nātra naravyāghrau rājaputrau paraṃtapau /
anye rāmopamāḥ santi vyaktam atra tapasvinaḥ // RamS_2,87.23 //
tac chrutvā bharatas teṣāṃ vacanaṃ sādhusaṃmatam /
sainyān uvāca sarvāṃs tān amitrabalamardanaḥ // RamS_2,87.24 //
yattā bhavantas tiṣṭhantu neto gantavyam agrataḥ /
aham eva gamiṣyāmi sumantro gurur eva ca // RamS_2,87.25 //
evam uktās tataḥ sarve tatra tasthuḥ samantataḥ /
bharato yatra dhūmāgraṃ tatra dṛṣṭiṃ samādadhāt // RamS_2,87.26 //
vyavasthitā yā bharatena sā camūr nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ /
babhūva hṛṣṭā nacireṇa jānatī priyasya rāmasya samāgamaṃ tadā // RamS_2,87.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 88
dīrghakāloṣitas tasmin girau girivanapriyaḥ /
vaidehyāḥ priyamākāṅkṣan svaṃ ca cittaṃ vilobhayan // RamS_2,88.1 //
atha dāśarathiś citraṃ citrakūṭam adarśayat /
bhāryām amarasaṃkāśaḥ śacīm iva puraṃdaraḥ // RamS_2,88.2 //
na rājyād bhraṃśanaṃ bhadre na suhṛdbhir vinābhavaḥ /
mano me bādhate dṛṣṭvā ramaṇīyam imaṃ girim // RamS_2,88.3 //
paśyemam acalaṃ bhadre nānādvijagaṇāyutam /
śikharaiḥ kham ivodviddhair dhātumadbhir vibhūṣitam // RamS_2,88.4 //
kecid rajatasaṃkāśāḥ kecit kṣatajasaṃnibhāḥ /
pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca kecin maṇivaraprabhāḥ // RamS_2,88.5 //
puṣpārkaketakābhāś ca kecij jyotīrasaprabhāḥ /
virājante 'calendrasya deśā dhātuvibhūṣitāḥ // RamS_2,88.6 //
nānāmṛgagaṇadvīpitarakṣvṛkṣagaṇair vṛtaḥ /
aduṣṭair bhāty ayaṃ śailo bahupakṣisamākulaḥ // RamS_2,88.7 //
āmrajambvasanair lodhraiḥ priyālaiḥ panasair dhavaiḥ /
aṅkolair bhavyatiniśair bilvatindukaveṇubhiḥ // RamS_2,88.8 //
kāśmaryariṣṭavaraṇair madhūkais tilakais tathā /
badaryāmalakair nīpair vetradhanvanabījakaiḥ // RamS_2,88.9 //
puṣpavadbhiḥ phalopetaiś chāyāvadbhir manoramaiḥ /
evamādibhir ākīrṇaḥ śriyaṃ puṣyaty ayaṃ giriḥ // RamS_2,88.10 //
śailaprastheṣu ramyeṣu paśyemān kāmaharṣaṇān /
kiṃnarān dvaṃdvaśo bhadre ramamāṇān manasvinaḥ // RamS_2,88.11 //
śākhāvasaktān khaḍgāṃś ca pravarāṇy ambarāṇi ca /
paśya vidyādharastrīṇāṃ krīḍoddeśān manoramān // RamS_2,88.12 //
jalaprapātair udbhedair nisyandaiś ca kvacit kvacit /
sravadbhir bhāty ayaṃ śailaḥ sravan mada iva dvipaḥ // RamS_2,88.13 //
guhāsamīraṇo gandhān nānāpuṣpabhavān vahan /
ghrāṇatarpaṇam abhyetya kaṃ naraṃ na praharṣayet // RamS_2,88.14 //
yadīha śarado 'nekās tvayā sārdham anindite /
lakṣmaṇena ca vatsyāmi na māṃ śokaḥ pradhakṣyati // RamS_2,88.15 //
bahupuṣpaphale ramye nānādvijagaṇāyute /
vicitraśikhare hy asmin ratavān asmi bhāmini // RamS_2,88.16 //
anena vanavāsena mayā prāptaṃ phaladvayam /
pituś cānṛṇatā dharme bharatasya priyaṃ tathā // RamS_2,88.17 //
vaidehi ramase kaccic citrakūṭe mayā saha /
paśyantī vividhān bhāvān manovākkāyasaṃyatān // RamS_2,88.18 //
idam evāmṛtaṃ prāhū rājñāṃ rājarṣayaḥ pare /
vanavāsaṃ bhavārthāya pretya me prapitāmahāḥ // RamS_2,88.19 //
śilāḥ śailasya śobhante viśālāḥ śataśo 'bhitaḥ /
bahulā bahulair varṇair nīlapītasitāruṇaiḥ // RamS_2,88.20 //
niśi bhānty acalendrasya hutāśanaśikhā iva /
oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā bhrājamānāḥ sahasraśaḥ // RamS_2,88.21 //
kecit kṣayanibhā deśāḥ kecid udyānasaṃnibhāḥ /
kecid ekaśilā bhānti parvatasyāsya bhāmini // RamS_2,88.22 //
bhittveva vasudhāṃ bhāti citrakūṭaḥ samutthitaḥ /
citrakūṭasya kūṭo 'sau dṛśyate sarvataḥ śivaḥ // RamS_2,88.23 //
kuṣṭhapuṃnāgatagarabhūrjapatrottarachadān /
kāmināṃ svāstarān paśya kuśeśayadalāyutān // RamS_2,88.24 //
mṛditāś cāpaviddhāś ca dṛśyante kamalasrajaḥ /
kāmibhir vanite paśya phalāni vividhāni ca // RamS_2,88.25 //
vasvaukasārāṃ nalinīm atyetīvottarān kurūn /
parvataś citrakūṭo 'sau bahumūlaphalodakaḥ // RamS_2,88.26 //
imaṃ tu kālaṃ vanite vijahrivāṃs tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca /
ratiṃ prapatsye kuladharmavardhinīṃ satāṃ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ // RamS_2,88.27 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 89
atha śailād viniṣkramya maithilīṃ kosaleśvaraḥ /
adarśayac chubhajalāṃ ramyāṃ mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.1 //
abravīc ca varārohāṃ cārucandranibhānanām /
videharājasya sutāṃ rāmo rājīvalocanaḥ // RamS_2,89.2 //
vicitrapulināṃ ramyāṃ haṃsasārasasevitām /
kusumair upasaṃpannāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.3 //
nānāvidhais tīraruhair vṛtāṃ puṣpaphaladrumaiḥ /
rājantīṃ rājarājasya nalinīm iva sarvataḥ // RamS_2,89.4 //
mṛgayūthanipītāni kaluṣāmbhāṃsi sāmpratam /
tīrthāni ramaṇīyāni ratiṃ saṃjanayanti me // RamS_2,89.5 //
jaṭājinadharāḥ kāle valkalottaravāsasaḥ /
ṛṣayas tv avagāhante nadīṃ mandākinīṃ priye // RamS_2,89.6 //
ādityam upatiṣṭhante niyamād ūrdhvabāhavaḥ /
ete 'pare viśālākṣi munayaḥ saṃśitavratāḥ // RamS_2,89.7 //
mārutoddhūtaśikharaiḥ pranṛtta iva parvataḥ /
pādapaiḥ pattrapuṣpāṇi sṛjadbhir abhito nadīm // RamS_2,89.8 //
kaccin maṇinikāśodāṃ kaccit pulinaśālinīm /
kaccit siddhajanākīrṇāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.9 //
nirdhūtān vāyunā paśya vitatān puṣpasaṃcayān /
poplūyamānān aparān paśya tvaṃ jalamadhyagān // RamS_2,89.10 //
tāṃś cātivalguvacaso rathāṅgāhvayanā dvijāḥ /
adhirohanti kalyāṇi niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ // RamS_2,89.11 //
darśanaṃ citrakūṭasya mandākinyāś ca śobhane /
adhikaṃ puravāsāc ca manye ca tava darśanāt // RamS_2,89.12 //
vidhūtakaluṣaiḥ siddhais tapodamaśamānvitaiḥ /
nityavikṣobhitajalāṃ vigāhasva mayā saha // RamS_2,89.13 //
sakhīvac ca vigāhasva sīte mandākinīm imām /
kamalāny avamajjantī puṣkarāṇi ca bhāmini // RamS_2,89.14 //
tvaṃ paurajanavad vyālān ayodhyām iva parvatam /
manyasva vanite nityaṃ sarayūvad imāṃ nadīm // RamS_2,89.15 //
lakṣmaṇaś caiva dharmātmā mannideśe vyavasthitaḥ /
tvaṃ cānukūlā vaidehi prītiṃ janayatho mama // RamS_2,89.16 //
upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ madhumūlaphalāśanaḥ /
nāyodhyāyai na rājyāya spṛhaye 'dya tvayā saha // RamS_2,89.17 //
imāṃ hi ramyāṃ gajayūthalolitāṃ nipītatoyāṃ gajasiṃhavānaraiḥ /
supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṃkṛtāṃ na so 'sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī // RamS_2,89.18 //
itīva rāmo bahusaṃgataṃ vacaḥ priyāsahāyaḥ saritaṃ prati bruvan /
cacāra ramyaṃ nayanāñjanaprabhaṃ sa citrakūṭaṃ raghuvaṃśavardhanaḥ // RamS_2,89.19 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 90
tathā tatrāsatas tasya bharatasyopayāyinaḥ /
sainyareṇuś ca śabdaś ca prādurāstāṃ nabhaḥspṛśau // RamS_2,90.1 //
etasminn antare trastāḥ śabdena mahatā tataḥ /
arditā yūthapā mattāḥ sayūthā dudruvur diśaḥ // RamS_2,90.2 //
sa taṃ sainyasamudbhūtaṃ śabdaṃ śuśrava rāghavaḥ /
tāṃś ca vipradrutān sarvān yūthapān anvavaikṣata // RamS_2,90.3 //
tāṃś ca vidravato dṛṣṭvā taṃ ca śrutvā sa niḥsvanam /
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ dīptatejasam // RamS_2,90.4 //
hanta lakṣmaṇa paśyeha sumitrā suprajās tvayā /
bhīmastanitagambhīras tumulaḥ śrūyate svanaḥ // RamS_2,90.5 //
rājā vā rājamātro vā mṛgayām aṭate vane /
anyad vā śvāpadaṃ kiṃcit saumitre jñātum arhasi /
sarvam etad yathātattvam acirāj jñātum arhasi // RamS_2,90.6* //
sa lakṣmaṇaḥ saṃtvaritaḥ sālam āruhya puṣpitam /
prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ pūrvāṃ diśam avaikṣata // RamS_2,90.7 //
udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo dadarśa mahatīṃ camūm /
rathāśvagajasambādhāṃ yattair yuktāṃ padātibhiḥ // RamS_2,90.8 //
tām aśvagajasampūrṇāṃ rathadhvajavibhūṣitām /
śaśaṃsa senāṃ rāmāya vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,90.9 //
agniṃ saṃśamayatv āryaḥ sītā ca bhajatāṃ guhām /
sajyaṃ kuruṣva cāpaṃ ca śarāṃś ca kavacaṃ tathā // RamS_2,90.10 //
taṃ rāmaḥ puruṣavyāghro lakṣmaṇaṃ pratyuvāca ha /
aṅgāvekṣasva saumitre kasyaitāṃ manyase camūm // RamS_2,90.11 //
evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇo vākyam abravīt /
didhakṣann iva tāṃ senāṃ ruṣitaḥ pāvako yathā // RamS_2,90.12 //
sampannaṃ rājyam icchaṃs tu vyaktaṃ prāpyābhiṣecanam /
āvāṃ hantuṃ samabhyeti kaikeyyā bharataḥ sutaḥ // RamS_2,90.13 //
eṣa vai sumahāñ śrīmān viṭapī saṃprakāśate /
virājaty udgataskandhaḥ kovidāradhvajo rathe // RamS_2,90.14 //
bhajanty ete yathākāmam aśvān āruhya śīghragān /
ete bhrājanti saṃhṛṣṭā gajān āruhya sādinaḥ // RamS_2,90.15 //
gṛhītadhanuṣau cāvāṃ giriṃ vīra śrayāvahe /
api nau vaśam āgacchet kovidāradhvajo raṇe // RamS_2,90.16 //
api drakṣyāmi bharataṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat /
tvayā rāghava samprāptaṃ sītayā ca mayā tathā // RamS_2,90.17 //
yannimittaṃ bhavān rājyāc cyuto rāghava śāśvatāt /
samprāpto 'yam arir vīra bharato vadhya eva me // RamS_2,90.18 //
bharatasya vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi rāghava /
pūrvāpakāriṇāṃ tyāge na hy adharmo vidhīyate /
etasmin nihate kṛtsnām anuśādhi vasuṃdharām // RamS_2,90.19* //
adya putraṃ hataṃ saṃkhye kaikeyī rājyakāmukā /
mayā paśyet suduḥkhārtā hastibhagnam iva drumam // RamS_2,90.20 //
kaikeyīṃ ca vadhiṣyāmi sānubandhāṃ sabāndhavām /
kaluṣeṇādya mahatā medinī parimucyatām // RamS_2,90.21 //
adyemaṃ saṃyataṃ krodham asatkāraṃ ca mānada /
mokṣyāmi śatrusainyeṣu kakṣeṣv iva hutāśanam // RamS_2,90.22 //
adyaitac citrakūṭasya kānanaṃ niśitaiḥ śaraiḥ /
bhindañ śatruśarīrāṇi kariṣye śoṇitokṣitam // RamS_2,90.23 //
śarair nirbhinnahṛdayān kuñjarāṃs turagāṃs tathā /
śvāpadāḥ parikarṣantu narāṃś ca nihatān mayā // RamS_2,90.24 //
śarāṇāṃ dhanuṣaś cāham anṛṇo 'smi mahāvane /
sasainyaṃ bharataṃ hatvā bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ // RamS_2,90.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 91
susaṃrabdhaṃ tu saumitriṃ lakṣmaṇaṃ krodhamūrchitam /
rāmas tu parisāntvyātha vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,91.1 //
kim atra dhanuṣā kāryam asinā vā sacarmaṇā /
maheṣvāse mahāprājñe bharate svayam āgate // RamS_2,91.2 //
prāptakālaṃ yad eṣo 'smān bharato draṣṭum icchati /
asmāsu manasāpy eṣa nāhitaṃ kiṃcid ācaret // RamS_2,91.3 //
vipriyaṃ kṛtapūrvaṃ te bharatena kadā na kim /
īdṛśaṃ vā bhayaṃ te 'dya bharataṃ yo 'tra śaṅkase // RamS_2,91.4 //
na hi te niṣṭhuraṃ vācyo bharato nāpriyaṃ vacaḥ /
ahaṃ hy apriyam uktaḥ syāṃ bharatasyāpriye kṛte // RamS_2,91.5 //
kathaṃ nu putrāḥ pitaraṃ hanyuḥ kasyāṃcid āpadi /
bhrātā vā bhrātaraṃ hanyāt saumitre prāṇam ātmanaḥ // RamS_2,91.6 //
yadi rājyasya hetos tvam imāṃ vācaṃ prabhāṣase /
vakṣyāmi bharataṃ dṛṣṭvā rājyam asmai pradīyatām // RamS_2,91.7 //
ucyamāno hi bharato mayā lakṣmaṇa tattvataḥ /
rājyam asmai prayaccheti bāḍham ity eva vakṣyati // RamS_2,91.8 //
tathokto dharmaśīlena bhrātrā tasya hite rataḥ /
lakṣmaṇaḥ praviveśeva svāni gātrāṇi lajjayā // RamS_2,91.9 //
vrīḍitaṃ lakṣmaṇaṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ pratyuvāca ha /
eṣa manye mahābāhur ihāsmān draṣṭum āgataḥ // RamS_2,91.10 //
vanavāsam anudhyāya gṛhāya pratineṣyati /
imāṃ vāpy eṣa vaidehīm atyantasukhasevinīm // RamS_2,91.11 //
etau tau saṃprakāśete gotravantau manoramau /
vāyuvegasamau vīra javanau turagottamau // RamS_2,91.12 //
sa eṣa sumahākāyaḥ kampate vāhinīmukhe /
nāgaḥ śatruṃjayo nāma vṛddhas tātasya dhīmataḥ // RamS_2,91.13 //
avatīrya tu sālāgrāt tasmāt sa samitiṃjayaḥ /
lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā tasthau rāmasya pārśvataḥ // RamS_2,91.14 //
bharatenātha saṃdiṣṭā sammardo na bhaved iti /
samantāt tasya śailasya senāvāsam akalpayat // RamS_2,91.15 //
adhyardham ikṣvākucamūr yojanaṃ parvatasya sā /
pārśve nyaviśad āvṛtya gajavājirathākulā // RamS_2,91.16 //
sā citrakūṭe bharatena senā dharmaṃ puraskṛtya vidhūya darpam /
prasādanārthaṃ raghunandanasya virocate nītimatā praṇītā // RamS_2,91.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 92
