prastāvanā /
asminbharatakhaṇḍe khalvadyāvadhi bahavaḥ saṃskṛtagranthāḥ saṃśodhya mudraṇadvārā prākāśyaṃ nītāstatra tatra paṇḍitaprakāṇḍaiḥ / tathāpi katicana prājīnāḥ prabandhāḥ prakāśanārhā api pustakakośeṣveva nilīnā vartante / teṣāmanyatamo 'yaṃ kāvyālaṅkārasaṃgrahākhyaḥ prabandho yo 'dya mahatā prayatnena sahṛdayahṛdayavanodāya prakāśyate /
asya kāvyālaṅkārasaṅgrahagranthasya praṇetā udbhaṭabhaṭṭaḥ / udbhaṭabhaṭṭasya bhaṭṭodbhaṭaudbhaṭācāryaḥ
ityāpi nāmollekho granthāntareṣu dṛśyate / udbhaṭabhaṭṭa kaśmīreṣu jayāpīḍaḥ bhūpasya sabhāpatirāsīditi kalhaṇavaracatarājataraṅgiṇīgranthādavagamyate / jayāpīḍanṛpatirājyakālastu khrista 779 varṣamārabhya 813 varṣaparyantamāsīditi jñāyate / atastatsabhāpaterudbhaṭabhaṭṭasyāpi jīvitasamayaḥ sa eveti viduṣāṃ nirṇayaḥ /
udbhaṭācāryeṇa kumārasaṃbhavākhyaṃ kāvyaṃ tathā bhāmahakṛtālaṅkāragranthasya vivaraṇaṃ ca viracitamāsīditi jñāyate / atra pramāṇaṃ tu asyāṃ laghuvṛttau "anena granthakṛtā khoparacitakumārasaṃbhavaikadeśo 'tra udāharaṇatvenopanyastaḥ"pṛ0 15 iti "viśeṣoktalakṣaṇe ca bhāmahavivaraṇe bhaṭṭodbhaṭena ekadeśaśbada evaṃ vyākhyātaḥ"pṛ0 13 iti ca pratīhārendurājasyoktiḥ /
kāvyālaṅkārasāralaghuvṛtteḥ praṇetā śrīpratahārendurājastu koṅkaṇadeśavāstavyaḥ kaśmīreṣu mīmāṃsākhyākaraṇatarkasāhityaśāstrapāraṃgatabhaṭṭaśrīmukulādadhītaśāstraśceti asyā laghuvṛtteḥ prārambhopasaṃhārayoḥ sthitābhyāṃ nimnalikhitapadyābhyāṃ sphuṭaṃ bhavati /
"vidvadagryānmukulakādadhigamya vivicyate /
pratīhārendurājena kāvyālaṅkārasaṃgrahaḥ //"
"mīmāṃsāsārameghātpadajaladhividhostarkamāṇikyakośāt
sāhityaśrīmurārerbudhakusumamadhoḥ śauripādabjabhṛṅgāt /
śrutvā saujanyasindhordvajavaramukulātkīrtivallyālavālāt
kāvyālaṅkārasāre laghuvavṛtimadhātkauṅkaṇaḥ śrīndurājaḥ //
"iti
pratīhārendurājasya jīvitakālastu niścitya vaktuṃ na śakyate / tathāpyayaṃ bhaṭṭodbhasya paścādbabhūveti vyaktameva / anena laghuvṛttau bhāmaha--vāmana---udbhaṭa---ityādi prācīnālaṅkārikāṇāmevollekhaḥ kṛtaḥ natu mahimabhaṭṭa-ānandavardhana-kāvyaprakāśakārādyabhinavālaṅkārikāṇām / ato 'yaṃ khistavarṣasya navamadaśamaśatakayormadhye babhūveti tarkyate /
asya granthasyādarśapustakamekameva puṇyapattanasthārājakīyapustakālayādhikāribhiḥ prophesara vināyaka sakhārāma ghāṭe ityetai saṃskaraṇārthe datvanṛgṛhīto 'smīti kṛtajñatayā smarāmi teṣāmupakṛtim /
kāravārapure vidvadanucaraḥ
śrāvaṇa śu- 12 śake 1837 maṅgeśaśarmā.
śrīḥ / śrīmad-udbhaṭa-bhaṭṭapraṇītaḥ kāvyālaṅkārasaṃgrahaḥ /
prathamo vargaḥ śrīmat-pratīhārendu-rājaviracitayā kāvyālaṅkārasāralaghuvṛttyā sametaḥ /
atrālaṅkārā aṣṭāvuddiṣṭāḥ / tatrādau catvāraḥ śabdālaṅkārā nirūpitāḥ / rūpakādīnāṃ tu caturṇāmatra arthālaṅkāratā / atrānuprāse rūpake yathākramaṃ tridheti caturiti vacanaṃ vipratipattinirāsārtham / bhāmaho hi grāmyopanāgarakāvṛttabhedena dviprakāramevānuprāsaṃ vyākhyātavān / tathā rūpakasya ye catvāro bhedā vakṣyante tanmadhyādādyameva bhedadvitayaṃ prādarśayat / ataḥ svābhimatabhedopadarśanadvāreṇa evaṃvidhavipratipattinirāsārthamuddeśāvasthāyāmevānuprāsastridheti rūpakaṃ caturiti coktam / rūpakaṃ caturityatra
rūpakatvena saha ekasminnarthe vartamānā sattā rūpakedeṣvāvartamānā pratīyate / ataḥ pratīyamānā yāsau rūpakatvaikārthasamavetā sattātmikā bhavanakriyā tadabhyāvṛttāvayaṃ "dvitricaturbhyaḥ suc"(pā. a. 5.4.18) iti sucpratyayaḥ / rūpakaṃ caturṣu bhedeṣu caturo vārān bhedātmanā bhavatītyarthaḥ /
tatra punaruktavadābhāsaṃ procyate------
abhinnaṃ vastu yasminnudbhāsate tadabhinnavastu / bhinnaṃ rūpaṃ yayoḥ padayoste bhinnarūpe / abhinnavastviva abhīkṣṇamudbhāsete bhinnarūpe pade yasmiṃstadabhinnavastvivodbhāsibhinnarūpapadam / evamayaṃ bahuvrīhidvitayagarbhaḥ pañcapadobahuvrīhiḥ / tatraiko 'bhinnavastviti bahuvrīhiḥ / aparastu bhinnarūpa iti / tadgarbhaścāyaṃ bahuvrīhirabhinnavastvivodbhāsibhinnarūpapadamiti / anena ca yatra bhinnarūpe pade ekārthavadābhāsete tatpunaruktābhāsaṃ kāvyamalaṅkāryaṃ nirdiṣṭam / yadyapi / punaruktavadābhāsamityuddeśe vatiḥ prayuktastathāpi tasyeha gamyamānārthatvādaprayogaḥ / uddeśe tvevamanabhidhānamabhidhāvaicitryapradarśanārtham / kācit khalu gamyamānārthanvayena abhidhā
pravartate, kācittvabhidhīyamānārthanvayena / tatroddeśe vatyabhidhīyamānasādṛśyānvayena abhidhā upadarśitā / iha tvarthasāmarthyavaseyasādṛśyānvayena / tadevamarthasāmarthyāvaseyena vatyarthenānvitaṃ punaruktābhāsamatra kāvyamalaṅkāryaṃ yatkāvyaṃ taddharmatvena punaruktavadābhāsamānayoḥ padayoralaṅkāratvamuktaṃ na tu svatantratayā / phalaṃ caivamabhidhānasya punaruktavadābhāsamānapadasamanvayasya alaṅkāratākhyāpanam / alaṅkārasya khalvalaṅkāryaparatantratayā nirūpaṇe kriyamāṇe suṣṭhu svarūpaṃ nirūpitaṃ bhavati / svātmanyavasthitasya tasyānalaṅkāratvāt / samudgakasthitahārakeyūrapārihāryādyalaṅkāravat / ataḥ punaruktavadābhāsatvusyālaṅkaratākhyāpanāya kāvyaparatantratayā nirdeśo yukta eva /
tasyodāharaṇam------
tadāprabhṛti satīviyogādārabhya sa devaḥ śitikaṇṭho niḥsaṅgaḥ san divasānatavāhitavāniti vakṣyamāṇe śloke vākyārthaparisamāptiḥ / kṛttiścarma / kālavaśena nivartamānā (yā) satī (tasyāḥ) viyogena janito yaḥ śokavahnistadudbhavā pīḍā yasya sa tathoktaḥ / atra nāgakuñjaraśabdau śitikaṇṭhakālagalaśabdau ca punaruktavadābhāsete / tathāhi / nāgakuñcaraśabdayorupaktamāvasthāyāṃ gajavācitvena ekārthatvaṃ pratibhāti / padārthanvayaparyālocanayā tu tadbādhyate / nāgaśabdaḥ khalvatra hastivācī / kuñcaraśabdastu tatpraśaṃsāvagatahetuḥ / evaṃ śitikaṇṭhakālagalaśabdayorapi
valīviśeṣāvacchinnaśarīrāvayavabhedopetārthābhidhāyitvātpaunaruktyaṃ saṃbhāvyamānaṃ kālagaladiti takārāvadhiparyālocanayā cāpasāryate / tenātra punaruktābhāsatvam /
nanu chekānuprāsalakṣaṇādanantaraṃ punaruktavadābhāsodāharaṇaṃ paṭhyate / tatkathaṃ punaruktavadābhāsalakṣaṇavyākhyānasamaya eva tasyopanyāsaḥ kṛtaḥ / ucyate / udāharaṇapradarśanamantareṇa lakṣaṇārthasya duradhigamatvādihaiva tadupanyastamityadoṣaḥ / evamuttaratrāpi prameyaśabdānusāreṇa granthapāṭhakramaviparyāsena vyākhyāyāṃ nāsūyitavyam / pāṭhakramādārthakramasya balīyastvāt /
chekānuprāsaḥ----
dvayordvayorajjhalsamudāyayoḥ suṣṭhu sadṛśe uccāraṇe kriyamāṇe sati chekānuprāso bhavati / tathāvidhā samudāyāstatrālaṅkāratāṃ pratipadyante / dvayordvayoriti svārthe 'vadhāryamāṇe anekasminniti dvirvacanaṃ svārthagrahaṇena vīpsāyā nirastatvāt na yāvanto 'tra dvikāḥ saṃbhavanti teṣāṃ sarveṣāmeva susadṛśatvaṃ kāryaṃ, kiṃ tarhi katipayānāmeva / vīpsā hi sākalye sati bhavati / sā cātra svārthaśabdena nirastā / avadhāryamāṇagrahaṇācca dvayordvayorevātra samudāyayoḥ sadṛśatvaṃ, natu trayāṇāṃ trayāṇāmiti draṣṭavyam / anekasminniti vacanācca asakṛdevaṃvidharūpopanibandhe sati chekānuprāsatā na tu sakṛditi mantavyam / parasparamekarūpānvitā
rasādyabhivyaktyanuguṇatvena labdhotkarṣā varṇāstatsamudāyā vā śobhātiśayahetutvena kāvye kṣiṣyamāṇā anuprāsaśabdenānvarthenābhidhīyante / chekaśabdena kulāyābhiratānāṃ pakṣiṇāmabhidhānam / taduktam---"chekān gṛheṣvabhiratānuśanti mṛgapakṣiṇaḥ"iti / teṣāṃ ca kulāyābhiratatvādanyena kenacidanāyāsyamānānāmanenānuprāsena sadṛśī madhurā vāguccarati / ato 'yamanuprāsaśchekairvyapadiśyate chekānuprāsa iti / athavā chekā vidagdhāḥ / tadvallabhatvādasya chekānuprāsatā / tasyodāharaṇam----
kandaro guhā / gariṣṭhā gurutamāḥ / 'priyasthira-'(pā.a.6.4.157) itīṣṭhani guruśabdasya garādeśaḥ / goṣṭhī vidagdhānāmāsanabandhaḥ / prathamaiḥ pradhānaiḥ / pramathairgaṇaiḥ / paryupāsitaḥ sevitaḥ / atra sadevadivasaśabdau indrakandaraśabdau gariṣṭhagoṣṭhīśabdau prathamapramathaśabdau pariupāsaśabdau ca dvau dvau ajjhalsamudāyau susadṛśāvṛccāritau tena chekānuprāsatā / kvacittu 'ninye tasmin'ityatra 'ninye 'nyasmin'iti pāṭhaḥ / tadā caitadapyudāharaṇe 'ntarbhavatīti /
anuprāsaḥ / sa ca trividho vṛttisaṃśrayāt / yadvakṣyati-----
"sarūpavyañjananyāsaṃ tisṛṣvetāsu vṛttiṣu / pṛthakpṛthaganuprāsamuśanti kavayaḥ sadā"iti /
asyārthaḥ---- triṣveteṣu yathāyogaṃ rasādyabhivyaktyanuguṇeṣu varṇavyavahāreṣuyaḥ sarūpāṇāṃ vyañjanānāṃ pṛthak pṛthagupanibandhastamanuprāsaṃ kavayaḥ sadecchantīti / atastāstāvadvṛttyo rasādyabhivyaktyanuguṇavarṇavyavahārātmikāḥ prathamamabhidhīyante / tāśca tisraḥ, paruṣopanāgarikāgrāmyatvabhedāt /
tatra paruṣā----
śakāraṣakārādiyuktau varṇavyavahāraḥ paruṣākhyā vṛttiḥ / rephopalakṣitāḥ saṃyogāḥ krarkādayo rephasaṃyogāḥ / ṭakāropalakṣito vargaṣṭavargaḥ ṭaṭhaḍaḍhaṇeti / asyāṃ vṛttau yo 'nuprāsaḥ sa paruṣānuprāsaḥ / tasyodāharaṇam----
toyāśayeṣu aśeṣaṃ sākalyena vyākośitāni vikāsitāni kuśeśayāni padmāni yayā iti samāsaḥ / tathā śālīnāṃ dhānyānāṃ kiṃśārubhiḥ śūkaiḥ kapiśāni piñjarāṇi āśāmukhāni digavakāśā yasyāmiti samāsaḥ / ayaṃ ca śakārasya sārūpyeṇopanibandhātparuṣānuprāsaḥ /
apanāgarikā-----
sarūpāṇāṃ varṇānāṃ ye saṃyogāḥ kkappacca ityādayastairyuktā / tathā vargāntyair ṅañaṇanamaiḥ ṅkañcaṇṭantampa-ityādirūpatayā upari ye yuktāḥ kādayo makārāntāḥ sparśāstairyuktā upanāgarikā vṛttiḥ / eṣā khalu nāgarikayā vaidagdhījuṣā vanitayā upamīyate tata upanāgarikā / nāgarikayā upamitā upanāgariketi / "avādayaḥ ṛṣṭādyarthe tṛtīyayā"iti samāsaḥ / tasyāmupanāgarikānuprāsaḥ / tasyodāharaṇaṃ ca---
atra dakārākhyaḥ sparśo nakāreṇopari vyavasthitena yuktaḥ sārūpyeṇopanibaddhaḥ / sāndrā ghanā aravindavṛndotthā makarandāmbubindava iti saṃbandhaḥ / sundaraspandaṃ spandibhiriti sāmānyabhūtaḥ spandaḥ sundaraspandamiti viśiṣṭena spandena viśeṣito raipoṣaṃ puṣṇātītivat / sundaraḥ spandoyasminniti hi sāmānyabhūte
grāmyā-----
paruṣopanāgarikopayuktavarṇāvaśiṣṭairvarṇairlakārādibhirupanibadhyamānā grāmyā / tasyā eva ca aparaṃ nāmadheyaṃ komaleti / komalākhyayā kathitāmiti saṃbandhaḥ / tasyāṃ cānuprāso grāmyānuprāsaḥ / tasyodāharaṇam----
kelilolāḥ krīḍālampaṭāḥ / kalairmadhuraiḥ / bhramo bhrāntirviparyayapratyayaḥ / atra lakārakakārarephāḥ sārūpyeṇopanibaddhāḥ / evametāstisro vṛttayo vyākhyātāḥ / tāsu ca rasādyabhivyaktyānuguṇyena pṛthak pṛthaganuprāso nibadhyate tadāha----
ayaṃ ślokaḥ sodāharaṇo vṛttisvarūpanirūpaṇaprasaṅgena vyākhyātaḥ /
lāṭānuprāsaḥ----
śabdānāmanupalabhyamānasuptiṅāṃ tathā padānāmupalabhyamānasuptiṅāṃ, ubhayeṣāṃ ca śabdapadānāṃ svarūpasya varṇātmanaḥ abhidheyasya ca nirantaraśabdavyāpāragocarīkṛtasya vācyasyārthasyābhede 'pi phalāntarāttātparyabhedāt punaruktiḥ sā lāṭadeśanivāsijanavallabhatvāllāṭānuprāso 'bhidhīyate /
sa ca prathamaṃ tāvatrriprakāraḥ / dvayoḥ svatantrayordvayoḥ paratantrayoḥ svatantraparatantrayośca bhāvāt / tatra yasyāvaddvayoḥ svatantrayoḥ sa dviprakāraḥ / ekaikasmin pade padasamudāyātmake ca pāde bhāvāt / taduktam----
"iti /
atra hi svatantrapadātmakatvena dvayoḥ prayogādekaikapadāśrayo lāṭānuprāso 'bhihitaḥ / tasyodāharaṇam-----
ācikṣipurapatdṛtavantaḥ / atra kāśādayaḥ śabdā aparaiḥ kāśādibhiḥ śabdai ekarūpā ekābhidheyāśca / tātparyabhedena tu teṣāṃ punaruktiḥ / tathā hyatra ekeṣāṃ kāśādiśabdānāṃ jātibhedoparaktadravyaparatayā prayogaḥ / apareṣāṃ tu ananvayālaṅkāracchāyayā upamānāntaravyāvṛttiparatayā / atra ca svātantryaṃ padānāṃ, kāśādīnāmupalabhyamānasuptiṅrūpatvāt / ekaikarūpatayā cāvṛtterupanibandhaḥ /
padasamudāyātmakasya tu pādasya svarūpārthāviśeṣe tātparyabhedena punaruktau pādābhyāsaparipāṭyā svatantrapadāśrayo lāṭānuprāso bhavati / pādābhyāsakrameṇa ceti kramagrahaṇena sakṛddvistriśca pādābhyāse ye bhedāḥ saṃbhavanti tatsvīkāreṇa pādābhyāse lāṭānuprāsasya pravṛttiḥ sūcitā / tasyodāharaṇam----
mahatyapyāgasīti saṃbandhaḥ / tathā ca satyapyāgasīti bhartṛbhya iti strībhya iti ca 'krudha druhe'ti saṃpradānatā / atra ekatra pāde nāyakagatāparādhaviṣayatvena strīkartṛkaḥ krodhābhāvaḥ pratipāditaḥ / aparatra tu nāyikānāṃ yo bhartṛpraṇayātikramātmako 'parādhastadviṣayo nāyakakartṛkaḥ krodhābhāvobhihitaḥ / atastātparyabhedaḥ svarūpārthāviśeṣaśca / padasamudāyātmakasya ca pādasyābhyāsaḥ / evamayaṃ svatantrapadāśrayo lāṭānuprāso dvividho 'bhihitaḥ / ekaikapadāśrayaḥ padasamudāyāśrayaśca svatantrapadāśrayo lāṭānuprāsaḥ /
dvayoranupalabhyamānasuptiḍoḥ paratantrayoḥ śabdayoryo lāṭānuprāsastasyāpi dvaividhyaṃ, padadvitayāśrayatvena ekapadādhāratvena ca / taduktam---- 'sa padadvitayasthityā dvayoḥ'iti / so 'nekadhā bhedairbhidyate iti saṃbandhaḥ / tathā dvayorvaikapadāśrayāditi /
pūrvasyodāharaṇam----
sārasāḥ lakṣmaṇākhyāḥ pakṣiviśeṣāḥ / atra kamalaṣaṭpadamukharaśabdānāṃ svarūpārthabhede 'pi tātparyabhedena punaruktiḥ padadvitayāśrayitvaṃ ca / tātparyabhedaścātra kamalaṣaṭpadaśabdayoḥ kārakaśaktibhedāt / tathāhi / pūrvaḥ kamalaśabdo 'tra vikāsakriyākartṛtvaparatayopāttaḥ, uttarastu bhramaṇakriyākartṛbhūtaṣaṭpadādhāratvena / tathā pūrvaḥ ṣaṭpadaśabdo bhramaṇakriyāṃ prati kartṛtvenopavarṇitaḥ, uttarastu kvāṇakriyāsaṃbandhitvena / mukharaśabdau tu
viśeṣaṇabhūtaṃ
saśabdatvaṃ bhinnārthaniṣṭhatayāvagamayataḥ / tathāhi / pūrveṇa mukharaśabdena śaranniṣṭhaṃ maukharyamavagamyate, apareṇa tu sārasaniṣṭham / evamayaṃ padadvitayaparatantraśabdadvayāśrayo lāṭānuprāso 'bhihitaḥ /
ekapadāśrayaśabdadvitayavarti tu "dvayorvaikapadāśrayāt" ityuktaḥ / tasyodāharaṇam----
atra nārīmukheṣviti vadanānāṃ candreṇopamitatvādasitotpalasya śaśakarūpatā dhvanyate / kiñjalkaśabdayoścātra svarūpārthābheda ekapadāśrayatvaṃ tātparyabhedaśca / ekasya jīyamānatayā upādānāt, aparasya jayanakriyākartṛbhūtāyāsau śreṇistatsaṃbandhitvena / evamayaṃ paratantrayoḥ śabdayorlāṭānuprāso dvividho nirūpitaḥ /