niveśya senāṃ tu vibhuḥ padbhyāṃ pādavatāṃ varaḥ /
abhigantuṃ sa kākutstham iyeṣa guruvartakam // RamS_2,92.1 //
niviṣṭamātre sainye tu yathoddeśaṃ vinītavat /
bharato bhrātaraṃ vākyaṃ śatrughnam idam abravīt // RamS_2,92.2 //
kṣipraṃ vanam idaṃ saumya narasaṃghaiḥ samantataḥ /
lubdhaiś ca sahitair ebhis tvam anveṣitum arhasi // RamS_2,92.3 //
yāvan na rāmaṃ drakṣyāmi lakṣmaṇaṃ vā mahābalam /
vaidehīṃ vā mahābhāgāṃ na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.4 //
yāvan na candrasaṃkāśaṃ drakṣyāmi śubham ānanam /
bhrātuḥ padmapalāśākṣaṃ na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.5 //
yāvan na caraṇau bhrātuḥ pārthivavyañjanānvitau /
śirasā dhārayiṣyāmi na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.6 //
yāvan na rājye rājyārhaḥ pitṛpaitāmahe sthitaḥ /
abhiṣekajalaklinno na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.7 //
kṛtakṛtyā mahābhāgā vaidehī janakātmajā /
bhartāraṃ sāgarāntāyāḥ pṛthivyā yānugacchati // RamS_2,92.8 //
subhagaś citrakūṭo 'sau girirājopamo giriḥ /
yasmin vasati kākutsthaḥ kubera iva nandane // RamS_2,92.9 //
kṛtakāryam idaṃ durgaṃ vanaṃ vyālaniṣevitam /
yad adhyāste mahātejā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ // RamS_2,92.10 //
evam uktvā mahātejā bharataḥ puruṣarṣabhaḥ /
padbhyām eva mahātejāḥ praviveśa mahad vanam // RamS_2,92.11 //
sa tāni drumajālāni jātāni girisānuṣu /
puṣpitāgrāṇi madhyena jagāma vadatāṃ varaḥ // RamS_2,92.12 //
sa gireś citrakūṭasya sālam āsādya puṣpitam /
rāmāśramagatasyāgner dadarśa dhvajam ucchritam // RamS_2,92.13 //
taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān mumoda sahabāndhavaḥ /
atra rāma iti jñātvā gataḥ pāram ivāmbhasaḥ // RamS_2,92.14 //
sa citrakūṭe tu girau niśāmya rāmāśramaṃ puṇyajanopapannam /
guhena sārdhaṃ tvarito jagāma punar niveśyaiva camūṃ mahātmā // RamS_2,92.15 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 93
niviṣṭāyāṃ tu senāyām utsuko bharatas tadā /
jagāma bhrātaraṃ draṣṭuṃ śatrughnam anudarśayan // RamS_2,93.1 //
ṛṣiṃ vasiṣṭhaṃ saṃdiśya mātḥn me śīghram ānaya /
iti tvaritam agre sa jagāma guruvatsalaḥ // RamS_2,93.2 //
sumantras tv api śatrughnam adūrād anvapadyata /
rāmadarśanajas tarṣo bharatasyeva tasya ca // RamS_2,93.3 //
gacchann evātha bharatas tāpasālayasaṃsthitām /
bhrātuḥ parṇakuṭīṃ śrīmān uṭajaṃ ca dadarśa ha // RamS_2,93.4 //
śālāyās tv agratas tasyā dadarśa bharatas tadā /
kāṣṭhāni cāvabhagnāni puṣpāṇy avacitāni ca // RamS_2,93.5 //
dadarśa ca vane tasmin mahataḥ saṃcayān kṛtān /
mṛgāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca karīṣaiḥ śītakāraṇāt // RamS_2,93.6 //
gacchan eva mahābāhur dyutimān bharatas tadā /
śatrughnaṃ cābravīd dhṛṣṭas tān amātyāṃś ca sarvaśaḥ // RamS_2,93.7 //
manye prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt /
nātidūre hi manye 'haṃ nadīṃ mandākinīm itaḥ // RamS_2,93.8 //
uccair baddhāni cīrāṇi lakṣmaṇena bhaved ayam /
abhijñānakṛtaḥ panthā vikāle gantum icchatā // RamS_2,93.9 //
idaṃ codāttadantānāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām /
śailapārśve parikrāntam anyonyam abhigarjatām // RamS_2,93.10 //
yam evādhātum icchanti tāpasāḥ satataṃ vane /
tasyāsau dṛśyate dhūmaḥ saṃkulaḥ kṛṣṇavartmanaḥ // RamS_2,93.11 //
atrāhaṃ puruṣavyāghraṃ gurusatkārakāriṇam /
āryaṃ drakṣyāmi saṃhṛṣṭo maharṣim iva rāghavam // RamS_2,93.12 //
atha gatvā muhūrtaṃ tu citrakūṭaṃ sa rāghavaḥ /
mandākinīm anuprāptas taṃ janaṃ cedam abravīt // RamS_2,93.13 //
jagatyāṃ puruṣavyāghra āste vīrāsane rataḥ /
janendro nirjanaṃ prāpya dhin me janma sajīvitam // RamS_2,93.14 //
matkṛte vyasanaṃ prāpto lokanātho mahādyutiḥ /
sarvān kāmān parityajya vane vasati rāghavaḥ // RamS_2,93.15 //
iti lokasamākruṣṭaḥ pādeṣv adya prasādayan /
rāmasya nipatiṣyāmi sītāyāś ca punaḥ punaḥ // RamS_2,93.16 //
evaṃ sa vilapaṃs tasmin vane daśarathātmajaḥ /
dadarśa mahatīṃ puṇyāṃ parṇaśālāṃ manoramām // RamS_2,93.17 //
sālatālāśvakarṇānāṃ parṇair bahubhir āvṛtām /
viśālāṃ mṛdubhis tīrṇāṃ kuśair vedim ivādhvare // RamS_2,93.18 //
śakrāyudhanikāśaiś ca kārmukair bhārasādhanaiḥ /
rukmapṛṣṭhair mahāsāraiḥ śobhitāṃ śatrubādhakaiḥ // RamS_2,93.19 //
arkaraśmipratīkāśair ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ /
śobhitāṃ dīptavadanaiḥ sarpair bhogavatīm iva // RamS_2,93.20 //
mahārajatavāsobhyām asibhyāṃ ca virājitām /
rukmabinduvicitrābhyāṃ carmabhyāṃ cāpi śobhitām // RamS_2,93.21 //
godhāṅgulitrair āsaktaiś citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ /
arisaṃghair anādhṛṣyāṃ mṛgaiḥ siṃhaguhām iva // RamS_2,93.22 //
prāgudaksravaṇāṃ vediṃ viśālāṃ dīptapāvakām /
dadarśa bharatas tatra puṇyāṃ rāmaniveśane // RamS_2,93.23 //
nirīkṣya sa muhūrtaṃ tu dadarśa bharato gurum /
uṭaje rāmam āsīnaṃ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam // RamS_2,93.24 //
taṃ tu kṛṣṇājinadharaṃ cīravalkalavāsasam /
dadarśa rāmam āsīnam abhitaḥ pāvakopamam // RamS_2,93.25 //
siṃhaskandhaṃ mahābāhuṃ puṇḍarīkanibhekṣaṇam /
pṛthivyāḥ sagarāntāyā bhartāraṃ dharmacāriṇam // RamS_2,93.26 //
upaviṣṭaṃ mahābāhuṃ brahmāṇam iva śāśvatam /
sthaṇḍile darbhasaṃstīrṇe sītayā lakṣmaṇena ca // RamS_2,93.27 //
taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān duḥkhamohapariplutaḥ /
abhyadhāvata dharmātmā bharataḥ kaikayīsutaḥ // RamS_2,93.28 //
dṛṣṭvā ca vilalāpārto bāṣpasaṃdigdhayā girā /
aśaknuvan dhārayituṃ dhairyād vacanam abravīt // RamS_2,93.29 //
yaḥ saṃsadi prakṛtibhir bhaved yukta upāsitum /
vanyair mṛgair upāsīnaḥ so 'yam āste mamāgrajaḥ // RamS_2,93.30 //
vāsobhir bahusāhasrair yo mahātmā purocitaḥ /
mṛgājine so 'yam iha pravaste dharmam ācaran // RamS_2,93.31 //
adhārayad yo vividhāś citrāḥ sumanasas tadā /
so 'yaṃ jaṭābhāram imaṃ sahate rāghavaḥ katham // RamS_2,93.32 //
yasya yajñair yathādiṣṭair yukto dharmasya saṃcayaḥ /
śarīrakleśasambhūtaṃ sa dharmaṃ parimārgate // RamS_2,93.33 //
candanena mahārheṇa yasyāṅgam upasevitam /
malena tasyāṅgam idaṃ katham āryasya sevyate // RamS_2,93.34 //
mannimittam idaṃ duḥkhaṃ prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ /
dhig jīvitaṃ nṛśaṃsasya mama lokavigarhitam // RamS_2,93.35 //
ity evaṃ vilapan dīnaḥ prasvinnamukhapaṅkajaḥ /
pādāv aprāpya rāmasya papāta bharato rudan // RamS_2,93.36 //
duḥkhābhitapto bharato rājaputro mahābalaḥ /
uktvāryeti sakṛd dīnaṃ punar novāca kiṃcana // RamS_2,93.37 //
bāṣpāpihitakaṇṭhaś ca prekṣya rāmaṃ yaśasvinam /
āryety evābhisaṃkruśya vyāhartuṃ nāśakat tataḥ // RamS_2,93.38 //
śatrughnaś cāpi rāmasya vavande caraṇau rudan /
tāv ubhau sa samāliṅgya rāmo 'py aśrūṇy avartayat // RamS_2,93.39 //
tataḥ sumantreṇa guhena caiva samīyatū rājasutāv araṇye /
divākaraś caiva niśākaraś ca yathāmbare śukrabṛhaspatibhyām // RamS_2,93.40 //
tān pārthivān vāraṇayūthapābhān samāgatāṃs tatra mahaty araṇye /
vanaukasas te 'pi samīkṣya sarve 'py aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam // RamS_2,93.41 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 94
āghrāya rāmas taṃ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ /
aṅke bharatam āropya paryapṛcchat samāhitaḥ // RamS_2,94.1 //
kva nu te 'bhūt pitā tāta yad araṇyaṃ tvam āgataḥ /
na hi tvaṃ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi // RamS_2,94.2 //
cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam /
duṣpratīkam araṇye 'smin kiṃ tāta vanam āgataḥ // RamS_2,94.3 //
kaccid daśaratho rājā kuśalī satyasaṃgaraḥ /
rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ // RamS_2,94.4 //
sa kaccid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ /
ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate // RamS_2,94.5 //
tāta kaccic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī /
sukhinī kaccid āryā ca devī nandati kaikayī // RamS_2,94.6 //
kaccid vinayasampannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ /
anasūyur anudraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ // RamS_2,94.7 //
kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ /
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā // RamS_2,94.8 //
iṣvastravarasampannam arthaśāstraviśāradam /
sudhanvānam upādhyāyaṃ kaccit tvaṃ tāta manyase // RamS_2,94.9 //
kaccid ātmasamāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ /
kulīnāś ceṅgitajñāś ca kṛtās te tāta mantriṇaḥ // RamS_2,94.10 //
mantro vijayamūlaṃ hi rājñāṃ bhavati rāghava /
susaṃvṛto mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ // RamS_2,94.11 //
kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase /
kaccic cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam // RamS_2,94.12 //
kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha /
kaccit te mantrito mantro rāṣṭraṃ na paridhāvati // RamS_2,94.13 //
kaccid arthaṃ viniścitya laghumūlaṃ mahodayam /
kṣipram ārabhase kartuṃ na dīrghayasi rāghava // RamS_2,94.14 //
kaccit tu sukṛtāny eva kṛtarūpāṇi vā punaḥ /
vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ // RamS_2,94.15 //
kaccin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ /
tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam // RamS_2,94.16 //
kaccit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam /
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ mahat // RamS_2,94.17 //
sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ yady upāste mahīpatiḥ /
atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā // RamS_2,94.18 //
eko 'py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ /
rājānaṃ rājamātraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam // RamS_2,94.19 //
kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ /
jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ // RamS_2,94.20 //
amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn /
śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu // RamS_2,94.21 //
kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā /
ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ // RamS_2,94.22 //
upāyakuśalaṃ vaidyaṃ bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam /
śūram aiśvaryakāmaṃ ca yo na hanti sa vadhyate // RamS_2,94.23 //
kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca dhṛtimān matimāñ śuciḥ /
kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ // RamS_2,94.24 //
balavantaś ca kaccit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ /
dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ // RamS_2,94.25 //
kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam /
samprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vilambase // RamS_2,94.26 //
kālātikramaṇe hy eva bhaktavetanayor bhṛtāḥ /
bhartuḥ kupyanti duṣyanti so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ // RamS_2,94.27 //
kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ /
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti samāhitāḥ // RamS_2,94.28 //
kaccij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān /
yathoktavādī dūtas te kṛto bharata paṇḍitaḥ // RamS_2,94.29 //
kaccid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca /
tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ // RamS_2,94.30 //
kaccid vyapāstān ahitān pratiyātāṃś ca sarvadā /
durbalān anavajñāya vartase ripusūdana // RamS_2,94.31 //
kaccin na lokāyatikān brāhmaṇāṃs tāta sevase /
anarthakuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ // RamS_2,94.32 //
dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ /
buddhimān vīkṣikīṃ prāpya nirarthaṃ pravadanti te // RamS_2,94.33 //
vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ /
satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ hastyaśvarathasaṃkulām // RamS_2,94.34 //
brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā /
jitendriyair mahotsāhair vṛtām āryaiḥ sahasraśaḥ // RamS_2,94.35 //
prāsādair vividhākārair vṛtāṃ vaidyajanākulām /
kaccit samuditāṃ sphītām ayodhyāṃ parirakṣasi // RamS_2,94.36 //
kaccic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ /
devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ // RamS_2,94.37 //
prahṛṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ /
sukṛṣṭasīmā paśumān hiṃsābhir parivarjitaḥ // RamS_2,94.38 //
adevamātṛko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ /
kaccij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṃ vasati rāghava // RamS_2,94.39 //
kaccit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ /
vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko hi sukham edhate // RamS_2,94.40 //
teṣāṃ guptiparīhāraiḥ kaccit te bharaṇaṃ kṛtam /
rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ // RamS_2,94.41 //
kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ /
kaccin na śraddadhāsyāsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase // RamS_2,94.42 //
kaccin nāgavanaṃ guptaṃ kuñjarāṇāṃ ca tṛpyasi /
kaccid darśayase nityaṃ manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam /
utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe // RamS_2,94.43* //
kaccit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ /
yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ // RamS_2,94.44 //
āyas te vipulaḥ kaccit kaccid alpataro vyayaḥ /
apātreṣu na te kaccit kośo gacchati rāghava // RamS_2,94.45 //
devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca /
yodheṣu mitravargeṣu kaccid gacchati te vyayaḥ // RamS_2,94.46 //
kaccid āryo viśuddhātmākṣāritaś corakarmaṇā /
apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ // RamS_2,94.47 //
gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ /
kaccin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha // RamS_2,94.48 //
vyasane kaccid āḍhyasya durgatasya ca rāghava /
arthaṃ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ // RamS_2,94.49 //
yāni mithyābhiśastānāṃ patanty asrāṇi rāghava /
tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ // RamS_2,94.50 //
kaccid vṛddhāṃś ca bālāṃś ca vaidyamukhyāṃś ca rāghava /
dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase // RamS_2,94.51 //
kaccid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca tāpasān devatātithīn /
caityāṃś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṃś ca namasyasi // RamS_2,94.52 //
kaccid arthena vā dharmaṃ dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ /
ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase // RamS_2,94.53 //
kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara /
vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase // RamS_2,94.54 //
kaccit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidāḥ /
āśaṃsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha // RamS_2,94.55 //
nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām /
adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ pañcavṛttitām // RamS_2,94.56 //
ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam /
niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam // RamS_2,94.57 //
maṅgalasyāprayogaṃ ca pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ /
kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa // RamS_2,94.58 //
kaccit svādukṛtaṃ bhojyam eko nāśnāsi rāghava /
kaccid āśaṃsamānebhyo mitrebhyaḥ samprayacchasi // RamS_2,94.59 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 95
rāmasya vacanaṃ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha /
kiṃ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati // RamS_2,95.1 //
śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ sthito 'smāsu nararṣabha /
jyeṣṭhaputre sthite rājan na kanīyān bhaven nṛpaḥ // RamS_2,95.2 //
sa samṛddhāṃ mayā sārdham ayodhyāṃ gaccha rāghava /
abhiṣecaya cātmānaṃ kulasyāsya bhavāya naḥ // RamS_2,95.3 //
rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur devatve saṃmato mama /
yasya dharmārthasahitaṃ vṛttam āhur amānuṣam // RamS_2,95.4 //
kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite /
divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ // RamS_2,95.5 //
uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṃ pituḥ /
ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kṛtodakau // RamS_2,95.6 //
priyeṇa kila dattaṃ hi pitṛlokeṣu rāghava /
akṣayyaṃ bhavatīty āhur bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ // RamS_2,95.7 //
tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ pitur maraṇasaṃhitām /
rāghavo bharatenoktāṃ babhūva gatacetanaḥ // RamS_2,95.8 //
vāgvajraṃ bharatenoktam amanojñaṃ paraṃtapaḥ /
pragṛhya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ /
vane paraśunā kṛttas tathā bhuvi papāta ha // RamS_2,95.9* //
tathā hi patitaṃ rāmaṃ jagatyāṃ jagatīpatim /
kūlaghātapariśrāntaṃ prasuptam iva kuñjaram // RamS_2,95.10 //
bhrātaras te maheṣvāsaṃ sarvataḥ śokakarśitam /
rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai // RamS_2,95.11 //
sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā netrābhyām āsram utsṛjan /
upākrāmata kākutsthaḥ kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum // RamS_2,95.12 //
kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ durjātena mahātmanaḥ /
yo mṛto mama śokena na mayā cāpi saṃskṛtaḥ // RamS_2,95.13 //
aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha /
śatrugheṇa ca sarveṣu pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ // RamS_2,95.14 //
niṣpradhānām anekāgrāṃ narendreṇa vinākṛtām /
nivṛttavanavāso 'pi nāyodhyāṃ gantum utsahe // RamS_2,95.15 //
samāptavanavāsaṃ mām ayodhyāyāṃ paraṃtapa /
ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṃ gate // RamS_2,95.16 //
purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ pitā yāny āha sāntvayan /
vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham // RamS_2,95.17 //
evam uktvā sa bharataṃ bhāryām abhyetya rāghavaḥ /
uvāca śokasaṃtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām // RamS_2,95.18 //
sīte mṛtas te śvaśuraḥ pitrā hīno 'si lakṣmaṇa /
bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṃ pṛthivīpatim // RamS_2,95.19 //
sāntvayitvā tu tāṃ rāmo rudantīṃ janakātmajām /
uvāca lakṣmaṇaṃ tatra duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ // RamS_2,95.20 //
ānayeṅgudīpiṇyākaṃ cīram āhara cottaram /
jalakriyārthaṃ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ // RamS_2,95.21 //
sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja /
ahaṃ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā // RamS_2,95.22 //
tato nityānugas teṣāṃ viditātmā mahāmatiḥ /
mṛdur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dṛḍhabhaktimān // RamS_2,95.23 //
sumantras tair nṛpasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam /
avātārayad ālambya nadīṃ mandākinīṃ śivām // RamS_2,95.24 //
te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād upāgamya yaśasvinaḥ /
nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ sadā puṣpitakānanām // RamS_2,95.25 //
śīghrasrotasam āsādya tīrthaṃ śivam akardamam /
siṣicus tūdakaṃ rājñe tata etad bhavatv iti // RamS_2,95.26 //
pragṛhya ca mahīpālo jalapūritam añjalim /
diśaṃ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt // RamS_2,95.27 //
etat te rājaśārdūla vimalaṃ toyam akṣayam /
pitṛlokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu // RamS_2,95.28 //
tato mandākinītīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ /
pituś cakāra tejasvī nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha // RamS_2,95.29 //
aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ piṇyākaṃ darbhasaṃstare /
nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt // RamS_2,95.30 //
idaṃ bhuṅkṣva mahārāja prīto yadaśanā vayam /
yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ // RamS_2,95.31 //
tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt /
āruroha naravyāghro ramyasānuṃ mahīdharam // RamS_2,95.32 //
tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ /
parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau // RamS_2,95.33 //
teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt pratiśrutkābhavad girau /
bhrātḥṇāṃ saha vaidehyā siṃhānāṃ nardatām iva // RamS_2,95.34 //
vijñāya tumulaṃ śabdaṃ trastā bharatasainikāḥ /
abruvaṃś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṃgato dhruvam /
teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṃ pitaraṃ mṛtam // RamS_2,95.35* //
atha vāsān parityajya taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam /
apy ekamanaso jagmur yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ // RamS_2,95.36 //
hayair anye gajair anye rathair anye svalaṃkṛtaiḥ /
sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ // RamS_2,95.37 //
aciraproṣitaṃ rāmaṃ ciraviproṣitaṃ yathā /
draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam // RamS_2,95.38 //
bhrātḥṇāṃ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam /
yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ // RamS_2,95.39 //
sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā /
mumoca tumulaṃ śabdaṃ dyaur ivābhrasamāgame // RamS_2,95.40 //
tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ /
āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṃ tataḥ // RamS_2,95.41 //
varāhamṛgasiṃhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ /
vyāghragokarṇagavayā vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha // RamS_2,95.42 //
rathāṅgasāhvā natyūhā haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ /
tathā puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ // RamS_2,95.43 //
tena śabdena vitrastair ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam /
manuṣyair āvṛtā bhūmir ubhayaṃ prababhau tadā // RamS_2,95.44 //
tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān /
paryaṣvajata dharmajñaḥ pitṛvan mātṛvac ca saḥ // RamS_2,95.45 //
sa tatra kāṃścit pariṣasvaje narān narāś ca kecit tu tam abhyavādayan /
cakāra sarvān savayasyabāndhavān yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ // RamS_2,95.46 //
tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ /
guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve // RamS_2,95.47 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 96
vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā dārān daśarathasya ca /
abhicakrāma taṃ deśaṃ rāmadarśanatarṣitaḥ // RamS_2,96.1 //
rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṃ mandākinīṃ prati /
dadṛśus tatra tat tīrthaṃ rāmalakṣmaṇasevitam // RamS_2,96.2 //
kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā /
sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ // RamS_2,96.3 //
idaṃ teṣām anāthānāṃ kliṣṭam akliṣṭakarmaṇām /
vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ ye te nirviṣayīkṛtāḥ // RamS_2,96.4 //
itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ /
svayaṃ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt // RamS_2,96.5 //
dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale /
pitur iṅgudīpiṇyākaṃ nyastam āyatalocanā // RamS_2,96.6 //
taṃ bhūmau pitur ārtena nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā /
uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ // RamS_2,96.7 //
idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ /
rāghaveṇa pitur dattaṃ paśyataitad yathāvidhi // RamS_2,96.8 //
tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ /
naitad aupayikaṃ manye bhuktabhogasya bhojanam // RamS_2,96.9 //