svatantraparatantrayostu yatraikasya śabdasya padāntarānupraveśaḥ, aparasya tu svātantryeṇa padarūpatayāvasthānaṃ tatra bhavati / taduktam---'ekasya pūrvavattadanyasya svatantratvāt'iti / ekasya pūrvavatpadāntarāśrayeṇāvasthānādityarthaḥ / tasyodāharaṇam---
mānasāt saroviśeṣāt / danturayāmāsuḥ mahattvācchuklatvācca unnatadantā iva cakruḥ / atra svarūpārthāphabhede 'pi padminīśabdayorhaṃsaśabdayośca tātparyabedātpunaruktiḥ /
rūpakam---
padāntarasya guṇavṛtterapareṇa padena yoge rūpakaṃ bhavati / nanvevaṃ sati nīlamutpalamityatrāpi nīlaśabdasya guṇavṛtterutpalaśabdena yoge rūpakatāprasaṅga ityāśaṅkyoktaṃ---śrutyā saṃbandhavirahāditi / śrutirnirantarārthaniṣṭhaḥ śabdavyāpāraḥ / tayā śrutyā anupapadyamānapadāntarasaṃbandhaṃ sat padāntaraṃ guṇavṛtti yatrāpareṇa padena yujyate tatra rūpakatā / yathā----
iti /
atrāmbuśabdo nirantarārthaniṣṭhaśabdavyāpāragocarīkṛte udakatve vartamāno jyotsnāśabdena sāmānādhikaraṇyaṃ nānubhavati / ambutvajyotsnātvayorekārthasamavāyābhāvāt / ato 'mbugatāḥ śauklyāhlādakatvaprasaraṇaśīlatvādayo ye guṇāstatsadṛśajyotsnāgataguṇavṛttiḥ sannambuśabdo jyotsnāyāṃ vartate / tenāmbuśabdasya śrutyā nirantarārthaniṣṭhena abhidhāvyāpāreṇa yaḥ padāntareṇa jyotsnāśabdena saṃbandhastacchūnyatvādguṇavṛttitā / ato 'tra
rūpakatā / nacaivaṃ nīlamutpalamityādau śrutyā saṃbandhavirahādguṇavṛttitvaṃ, kiṃtarhi svata eveti na rūpakatāprasaṅgaḥ /
nanu viruddhārthābhidhāyinoḥ samānādhikaraṇayoḥ śabdayornirantarārthaniṣṭhena abhidhāvyāpāreṇa anupapdyamānānyonyasamanvayatvādyadyekasya lakṣaṇayā guṇavṛttitvamabhidhīyate, evaṃ sati paryāyeṇātra guṇavṛttitvaṃ prāpnoti / niyamakaraṇābhāvāt / tataśca yathāmbuśabdasya jyotsnāśabdasāmānādhikaraṇyādguṇavṛttitvamuktaṃ, tadvajjyotsnāśabdasyāpi ambuśabdasāmānādhikaraṇyādguṇavṛttitvaṃ kathaṃ na syādityāśaṅkyoktaṃ pradhāneneti / pradhānārthānurodhena upasarjanasya lakṣaṇayā guṇavṛttitvamupapannam / pradhānavaśavartitvādguṇānāmityabhiprāyaḥ / ataśca prākaraṇikārthābhidhāyitvātpradhānārthaviṣayo yo jyotsnāśabdaḥ tadanurodhena ambuśabdasya aprākaraṇikārthatvādapradhānārthasya guṇavṛttitvamupapannamiti na paryāyeṇa jyotsnāmbuśabdayoḥ parasparānurodhena guṇavṛttitpaprasaṅgaḥ /
nanu ca jyotsnāmbunetyatra ambunaḥ prādhānyaṃ jyotsnāyāśca guṇabhāvaḥ / tathā hi / etasmiñśloke tadbhāvādhyavasānena sekāvacchāditarūpatayā sekātmakatvena yāsau vyomno vyāptirasicyateti pratipāditā, tayā svasādhanabhūtaṃ yattadambho 'pekṣitaṃ tadatra jyotsnayā viśiṣyate jyotsnaivāmbviti / yadatra sekasādhanatvenāmbu apekṣitaṃ tajjyotsnaivetyarthaḥ / uktaṃ ca "upasarjanopameyaṃ kṛtvā tu samāsametayorubhayoḥ / yacca prayucyate tadrūpakamanyatsamāsoktam"iti / etayorubhayoriti / upamānopameyayorityarthaḥ / tatkathamidamuktaṃ jyotsnāpadasya prādhānyāttadvaśenāmbuśabdasya guṇavṛttitvaṃ kalpyate iti / ucyate / atra khalu dve 'vasthe vidyete / ekā tāvajjyotsnāyā ambūkaraṇāvasthā / aparā tu ambutvamāpāditāyā jyotsnāyāḥ sekasaṃbandharūpā / tatra yadā tāvajjyotsnā amburūpatvamāpadyate tadā prākaraṇikatvāt jyotsnā pradhānam / ambu ca tadviparyayādguṇaḥ / tadānīṃ cāmbuśabdo jyotsnāśabdānurodhenāmbugataśauklyādiguṇasadṛśaguṇayogāllakṣaṇayā jyotsnāyāṃ vṛttimanubhavati / tadā ca tasya pradhānārthānurodhādguṇavṛttitvena rūpakatvamuktam / yadā tvasau ambuśabda āpāditāmbubhāvajyotsnābhidhāyī san sekakriyayā samanvayamāpadyamāno yadetadatra sekasādhanatvenāmbu upayujyate tajjyotsnaiveti jyotsnayā viśiṣyate tadā tasya na rūpakāvasthā / pūrvāvasthāyāmevānubhūtaguṇavṛttitvāt / atastasyāmavasthāyāmasau atiśayokticchāyāṃ bhajate / pūrvāvasthāpekṣayātvetadrūpakamuktam / pradhānānurodhena tatra guṇeṣu vartamānatvāt / rūpakatvaṃ cātrādhyāropyamāṇagatena rūpeṇa adhyāropaviṣayasya vastuno rūpavataḥ kriyamāṇatvādanvarthaṃ draṣṭavyam /
atra copamānavartino ye guṇāstatsadṛśaguṇadarśanādupameya upamānagatayoḥ śabdarūpayorāropaḥ / tatra trayo darśanabhedāḥ / kecidatra śabdāropapūrvakamarthāropaṃ bruvate, apare tvarthāropapūrvakaṃ śabdāropam / anyaistu śabdāropārthāropayoryaugapadyamabhidhīyate / ayameva ca pakṣo yukta iva dṛśyate / tadāhuḥ---
iti /
tatreti / upameye ityarthaḥ / tacchabdarūpateti / upamānaśabdāropa upamānarūpāropaśca /
tasya ca rūpakasya dviprakāratā / svakaṇṭhena sakalarūpaṇābhidhānādekaḥ prakāraḥ / taduktm---"bandhastasya yataḥ śrutyā tena tatsamastavastuviṣayam"iti / śrutirnirantarārthaniṣṭho 'bhidhāvyāpārastasyodāharaṇaṃ 'jyotsnāmbunā'ityādyuktam / śāritaṃ śabalitam / atra hi sarveṣāmeva rūpyatvenopāttānāṃ jyotsnendutārārātrivyomnāṃ yathākramamambukumbhakusumakanyodyānāni rūpakatvena svakaṇṭhenopāttāni, na tvarthākṣiptaṃ kasyacidrūpaṇam / tena śrutyaivātra rūpaṇā / ataḥ samastavastuviṣayatvam / samagrāṇi hyatra rūpyatvenābhimatāni vastūni svakaṇṭhenopāttasya rūpakasya viṣayaḥ / ayamasāvekaḥ prakāraḥ /
yatra tu kiṃcitsvakaṇṭhena kiṃciccārthādraṣaṇaṃ bhavati, tatra śrutyarthābhyāṃ rūpaṇādaparaḥ prakāro bhavati / tatra caikadeśavivartitvam, ekadeśaviśeṣeṇa
svakaṇṭhoktyā vartanāt / taduktaṃ 'yataśca śrutyarthābhyāṃ tasya bandhastena tadekadeśavivarti ca'iti / tasyodāharaṇam----
picchālyaḥ pakṣapaṅktayaḥ / rājahaṃsā raktacañcupādā haṃsāḥ / avījyanteti / vījirdhātuṣvapaṭhito 'pi śiṣṭhaprayogāt milikhaciklavikṣapivaddhā tutayā draṣṭavyaḥ / atra dve rūpaṇe svakaṇṭhenābhihite picchālībālaśālibhiriti saronṛpā iti ca / tathā hi ekatra picchālyo bālarūpatvena rūpitāḥ, aparatra tu sarāṃsi nṛparūpatvena / rājahaṃsānāṃ cāmararūpatvena rūpaṇā arthākṣiptā, śaradaśca prakṛtāyā nāyikātvena / śarannāyikayā kartṛbhūtayā rājahaṃsacāmaraiḥ picchālībālaśālibhiḥ saronṛpā vījyante smeti hyatra vākyārthaḥ / evametau rūpakasya samastavastuviṣayaikadeśavivartilakṣaṇau dvau prakārāvuktau / yadi vā mālārūpakasya samastavastuviṣayatā tatra hyekasmin rūpye samuccayena asyante kṣipyante bahūni rūpakāṇi / taduktaṃ ---- 'samastavastuviṣayaṃ mālārūpakamucyate / 'yadveti prakārāntaropakṣepārthaḥ / tasyodāharaṇam---
vanāntā vanaikadeśaḥ / veṇyaḥ keśapāśāḥ / kālaśṛṅkhalā antakaprayuktā ākarṣaṇaśṛṅkhalāḥ / mārapravīrā manmathasaṃbandhino bhaṭāḥ / atra bhṛṅgamālānāmeva kevalānāṃ rūpyatvenopāttānāṃ tisro rūpaṇāḥ kṛtāḥ vanāntadevatāveṇya ityevamādinā / tenātra samastavastuviṣayatā, ekasmin rūpye samuccayena bahūnāṃ rūpaṇānāṃ kṣiptatvāt-----
ekadeśavivarti tu pararūpeṇa rūpaṇādbhavati / taduktaṃ 'ekadeśavṛtti syātpararūpema rūpaṇāt'iti / tasyodāharaṇam /
āsāro vegavadvarṣam / viśikhāḥ śarāḥ / atra prasādhyata ityayaṃ śabdaḥ śleṣacchāyayā dvayorarthayorvartate bhūṣaṇe upārjane ca / tatra bhūṣaṇaṃ prakṛtam / śaratsamayo hyatra prastutaḥ / tatra ca śuklairbalāhakairdiśo bhūṣyante / yadupārjanaṃ tadaprakṛtatvādatra paramanyat / tasya ca parasyāprakṛtasya upārjanasya yattadrūpaṃ kārakakadambakaṃ yena tadrūpavatktrayate nṛpaviśikharājyasaṃgrāmabhūmyātmakaṃ tenātra yathākramaṃ balāhakāsāradhārādiṅabhobhāgānāṃ rūpyatvenābhimatānāṃ rūpaṇā vihitā / tenātraikadeśavṛttitvam / ekadeśavṛttītyatra hi ekadā andā īśaḥ prabhaviṣṇuryo vākyārthastadvṛttatvaṃ rūpakasyābhimatam / viśeṣoktilakṣaṇe ca bhāmahavivaraṇe bhaṭṭodbhaṭena ekadeśaśabda evaṃ vyākhyāto yathohāsmābhirnirūpitaḥ tatra viśeṣoktilakṣaṇam----
dīpakam----
yatrāntargator'thasāmarthyāvaseyatvādupamānopameyabhāvo yeṣāṃ tathāvidhānāṃ dharmaṇāmupanibandhastatra kāvyadīpakaṃ bhavati / tathāvidhakāvyaviṣayatvācca dīpakasya tatkāvyaṃ dīpakamityupacārātsāmānādhikaraṇyam / atra ca dharmāṇāmekavāramupanibandho draṣṭavyaḥ / asakṛdupādāne hi teṣāṃ prativastūpamāṃ vakṣyati / ata eva caikadeśavartināmapi teṣāṃ dharmāṇāṃ yau dvau upamānopameyabhāvena avasthitau vākyārthau bahabo vā tathāvidhāstaduddīpanahetutvāddīpakatā / yāvacca teṣāṃ dharmāṇāmupamānopameyabhāvasamanvayenātropanibandhastāvadbalātprādhānyetarayogitvamāpatati / upameyasya / prākaraṇikatayā prādhānyādupamānasya ca tādarthyena
guṇabhāvāt / evaṃ ca prādhānyetarayogina ityayamatrānuvādaḥ / prāptārthatvāt / prādhānyaṃ ca itaraccāprādhānyam / tābhyāṃ yogaḥ saṃbandho vidyate yeṣāṃ te tathoktāḥ /
asya ca dīpakasya traividhyam, teṣāṃ dharmāṇāmādimadhyāntavākyaviṣayatvenopanibandhāt / taduktam 'ādimadhyāntaviṣayāḥ'iti /
tatrādidīpakasyodāharaṇam----
atra saṃharaṇātmā dharmaḥ kadambakusumaśobhākarmakatvena virahiṇīsukhasampatkarmakatvena ca upanibadhyamāno 'ntargatopamaḥ / śaratsamayasyopavarṇyamānatayā kadambakusumaśrīsaṃharasya prākaraṇikārthaniṣṭhatvādivrahiṇīsukhasaṃpatsaṃhārasya cāprākaraṇikārthaviṣayatvāt / tenātrāntargatopamatvam, yathā preyoviyoginīnāṃ niḥśeṣāḥ sukhasampadaḥ saṃjahāra tathā kadambakusumaśriyo 'pīti / śaratkālaśabdasya cātra śaratsamayaḥ śleṣacchāyayā antakānurañcito vācyaḥ / saṃhārasyāntakakarmatvāt / atra ca prathama eva vākye saṃjahāretyasyopanibaddhasya dvitīyavākye anuṣaṅgacchāyayā upajīvyamānatvādādidīpakatvam /
madhyadīpakasyodāharaṇam----
yātapatikāḥ proṣitabhartṛkāḥ / śaradaḥ prākaraṇikatvādvideśavasatiyātapatikājanadarśanayoścāprākaraṇikatvādatrāntargatopamatā / atra ca yātapatikājanadarśanaṃ duḥkhāya kevalamabhūditi madhyame vākye pravāsiduḥ khaikahetutvalakṣaṇo dharma upāttaḥ sannādyantābhyāṃ vākyābhyāṃ pūrvavadupajīvyate / tena madhyadīpakatā /
antadīpakasyodāharaṇam----
tadānīṃ śaratsamaye / atra induḥ prākaraṇikaḥ śaratsamayasya upavarṇyamānatvāt /
nanu upamāyā 'upamā dīpakaṃ ca'iti pūrvamaddiṣṭatvāt yathoddeśalakṣaṇamiti nyāyāttsyā eva pūrvaṃ lakṣaṇaṃ kartavyam, paścāttu dīpakasya / tatkathamādau dīpakaṃ lakṣitamiti vaktavyam / ucyate / anena graṃthakṛtā svoparacitakumārasaṃbhavaikadeśo 'tra udāharaṇatvenopanyastaḥ / takṣa pūrvaṃ dīpakasyodāharaṇāni /
upamā----
sādṛśyasaṃbandhitvenopādīyate yatprākaraṇikaṃ tadupameyam / na khalu prākaraṇikasyāpi sādṛśyasaṃbandhitvena anupādīyamānasyopameyatā, yathā rājñaḥ puruṣamānayetyatra puruṣasya / puruṣo hyatrānīyamānatvena codyamānatvātsatyapi prākaraṇikatve sādṛsyasaṃbandhitvenānupādīyamānatvānnopameyaḥ / satyapi ca sādṛśyasaṃbandhitvenopādāne yasya prākaraṇikatvaṃ nāsti tasyopamānatvaṃ, na tūpameyatvamiti prākaraṇikamityuktam / tadevaṃ sādṛśyasaṃbandhitvenopādīyamānaṃ yatprākaraṇikaṃ tadupameyam / taddhyupamānena sādṛśyapratipādanadvāreṇa samīpe kṣipyate tasmādupameyam / aprākaraṇikaṃ tu tathāvidhamevopamānam / tayorupamānopameyayoryatsādharmyaṃ samāno dharmaḥ tena dharmeṇa saṃbandho yaḥ sā upamānopameyayoḥ sādṛśyadvāreṇa sābhīpyaparicchedahetutvādupamā / tasyāścālaṅkārādhikārāccetohāritvaṃ labdhameva / kāvyaśobhāvahānāṃ dharmāṇāṃ guṇavyatiriktatve satyalaṅkāratvāt / guṇāḥ khalu kāvyaśobhāhetavo dharmāḥ / te ca mādhuryaujaḥprasādalakṣaṇāḥ yeṣāṃ tu guṇopajanitaśobhe kāvye śobhātiśayahetutvaṃ te 'laṅkārāḥ / yadavocadbhaṭṭavāmanaḥ---- 'kāvyaśobhāyāḥ kartāro dharmā guṇāḥ / tadatiśayahetavastvalaṅkārāḥ"iti tenālaṅakāratvādevopamāyāścetohāritvaṃ labdham / ataścetohārītyanuvādaḥ / prāptārthatvāt / upamānopameyabhāvaśca nātyantaṃ sādharmyeṇa upādāne sati bhavati gaurivāyaṃ gauriti / ata uktaṃ mithovibhinnakālādiśabdayoriti / kālādayo 'tra śabdapravṛttinimittabhūtā vivakṣitāḥ / keṣāṃcitkhalu śabdānāṃ svārthe pravartamānānāṃ kālaḥ pravṛttinimittam, yathā vasantādīnāma / keṣāṃcitta dik, yathā prācyādīnām / keṣāṃcijjātiryathā gavādīnām / śuklaprabhṛtīnāṃ tu guṇaḥ / gacchatyādīnāṃ kriyā / rājapuruṣādīnāṃ svasvāmibhāvādiḥ saṃbandhaḥ / evamanyadapyanusartavyam / mithaḥ parasparaṃ vibhinnāḥ kālādayaḥ pravṛttinimittabhūtā yayoḥ śabdayostathāvidhau śabdau vācakau yayorupamānopameyayoriti bahuvrīhigarbho bahuvrīhiḥ / gaurivāyaṃ gaurityabhidhāne tu na pravṛttinimittabhedaḥ / gotvasyaivaikasya pravṛttinimittatvāt / tena evaṃvidha upamānopameyabhāvo na bhavati / 'upamā tu tat'ityatra vākye tuśabdo 'laṅkārāntare vyatireke / upamā punarevaṃprakāretyarthaḥ /
eṣā copamā dvidhā, pūrṇā luptā ca / pūrṇā yatra catuṣṭayamupādīyate upamānamupameyaṃ tayośca sādhāraṇo dharmaḥ saundaryādirūpamānopameyabhāvasya dyotaka ivādiḥ / sāca pūrṇā trividhā, vākyasamāsataddhitāvaseyatvāt / tatra vākyāvaseyāyāḥ śrautatvārthatvabhedena dvaividhyam / avyayāvaseyā śrautī / avyayaṃ hi luptavibhaktikatvena upamānopameyayorekataratrāpyaviśrāntatvādubhayorapyupamānopameyayorupamitikriyāviṣayatayā yathāyogaṃ karmakaraṇabhāvātmakaṃ saṃbandhamavadyotayati / atastatra śrautī upamā / taduktam----- 'yathevaśabdayogena śrutyānvayamarhati'
iti / yathevaśabdau cātropalakṣaṇam / avyayāntarādapi vāśabdādeḥ tena rūpeṇa upamānopameyabhāvasyāvagateḥ /
yathā-----
tatra yathāśabdayoge tasyā udāharaṇam-----
atra cāndrī candrikā upameyā / candanamupamānam / kāmajvarotthitihetutvaṃ saṃtāpavṛddhinibandhanatvaṃ cānavasthitaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / yathāśabdaścāvyayatvena luptavibhaktikatvādupamānopameyayorekatarasminnarthe viśrāntaḥ śrautena rūpeṇobhayādhāramupamānopameyabhāvamavadyotayati / teneyaṃ saṃpūrṇā śrautī ca / evamivaśabdayoge 'pyudāharaṇaṃ yojyam /
evamiyamavyayopadarśitā śrautī saṃpūrṇā vākyopamoktā /