caturantāṃ mahīṃ bhuktvā mahendrasadṛśo vibhuḥ /
katham iṅgudīpiṇyākaṃ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ // RamS_2,96.10 //
ato duḥkhataraṃ loke na kiṃcit pratibhāti mā /
yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam ṛddhimān // RamS_2,96.11 //
rāmeṇeṅgudīpiṇyākaṃ pitur dattaṃ samīkṣya me /
kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ na sphoṭati sahasradhā // RamS_2,96.12 //
evam ārtāṃ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṃ tadā /
dadṛśuś cāśrame rāmaṃ svargāc cyutam ivāmaram // RamS_2,96.13 //
sarvabhogaiḥ parityaktaṃ rāmaṃ samprekṣya mātaraḥ /
ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṃ śokakarśitāḥ // RamS_2,96.14 //
tāsāṃ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān /
mātḥṇāṃ manujavyāghraḥ sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ // RamS_2,96.15 //
tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ /
pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ // RamS_2,96.16 //
saumitrir api tāḥ sarvā mātḥn samprekṣya duḥkhitaḥ /
abhyavādayatāsaktaṃ śanai rāmād anantaram // RamS_2,96.17 //
yathā rāme tathā tasmin sarvā vavṛtire striyaḥ /
vṛttiṃ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe // RamS_2,96.18 //
sītāpi caraṇāṃs tāsām upasaṃgṛhya duḥkhitā /
śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā // RamS_2,96.19 //
tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ mātā duhitaraṃ yathā /
vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ kausalyā vākyam abravīt // RamS_2,96.20 //
videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca /
rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ samprāptā nirjane vane // RamS_2,96.21 //
padmam ātapasaṃtaptaṃ parikliṣṭam ivotpalam /
kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ // RamS_2,96.22 //
mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko dahaty agnir ivāśrayam /
bhṛśaṃ manasi vaidehi vyasanāraṇisambhavaḥ // RamS_2,96.23 //
bruvantyām evam ārtāyāṃ jananyāṃ bharatāgrajaḥ /
pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ // RamS_2,96.24 //
purohitasyāgnisamasya tasya vai bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ /
pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ // RamS_2,96.25 //
tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ /
janena dharmajñatamena dharmavān upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam // RamS_2,96.26 //
upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam /
śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim // RamS_2,96.27 //
kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati /
itīva tasyāryajanasya tattvato babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā // RamS_2,96.28 //
sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ /
vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ // RamS_2,96.29 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 97
taṃ tu rāmaḥ samāśvāsya bhrātaraṃ guruvatsalam /
lakṣmaṇena saha bhrātrā praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,97.1 //
kim etad iccheyam ahaṃ śrotuṃ pravyāhṛtaṃ tvayā /
yasmāt tvam āgato deśam imaṃ cīrajaṭājinī // RamS_2,97.2 //
yannimittam imaṃ deśaṃ kṛṣṇājinajaṭādharaḥ /
hitvā rājyaṃ praviṣṭas tvaṃ tat sarvaṃ vaktum arhasi // RamS_2,97.3 //
ity uktaḥ kekayīputraḥ kākutsthena mahātmanā /
pragṛhya balavad bhūyaḥ prāñjalir vākyam abravīt // RamS_2,97.4 //
āryaṃ tātaḥ parityajya kṛtvā karma suduṣkaram /
gataḥ svargaṃ mahābāhuḥ putraśokābhipīḍitaḥ // RamS_2,97.5 //
striyā niyuktaḥ kaikeyyā mama mātrā paraṃtapa /
cakāra sumahat pāpam idam ātmayaśoharam // RamS_2,97.6 //
sā rājyaphalam aprāpya vidhavā śokakarśitā /
patiṣyati mahāghore niraye jananī mama // RamS_2,97.7 //
tasya me dāsabhūtasya prasādaṃ kartum arhasi /
abhiṣiñcasva cādyaiva rājyena maghavān iva // RamS_2,97.8 //
imāḥ prakṛtayaḥ sarvā vidhavā mātaraś ca yāḥ /
tvatsakāśam anuprāptāḥ prasādaṃ kartum arhasi // RamS_2,97.9 //
tadānupūrvyā yuktaṃ ca yuktaṃ cātmani mānada /
rājyaṃ prāpnuhi dharmeṇa sakāmān suhṛdaḥ kuru // RamS_2,97.10 //
bhavatv avidhavā bhūmiḥ samagrā patinā tvayā /
śaśinā vimaleneva śāradī rajanī yathā // RamS_2,97.11 //
ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṃ śirasā yācito mayā /
bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya prasādaṃ kartum arhasi // RamS_2,97.12 //
tad idaṃ śāśvataṃ pitryaṃ sarvaṃ sacivamaṇḍalam /
pūjitaṃ puruṣavyāghra nātikramitum utsahe // RamS_2,97.13 //
evam uktvā mahābāhuḥ sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ /
rāmasya śirasā pādau jagrāha bharataḥ punaḥ // RamS_2,97.14 //
taṃ mattam iva mātaṃgaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ /
bhrātaraṃ bharataṃ rāmaḥ pariṣvajyedam abravīt // RamS_2,97.15 //
kulīnaḥ sattvasampannas tejasvī caritavrataḥ /
rājyahetoḥ kathaṃ pāpam ācaret tvadvidho janaḥ // RamS_2,97.16 //
na doṣaṃ tvayi paśyāmi sūkṣmam apy arisūdana /
na cāpi jananīṃ bālyāt tvaṃ vigarhitum arhasi // RamS_2,97.17 //
yāvat pitari dharmajña gauravaṃ lokasatkṛte /
tāvad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jananyām api gauravam // RamS_2,97.18 //
etābhyāṃ dharmaśīlābhyāṃ vanaṃ gaccheti rāghava /
mātāpitṛbhyām ukto 'haṃ katham anyat samācare // RamS_2,97.19 //
tvayā rājyam ayodhyāyāṃ prāptavyaṃ lokasatkṛtam /
vastavyaṃ daṇḍakāraṇye mayā valkalavāsasā // RamS_2,97.20 //
evaṃ kṛtvā mahārājo vibhāgaṃ lokasaṃnidhau /
vyādiśya ca mahātejā divaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,97.21 //
sa ca pramāṇaṃ dharmātmā rājā lokagurus tava /
pitrā dattaṃ yathābhāgam upabhoktuṃ tvam arhasi // RamS_2,97.22 //
caturdaśa samāḥ saumya daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
upabhokṣye tv ahaṃ dattaṃ bhāgaṃ pitrā mahātmanā // RamS_2,97.23 //
yad abravīn māṃ naralokasatkṛtaḥ pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ /
tad eva manye paramātmano hitaṃ na sarvalokeśvarabhāvam avyayam // RamS_2,97.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 98
tataḥ puruṣasiṃhānāṃ vṛtānāṃ taiḥ suhṛdgaṇaiḥ /
śocatām eva rajanī duḥkhena vyatyavartata // RamS_2,98.1 //
rajanyāṃ suprabhātāyāṃ bhrātaras te suhṛdvṛtāḥ /
mandākinyāṃ hutaṃ japyaṃ kṛtvā rāmam upāgaman // RamS_2,98.2 //
tūṣṇīṃ te samupāsīnā na kaścit kiṃcid abravīt /
bharatas tu suhṛnmadhye rāmaṃ vacanam abravīt // RamS_2,98.3 //
sāntvitā māmikā mātā dattaṃ rājyam idaṃ mama /
tad dadāmi tavaivāhaṃ bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam // RamS_2,98.4 //
mahatevāmbuvegena bhinnaḥ setur jalāgame /
durāvāraṃ tvadanyena rājyakhaṇḍam idaṃ mahat // RamS_2,98.5 //
gatiṃ khara ivāśvasya tārkṣyasyeva patatriṇaḥ /
anugantuṃ na śaktir me gatiṃ tava mahīpate // RamS_2,98.6 //
sujīvaṃ nityaśas tasya yaḥ parair upajīvyate /
rāma tena tu durjīvaṃ yaḥ parān upajīvati // RamS_2,98.7 //
yathā tu ropito vṛkṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ /
hrasvakena durāroho rūḍhaskandho mahādrumaḥ // RamS_2,98.8 //
sa yadā puṣpito bhūtvā phalāni na vidarśayet /
sa tāṃ nānubhavet prītiṃ yasya hetoḥ prabhāvitaḥ // RamS_2,98.9 //
eṣopamā mahābāho tvam arthaṃ vettum arhasi /
yadi tvam asmān ṛṣabho bhartā bhṛtyān na śādhi hi // RamS_2,98.10 //
śreṇayas tvāṃ mahārāja paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ /
pratapantam ivādityaṃ rājye sthitam ariṃdamam // RamS_2,98.11 //
tavānuyāne kākutstha mattā nardantu kuñjarāḥ /
antaḥpuragatā nāryo nandantu susamāhitāḥ // RamS_2,98.12 //
tasya sādhv ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ /
bharatasya vacaḥ śrutvā rāmaṃ pratyanuyācataḥ // RamS_2,98.13 //
tam evaṃ duḥkhitaṃ prekṣya vilapantaṃ yaśasvinam /
rāmaḥ kṛtātmā bharataṃ samāśvāsayad ātmavān // RamS_2,98.14 //
nātmanaḥ kāmakāro 'sti puruṣo 'yam anīśvaraḥ /
itaś cetarataś cainaṃ kṛtāntaḥ parikarṣati // RamS_2,98.15 //
sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ /
saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ ca jīvitam // RamS_2,98.16 //
yathā phalānāṃ pakvānāṃ nānyatra patanād bhayam /
evaṃ narasya jātasya nānyatra maraṇād bhayam // RamS_2,98.17 //
yathāgāraṃ dṛḍhasthūṇaṃ jīrṇaṃ bhūtvāvasīdati /
tathāvasīdanti narā jarāmṛtyuvaśaṃ gatāḥ // RamS_2,98.18 //
ahorātrāṇi gacchanti sarveṣāṃ prāṇinām iha /
āyūṃṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam ivāṃśavaḥ // RamS_2,98.19 //
ātmānam anuśoca tvaṃ kim anyam anuśocasi /
āyus te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca // RamS_2,98.20 //
sahaiva mṛtyur vrajati saha mṛtyur niṣīdati /
gatvā sudīrgham adhvānaṃ saha mṛtyur nivartate // RamS_2,98.21 //
gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāś caiva śiroruhāḥ /
jarayā puruṣo jīrṇaḥ kiṃ hi kṛtvā prabhāvayet // RamS_2,98.22 //
nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau /
ātmano nāvabudhyante manuṣyā jīvitakṣayam // RamS_2,98.23 //
hṛṣyanty ṛtumukhaṃ dṛṣṭvā navaṃ navam ihāgatam /
ṛtūnāṃ parivartena prāṇināṃ prāṇasaṃkṣayaḥ // RamS_2,98.24 //
yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahārṇave /
sametya ca vyapeyātāṃ kālam āsādya kaṃcana // RamS_2,98.25 //
evaṃ bhāryāś ca putrāś ca jñātayaś ca vasūni ca /
sametya vyavadhāvanti dhruvo hy eṣāṃ vinābhavaḥ // RamS_2,98.26 //
nātra kaścid yathā bhāvaṃ prāṇī samabhivartate /
tena tasmin na sāmarthyaṃ pretasyāsty anuśocataḥ // RamS_2,98.27 //
yathā hi sārthaṃ gacchantaṃ brūyāt kaścit pathi sthitaḥ /
aham apy āgamiṣyāmi pṛṣṭhato bhavatām iti // RamS_2,98.28 //
evaṃ pūrvair gato mārgaḥ pitṛpaitāmaho dhruvaḥ /
tam āpannaḥ kathaṃ śoced yasya nāsti vyatikramaḥ // RamS_2,98.29 //
vayasaḥ patamānasya srotaso vānivartinaḥ /
ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukhabhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ // RamS_2,98.30 //
dharmātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ /
dhūtapāpo gataḥ svargaṃ pitā naḥ pṛthivīpatiḥ // RamS_2,98.31 //
bhṛtyānāṃ bharaṇāt samyak prajānāṃ paripālanāt /
arthādānāc ca dhārmeṇa pitā nas tridivaṃ gataḥ // RamS_2,98.32 //
iṣṭvā bahuvidhair yajñair bhogāṃś cāvāpya puṣkalān /
uttamaṃ cāyur āsādya svar gataḥ pṛthivīpatiḥ // RamS_2,98.33 //
sa jīrṇaṃ mānuṣaṃ dehaṃ parityajya pitā hi naḥ /
daivīm ṛddhim anuprāpto brahmalokavihāriṇīm // RamS_2,98.34 //
taṃ tu naivaṃvidhaḥ kaścit prājñaḥ śocitum arhati /
tvadvidho yadvidhaś cāpi śrutavān buddhimattaraḥ // RamS_2,98.35 //
ete bahuvidhāḥ śokā vilāparudite tathā /
varjanīyā hi dhīreṇa sarvāvasthāsu dhīmatā // RamS_2,98.36 //
sa svastho bhava mā śoco yātvā cāvasa tāṃ purīm /
tathā pitrā niyukto 'si vaśinā vadatāṃ vara // RamS_2,98.37 //
yatrāham api tenaiva niyuktaḥ puṇyakarmaṇā /
tatraivāhaṃ kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam // RamS_2,98.38 //
na mayā śāsanaṃ tasya tyaktuṃ nyāyyam ariṃdama /
tat tvayāpi sadā mānyaṃ sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā // RamS_2,98.39 //
evam uktvā tu virate rāme vacanam arthavat /
uvāca bharataś citraṃ dhārmiko dhārmikaṃ vacaḥ // RamS_2,98.40 //
ko hi syād īdṛśo loke yādṛśas tvam ariṃdama /
na tvāṃ pravyathayed duḥkhaṃ prītir vā na praharṣayet // RamS_2,98.41 //
saṃmataś cāsi vṛddhānāṃ tāṃś ca pṛcchasi saṃśayān /
yathā mṛtas tathā jīvan yathāsati tathā sati // RamS_2,98.42 //
yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt paritapyeta kena saḥ /
sa evaṃ vyasanaṃ prāpya na viṣīditum arhati // RamS_2,98.43 //
amaropamasattvas tvaṃ mahātmā satyasaṃgaraḥ /
sarvajñaḥ sarvadarśī ca buddhimāṃś cāsi rāghava // RamS_2,98.44 //
na tvām evaṃ guṇair yuktaṃ prabhavābhavakovidam /
aviṣahyatamaṃ duḥkham āsādayitum arhati // RamS_2,98.45 //
proṣite mayi yat pāpaṃ mātrā matkāraṇāt kṛtam /
kṣudrayā tad aniṣṭaṃ me prasīdatu bhavān mama // RamS_2,98.46 //
dharmabandhena baddho 'smi tenemāṃ neha mātaram /