yā tūpamā sadṛśādibhiḥ padaiḥ śliṣṭā tasyāṃ na śrautena rūpeṇa ubhayānuyāyitayā upamānopameyabhāvo 'vagamyate / api tvarthāt / sadṛśādīnāṃ padānāmupamānopameyayorekatraiva viśrānteḥ / anyatra ca tadgatasādṛśyaparyālocanayā tatsaṃbandhitvāvagateḥ / tenāsau ārthī / taduktaṃ 'sadṛśādipadāśleṣādanyathā'iti / anyatheti / aśrautena rūpeṇetyarthaḥ / tasyā udāharaṇam----
atra kumudakānanaṃ vikasitaṃ kiñjalkālīnaṣaṭpadatvaviśiṣṭamupameyam, pūrṇendubimbamupamānam, dhavalatvaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / pratimāśabda upamānopameyabhāvāvagatihetuḥ / sa ca upamāne viśrāntaḥ / tathāhi / pūrṇondubimbaṃ pratimā pratibimbaṃ sadṛśamasyeti bahūvrīhiratra kriyate / tena pratimāśabda upamāne viśrāntaḥ / tena copamāne viśrāntenāpi arthādupameyasya sādṛśyamavagamyate / sādṛśyasyobhayādhiṣṭhānatvāt / yadāpi ca pūrṇendubimbena pratimamiti tṛtīyātatpuruṣastadāpyupameye khakaṇṭhenābhihitaṃ sādṛśyam / upamāne ca tasyārthātpratipattiḥ / ato bahuvrīhau upamānagatasādṛśyaparyālocanayā upameyatvamavagamyate / tatpuruṣe tu upameyavartisādṛśyavicāreṇa umamānasyopamānatvāvagatirityārtho 'tropamānopameyabhāvaḥ / atra ca upameyavartikiñjalkālīnaṣaṭpadatvābhidhānasāmarthyādaparamapi sādharmyamanabhihitamasitodaratvalakṣaṇamākṣiptam / yathā pūrṇendubimbaṃ śaśalāñchanatvādasitodaramevaṃ kumudakānanamapi kiñjalkālīnaṣaṭpadatvāditi / ato 'sitodaratvalakṣaṇaṃ dharmamapekṣya luptaikadeśatvālluptāpīyamupamā / 'netrairivotpalaiḥ'ityādau tu yadyapi netrotpalādīnāṃ samānadharmā dīrghatvanīlatvādayaḥ svaśabdena nopāttāstathāpi bhāntityabhidhīyamānārthe teṣāmanupraveśātsaṃpūrṇatvamevopamāyāḥ, catuṣṭayopalambhāt / netrādīni hyatropamānāni / utpalādīnyupameyāni / bhānaṃ dīrghatvanīlatvādiviśeṣaṇaparyantaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / ivaśabdaśca upamānopameyabhāvāvagatahetuḥ / teneyamupamāsaṃpūrṇaiva prabodhāddhavalimitīyaṃ tvasitodaratvāpekṣayā luptatvenāpyuktā / samāsopamā caiṣā pūrṇendubimbapratimamiti samāsasya vihitatvāt / yadā tvatra vākyopamā vivakṣitā bhavati tadaitadevodāharaṇaṃ tadudāharaṇārthatvena
ityevaṃ pariṇamayitavyam //
yā tu taddhitāvaseyā saṃpūrṇā tasyā api dvaividhyaṃ śrautatvārthatvabhedena / tatra tasyevetyanena hi yo vatirvidhīyate tasya ivārthe vidhīyamānatvādivaśabdavacchrautena rūpeṇa ubhayānuyāyitayā
upamānopameyabhāvāvagatinibandhanatvam / yaḥ punastena tulyamiti tulyārtho vatirvidhīyate tato brāhmaṇena tulyamadhīte brāhmaṇavadadhīte kṣatriya ityupameye yattadadhyayanakriyādvāreṇa viśrāntaṃ tulyatvaṃ tatparyālocanayā arthādupamānasyopamānatvamavagamyate / tenārthastatra upamānopameyabhāvaḥ / taduktam---- 'vatinā ca karmasāmānyavacanena / ṣaṣṭhīsaptamayantācca yo vatirnāmatastadabhidheye'iti / karmasāmānyavacano vatiḥ 'tena tulyaṃ kriyā cedvatiḥ'; (pā. a. 5. 1. 115.)
tatra pūrvasyā udāharaṇam-----
aprārthitopasaṃpannā dṛṣṭeḥ pathi kathaṃcana patitā tiṣṭhediti saṃbandhaḥ / atrānabhravṛṣṭirūpamānam, sumukhī upameyā / aprārthitopasaṃpannatve sati dṛṣṭigocarapatitatvenāvasthānaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / vatiśca kriyātulyatve vidhīyamāna upameye kriyādvāreṇa śabdena vṛttena viśrāntaḥ saṃstulyatvaparyālocanayopamānasyopamānatvamavagamayati / tato 'trārthādupamānopameyabhāvaḥ pratīyate / teneyaṃ saṃpūrṇāṃ ārthīca taddhitāvaseyā /
dvitīyasyā udāharaṇam-----
akāṇḍoḍḍāmaro 'navasare udbhaṭaḥ / pracaṇḍa iti pāṭhāntaram / utkalikāḥ utkaṇṭhāḥ / atrāsmadartha upamānam / tacchabdārtha upameyaḥ / manmathena samarpitā yāstā nirargalāḥ utkalikāstatkartṛkaṃ bhavanaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / vatiścevārthe vidhīyamānatvādivaśabdavadupamānopameyayorekataratrāpyaviśrāntaḥ śrautena rūpeṇopamānopameyabhāvameva dyotayati / teneyaṃ saṃpūrṇā śrautī ca taddhitāvaseyā / atra tu tasyā apīti pāṭhe ṣaṣṭhyantādvatarvidheyaḥ / yadā tu tasyāmapīti pāṭhastadā saptamyantāt / yaduktam 'upamāne yaḥ saṃśayaḥ sa upameyādyvāvartata'iti / evameṣā vākyasamāsataddhitāvaseyā saṃpūrṇā trividhopamā pratipāditā / tatra ca vākyataddhitāvaseyayorupamayoḥ pratyekaṃ śrautatvārthatvabhedena dvaividhyamuktam / samāsāvaseyāyāstvārthatvameva / ataḥ pañcaprakāraiṣā saṃpūrṇā /
yā tu luptaikadeśatvālluptopamā sā saṃkṣepopamā / tasyāśca pañcavidhatvaṃ vākyāsamāsasubdhātukṛttaddhitāvaseyatvāt / tatra vākye yā saṃkṣepopamā sā pūrvamudāhṛtā 'akhaṇḍenendunā tulyamiti'; / atra hyasitodaratvasya anupāttatvātsādhāraṇadharmānupādānālluptaikadeśatvamapi vidyate /
samāsāvaseyā punaḥ saṃkṣepopamā trividhā / ekadvitrilope bhāvāt / ekalope dvividhā, sādhāraṇadharmavācina ivādervānupādānāt / taduktaṃ 'sāmyavācakavicyute'riti / 'tadvāciviraheṇe'ti ca / sāmyavācakaḥ sādhāraṇadharmavācī / (sādhāraṇadharmaḥ) saundaryādiḥ / tadvācī upamānopameyabhāvavācī ca ivādiḥ / atra ca sarvatra prakaraṇe 'saṃkṣepābhihitāpyeṣā'iti, 'kvacit, samāsa'iti, 'nibadhyata'iti ca trayaṃ pratyekaṃ yathopayogamanuṣajyate /
ivādiviyoge tu tasyā udāharaṇam----
kādambāḥ pakṣibhedāḥ / sarojakarṇikāgaurīṃ gaurīmityatra sarojakarṇikā upamānaṃ, gaurī upameyā, gauratvaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / taccatrayaṃ svakaṇṭhenopāttam / ivādyarthastu upamānasya sādhāraṇadharmavācinā saha "upamānāni sāmānyavacanaiḥ" (pā. a. 2 / 1 / 55) iti yaḥ samāsastatsāmarthyadavagamyate / teneyamivādiśabdalopālluptaikadeśā /
evamekalope sati dvividhā samāsopamoktā /
dvitayalope tvekaprakārā bhavati, sādhāraṇadharmavācina ivādeśca yugapadaprayogāt / taduktaṃ 'upamānopameyoktau sāmyatadvācivicyavāt'; / atra
sāmyaśabdena sāmyavācī śabdo lakṣyate / sāmyavicyavāccopamāyā asaṃbhavāt / tasyā udāharaṇaṃ 'tridaśādhīśaśārdūla'iti, nīlotpaladalekṣaṇam'iti ca / 'tridaśādhīśaśārdūlaḥ'ityatra ca tridaśādhiśa upameyaḥ, śārdūla upamānam / tacca dvayaṃ svakaṇṭhenopāttam / ivādyarthaḥ sādhāraṇaśca dharmastejasvitvādiḥ sāmarthyādavasīyate / 'nīlotpaladalekṣaṇām'ityatra tu nīlotpalapalāśānāmupamānatvaṃ, īkṣaṇayorupameyatā / etayośca svakaṇṭheno pādānam / nīlatvadīrghatvādisādhāraṇo dharma ivādyarthaśca upamānopameyabhāvātmakaḥ svaśabdena anupātto 'pi samāsavaśenārthasāmarthyādavasīyate / 'tridaśādhīśaśārdūla'ityasmāttu 'nīlotpaladalekṣaṇāmi'tyasya bahuvrīhitvakṛto viśeṣaḥ / tatra hi "upamitaṃ vyāghrādibhiḥ"iti tatpuruṣo vihitaḥ / evameṣā sādhāraṇadharmavācina ivādeścāprayogāt dvitayalope samāse saṃkṣepopamoktā /
tritayalope tu sādhāraṇadharmavācina upameyābhidhāyina upamānopameyabhāvavācinaśca ivāderyugapadaprayogātsamāsavarttinī saṃkṣepopamā bhavati / taduktaṃ "sāmyopameyatadvāciviyogācca"iti / atrāpi pūrvavatsāmyopameyaśabdābhyāṃ tadvācī śabdau lakṣyate / tasyā udāharaṇaṃ "śaśicchāyavadanāmi"ti / atra hi śaśicchāyātulyā chāyā yasya tathāvidhaṃ vadanaṃ yasyā iti bahuvrīhigarme bahuvrīhau śaśikāntirupamānaṃ, vadanakāntirūpameyā / tayośca sādhāraṇo dharma āhlādakatvādistulyatvaṃ ceti catuṣṭayamavagamyate / śabdaspṛṣṭaṃ tūpamānameva śaśicchāyeti / taditarasyopameyādestritayasya samāsasāmarthyenārthāvaseyatvāt / evameṣā tritayalope samāsavartinī saṃkṣepopamā udāhṛtā / tedavamatra catuḥprakārā luptā samāsopamā pratipāditā / ekalope dve, dvitayalope ekā, tritayalope caiketi /
subdhātupratyayāvaseyā punarupamā trividhā kyac kyaṅ kvipū pratyayāvaseyatvāt / kyacpratyayāvaseyāpi trividhā karmopamānakatvādadhikaraṇopamānakatvācca / taduktaṃ "tathopamānādācāre kyacpratyayabaloktitaḥ"iti / yathā samāse saṃkṣepābhihitā upamā samāsasamarthyādavagamyamānā nibadhyate tathā kasmiṃścidviṣaye upamānātkarmaṇaḥ adhikaraṇādvā ācārārthe yathākramaṃ sautra aupasaṃkhyānikaśca yaḥ kyacpratyayastadbalena yāsau bhaṇitistatsāmarthyādapyavasīyamānā nibadhyate / tasyā udāharaṇaṃ----
niḥśeṣaiśvaryasaṃpadā kṛtārtho 'pīti saṃbandhaḥ / atra duḥsthamivātmānamācaranniti duḥsthaḥ kaściddāridṣādyupapluta upamānaṃ, bhagavadātmā upameyaḥ, ācārākhyaḥ sādhāraṇo dharmaḥ kyacpratyayopāttaḥ / atra copamānasādhāraṇadharmayoḥ śabdaspṛṣṭatvaṃ / upameyasya upamānopameyabhāvasya ca sāmarthyādavagatiḥ / teneyaṃ dvitayasya gamyamānārthatvāddvitayalope sati subdhātūpamā / evamiyaṃ karmopamānikā subdhātūpamā udāhṛtā /
adhikaraṇopamānikā tu 'narakīyati kānane'iti / atra naraka upamānam, kānanamupameyam, kyacpratyayopāttstvācāraḥ sādhāraṇo dharmaḥ / ivādayastu kyacpratyayasāmarthenopamānopameyabhāvasyāvaseyatvādaprayuktāḥ / teneyaṃ ekalope sati subdhātupamā / evameṣā kyacpratyayāvagamyā dvividhā saṃkṣepopamokta /
kyaṅpratyayasāmarthyāvagamyā tu kartrapamānikā saṃkṣepopamā bhavati / tadāha"karturācāre kyaṅā se"ti, "tathe"ti, "upamānādācāra"iti / kvaciditi ca pūrvoktasyātrānuṣaṅgaḥ / karturupamānāduttareṃṇācāraviṣayeṇa kyaṅā sā saṃkṣepopamā kvacinnibadhyata ityarthaḥ / tasyā udāharaṇam----
khadyoto jyotirmālikā / atra khadyotāyitumityādau khadyota upamānam / tattvajñānaṃ padārthakharūpayāthātathyaparicchedaḥ, tadātmakaṃ yattanmahadutkṛṣṭaṃ mahastejastadupameyam / kyaṅkapratyayopāttaścācāraḥ sādhāraṇo dharmaḥ / kyaṅpratyayasāmarthyāvaseyatvāccātrevāderaprayogaḥ / teneyamekalopena subdhātūpamopanibaddhā /
kvacit viṣaye kartrupamānikā sā saṃkṣepopamā kvipā nibadhyate / sa ca kvip "sarvaprātipadikebhyaḥ kvibvā vaktavyaḥ"ityanena vidhīyate /
taduktaṃ "sā kvipā kvacidi"ti / atrāpi tatheti, upamānādācāra iti, karturiti ca trayamanuṣajyate / tasyā udāharaṇam---- "kṛśānuvajjagadi'jagadupameyam, ācāraśca sādhāraṇo dharmaḥ kvipsāmarthyadavagamyate / atra copamānopameyayoḥ śabdopāttatvādivādīnāmācārasya ca arthasāmārthyavaseyatvāttaddvitayalopaḥ / na khalvaśrūyamāṇasya kvipor'thābhidhāyitā vaktuṃ śakyā / evameṣā subdhātvavaseyā trividhā saṃkṣepopamā pratipāditā / kyackyaṅkvipparatyayāvaseyatvāt / kyacpratyayasāmarthyāvaseyā tu dvividhā / karmādhikaraṇopamānakatvāt / kyappratyayāvaseyā tvekaprakārā / kvippratyayāvaseyāpyekaprakāraiva bhavati / tadevameṣā caturvidhā subdhātupratyayāvaseyā saṃkṣepopamoktā /
kṛtpratyayasāmarthyāvaseyā saṃkṣepopamā dvividhā, karmopamānikā kartrupamānikā ca / taduktaṃ 'upamāne karmaṇi vā kartari vā yo ṇamulkaṣādigatastadvācyā se'ti / kaṣādigataḥ kaṣādyanuprayogaka ityarthaḥ / karmopamānikāyāstasyā udāharaṇam----
atra itarasya prākṛtasya saṃbandhi mana upamānaṃ, bhagavanmana upameyaṃ, dahyamānatvaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / tacca trayaṃ śabdaspṛṣṭam / upamānopameyabhāvastvatra ṇamulsāmarthyādivādīnāmaprayoge 'pi gamyate / teneyamekalope saṃkṣepopamā karmopamānikā kṛtpratyayāvaseyā /
kartrupamānikāyāstu tasyā udāharaṇam----
vigrahaḥ śarīram / atra sāmānyabhūtaḥ prāṇī guṇātiśayaśūnya upaprānaṃ, tacchabdanirdiṣṭaśca bhagavānupameyaḥ, cintayitṛtvaṃ sādhāraṇo dharmo, ṇamulsāmarthyācca ivāderaprayoge 'pyupamānopameyabhāvāvasāyaḥ / teneyamekalope sati kartrupamānikā saṃkṣepopamā kṛtpratyayāvaseyā / evameṣā kṛtpratyayāvaseyā saṃkṣepopamā dvividhā pratipādatā /
yā tu taddhitasāmarthyāvaseyā vatiśabdādavagamyate, sā saṃpūrṇatvātpūrvamuktā / anyā tvasaṃpūrṇā kalpabādeḥ taddhitsya prayogādavasīyate / taduktaṃ 'kalpapprabhṛtibhiranyaiśca taddhitaiḥ sā nibadhyate kavibhiḥ'iti / prabhṛtiśabdenātra 'ive pratikṛtau'ityādivihitānāṃ kanādīnāṃ parigrahaḥ / tasyā udāharaṇam-----
atra caṇḍāla upamānaṃ, mayītyasmadartha upameyaḥ, kalpappratyayena ca sādṛśyamupāttm / prakṛtyarthasadṛśer'the bhagavatkātyāyanadṛśā kalpabādīnāṃ vidhānāt krauryādistu dharmaḥ svaśabdānupātto 'pi sāmarthyādatrāvasīyate / teneyamekalope sati taddhitāvagamyā saṃkṣepopamā / evamaśvaka ityatrāpi draṣṭavyam / ivārthopalakṣite sadṛśe kano vidhānāt / āyaḥśūlika ityādau tu tritayalopena taddhitasāmarthādupamāvasāyaḥ / tathāhi, atrāyaḥśūlenānvicchatīti vigṛhya "ayaḥśūladaṇḍājinābhyā"miti ṭhagvadhīyate / atra cāyaḥśūlamupamānaṃ, arthānveṣaṇopāyaḥ kaścidupameyaḥ tīkṣṇatvādiḥ sādhāraṇo dharmaḥ upamānopameyabhāvaśceti catuṣṭayamavagamyate / tanmadhyātsvaśabdaspuṣṭamupamānamayaḥśūleneti / śiṣṭaśabdasya tu tritayasyātrārthasāmarthyādavagatiḥ /
nanu cātropamānenāyaḥśūlenārthānveṣaṇopāyasyopameyasya tadbhāvādhyavasānenāpāditābhedasya pratīyamānatvādatiśayoktiriyaṃ na tūpamā / tatkathametadupamānodāharaṇam / ucyate / yathā 'śaśicchāyavadanām'ityatra satyapi śaśicchāyāpracchāditarūpatve vadanacchāyāyāḥ kathañcidbhedapratipattipuraḥ-- sarīkāreṇopamābhedatvamupanyastaṃ tathātrāpi bhaviṣyatītyadoṣaḥ / tenāyaḥ--śūlika ityatra tritayalope sati taddhitāvaseyā saṃkṣepopamā bhavati ev śvā mumūrṣati kūlaṃ pipatipatītyādāvapi yadi maraṇapatanādyānuguṇyasya upameyabhūtasya tadbhāvādhyavasānātsanvācyayā icchayopamānabhūtayā samāpāditābhedasya pratīyamānasya bhedāvagatinibandhanaṃ kiñcidvidyate tadopamābhedatvaṃ vācyam /
anyathā tvatiśayoktibhedatāsyāvaseyā / yadāha sanvidhau bhagavānkātyāyanaḥ--"āśaṅkāyāmacetaneṣūpasaṃkhyānam""na vā tulyakāraṇātvādicchāyā hi pravṛttita upalabdhiri"ti, "upamānādvā siddhamiti" ca / atra hi 'na vā tulyakāraṇatvādi'tyādinā tadbhāvadhyavasānaṃ sūcitam / 'upamānādvā siddhami'ti tūpamānopameyabhāvaḥ pratipāditaḥ / iyaṃ ca ghātoḥ sano vidhānāttadantasya ca dhātutvātsubdhātūpamāvat dhātudhātūpamāvaseyā / evaṃ vartamānasāmīpyādāvapyupamābhedatvamatiśayoktibhedatvaṃ vā yathāpratīti yojyam / cūrṇikārasya tvevamādau tadbhāvādhyavasānasamāśrayema nātiśayoktibhedatvameveṣṭam / yadāha"na tiṅantenopamānamastī"ti / ata eva daṇḍinā "limpatīva tamo 'ṅgāni varṣatīvāñjanaṃ nabhaḥ / asatpuruṣaseveva dṛṣṭirniṣphalatāṃ gatā"ityādergarbhīkṛtātiśayotprekṣābedatvameva mahatā prapañcenābhyadhāyi / tena kadā devadatta grāmaṃ gamiṣyasi, eṣa gacchāmītyādāvapi vartamānasāmīpye vartamānarūpatayā bhaviṣyatkālasyādhyavasānādatiśayoktibhedatvameva vācyam / evamanyatrāpyūhyam / evameṣā vākyasamāsasubdhātukṛttaddhitāvaseyā saṃkṣepo pamā pañcavidhā pratipāditā /