hanmi tīvreṇa daṇḍena daṇḍārhāṃ pāpakāriṇīm // RamS_2,98.47 //
kathaṃ daśarathāj jātaḥ śuddhābhijanakarmaṇaḥ /
jānan dharmam adharmiṣṭhaṃ kuryāṃ karma jugupsitam // RamS_2,98.48 //
guruḥ kriyāvān vṛddhaś ca rājā pretaḥ piteti ca /
tātaṃ na parigarheyaṃ daivataṃ ceti saṃsadi // RamS_2,98.49 //
ko hi dharmārthayor hīnam īdṛśaṃ karma kilbiṣam /
striyāḥ priyacikīrṣuḥ san kuryād dharmajña dharmavit // RamS_2,98.50 //
antakāle hi bhūtāni muhyantīti purāśrutiḥ /
rājñaivaṃ kurvatā loke pratyakṣā sā śrutiḥ kṛtā // RamS_2,98.51 //
sādhvartham abhisaṃdhāya krodhān mohāc ca sāhasāt /
tātasya yad atikrāntaṃ pratyāharatu tad bhavān // RamS_2,98.52 //
pitur hi samatikrāntaṃ putro yaḥ sādhu manyate /
tad apatyaṃ mataṃ loke viparītam ato 'nyathā // RamS_2,98.53 //
tad apatyaṃ bhavān astu mā bhavān duṣkṛtaṃ pituḥ /
abhipattā kṛtaṃ karma loke dhīravigarhitam // RamS_2,98.54 //
kaikeyīṃ māṃ ca tātaṃ ca suhṛdo bāndhavāṃś ca naḥ /
paurajānapadān sarvāṃs trātu sarvam idaṃ bhavān // RamS_2,98.55 //
kva cāraṇyaṃ kva ca kṣātraṃ kva jaṭāḥ kva ca pālanam /
īdṛśaṃ vyāhataṃ karma na bhavān kartum arhati // RamS_2,98.56 //
atha kleśajam eva tvaṃ dharmaṃ caritum icchasi /
dharmeṇa caturo varṇān pālayan kleśam āpnuhi // RamS_2,98.57 //
caturṇām āśramāṇāṃ hi gārhasthyaṃ śreṣṭham āśramam /
āhur dharmajña dharmajñās taṃ kathaṃ tyaktum arhasi // RamS_2,98.58 //
śrutena bālaḥ sthānena janmanā bhavato hy aham /
sa kathaṃ pālayiṣyāmi bhūmiṃ bhavati tiṣṭhati // RamS_2,98.59 //
hīnabuddhiguṇo bālo hīnaḥ sthānena cāpy aham /
bhavatā ca vinā bhūto na vartayitum utsahe // RamS_2,98.60 //
idaṃ nikhilam avyagraṃ pitryaṃ rājyam akaṇṭakam /
anuśādhi svadharmeṇa dharmajña saha bāndhavaiḥ // RamS_2,98.61 //
ihaiva tvābhiṣiñcantu dharmajña saha bāndhavaiḥ /
ṛtvijaḥ savasiṣṭhāś ca mantravan mantrakovidāḥ // RamS_2,98.62 //
abhiṣiktas tvam asmābhir ayodhyāṃ pālane vraja /
vijitya tarasā lokān marudbhir iva vāsavaḥ // RamS_2,98.63 //
ṛṇāni trīṇy apākurvan durhṛdaḥ sādhu nirdahan /
suhṛdas tarpayan kāmais tvam evātrānuśādhi mām // RamS_2,98.64 //
adyārya muditāḥ santu suhṛdas te 'bhiṣecane /
adya bhītāḥ pālayantāṃ durhṛdas te diśo daśa // RamS_2,98.65 //
ākrośaṃ mama mātuś ca pramṛjya puruṣarṣabha /
adya tatra bhavantaṃ ca pitaraṃ rakṣa kilbiṣāt // RamS_2,98.66 //
śirasā tvābhiyāce 'haṃ kuruṣva karuṇāṃ mayi /
bāndhaveṣu ca sarveṣu bhūteṣv iva maheśvaraḥ // RamS_2,98.67 //
atha vā pṛṣṭhataḥ kṛtvā vanam eva bhavān itaḥ /
gamiṣyati gamiṣyāmi bhavatā sārdham apy aham // RamS_2,98.68 //
tathāpi rāmo bharatena tāmyatā prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ /
na caiva cakre gamanāya sattvavān matiṃ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ // RamS_2,98.69 //
tad adbhutaṃ sthairyam avekṣya rāghave samaṃ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ /
na yāty ayodhyām iti duḥkhito 'bhavat sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ // RamS_2,98.70 //
tam ṛtvijo naigamayūthavallabhās tathā visaṃjñāśrukalāś ca mātaraḥ /
tathā bruvāṇaṃ bharataṃ pratuṣṭuvuḥ praṇamya rāmaṃ ca yayācire saha // RamS_2,98.71 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 99
punar evaṃ bruvāṇaṃ tu bharataṃ lakṣmaṇāgrajaḥ /
pratyuvāca tataḥ śrīmāñ jñātimadhye 'tisatkṛtaḥ // RamS_2,99.1 //
upapannam idaṃ vākyaṃ yat tvam evam abhāṣathāḥ /
jātaḥ putro daśarathāt kaikeyyāṃ rājasattamāt // RamS_2,99.2 //
purā bhrātaḥ pitā naḥ sa mātaraṃ te samudvahan /
mātāmahe samāśrauṣīd rājyaśulkam anuttamam // RamS_2,99.3 //
devāsure ca saṃgrāme jananyai tava pārthivaḥ /
samprahṛṣṭo dadau rājā varam ārādhitaḥ prabhuḥ // RamS_2,99.4 //
tataḥ sā saṃpratiśrāvya tava mātā yaśasvinī /
ayācata naraśreṣṭhaṃ dvau varau varavarṇinī // RamS_2,99.5 //
tava rājyaṃ naravyāghra mama pravrājanaṃ tathā /
tac ca rājā tathā tasyai niyuktaḥ pradadau varam // RamS_2,99.6 //
tena pitrāham apy atra niyuktaḥ puruṣarṣabha /
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi varadānikam // RamS_2,99.7 //
so 'haṃ vanam idaṃ prāpto nirjanaṃ lakṣmaṇānvitaḥ /
śītayā cāpratidvandvaḥ satyavāde sthitaḥ pituḥ // RamS_2,99.8 //
bhavān api tathety eva pitaraṃ satyavādinam /
kartum arhati rājendraṃ kṣipram evābhiṣecanāt // RamS_2,99.9 //
ṛṇān mocaya rājānaṃ matkṛte bharata prabhum /
pitaraṃ trāhi dharmajña mātaraṃ cābhinandaya // RamS_2,99.10 //
śrūyate hi purā tāta śrutir gītā yaśasvinī /
gayena yajamānena gayeṣv eva pitḥn prati // RamS_2,99.11 //
puṃnāmnā narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ /
tasmāt putra iti proktaḥ pitḥn yat pāti vā sutaḥ // RamS_2,99.12 //
eṣṭavyā bahavaḥ putrā guṇavanto bahuśrutāḥ /
teṣāṃ vai samavetānām api kaścid gayāṃ vrajet // RamS_2,99.13 //
evaṃ rājarṣayaḥ sarve pratītā rājanandana /
tasmāt trāhi naraśreṣṭha pitaraṃ narakāt prabho // RamS_2,99.14 //
ayodhyāṃ gaccha bharata prakṛtīr anurañjaya /
śatrughnasahito vīra saha sarvair dvijātibhiḥ // RamS_2,99.15 //
pravekṣye daṇḍakāraṇyam aham apy avilambayan /
ābhyāṃ tu sahito rājan vaidehyā lakṣmaṇena ca // RamS_2,99.16 //
tvaṃ rājā bhava bharata svayaṃ narāṇāṃ vanyānām aham api rājarāṇ mṛgāṇām /
gaccha tvaṃ puravaram adya samprahṛṣṭaḥ saṃhṛṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye // RamS_2,99.17 //
chāyāṃ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṃ varṣatraṃ bharata karotu mūrdhni śītām /
eteṣām aham api kānanadrumāṇāṃ chāyāṃ tām atiśayinīṃ sukhaṃ śrayiṣye // RamS_2,99.18 //
śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram /
catvāras tanayavarā vayaṃ narendraṃ satyasthaṃ bharata carāma mā viṣādam // RamS_2,99.19 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 100
āśvāsayantaṃ bharataṃ jābālir brāhmaṇottamaḥ /
uvāca rāmaṃ dharmajñaṃ dharmāpetam idaṃ vacaḥ // RamS_2,100.1 //
sādhu rāghava mā bhūt te buddhir evaṃ nirarthakā /
prākṛtasya narasyeva āryabuddhes tapasvinaḥ // RamS_2,100.2 //
kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ kim āpyaṃ kasya kenacit /
yad eko jāyate jantur eka eva vinaśyati // RamS_2,100.3 //
tasmān mātā pitā ceti rāma sajjeta yo naraḥ /
unmatta iva sa jñeyo nāsti kāciddhi kasyacit // RamS_2,100.4 //
yathā grāmāntaraṃ gacchan naraḥ kaścit kvacid vaset /
utsṛjya ca tam āvāsaṃ pratiṣṭhetāpare 'hani // RamS_2,100.5 //
evam eva manuṣyāṇāṃ pitā mātā gṛhaṃ vasu /
āvāsamātraṃ kākutstha sajjante nātra sajjanāḥ // RamS_2,100.6 //
pitryaṃ rājyaṃ samutsṛjya sa nārhati narottama /
āsthātuṃ kāpathaṃ duḥkhaṃ viṣamaṃ bahukaṇṭakam // RamS_2,100.7 //
samṛddhāyām ayodhyāyām ātmānam abhiṣecaya /
ekaveṇīdharā hi tvāṃ nagarī sampratīkṣate // RamS_2,100.8 //
rājabhogān anubhavan mahārhān pārthivātmaja /
vihara tvam ayodhyāyāṃ yathā śakras triviṣṭape // RamS_2,100.9 //
na te kaścid daśaratas tvaṃ ca tasya na kaścana /
anyo rājā tvam anyaś ca tasmāt kuru yad ucyate // RamS_2,100.10 //
gataḥ sa nṛpatis tatra gantavyaṃ yatra tena vai /
pravṛttir eṣā martyānāṃ tvaṃ tu mithyā vihanyase // RamS_2,100.11 //
arthadharmaparā ye ye tāṃs tāñ śocāmi netarān /
te hi duḥkham iha prāpya vināśaṃ pretya bhejire // RamS_2,100.12 //
aṣṭakāpitṛdaivatyam ity ayaṃ prasṛto janaḥ /
annasyopadravaṃ paśya mṛto hi kim aśiṣyati // RamS_2,100.13 //
yadi bhuktam ihānyena deham anyasya gacchati /
dadyāt pravasataḥ śrāddhaṃ na tat pathy aśanaṃ bhavet // RamS_2,100.14 //
dānasaṃvananā hy ete granthā medhāvibhiḥ kṛtāḥ /
yajasva dehi dīkṣasva tapas tapyasva saṃtyaja // RamS_2,100.15 //
sa nāsti param ity eva kuru buddhiṃ mahāmate /
pratyakṣaṃ yat tad ātiṣṭha parokṣaṃ pṛṣṭhataḥ kuru // RamS_2,100.16 //
satāṃ buddhiṃ puraskṛtya sarvalokanidarśinīm /
rājyaṃ tvaṃ pratigṛhṇīṣva bharatena prasāditaḥ // RamS_2,100.17 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 101
jābāles tu vacaḥ śrutvā rāmaḥ satyātmanāṃ varaḥ /
uvāca parayā yuktyā svabuddhyā cāvipannayā // RamS_2,101.1 //
bhavān me priyakāmārthaṃ vacanaṃ yad ihoktavān /
akāryaṃ kāryasaṃkāśam apathyaṃ pathyasaṃmitam // RamS_2,101.2 //
nirmaryādas tu puruṣaḥ pāpācārasamanvitaḥ /
mānaṃ na labhate satsu bhinnacāritradarśanaḥ // RamS_2,101.3 //
kulīnam akulīnaṃ vā vīraṃ puruṣamāninam /
cāritram eva vyākhyāti śuciṃ vā yadi vāśucim // RamS_2,101.4 //
anāryas tv āryasaṃkāśaḥ śaucāddhīnas tathā śuciḥ /
lakṣaṇyavad alakṣaṇyo duḥśīlaḥ śīlavān iva // RamS_2,101.5 //
adharmaṃ dharmaveṣeṇa yadīmaṃ lokasaṃkaram /
abhipatsye śubhaṃ hitvā kriyāvidhivivarjitam // RamS_2,101.6 //
kaś cetayānaḥ puruṣaḥ kāryākāryavicakṣaṇaḥ /
bahu maṃsyati māṃ loke durvṛttaṃ lokadūṣaṇam // RamS_2,101.7 //
kasya yāsyāmy ahaṃ vṛttaṃ kena vā svargam āpnuyām /
anayā vartamāno 'haṃ vṛttyā hīnapratijñayā // RamS_2,101.8 //
kāmavṛttas tv ayaṃ lokaḥ kṛtsnaḥ samupavartate /
yadvṛttāḥ santi rājānas tadvṛttāḥ santi hi prajāḥ // RamS_2,101.9 //
satyam evānṛśaṃsyaṃ ca rājavṛttaṃ sanātanam /
tasmāt satyātmakaṃ rājyaṃ satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ // RamS_2,101.10 //
ṛṣayaś caiva devāś ca satyam eva hi menire /
satyavādī hi loke 'smin paramaṃ gacchati kṣayam // RamS_2,101.11 //
udvijante yathā sarpān narād anṛtavādinaḥ /
dharmaḥ satyaṃ paro loke mūlaṃ svargasya cocyate // RamS_2,101.12 //
satyam eveśvaro loke satyaṃ padmā samāśritā /
satyamūlāni sarvāṇi satyān nāsti paraṃ padam // RamS_2,101.13 //
dattam iṣṭaṃ hutaṃ caiva taptāni ca tapāṃsi ca /
vedāḥ satyapratiṣṭhānās tasmāt satyaparo bhavet // RamS_2,101.14 //
ekaḥ pālayate lokam ekaḥ pālayate kulam /
majjaty eko hi niraya ekaḥ svarge mahīyate // RamS_2,101.15 //
so 'haṃ pitur nideśaṃ tu kimarthaṃ nānupālaye /
satyapratiśravaḥ satyaṃ satyena samayīkṛtaḥ // RamS_2,101.16 //
naiva lobhān na mohād vā na cājñānāt tamo'nvitaḥ /
setuṃ satyasya bhetsyāmi guroḥ satyapratiśravaḥ // RamS_2,101.17 //
asatyasaṃdhasya sataś calasyāsthiracetasaḥ /
naiva devā na pitaraḥ pratīcchantīti naḥ śrutam // RamS_2,101.18 //
pratyagātmam imaṃ dharmaṃ satyaṃ paśyāmy ahaṃ svayam /
bhāraḥ satpuruṣācīrṇas tadartham abhinandyate // RamS_2,101.19 //
kṣātraṃ dharmam ahaṃ tyakṣye hy adharmaṃ dharmasaṃhitam /
kṣudrair nṛśaṃsair lubdhaiś ca sevitaṃ pāpakarmabhiḥ // RamS_2,101.20 //
kāyena kurute pāpaṃ manasā sampradhārya ca /
anṛtaṃ jihvayā cāha trividhaṃ karma pātakam // RamS_2,101.21 //
bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ puruṣaṃ prārthayanti hi /
svargasthaṃ cānubadhnanti satyam eva bhajeta tat // RamS_2,101.22 //
śreṣṭhaṃ hy anāryam eva syād yad bhavān avadhārya mām /
āha yuktikarair vākyair idaṃ bhadraṃ kuruṣva ha // RamS_2,101.23 //
kathaṃ hy ahaṃ pratijñāya vanavāsam imaṃ guroḥ /
bharatasya kariṣyāmi vaco hitvā guror vacaḥ // RamS_2,101.24 //
sthirā mayā pratijñātā pratijñā gurusaṃnidhau /
prahṛṣṭamānasā devī kaikeyī cābhavat tadā // RamS_2,101.25 //
vanavāsaṃ vasann evaṃ śucir niyatabhojanaḥ /
mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ pitḥn devāṃś ca tarpayan // RamS_2,101.26 //
saṃtuṣṭapañcavargo 'haṃ lokayātrāṃ pravartaye /
akuhaḥ śraddadhānaḥ san kāryākāryavicakṣaṇaḥ // RamS_2,101.27 //
karmabhūmim imāṃ prāpya kartavyaṃ karma yac chubham /
agnir vāyuś ca somaś ca karmaṇāṃ phalabhāginaḥ // RamS_2,101.28 //
śataṃ kratūnām āhṛtya devarāṭ tridivaṃ gataḥ /
tapāṃsy ugrāṇi cāsthāya divaṃ yātā maharṣayaḥ // RamS_2,101.29 //
satyaṃ ca dharmaṃ ca parākramaṃ ca bhūtānukampāṃ priyavāditāṃ ca /
dvijātidevātithipūjanaṃ ca panthānam āhus tridivasya santaḥ // RamS_2,101.30 //
dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās tejasvino dānaguṇapradhānāḥ /
ahiṃsakā vītamalāś ca loke bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ // RamS_2,101.31 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 102
kruddham ājñāya rāmaṃ tu vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
jābālir api jānīte lokasyāsya gatāgatim /
nivartayitukāmas tu tvām etad vākyam abravīt // RamS_2,102.1* //
imāṃ lokasamutpattiṃ lokanātha nibodha me /
sarvaṃ salilam evāsīt pṛthivī yatra nirmitā /
tataḥ samabhavad brahmā svayambhūr daivataiḥ saha // RamS_2,102.2* //
sa varāhas tato bhūtvā projjahāra vasuṃdharām /
asṛjac ca jagat sarvaṃ saha putraiḥ kṛtātmabhiḥ // RamS_2,102.3 //
ākāśaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ /
tasmān marīciḥ saṃjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ // RamS_2,102.4 //
vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivasvataḥ smṛtaḥ /
sa tu prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ // RamS_2,102.5 //
yasyeyaṃ prathamaṃ dattā samṛddhā manunā mahī /
tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ rājānaṃ viddhi pūrvakam // RamS_2,102.6 //
ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān kukṣir eveti viśrutaḥ /
kukṣer athātmajo vīro vikukṣir udapadyata // RamS_2,102.7 //
vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān /
bāṇasya tu mahābāhur anaraṇyo mahāyaśāḥ // RamS_2,102.8 //
nānāvṛṣṭir babhūvāsmin na durbhikṣaṃ satāṃ vare /
anaraṇye mahārāje taskaro vāpi kaścana // RamS_2,102.9 //
anaraṇyān mahābāhuḥ pṛthū rājā babhūva ha /
tasmāt pṛthor mahārājas triśaṅkur udapadyata /
sa satyavacanād vīraḥ saśarīro divaṃ gataḥ // RamS_2,102.10* //
triśaṅkor abhavat sūnur dhundhumāro mahāyaśāḥ /
dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo vyajāyata // RamS_2,102.11 //
yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā samapadyata /
māndhātus tu mahātejāḥ susaṃdhir udapadyata // RamS_2,102.12 //
susaṃdher api putrau dvau dhruvasaṃdhiḥ prasenajit /
yaśasvī dhruvasaṃdhes tu bharato ripusūdanaḥ // RamS_2,102.13 //
bharatāt tu mahābāhor asito nāma jāyata /
yasyaite pratirājāna udapadyanta śatravaḥ /
haihayās tālajaṅghāś ca śūrāś ca śaśabindavaḥ // RamS_2,102.14* //
tāṃs tu sarvān prativyūhya yuddhe rājā pravāsitaḥ /
sa ca śailavare ramye babhūvābhirato muniḥ /
dve cāsya bhārye garbhiṇyau babhūvatur iti śrutiḥ // RamS_2,102.15* //
bhārgavaś cyavano nāma himavantam upāśritaḥ /
tam ṛṣiṃ samupāgamya kālindī tv abhyavādayat // RamS_2,102.16 //
sa tām abhyavadad vipro varepsuṃ putrajanmani /
tataḥ sā gṛham āgamya devī putraṃ vyajāyata // RamS_2,102.17 //
sapatnyā tu garas tasyai datto garbhajighāṃsayā /
gareṇa saha tenaiva jātaḥ sa sagaro 'bhavat // RamS_2,102.18 //
sa rājā sagaro nāma yaḥ samudram akhānayat /
iṣṭvā parvaṇi vegena trāsayantam imāḥ prajāḥ // RamS_2,102.19 //
asamañjas tu putro 'bhūt sagarasyeti naḥ śrutam /
jīvann eva sa pitrā tu nirastaḥ pāpakarmakṛt // RamS_2,102.20 //
aṃśumān iti putro 'bhūd asamañjasya vīryavān /
dilīpo 'ṃśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ // RamS_2,102.21 //
bhagīrathāt kakutsthas tu kākutsthā yena tu smṛtāḥ /
kakutsthasya tu putro 'bhūd raghur yena tu rāghavaḥ // RamS_2,102.22 //
raghos tu putras tejasvī pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ /
kalmāṣapādaḥ saudāsa ity evaṃ prathito bhuvi // RamS_2,102.23 //
kalmāṣapādaputro 'bhūc chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ /
yas tu tad vīryam āsādya sahaseno vyanīnaśat // RamS_2,102.24 //
śaṅkhaṇasya tu putro 'bhūc chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ /
sudarśanasyāgnivarṇa agnivarṇasya śīghragaḥ // RamS_2,102.25 //
śīghragasya maruḥ putro maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ /
praśuśrukasya putro 'bhūd ambarīṣo mahādyutiḥ // RamS_2,102.26 //
ambarīṣasya putro 'bhūn nahuṣaḥ satyavikramaḥ /
nahuṣasya ca nābhāgaḥ putraḥ paramadhārmikaḥ // RamS_2,102.27 //
ajaś ca suvrataś caiva nābhāgasya sutāv ubhau /
ajasya caiva dharmātmā rājā daśarathaḥ sutaḥ // RamS_2,102.28 //
tasya jyeṣṭho 'si dāyādo rāma ity abhiviśrutaḥ /
tad gṛhāṇa svakaṃ rājyam avekṣasva jagan nṛpa // RamS_2,102.29 //
ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ rājā bhavati pūrvajaḥ /
pūrvajenāvaraḥ putro jyeṣṭho rājye 'bhiṣicyate // RamS_2,102.30 //
sa rāghavāṇāṃ kuladharmam ātmanaḥ sanātanaṃ nādya vihātum arhasi /
prabhūtaratnām anuśādhi medinīṃ prabhūtarāṣṭrāṃ pitṛvan mahāyaśāḥ // RamS_2,102.31 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 103
vasiṣṭhas tu tadā rāmam uktvā rājapurohitaḥ /
abravīd dharmasaṃyuktaṃ punar evāparaṃ vacaḥ // RamS_2,103.1 //
puruṣasyeha jātasya bhavanti guravas trayaḥ /
ācāryaś caiva kākutstha pitā mātā ca rāghava // RamS_2,103.2 //
pitā hy enaṃ janayati puruṣaṃ puruṣarṣabha /
prajñāṃ dadāti cācāryas tasmāt sa gurur ucyate // RamS_2,103.3 //
sa te 'haṃ pitur ācāryas tava caiva paraṃtapa /
mama tvaṃ vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.4 //
imā hi te pariṣadaḥ śreṇayaś ca samāgatāḥ /
eṣu tāta caran dharmaṃ nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.5 //
vṛddhāyā dharmaśīlāyā mātur nārhasy avartitum /
asyās tu vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.6 //
bharatasya vacaḥ kurvan yācamānasya rāghava /
ātmānaṃ nātivartes tvaṃ satyadharmaparākrama // RamS_2,103.7 //
evaṃ madhuram uktas tu guruṇā rāghavaḥ svayam /
pratyuvāca samāsīnaṃ vasiṣṭhaṃ puruṣarṣabhaḥ // RamS_2,103.8 //
yan mātāpitarau vṛttaṃ tanaye kurutaḥ sadā /
na supratikaraṃ tat tu mātrā pitrā ca yat kṛtam // RamS_2,103.9 //
yathāśakti pradānena snāpanāc chādanena ca /
nityaṃ ca priyavādena tathā saṃvardhanena ca // RamS_2,103.10 //
sa hi rājā janayitā pitā daśaratho mama /
ājñātaṃ yan mayā tasya na tan mithyā bhaviṣyati // RamS_2,103.11 //
evam uktas tu rāmeṇa bharataḥ pratyanantaram /
uvāca paramodāraḥ sūtaṃ paramadurmanāḥ // RamS_2,103.12 //
iha me sthaṇḍile śīghraṃ kuśān āstara sārathe /
āryaṃ pratyupavekṣyāmi yāvan me na prasīdati // RamS_2,103.13 //
anāhāro nirāloko dhanahīno yathā dvijaḥ /
śeṣye purastāc chālāyā yāvan na pratiyāsyati // RamS_2,103.14 //
sa tu rāmam avekṣantaṃ sumantraṃ prekṣya durmanāḥ /
kuśottaram upasthāpya bhūmāv evāstarat svayam // RamS_2,103.15 //
tam uvāca mahātejā rāmo rājarṣisattamāḥ /
kiṃ māṃ bharata kurvāṇaṃ tāta pratyupavekṣyasi // RamS_2,103.16 //
brāhmaṇo hy ekapārśvena narān roddhum ihārhati /
na tu mūrdhāvasiktānāṃ vidhiḥ pratyupaveśane // RamS_2,103.17 //
uttiṣṭha naraśārdūla hitvaitad dāruṇaṃ vratam /
puravaryām itaḥ kṣipram ayodhyāṃ yāhi rāghava // RamS_2,103.18 //
āsīnas tv eva bharataḥ paurajānapadaṃ janam /
uvāca sarvataḥ prekṣya kim āryaṃ nānuśāsatha // RamS_2,103.19 //
te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadā janāḥ /
kākutstham abhijānīmaḥ samyag vadati rāghavaḥ // RamS_2,103.20 //
eṣo 'pi hi mahābhāgaḥ pitur vacasi tiṣṭhati /
ata eva na śaktāḥ smo vyāvartayitum añjasā // RamS_2,103.21 //
teṣām ājñāya vacanaṃ rāmo vacanam abravīt /
evaṃ nibodha vacanaṃ suhṛdāṃ dharmacakṣuṣām // RamS_2,103.22 //
etac caivobhayaṃ śrutvā samyak saṃpaśya rāghava /
uttiṣṭha tvaṃ mahābāho māṃ ca spṛśa tathodakam // RamS_2,103.23 //
athotthāya jalaṃ spṛṣṭvā bharato vākyam abravīt /
śṛṇvantu me pariṣado mantriṇaḥ śreṇayas tathā // RamS_2,103.24 //
na yāce pitaraṃ rājyaṃ nānuśāsāmi mātaram /
āryaṃ paramadharmajñam abhijānāmi rāghavam // RamS_2,103.25 //
yadi tv avaśyaṃ vastavyaṃ kartavyaṃ ca pitur vacaḥ /
aham eva nivatsyāmi caturdaśa vane samāḥ // RamS_2,103.26 //
dharmātmā tasya tathyena bhrātur vākyena vismitaḥ /
uvāca rāmaḥ samprekṣya paurajānapadaṃ janam // RamS_2,103.27 //
vikrītam āhitaṃ krītaṃ yat pitrā jīvatā mama /
na tal lopayituṃ śakyaṃ mayā vā bharatena vā // RamS_2,103.28 //
upadhir na mayā kāryo vanavāse jugupsitaḥ /
yuktam uktaṃ ca kaikeyyā pitrā me sukṛtaṃ kṛtam // RamS_2,103.29 //
jānāmi bharataṃ kṣāntaṃ gurusatkārakāriṇam /
sarvam evātra kalyāṇaṃ satyasaṃdhe mahātmani // RamS_2,103.30 //
anena dharmaśīlena vanāt pratyāgataḥ punaḥ /
bhrātrā saha bhaviṣyāmi pṛthivyāḥ patir uttamaḥ // RamS_2,103.31 //
vṛto rājā hi kaikeyyā mayā tadvacanaṃ kṛtam /
anṛtān mocayānena pitaraṃ taṃ mahīpatim // RamS_2,103.32 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 104
tam apratimatejobhyāṃ bhrātṛbhyāṃ romaharṣaṇam /
vismitāḥ saṃgamaṃ prekṣya samavetā maharṣayaḥ // RamS_2,104.1 //
antarhitās tv ṛṣigaṇāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ /
tau bhrātarau mahātmānau kākutsthau praśaśaṃsire // RamS_2,104.2 //
sa dhanyo yasya putrau dvau dharmajñau dharmavikramau /
śrutvā vayaṃ hi sambhāṣām ubhayoḥ spṛhayāmahe // RamS_2,104.3 //
tatas tv ṛṣigaṇāḥ kṣipraṃ daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ /
bharataṃ rājaśārdūlam ity ūcuḥ saṃgatā vacaḥ // RamS_2,104.4 //
kule jāta mahāprājña mahāvṛtta mahāyaśaḥ /
grāhyaṃ rāmasya vākyaṃ te pitaraṃ yady avekṣase // RamS_2,104.5 //
sadānṛṇam imaṃ rāmaṃ vayam icchāmahe pituḥ /
anṛṇatvāc ca kaikeyyāḥ svargaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,104.6 //
etāvad uktvā vacanaṃ gandharvāḥ samaharṣayaḥ /
rājarṣayaś caiva tathā sarve svāṃ svāṃ gatiṃ gatāḥ // RamS_2,104.7 //
hlāditas tena vākyena śubhena śubhadarśanaḥ /
rāmaḥ saṃhṛṣṭavadanas tān ṛṣīn abhyapūjayat // RamS_2,104.8 //
srastagātras tu bharataḥ sa vācā sajjamānayā /
kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ rāghavaṃ punar abravīt // RamS_2,104.9 //
rājadharmam anuprekṣya kuladharmānusaṃtatim /
kartum arhasi kākutstha mama mātuś ca yācanām // RamS_2,104.10 //
rakṣituṃ sumahad rājyam aham ekas tu notsahe /
paurajānapadāṃś cāpi raktān rañjayituṃ tathā // RamS_2,104.11 //
jñātayaś ca hi yodhāś ca mitrāṇi suhṛdaś ca naḥ /
tvām eva pratikāṅkṣante parjanyam iva karṣakāḥ // RamS_2,104.12 //
idaṃ rājyaṃ mahāprājña sthāpaya pratipadya hi /
śaktimān asi kākutstha lokasya paripālane // RamS_2,104.13 //
ity uktvā nyapatad bhrātuḥ pādayor bharatas tadā /
bhṛśaṃ samprārthayāmāsa rāmam evaṃ priyaṃvadaḥ // RamS_2,104.14 //
tam aṅke bhrātaraṃ kṛtvā rāmo vacanam abravīt /
śyāmaṃ nalinapattrākṣaṃ mattahaṃsasvaraṃ svayam // RamS_2,104.15 //
āgatā tvām iyaṃ buddhiḥ svajā vainayikī ca yā /
bhṛśam utsahase tāta rakṣituṃ pṛthivīm api // RamS_2,104.16 //
amātyaiś ca suhṛdbhiś ca buddhimadbhiś ca mantribhiḥ /
sarvakāryāṇi saṃmantrya sumahānty api kāraya // RamS_2,104.17 //
lakṣmīś candrād apeyād vā himavān vā himaṃ tyajet /
atīyāt sāgaro velāṃ na pratijñām ahaṃ pituḥ // RamS_2,104.18 //
kāmād vā tāta lobhād vā mātrā tubhyam idaṃ kṛtam /
na tan manasi kartavyaṃ vartitavyaṃ ca mātṛvat // RamS_2,104.19 //
evaṃ bruvāṇaṃ bharataḥ kausalyāsutam abravīt /
tejasādityasaṃkāśaṃ pratipaccandradarśanam // RamS_2,104.20 //
adhirohārya pādābhyāṃ pāduke hemabhūṣite /
ete hi sarvalokasya yogakṣemaṃ vidhāsyataḥ // RamS_2,104.21 //
so 'dhiruhya naravyāghraḥ pāduke hy avaruhya ca /
prāyacchat sumahātejā bharatāya mahātmane // RamS_2,104.22 //
sa pāduke te bharataḥ pratāpavān svalaṃkṛte samparigṛhya dharmavit /
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ cakāra caivottamanāgamūrdhani // RamS_2,104.23 //
athānupūrvyāt pratipūjya taṃ janaṃ gurūṃś ca mantriprakṛtīs tathānujau /
vyasarjayad rāghavavaṃśavardhanaḥ sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ // RamS_2,104.24 //
taṃ mātaro bāṣpagṛhītakaṇṭhyo duḥkhena nāmantrayituṃ hi śekuḥ /
sa tv eva mātḥn abhivādya sarvā rudan kuṭīṃ svāṃ praviveśa rāmaḥ // RamS_2,104.25 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 105
tataḥ śirasi kṛtvā tu pāduke bharatas tadā /
āruroha rathaṃ hṛṣṭaḥ śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,105.1 //
vasiṣṭho vāmadevaś ca jābāliś ca dṛḍhavrataḥ /
agrataḥ prayayuḥ sarve mantriṇo mantrapūjitāḥ // RamS_2,105.2 //
mandākinīṃ nadīṃ ramyāṃ prāṅmukhās te yayus tadā /
pradakṣiṇaṃ ca kurvāṇāś citrakūṭaṃ mahāgirim // RamS_2,105.3 //
paśyan dhātusahasrāṇi ramyāṇi vividhāni ca /
prayayau tasya pārśvena sasainyo bharatas tadā // RamS_2,105.4 //
adūrāc citrakūṭasya dadarśa bharatas tadā /
āśramaṃ yatra sa munir bharadvājaḥ kṛtālayaḥ // RamS_2,105.5 //