saṃpūrṇā tu vākyāsamāsataddhitabhedena trividhā pūrvamuktā / āsāmeva cāvāntarabhedā anye nirdiṣṭāḥ / tathāhi, saṃpūrṇayorvākyataddhitopamayoḥ śrautatvārthatvabhedena pratyekaṃ dvaividhyamuktam / saṃkṣepopamāyāśca samāsopamāyā ekadvayatrayalopena caturbidhatvam / ekalopasya hi tatra dvaividhyamuktam, ivādeḥ sādhāraṇadharmavācinaśca lopat sabdhātūpamāyāścaturvidhatvam, kyackyaṅkvippratyāyāvaseyatvāt / kyacpratyāyāvaseyā hi karmādhakaraṇopamānakatvena dvividhoktā / kṛtpratyāyāvaseyāyāśca kartṛkarmopamānakatvena dvividhatvam / tadevameṣā saptadaśavidhā granthakṛtā upamā pratipāditā / tadāhuḥ---
iti
prativastūpamā---
yatropamānopameyayoḥ saṃnidhāne sāmyavācinaḥ padasyāsakṛdupādānaṃ kriyate sā parativastūpamā / nanu yadi sāmyavācinaḥ padasya tatrāsakṛdupādānaṃ kriyate tato 'nekavākyatvamāpatati / na cānekasmin vākye ivādīni prayujyante, ekavākyaniṣṭhatayā teṣāmabhidhāsāmarthyāvasitatvāt / ataścevādīnāmaprayoge kathaṃ tatropamānopameyabhāvāvasāya ityāsaṅkyāha----
nānāvākyatvādivādīnāmaprayoge 'pi prākaraṇikatvāprākaraṇikatvaparyālocanayā arthasāmarthyādatropamānopameyabhāvo 'vasīyata ityarthaḥ /
tadāhuḥ----
iti
iha prakāratrayeṇa upamāyāḥ pratipattiḥ / kvacidavādiśabdasāmarthyādupamā vācyabhūtā pratīyate, yathā candra iva mukhamasyā ityādau / kvacittu tattadviśiṣṭasaṃskārasahāyācchabdātsvārthābhidhānamukhena lakṣyamāṇāyāstasyāḥ pratipattiḥ, yathā śastrīśyāmeti / atra hi
samāsanibandhanaikapadyādisaṃskārasahitābhyāṃ śastrīśyāmāśabdābhyāṃ
svārthābhidhānavyavadhānena lakṣyamāṇopamā gamyate / kvacittūpamānopameyanibandhanaśabdasaṃskārābhāve 'pi kevalādevārthasāmarthyāttasyāḥ pratipattiḥ, yathā rūpakadīpakaprativastūpamādiṣvityarthaḥ / ataścāsyāṃ prativastūpamāyāṃ kevalenaivārthasāmarthyenopamānopameyatvamavagamyate ityadoṣaḥ /
tasyā udāharaṇam----
viralāḥ svalpāḥ / tādṛśaḥ pārvatīvarttinyo yāḥ śīlasaundaryasaṃpadaḥ tatsadṛsyaḥ / śīlaṃ susvabhāvatā / saundaryaṃ lāvaṇyam / atra saṃvatsaramadhyavartinyo 'khaṇḍaśaśibimbā rātrayo dvādaśa upamānam / śīlasaundaryayoḥ saṃbhārāḥ sakalalokotkṛṣṭāḥ katipayajanajuṣa upameyāḥ / sādhāraṇaśca dharmo viralatvam /
iti mahāśrīpratīhārendurājaviracitāyāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahalaghuvṛttau prathamo vargaḥ //
atha dvitīyo vargaḥ /
'samāsātiśayoktī ce'tyatra samāsātiśayayaśabdayoruktiśabdaḥ pratyekamabhisaṃbadhyate /
ākṣepaḥ /
iha kācidvakrabhaṇitistathāvidhā saṃbhavati yasyāṃ vidhitsitor'tho niṣedhavyājena saṃskriyate, na tu niṣidhyate / tatra vidhitsitasyārthasya yaḥ pratiṣedhaḥ kriyate sa pratiṣedha iva bhavati, na tu pratiṣedha eva / avāntaravākyārthatvena tatra vākyasyāparyavasānāt / avāntaravākyārthatā ca tatra niṣedhasya vidhitsitārthavirodhādbhavati / tatra hi vidhitsitor'thaḥ pūrvopakrāntatvena sthemnāvatiṣṭhamānaḥ svavirūddhatvena niṣedhaṃ niṣedhatātparyātpracyāvyasvagataviseṣābhidhānāyāvāntaravākyārthīkaroti / ato 'nantaroktena prakāreṇeṣṭasyārthasya viśeṣamabhidhātuṃ yatra niṣedha iva na tu niṣedha eva, asāviṣṭārthanirākaraṇasya leśena saṃbhavadākṣepasaṃjñako 'laṅkāraḥ satkavibhirabhidhīyate / santaḥ kavaya iti saṃbandhaḥ / tasya bhedadvitayopadarśanāyāha---
vakṣyamāṇamuktaṃ ceṣṭamāśritya niṣedhābhidhānādākṣepo dvividha ityarthaḥ /
nanu 'pratiṣedha iveṣṭasya'ityākṣepalakṣaṇamuktam / iṣṭatvaṃ cecchākarmatā / yasya ca vastuna icchākarmatā tasya nāvaśyamuktikriyāṃ prati karmatvaṃ bhavati / iṣyamāṇaṃ hi kadāciducyate kadācinna / ataśceṣṭasyoktikarmatāmāśritya yadetadākṣepasya vakṣyamāṇoktaviṣayatayā dvaividhyamuktaṃ tanna saṃgacchate ityāśaṅkyāha----
vidheyasya vidhātuṃ jñāpayitumabhimatasya yo niṣedha iva tenāyaṃ vakṣyamāṇoktaviṣaya ākṣepo nibadhyate / etaduktaṃ bhavati----vidhānakarmatādvāreṇaivātra iṣṭatvamavasīyate / nibandhanāntarābhāvāt / vidhānakarmatā ca vidhānātmikāyā ukteḥ karmatā / sāca dvividhā, ārthī
śābdī ca / yatra svaśabdavyāpāramantareṇāpi śabdāntaravyāpārasahāyaniṣedhamukhenaiva vidhitsitor'tho 'vagamyate tatrārthī / tatra ca vakṣyamāṇaviṣaya ākṣepaḥ / yatra tu vidhimukhenaiva vaktumiṣṭasyārthasyopādānaṃ kriyate tatra śābdī / tatra coktaviṣayatā ākṣepasya / evaṃ cānantaroditaya nītyā śābdenārthena ca vidhinā yadaṃvasitamiṣṭaṃ tasyoktikriyākarmatvasaṃbhavāduktikriyāyāḥ karmabhūto yor'thastadāśrayaṃ
vakṣyamāṇaviṣayatvamuktaviṣayatvaṃ cākṣepasya nibadhyate /
tatra vakṣyamāṇaviṣayasyākṣepasyodāharaṇam----
aho iti vismaye / atra manmathamāhātmyaṃ tadavasthāviśeṣasaṃsparśena pratipādayitumiṣṭam / tacca tasya tathāpratipādanamiyadāstāmityādinā niṣiddham / niṣedhaścātrābhidheyatvavirodhāt / abhidheyatvena ca virodhaṃ vakti / ānantyena tasya tathāvidhasya vaktumaśakyatvāt / rudre 'pi nāma īdṛśī daśeti hi sāmānyarūpatvena manmathamāhātmyaṃ pratipāditaṃ na tu viśeṣarūpatayā / ato vaktumiṣṭānāṃ smaramāhātmyāvasthāviśeṣāṇāmayamānantyenābhidhānaniṣedha iva natu niṣedha eva / vivakṣitārthavirodhenāvāntaravākyārthatvāt / tathāhi, atra samudrāmbhasaḥ kumbhairmātumaśakyatvaṃ yadasmadarthakartṛkamabhihitaṃ tatsādṛśyenānantyaviśiṣṭatvenotkarṣayitumiṣṭānāṃ manmathamāhātmyāvasthāviśeṣāṇāṃ pūrvaṃ pratipipādayiṣitatvena labdhapratiṣṭhānāṃ vākyārthatvam / ataśca tadabhidhānaniṣedhasya tadvirodhādatrāvāntaravākyārthatā / na cāvāntaravākyārtho vākyaviśrāntisthānatayā vaktuṃ śakyaḥ / na khalu raktaḥ paṭo bhavatītyatra raktatvāvacchinnapaṭabhavanaparatvādvākyasya paṭabhavanaparyavasānamātratvaṃ subhaṇam / ato 'trāpi niṣedhasyāvāntaravākyārthatvena vākyaviśrāntisthānatvābhāvānniṣedharūpatvamiva na tu niṣedharūpatā / sa ca niṣedho 'trāvāntaravākyatvātpradhānavākyārthānuguṇyena pravartamānaḥ khakaṇṭhenābhidhānaṃ manmathamāhātmyāvasthaviśeṣāṇāṃ niṣedhati, na punararthasāmarthyāvaseyamapi / ataśca samudrāmbhasaḥ kumbhairptātumaśakyatvamasmadarthakartṛkaṃ svakaṇṭhenābhihitaṃ yattatsādṛśyenāvasite saṃvijñānapadaśūnye smaramāhātmyāvasthāviśeṣāṇāmānantyalakṣaṇe viśeṣe vākyasya paryavasānaṃ tenāyamiṣṭamarthaṃ pratiṣedhavyājena viśeṣe 'vasthāpayati tasmādākṣepaḥ / atra ca 'aho smarasya māhātmyaṃ yadrudre 'pi daśedṛśī'ityetacchabdavyāpārasahāyena'iyadāstām'iti niṣedhenaiva svakaṇṭhenānupāttānāmapi manmathamāhātmyāvasthāviśeṣāṇāṃ vakṣyamāṇatayā sūcanam / teṣāṃ ca tathā sūcitānāṃ niṣedhavyājena saṃvijñānapadaśūnyānantyabhedapratipādanam / ato vakṣyamāṇaviṣayatā ākṣepasya /