sa tam āśramam āgamya bharadvājasya buddhimān /
avatīrya rathāt pādau vavande kulanandanaḥ // RamS_2,105.6 //
tato hṛṣṭo bharadvājo bharataṃ vākyam abravīt /
api kṛtyaṃ kṛtaṃ tāta rāmeṇa ca samāgatam // RamS_2,105.7 //
evam uktas tu bharato bharadvājena dhīmatā /
pratyuvāca bharadvājaṃ bharato dharmavatsalaḥ // RamS_2,105.8 //
sa yācyamāno guruṇā mayā ca dṛḍhavikramaḥ /
rāghavaḥ paramaprīto vasiṣṭhaṃ vākyam abravīt // RamS_2,105.9 //
pituḥ pratijñāṃ tām eva pālayiṣyāmi tattvataḥ /
caturdaśa hi varṣāṇi yā pratijñā pitur mama // RamS_2,105.10 //
evam ukto mahāprājño vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
vākyajño vākyakuśalaṃ rāghavaṃ vacanaṃ mahat // RamS_2,105.11 //
ete prayaccha saṃhṛṣṭaḥ pāduke hemabhūṣite /
ayodhyāyāṃ mahāprājña yogakṣemakare tava // RamS_2,105.12 //
evam ukto vasiṣṭhena rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ /
pāduke hemavikṛte mama rājyāya te dadau // RamS_2,105.13 //
nivṛtto 'ham anujñāto rāmeṇa sumahātmanā /
ayodhyām eva gacchāmi gṛhītvā pāduke śubhe // RamS_2,105.14 //
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ /
bharadvājaḥ śubhataraṃ munir vākyam udāharat // RamS_2,105.15 //
naitac citraṃ naravyāghra śīlavṛttavatāṃ vara /
yad āryaṃ tvayi tiṣṭhet tu nimne vṛṣṭim ivodakam // RamS_2,105.16 //
amṛtaḥ sa mahābāhuḥ pitā daśarathas tava /
yasya tvam īdṛśaḥ putro dharmātmā dharmavatsalaḥ // RamS_2,105.17 //
tam ṛṣiṃ tu mahātmānam uktavākyaṃ kṛtāñjaliḥ /
āmantrayitum ārebhe caraṇāv upagṛhya ca // RamS_2,105.18 //
tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā bharadvājaṃ punaḥ punaḥ /
bharatas tu yayau śrīmān ayodhyāṃ saha mantribhiḥ // RamS_2,105.19 //
yānaiś ca śakaṭaiś caiva hayair nāgaiś ca sā camūḥ /
punar nivṛttā vistīrṇā bharatasyānuyāyinī // RamS_2,105.20 //
tatas te yamunāṃ divyāṃ nadīṃ tīrtvormimālinīm /
dadṛśus tāṃ punaḥ sarve gaṅgāṃ śivajalāṃ nadīm // RamS_2,105.21 //
tāṃ ramyajalasampūrṇāṃ saṃtīrya sahabāndhavaḥ /
śṛṅgaverapuraṃ ramyaṃ praviveśa sasainikaḥ // RamS_2,105.22 //
śṛṅgaverapurād bhūya ayodhyāṃ saṃdadarśa ha /
bharato duḥkhasaṃtaptaḥ sārathiṃ cedam abravīt // RamS_2,105.23 //
sārathe paśya vidhvastā ayodhyā na prakāśate /
nirākārā nirānandā dīnā pratihatasvanā // RamS_2,105.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 106
snigdhagambhīraghoṣeṇa syandanenopayān prabhuḥ /
ayodhyāṃ bharataḥ kṣipraṃ praviveśa mahāyaśāḥ // RamS_2,106.1 //
biḍālolūkacaritām ālīnanaravāraṇām /
timirābhyāhatāṃ kālīm aprakāśāṃ niśām iva // RamS_2,106.2 //
rāhuśatroḥ priyāṃ patnīṃ śriyā prajvalitaprabhām /
graheṇābhyutthitenaikāṃ rohiṇīm iva pīḍitām // RamS_2,106.3 //
alpoṣṇakṣubdhasalilāṃ gharmottaptavihaṃgamām /
līnamīnajhaṣagrāhāṃ kṛśāṃ girinadīm iva // RamS_2,106.4 //
vidhūmām iva hemābhām adhvarāgnisamutthitām /
havirabhyukṣitāṃ paścāc chikhāṃ vipralayaṃ gatām // RamS_2,106.5 //
vidhvastakavacāṃ rugṇagajavājirathadhvajām /
hatapravīrām āpannāṃ camūm iva mahāhave // RamS_2,106.6 //
saphenāṃ sasvanāṃ bhūtvā sāgarasya samutthitām /
praśāntamārutoddhūtāṃ jalormim iva niḥsvanām // RamS_2,106.7 //
tyaktāṃ yajñāyudhaiḥ sarvair abhirūpaiś ca yājakaiḥ /
sutyākāle vinirvṛtte vediṃ gataravām iva // RamS_2,106.8 //
goṣṭhamadhye sthitām ārtām acarantīṃ navaṃ tṛṇam /
govṛṣeṇa parityaktāṃ gavāṃ patnīm ivotsukām // RamS_2,106.9 //
prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ prajvaladbhir ivottamaiḥ /
viyuktāṃ maṇibhir jātyair navāṃ muktāvalīm iva // RamS_2,106.10 //
sahasā calitāṃ sthānān mahīṃ puṇyakṣayād gatām /
saṃhṛtadyutivistārāṃ tārām iva divaś cyutām // RamS_2,106.11 //
puṣpanaddhāṃ vasantānte mattabhramaraśālinīm /
drutadāvāgnivipruṣṭāṃ klāntāṃ vanalatām iva // RamS_2,106.12 //
saṃmūḍhanigamāṃ sarvāṃ saṃkṣiptavipaṇāpaṇām /
pracchannaśaśinakṣatrāṃ dyām ivāmbudharair vṛtām // RamS_2,106.13 //
kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ śarāvair abhisaṃvṛtām /
hataśauṇḍām ivākāśe pānabhūmim asaṃskṛtām // RamS_2,106.14 //
vṛkṇabhūmitalāṃ nimnāṃ vṛkṇapātraiḥ samāvṛtām /
upayuktodakāṃ bhagnāṃ prapāṃ nipatitām iva // RamS_2,106.15 //
vipulāṃ vitatāṃ caiva yuktapāśāṃ tarasvinām /
bhūmau bāṇair viniṣkṛttāṃ patitāṃ jyām ivāyudhāt // RamS_2,106.16 //
sahasā yuddhaśauṇḍena hayāroheṇa vāhitām /
nikṣiptabhāṇḍām utsṛṣṭāṃ kiśorīm iva durbalām // RamS_2,106.17 //
prāvṛṣi pravigāḍhāyāṃ praviṣṭasyābhramaṇḍalam /
pracchannāṃ nīlajīmūtair bhāskarasya prabhām iva // RamS_2,106.18 //
bharatas tu rathasthaḥ sañ śrīmān daśarathātmajaḥ /
vāhayantaṃ rathaśreṣṭhaṃ sārathiṃ vākyam abravīt // RamS_2,106.19 //
kiṃ nu khalv adya gambhīro mūrchito na niśamyate /
yathāpuram ayodhyāyāṃ gītavāditraniḥsvanaḥ // RamS_2,106.20 //
vāruṇīmadagandhāś ca mālyagandhaś ca mūrchitaḥ /
dhūpitāgarugandhaś ca na pravāti samantataḥ // RamS_2,106.21 //
yānapravaraghoṣaś ca snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ /
pramattagajanādaś ca mahāṃś ca rathaniḥsvanaḥ /
nedānīṃ śrūyate puryām asyāṃ rāme vivāsite // RamS_2,106.22* //
taruṇaiś cāruveṣaiś ca narair unnatagāmibhiḥ /
saṃpatadbhir ayodhyāyāṃ na vibhānti mahāpathāḥ // RamS_2,106.23 //
evaṃ bahuvidhaṃ jalpan viveśa vasatiṃ pituḥ /
tena hīnāṃ narendreṇa siṃhahīnāṃ guhām iva // RamS_2,106.24 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 107
tato nikṣipya mātḥn sa ayodhyāyāṃ dṛḍhavrataḥ /
bharataḥ śokasaṃtapto gurūn idam athābravīt // RamS_2,107.1 //
nandigrāmaṃ gamiṣyāmi sarvān āmantraye 'dya vaḥ /
tatra duḥkham idaṃ sarvaṃ sahiṣye rāghavaṃ vinā // RamS_2,107.2 //
gataś ca hi divaṃ rājā vanasthaś ca gurur mama /
rāmaṃ pratīkṣe rājyāya sa hi rājā mahāyaśāḥ // RamS_2,107.3 //
etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ /
abruvan mantriṇaḥ sarve vasiṣṭhaś ca purohitaḥ // RamS_2,107.4 //
sadṛśaṃ ślāghanīyaṃ ca yad uktaṃ bharata tvayā /
vacanaṃ bhrātṛvātsalyād anurūpaṃ tavaiva tat // RamS_2,107.5 //
nityaṃ te bandhulubdhasya tiṣṭhato bhrātṛsauhṛde /
āryamārgaṃ prapannasya nānumanyeta kaḥ pumān // RamS_2,107.6 //
mantriṇāṃ vacanaṃ śrutvā yathābhilaṣitaṃ priyam /
abravīt sārathiṃ vākyaṃ ratho me yujyatām iti // RamS_2,107.7 //
prahṛṣṭavadanaḥ sarvā mātḥn samabhivādya saḥ /
āruroha rathaṃ śrīmāñ śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,107.8 //
āruhya tu rathaṃ śīghraṃ śatrughnabharatāv ubhau /
yayatuḥ paramaprītau vṛtau mantripurohitaiḥ // RamS_2,107.9 //
agrato guravas tatra vasiṣṭhapramukhā dvijāḥ /
prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve nandigrāmo yato 'bhavat // RamS_2,107.10 //
balaṃ ca tad anāhūtaṃ gajāśvarathasaṃkulam /
prayayau bharate yāte sarve ca puravāsinaḥ // RamS_2,107.11 //
rathasthaḥ sa tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ /
nandigrāmaṃ yayau tūrṇaṃ śirasy ādhāya pāduke // RamS_2,107.12 //
tatas tu bharataḥ kṣipraṃ nandigrāmaṃ praviśya saḥ /
avatīrya rathāt tūrṇaṃ gurūn idam uvāca ha // RamS_2,107.13 //
etad rājyaṃ mama bhrātrā dattaṃ saṃnyāsavat svayam /
yogakṣemavahe ceme pāduke hemabhūṣite /
tam imaṃ pālayiṣyāmi rāghavāgamanaṃ prati // RamS_2,107.14* //
kṣipraṃ saṃyojayitvā tu rāghavasya punaḥ svayam /
caraṇau tau tu rāmasya drakṣyāmi sahapādukau // RamS_2,107.15 //
tato nikṣiptabhāro 'haṃ rāghaveṇa samāgataḥ /
nivedya gurave rājyaṃ bhajiṣye guruvṛttitām // RamS_2,107.16 //
rāghavāya ca saṃnyāsaṃ dattveme varapāduke /
rājyaṃ cedam ayodhyāṃ ca dhūtapāpo bhavāmi ca // RamS_2,107.17 //
abhiṣikte tu kākutsthe prahṛṣṭamudite jane /
prītir mama yaśaś caiva bhaved rājyāc caturguṇam // RamS_2,107.18 //
evaṃ tu vilapan dīno bharataḥ sa mahāyaśāḥ /
nandigrāme 'karod rājyaṃ duḥkhito mantribhiḥ saha // RamS_2,107.19 //
sa valkalajaṭādhārī muniveṣadharaḥ prabhuḥ /
nandigrāme 'vasad vīraḥ sasainyo bharatas tadā // RamS_2,107.20 //
rāmāgamanam ākāṅkṣan bharato bhrātṛvatsalaḥ /
bhrātur vacanakārī ca pratijñāpāragas tadā // RamS_2,107.21 //
pāduke tv abhiṣicyātha nandigrāme 'vasat tadā /
bharataḥ śāsanaṃ sarvaṃ pādukābhyāṃ nyavedayat // RamS_2,107.22 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 108
pratiprayāte bharate vasan rāmas tapovane /
lakṣayāmāsa sodvegam athautsukyaṃ tapasvinām // RamS_2,108.1 //
ye tatra citrakūṭasya purastāt tāpasāśrame /
rāmam āśritya niratās tān alakṣayad utsukān // RamS_2,108.2 //
nayanair bhṛkuṭībhiś ca rāmaṃ nirdiśya śaṅkitāḥ /
anyonyam upajalpantaḥ śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ // RamS_2,108.3 //
teṣām autsukyam ālakṣya rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ /
kṛtāñjalir uvācedam ṛṣiṃ kulapatiṃ tataḥ // RamS_2,108.4 //
na kaccid bhagavan kiṃcit pūrvavṛttam idaṃ mayi /
dṛśyate vikṛtaṃ yena vikriyante tapasvinaḥ // RamS_2,108.5 //
pramādāc caritaṃ kaccit kiṃcin nāvarajasya me /
lakṣmaṇasyarṣibhir dṛṣṭaṃ nānurūpam ivātmanaḥ // RamS_2,108.6 //
kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ śuśrūṣaṇaparā mayi /
pramadābhyucitāṃ vṛttiṃ sītā yuktaṃ na vartate // RamS_2,108.7 //
atharṣir jarayā vṛddhas tapasā ca jarāṃ gataḥ /
vepamāna ivovāca rāmaṃ bhūtadayāparam // RamS_2,108.8 //
kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ kalyāṇābhirates tathā /
calanaṃ tāta vaidehyās tapasviṣu viśeṣataḥ // RamS_2,108.9 //
tvannimittam idaṃ tāvat tāpasān prati vartate /
rakṣobhyas tena saṃvignāḥ kathayanti mithaḥ kathāḥ // RamS_2,108.10 //
rāvaṇāvarajaḥ kaścit kharo nāmeha rākṣasaḥ /
utpāṭya tāpasān sarvāñ janasthānaniketanān // RamS_2,108.11 //
dhṛṣṭaś ca jitakāśī ca nṛśaṃsaḥ puruṣādakaḥ /
avaliptaś ca pāpaś ca tvāṃ ca tāta na mṛṣyate // RamS_2,108.12 //
tvaṃ yadā prabhṛti hy asminn āśrame tāta vartase /
tadā prabhṛti rakṣāṃsi viprakurvanti tāpasān // RamS_2,108.13 //
darśayanti hi bībhatsaiḥ krūrair bhīṣaṇakair api /
nānā rūpair virūpaiś ca rūpair asukhadarśanaiḥ // RamS_2,108.14 //
apraśastair aśucibhiḥ saṃprayojya ca tāpasān /
pratighnanty aparān kṣipram anāryāḥ purataḥ sthitāḥ // RamS_2,108.15 //
teṣu teṣv āśramasthāneṣv abuddham avalīya ca /
ramante tāpasāṃs tatra nāśayanto 'lpacetasaḥ // RamS_2,108.16 //
apakṣipanti srugbhāṇḍān agnīn siñcanti vāriṇā /
kalaśāṃś ca pramṛdnanti havane samupasthite // RamS_2,108.17 //
tair durātmabhir āviṣṭān āśramān prajihāsavaḥ /
gamanāyānyadeśasya codayanty ṛṣayo 'dya mām // RamS_2,108.18 //
tat purā rāma śārīrām upahiṃsāṃ tapasviṣu /
darśayanti hi duṣṭās te tyakṣyāma imam āśramam // RamS_2,108.19 //
bahumūlaphalaṃ citram avidūrād ito vanam /
purāṇāśramam evāhaṃ śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ // RamS_2,108.20 //
kharas tvayy api cāyuktaṃ purā tāta pravartate /
sahāsmābhir ito gaccha yadi buddhiḥ pravartate // RamS_2,108.21 //
sakalatrasya saṃdeho nityaṃ yat tasya rāghava /
samarthasyāpi hi sato vāso duḥkham ihādya te // RamS_2,108.22 //
ity uktavantaṃ rāmas taṃ rājaputras tapasvinam /
na śaśākottarair vākyair avaroddhuṃ samutsukam // RamS_2,108.23 //
abhinandya samāpṛcchya samādhāya ca rāghavam /
sa jagāmāśramaṃ tyaktvā kulaiḥ kulapatiḥ saha // RamS_2,108.24 //
rāmaḥ saṃsādhya tv ṛṣigaṇam anugamanād deśāt tasmāt kulapatim abhivādyarṣim /
samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ puṇyaṃ vāsāya svanilayam upasaṃpede // RamS_2,108.25 //
āśramaṃ tv ṛṣivirahitaṃ prabhuḥ kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ /
rāghavaṃ hi satatam anugatās tāpasāś cārṣacaritadhṛtaguṇāḥ // RamS_2,108.26 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 109
rāghavas tv apayāteṣu tapasviṣu vicintayan /
na tatrārocayad vāsaṃ kāraṇair bahubhis tadā // RamS_2,109.1 //
iha me bharato dṛṣṭo mātaraś ca sanāgarāḥ /
sā ca me smṛtir anveti tān nityam anuśocataḥ // RamS_2,109.2 //
skandhāvāraniveśena tena tasya mahātmanaḥ /
hayahastikarīṣaiś ca upamardaḥ kṛto bhṛśam // RamS_2,109.3 //
tasmād anyatra gacchāma iti saṃcintya rāghavaḥ /
prātiṣṭhata sa vaidehyā lakṣmaṇena ca saṃgataḥ // RamS_2,109.4 //
so 'trer āśramam āsādya taṃ vavande mahāyaśāḥ /
taṃ cāpi bhagavān atriḥ putravat pratyapadyata // RamS_2,109.5 //
svayam ātithyam ādiśya sarvam asya susatkṛtam /
saumitriṃ ca mahābhāgāṃ sītāṃ ca samasāntvayat // RamS_2,109.6 //
patnīṃ ca samanuprāptāṃ vṛddhām āmantrya satkṛtām /
sāntvayāmāsa dharmajñaḥ sarvabhūtahite rataḥ // RamS_2,109.7 //
anasūyāṃ mahābhāgāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm /
pratigṛhṇīṣva vaidehīm abravīd ṛṣisattamaḥ // RamS_2,109.8 //
rāmāya cācacakṣe tāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm /
daśa varṣāṇy anāvṛṣṭyā dagdhe loke nirantaram // RamS_2,109.9 //
yayā mūlaphale sṛṣṭe jāhnavī ca pravartitā /
ugreṇa tapasā yuktā niyamaiś cāpy alaṃkṛtā // RamS_2,109.10 //
daśavarṣasahasrāṇi yayā taptaṃ mahat tapaḥ /
anasūyāvratais tāta pratyūhāś ca nibarhitāḥ // RamS_2,109.11 //
devakāryanimittaṃ ca yayā saṃtvaramāṇayā /
daśarātraṃ kṛtvā rātriḥ seyaṃ māteva te 'nagha // RamS_2,109.12 //
tām imāṃ sarvabhūtānāṃ namaskāryāṃ yaśasvinīm /
abhigacchatu vaidehī vṛddhām akrodhanāṃ sadā // RamS_2,109.13 //
evaṃ bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ tathety uktvā sa rāghavaḥ /
sītām uvāca dharmajñām idaṃ vacanam uttamam // RamS_2,109.14 //
rājaputri śrutaṃ tv etan muner asya samīritam /
śreyo'rtham ātmanaḥ śīghram abhigaccha tapasvinīm // RamS_2,109.15 //
anasūyeti yā loke karmabhiḥ khyātim āgatā /
tāṃ śīghram abhigaccha tvam abhigamyāṃ tapasvinīm // RamS_2,109.16 //
sītā tv etad vacaḥ śrutvā rāghavasya hitaiṣiṇī /
tām atripatnīṃ dharmajñām abhicakrāma maithilī // RamS_2,109.17 //
śithilāṃ valitāṃ vṛddhāṃ jarāpāṇḍuramūrdhajām /
satataṃ vepamānāṅgīṃ pravāte kadalī yathā // RamS_2,109.18 //
tāṃ tu sītā mahābhāgām anasūyāṃ pativratām /
abhyavādayad avyagrā svaṃ nāma samudāharat // RamS_2,109.19 //
abhivādya ca vaidehī tāpasīṃ tām aninditām /
baddhāñjalipuṭā hṛṣṭā paryapṛcchad anāmayam // RamS_2,109.20 //
tataḥ sītāṃ mahābhāgāṃ dṛṣṭvā tāṃ dharmacāriṇīm /
sāntvayanty abravīd dhṛṣṭā diṣṭyā dharmam avekṣase // RamS_2,109.21 //
tyaktvā jñātijanaṃ sīte mānam ṛddhiṃ ca mānini /
avaruddhaṃ vane rāmaṃ diṣṭyā tvam anugacchasi // RamS_2,109.22 //
nagarastho vanastho vā pāpo vā yadi vāśubhaḥ /
yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā tāsāṃ lokā mahodayāḥ // RamS_2,109.23 //
duḥśīlaḥ kāmavṛtto vā dhanair vā parivarjitaḥ /
strīṇām āryasvabhāvānāṃ paramaṃ daivataṃ patiḥ // RamS_2,109.24 //
nāto viśiṣṭaṃ paśyāmi bāndhavaṃ vimṛśanty aham /
sarvatra yogyaṃ vaidehi tapaḥ kṛtam ivāvyayam // RamS_2,109.25 //
na tv evam avagacchanti guṇadoṣam asatstriyaḥ /
kāmavaktavyahṛdayā bhartṛnāthāś caranti yāḥ // RamS_2,109.26 //
prāpnuvanty ayaśaś caiva dharmabhraṃśaṃ ca maithili /
akāryavaśam āpannāḥ striyo yāḥ khalu tadvidhāḥ // RamS_2,109.27 //
tvadvidhās tu guṇair yuktā dṛṣṭalokaparāvarāḥ /
striyaḥ svarge cariṣyanti yathā puṇyakṛtas tathā // RamS_2,109.28 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 110
sā tv evam uktā vaidehī anasūyānasūyayā /
pratipūjya vaco mandaṃ pravaktum upacakrame // RamS_2,110.1 //
naitad āścaryam āryāyā yan māṃ tvam anubhāṣase /
viditaṃ tu mamāpy etad yathā nāryāḥ patir guruḥ // RamS_2,110.2 //
yady apy eṣa bhaved bhartā mamārye vṛttavarjitaḥ /
advaidham upacartavyas tathāpy eṣa mayā bhavet // RamS_2,110.3 //
kiṃ punar yo guṇaślāghyaḥ sānukrośo jitendriyaḥ /
sthirānurāgo dharmātmā mātṛvartī pitṛpriyaḥ // RamS_2,110.4 //
yāṃ vṛttiṃ vartate rāmaḥ kausalyāyāṃ mahābalaḥ /
tām eva nṛpanārīṇām anyāsām api vartate // RamS_2,110.5 //
sakṛd dṛṣṭāsv api strīṣu nṛpeṇa nṛpavatsalaḥ /
mātṛvad vartate vīro mānam utsṛjya dharmavit // RamS_2,110.6 //
āgacchantyāś ca vijanaṃ vanam evaṃ bhayāvaham /
samāhitaṃ hi me śvaśrvā hṛdaye yat sthitaṃ mama // RamS_2,110.7 //
pāṇipradānakāle ca yat purā tv agnisaṃnidhau /
anuśiṣṭā jananyāsmi vākyaṃ tad api me dhṛtam // RamS_2,110.8 //
navīkṛtaṃ tu tat sarvaṃ vākyais te dharmacāriṇi /
patiśuśrūṣaṇān nāryās tapo nānyad vidhīyate // RamS_2,110.9 //
sāvitrī patiśuśrūṣāṃ kṛtvā svarge mahīyate /
tathā vṛttiś ca yātā tvaṃ patiśuśrūṣayā divam // RamS_2,110.10 //
variṣṭhā sarvanārīṇām eṣā ca divi devatā /
rohiṇī ca vinā candraṃ muhūrtam api dṛśyate // RamS_2,110.11 //
evaṃvidhāś ca pravarāḥ striyo bhartṛdṛḍhavratāḥ /
devaloke mahīyante puṇyena svena karmaṇā // RamS_2,110.12 //
tato 'nasūyā saṃhṛṣṭā śrutvoktaṃ sītayā vacaḥ /
śirasy āghrāya covāca maithilīṃ harṣayanty uta // RamS_2,110.13 //
niyamair vividhair āptaṃ tapo hi mahad asti me /
tat saṃśritya balaṃ sīte chandaye tvāṃ śucivrate // RamS_2,110.14 //
upapannaṃ ca yuktaṃ ca vacanaṃ tava maithili /
prītā cāsmy ucitaṃ kiṃ te karavāṇi bravīhi me /
kṛtam ity abravīt sītā tapobalasamanvitām // RamS_2,110.15* //
sā tv evam uktā dharmajñā tayā prītatarābhavat /
saphalaṃ ca praharṣaṃ te hanta sīte karomy aham // RamS_2,110.16 //
idaṃ divyaṃ varaṃ mālyaṃ vastram ābharaṇāni ca /
aṅgarāgaṃ ca vaidehi mahārham anulepanam // RamS_2,110.17 //
mayā dattam idaṃ sīte tava gātrāṇi śobhayet /
anurūpam asaṃkliṣṭaṃ nityam eva bhaviṣyati // RamS_2,110.18 //
aṅgarāgeṇa divyena liptāṅgī janakātmaje /
śobhayiṣyāmi bhartāraṃ yathā śrīr viṣṇum avyayam // RamS_2,110.19 //
sā vastram aṅgarāgaṃ ca bhūṣaṇāni srajas tathā /
maithilī pratijagrāha prītidānam anuttamam // RamS_2,110.20 //
pratigṛhya ca tat sītā prītidānaṃ yaśasvinī /
śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā samupāsta tapodhanām // RamS_2,110.21 //
tathā sītām upāsīnām anasūyā dṛḍhavratā /
vacanaṃ praṣṭum ārebhe kathāṃ kāṃcid anupriyām // RamS_2,110.22 //
svayaṃvare kila prāptā tvam anena yaśasvinā /
rāghaveṇeti me sīte kathā śrutim upāgatā // RamS_2,110.23 //
tāṃ kathāṃ śrotum icchāmi vistareṇa ca maithili /
yathānubhūtaṃ kārtsnyena tan me tvaṃ vaktum arhasi // RamS_2,110.24 //
evam uktā tu sā sītā tāṃ tato dharmacāriṇīm /
śrūyatām iti coktvā vai kathayāmāsa tāṃ kathām // RamS_2,110.25 //
mithilādhipatir vīro janako nāma dharmavit /
kṣatradharmaṇy abhirato nyāyataḥ śāsti medinīm // RamS_2,110.26 //
tasya lāṅgalahastasya karṣataḥ kṣetramaṇḍalam /
ahaṃ kilotthitā bhittvā jagatīṃ nṛpateḥ sutā // RamS_2,110.27 //
sa māṃ dṛṣṭvā narapatir muṣṭivikṣepatatparaḥ /
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vismito janako 'bhavat // RamS_2,110.28 //
anapatyena ca snehād aṅkam āropya ca svayam /
mameyaṃ tanayety uktvā sneho mayi nipātitaḥ // RamS_2,110.29 //
antarikṣe ca vāg uktāpratimāmānuṣī kila /
evam etan narapate dharmeṇa tanayā tava // RamS_2,110.30 //
tataḥ prahṛṣṭo dharmātmā pitā me mithilādhipaḥ /
avāpto vipulām ṛddhiṃ mām avāpya narādhipaḥ // RamS_2,110.31 //
dattā cāsmīṣṭavad devyai jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā /
tayā saṃbhāvitā cāsmi snigdhayā mātṛsauhṛdāt // RamS_2,110.32 //
patisaṃyogasulabhaṃ vayo dṛṣṭvā tu me pitā /
cintām abhyagamad dīno vittanāśād ivādhanaḥ // RamS_2,110.33 //
sadṛśāc cāpakṛṣṭāc ca loke kanyāpitā janāt /
pradharṣaṇām avāpnoti śakreṇāpi samo bhuvi // RamS_2,110.34 //
tāṃ dharṣaṇām adūrasthāṃ saṃdṛśyātmani pārthivaḥ /
cintārṇavagataḥ pāraṃ nāsasādāplavo yathā // RamS_2,110.35 //
ayonijāṃ hi māṃ jñātvā nādhyagacchat sa cintayan /
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca mahīpālaḥ patiṃ mama // RamS_2,110.36 //
tasya buddhir iyaṃ jātā cintayānasya saṃtatam /
svayaṃ varaṃ tanūjāyāḥ kariṣyāmīti dhīmataḥ // RamS_2,110.37 //
mahāyajñe tadā tasya varuṇena mahātmanā /
dattaṃ dhanurvaraṃ prītyā tūṇī cākṣayasāyakau // RamS_2,110.38 //
asaṃcālyaṃ manuṣyaiś ca yatnenāpi ca gauravāt /
tan na śaktā namayituṃ svapneṣv api narādhipāḥ // RamS_2,110.39 //
tad dhanuḥ prāpya me pitrā vyāhṛtaṃ satyavādinā /
samavāye narendrāṇāṃ pūrvam āmantrya pārthivān // RamS_2,110.40 //
idaṃ ca dhanur udyamya sajyaṃ yaḥ kurute naraḥ /
tasya me duhitā bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ // RamS_2,110.41 //
tac ca dṛṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṃ gauravād girisaṃnibham /
abhivādya nṛpā jagmur aśaktās tasya tolane // RamS_2,110.42 //
sudīrghasya tu kālasya rāghavo 'yaṃ mahādyutiḥ /
viśvāmitreṇa sahito yajñaṃ draṣṭuṃ samāgataḥ // RamS_2,110.43 //
lakṣmaṇena saha bhrātrā rāmaḥ satyaparākramaḥ /
viśvāmitras tu dharmātmā mama pitrā supūjitaḥ // RamS_2,110.44 //
provāca pitaraṃ tatra bhrātarau rāmalakṣmaṇau /
sutau daśarathasyemau dhanurdarśanakāṅkṣiṇau /
ity uktas tena vipreṇa tad dhanuḥ samupānayat // RamS_2,110.45* //
nimeṣāntaramātreṇa tad ānamya sa vīryavān /
jyāṃ samāropya jhaṭiti pūrayāmāsa vīryavān // RamS_2,110.46 //
tena pūrayatā vegān madhye bhagnaṃ dvidhā dhanuḥ /
tasya śabdo 'bhavad bhīmaḥ patitasyāśaner iva // RamS_2,110.47 //
tato 'haṃ tatra rāmāya pitrā satyābhisaṃdhinā /
udyatā dātum udyamya jalabhājanam uttamam // RamS_2,110.48 //
dīyamānāṃ na tu tadā pratijagrāha rāghavaḥ /
avijñāya pituś chandam ayodhyādhipateḥ prabhoḥ // RamS_2,110.49 //
tataḥ śvaśuram āmantrya vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam /
mama pitrā ahaṃ dattā rāmāya viditātmane // RamS_2,110.50 //
mama caivānujā sādhvī ūrmilā priyadarśanā /
bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi dattā pitrā mama svayam // RamS_2,110.51 //
evaṃ dattāsmi rāmāya tadā tasmin svayaṃvare /
anuraktā ca dharmeṇa patiṃ vīryavatāṃ varam // RamS_2,110.52 //
Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 111
anasūyā tu dharmajñā śrutvā tāṃ mahatīṃ kathām /
paryaṣvajata bāhubhyāṃ śirasy āghrāya maithilīm // RamS_2,111.1 //
vyaktākṣarapadaṃ citraṃ bhāṣitaṃ madhuraṃ tvayā /
yathā svayaṃvaraṃ vṛttaṃ tat sarvaṃ hi śrutaṃ mayā // RamS_2,111.2 //
rame 'haṃ kathayā te tu dṛḍhaṃ madhurabhāṣiṇi /
ravir astaṃ gataḥ śrīmān upohya rajanīṃ śivām // RamS_2,111.3 //
divasaṃ pratikīrṇānām āhārārthaṃ patatriṇām /
saṃdhyākāle nilīnānāṃ nidrārthaṃ śrūyate dhvaniḥ // RamS_2,111.4 //
ete cāpy abhiṣekārdrā munayaḥ phalaśodhanāḥ /
sahitā upavartante salilāplutavalkalāḥ // RamS_2,111.5 //
ṛṣīṇām agnihotreṣu huteṣu vidhipurvakam /
kapotāṅgāruṇo dhūmo dṛśyate pavanoddhataḥ // RamS_2,111.6 //
alpaparṇā hi taravo ghanībhūtāḥ samantataḥ /
viprakṛṣṭe 'pi ye deśe na prakāśanti vai diśaḥ // RamS_2,111.7 //
rajanīcarasattvāni pracaranti samantataḥ /
tapovanamṛgā hy ete veditīrtheṣu śerate // RamS_2,111.8 //
sampravṛttā niśā sīte nakṣatrasamalaṃkṛtā /
jyotsnāprāvaraṇaś candro dṛśyate 'bhyudito 'mbare // RamS_2,111.9 //
gamyatām anujānāmi rāmasyānucarī bhava /
kathayantyā hi madhuraṃ tvayāhaṃ paritoṣitā // RamS_2,111.10 //
alaṃkuru ca tāvat tvaṃ pratyakṣaṃ mama maithili /
prītiṃ janaya me vatsa divyālaṃkāraśobhinī // RamS_2,111.11 //
sā tadā samalaṃkṛtya sītā surasutopamā /
praṇamya śirasā tasyai rāmaṃ tv abhimukhī yayau // RamS_2,111.12 //
tathā tu bhūṣitāṃ sītāṃ dadarśa vadatāṃ varaḥ /
rāghavaḥ prītidānena tapasvinyā jaharṣa ca // RamS_2,111.13 //
nyavedayat tataḥ sarvaṃ sītā rāmāya maithilī /
prītidānaṃ tapasvinyā vasanābharaṇasrajām // RamS_2,111.14 //
prahṛṣṭas tv abhavad rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ /
maithilyāḥ satkriyāṃ dṛṣṭvā mānuṣeṣu sudurlabhām // RamS_2,111.15 //
tatas tāṃ śarvarīṃ prītaḥ puṇyāṃ śaśinibhānanaḥ /
arcitas tāpasaiḥ siddhair uvāsa raghunandanaḥ // RamS_2,111.16 //
tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām abhiṣicya hutāgnikān /
āpṛcchetāṃ naravyāghrau tāpasān vanagocarān // RamS_2,111.17 //
tāv ūcus te vanacarās tāpasā dharmacāriṇaḥ /
vanasya tasya saṃcāraṃ rākṣasaiḥ samabhiplutam // RamS_2,111.18 //
eṣa panthā maharṣīṇāṃ phalāny āharatāṃ vane /
anena tu vanaṃ durgaṃ gantuṃ rāghava te kṣamam // RamS_2,111.19 //
itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir dvijaiḥ kṛtasvastyayanaḥ paraṃtapaḥ /
vanaṃ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam // RamS_2,111.20 //