uktaviṣayasya tu tasyodāharaṇam---
atra citratvasyoktasyoktiḥ kva veti prasiddhatvādākṣipyate / pūrvatra khalu viruddhatvamākṣepanibandhanamuktam, iha tu prasiddhatvam / dvābhyāmeva ca prakārābhyāmākṣepo bhavati viruddhatvena prasiddhatvena ca / uktaṃca---"vastu prasiddhamiti yadviruddhamiti vāsya vacanamākṣipya / anyattathātvasidydhai yatra brūyātsa ākṣepaḥ"iti / prasiddhatvaṃ cātra samarthayituṃ kālasādṛśyasamuktam / yathā kālasyānto nekṣyate tadvat kāmavikalpānām / ato naivātra catratvam / anyatrāpyasya rūpasya paridṛṣṭatvāditi / kālatulyatayā cātra kāmavikalpānāmānantyātmako viseṣaḥ saṃvijñānapadaśūnyo 'bhidhitsitaḥ / tasya ca citratayā sāmānyena pūrvamupakrāntasyādhunā niṣedhavaśena saṃvijñānapadaśūnyena vivakṣitena rūpeṇa vākyārthīṃbhūtatvānniṣedhasya pūrvavadavāntaravākyārthatā / tena kvavetyayaṃ niṣedha iva natu niṣedha eva / tenātrokta viṣayatā ākṣepasya / tadāhuḥ----
iti /
śabdena spṛśyate (spṛṣṭe?) vaktumiṣṭe uktaviṣaye ākṣepe / vakṣyamāṇaviṣaye tu vivakṣitasya ārthatā / śabdāntaravyāpārasahāyaniṣedhamukhena
tasyopasthāpyamānatvāt / yaścātrobhayatrāpi niṣedhaḥ kriyate sa vivakṣitārthavirodhātsvatātparyaṃ tyaktvā vivakṣitamevārthaṃ saṃkurvaṃstadaṅgatāṃ pratipadyate / ato 'tra dvividha ākṣepo bhavatītyarthaḥ /
arthāntaranyāsaḥ /
jñeyaḥ sor'thāntaranayāsaḥ
yatra samarthyasamarthakabhāvaḥ sor'thāntaranyāsaḥ / tatra hi samarthakasya samarthakatāvagatihetuṃ vyāptiṃ pakṣadharmatvaṃ cānupanyasyārthāntarasyevopanyāsaḥ kriyate / vyāptipakṣadharmatvayoḥ svaśabdenānupāttayorapi garbhīkṛtatvāt / ato 'sāvarthāntaranyāsaḥ / sa ca caturvidhaḥ / tatra samarthake pūrvamabhihite samarthyasya yatra paścādabhidhānaṃ tatra dvau prakārau bhavataḥ / hiśabdābhivyaktatvaṃ samarthyasamarthakabhāvasyaivakaḥ prakāraḥ / taduktaṃ "samarthakasya pūrvaṃ yadvaco 'nyasya ca pṛṣṭhataḥ" / iti, "hiśabdoktye"ti ca / tasyodāharaṇam----
baṭūbhūya acirakṛtopanayanatvamāpadya / atra śarvasya sarvalokātiśāyino baṭūbhāvena vṛttimanupapadyamānatayāśaṅkya tatsamarthanāya samarthakaṃ pūrvamevopanyastaṃ "tannāsti yanna kurute"iti / atyantakāryikatvādanucitamapi rūpamanubhūtavān / śarvastadanyaivaṃvidhapuruṣavaditi / atra ca hiśabdenābhivyaktaḥ samarthyasamarthakabhāvaḥ /
yatra pūrveṇaiva krameṇa samarthyasamarthakayorupanyāse hiśabdaścārthasāmarthyavaseyārthatvānna prayujyate tatra dvitīyor'thāntaranyāsabhedo bhavati / taduktaṃ "anyathāpi ca"iti / hiśabdoktimantareṇāpītyarthaḥ / tasyodāharaṇ---
bhāvaḥ āśayaḥ / bāṭavīṃ brahmacārisaṃbandhinīm / atra dhūrjaṭerbaṭuveṣālambanena pracchannā śasyate vṛttiḥ"ityādinā / yoṣidāśayaparīkṣaṇapravṛttatvāddhūrjaṭiḥ pracchannāṃ vṛttimāśritavāniti / hiśabdaścātrātaḥśabdasāmarthyena yasmādityasyārthasyāvagatatvānnopāttaḥ / evametau samarthakapūrvopanyāsāvarthāntaranyāsau dvāvevoktau / yatrāpi caitadviparyayeṇa sāmarthyasya pūrvamupanyāsaḥ paścātsamarthakasya, tatrāpi samarthyasamarthakabhāve hiśabdāvagater'thākṣipte ca sati dvaividhyam / taduktaṃ 'viparyayeṇa vā yatsyāddhiśabdoktyānyathāpi vā'iti / pūrvasyodāharaṇam----
atra harasya vyavahitādyarthaviṣayatvenāpratihatabāhyendriyavṛttitvāt sati bāhyendriyajanyapratyakṣasaṃbhave dhyānāśrayaṇamayuktatvena saṃbhāvyaṃ tatsamarthanāyoktaṃ 'visaṃvadeddhi pratyakṣam'ityādi / atyantāvisaṃvādakopalabdhyupāyārthitvādydhānamāsthitavān hara iti /
hiśabdānabhivyakte tu samarthyasamarthakabhāve yatra samarthyasya pūrvamupanyāsastatrodāharaṇam----
bahūnāmabhimatavaraprāptyupāyānāṃ prārthanādīnāṃ saṃbhave kasmādbhagavatī tapasā śarīramāyāsitavatītyāśaṅkya tatsamarthanāyābhihitaṃ 'asaṃbhāvyapatīcchanām'iti / duḥprāpabhartrabhilāṣitvāttapaḥ samāśritavatī / tapāṃsi bhagavatīṃ khedayanti / tāni punaḥ sā tathāvidhānyupārjayati /
atastapastapyate tapastapaḥkarmakasyaiveti kartuḥ karmavadbhāvaḥ / evameva caturvidhor'thāntaranyāso 'bhihitaḥ /
nanu yadi samarthyasamarthakabhāve satyarthāntaranyāso bhavati / evaṃsatyaprastutapraśaṃsādṛṣṭāntayorapi samarthyasamarthakabhāvasadbhāvādarthāntaranyāsatāprasaṅgaḥ / tathāhi / "prīṇitapraṇayi svādu kāle pariṇataṃ( ca yat) vinā puruṣakārema phalaṃ paśyata śākhinām"ityāsyāmaprastutapraṃśasāyāṃ viśeṣātsāmānyasya pratipattiryathā secanādikaṃ puruṣavyāpāramantareṇa vanaśākhināṃ vividhaguṇopetasya phalasya prasūtirdaivapradhānā evametatsarvaṃ jagati daivapradhānamiti / atra ca samarthyasamarthakabhāvo vidyate / sarvaṃ jagacceṣṭitaṃ daivapradhānaṃ puruṣakārānvayavyatirekānanuvidhāyitvādvanaśākhiphalavaditi / tataśca
ityatra yathā candraguṇapakṣapātitvena kumudinyāścandrāloke kumudaṃ vikasati, tadvadguṇapakṣapātitvāttsyāstvaddarśane mano manmathāgniprajvalitamupaśāmyatīti samarthyasamarthakabhāvo 'vagamyate / tena dṛṣṭānte 'pyarthāntaranyāsatāprasaṅga ityāśaṅkyāha----
satyamaprastutapraśaṃsāyāṃ dṛṣṭānte ca samarthyasamarthakabhāvo 'vagāmyate / na tu tatrārthāntaranyāsavatsamarthyasamarthakabhāvasya saṃbhavaḥ / arthāntaranyāse hi sarthyasya yathāyogaṃ pūrvottarakālabhāvitvena svakaṇṭhenopāttsaya samarthanam, aprastutapraśaṃsāyāṃ tpaprakṛtasāmarthyena prakṛtamākṣipyate, na tu svakaṇṭhenopādīyate, yathā pūrvopavarṇite udāharaṇe / tatra hi vanaśākhināṃ phaladarśanenāprakṛtena daivapradhānena samagrajagadgocaraṃ daivaprādhānyaṃ prakṛtamākṣipyate, na tu tasyārthāntaranyāsavatsvakaṇṭhenopādānam / ataśca tatra satyapi samarthyasamarthakabhāve śabdopakrāntaprakṛtārthaniṣṭhatvābhāvānnārthāntaranyāsatvam / dṛṣṭānte 'pica dvayorapi samarthyasamarthakayoḥ svakaṇṭhenopāttatvātsatyapi svakaṇṭhopāttaprakṛtārthaniṣṭhatve dṛṣṭāntasya samarthyasamarthakabhāvapuraḥsarīkāreṇa pravartamānatvānna bhavatyaryāntaranyāsatvam / na khalu tasya samarthyasamarthakabhāvapuraḥsarakāreṇa pravṛttiḥ / bimbapratibimbabhāvamātrasya śabdaspṛṣṭatvāt / arthāddhi tatra samarthyasamarthakabhāvāvasāyaḥ / arthāntaranyāse tu samarthyasamarthakabhāvenaivopakramaḥ /
vyatirekaḥ---
upamānopameyayoḥ parasparaṃ yatra viśeṣaḥ khyāpyate sa vyatirekaḥ / tatra hyupamānādupameyasyopameyādupamānasya vā kenacidviśeṣeṇātireka ādhikyaṃ tasmādyvatirekaḥ / sa ca dvividhaḥ / tatra viśeṣakhyāpananimittasyārthasāmarthyādākṣepādekaḥ prakāraḥ / aparastu tasya svaśabdena pratipādanāt / taduktaṃ 'nimittādṛṣṭidṛṣṭibhyāṃ dvidhā'iti / etāvapi ca bhedau pratyekaṃ dvividhau / kvaciddhi arthasāmārthyātpratīyamāne upamānopameyabhāve pūrvoktena prakāradvayena vyatirekaḥ khyāpyate, kvacittu ivādibhirupātaiḥ /
tatrārthasāmarthyena yatropamānopameyabhāvo 'vagamyate tatra pūrvasminprakāradvaye pūrvabhedasyodāharaṇam----
rāhuṇā pītā dravadravyasyodakādeḥ svagalabilāntarbhāvanaṃ yattadvadātmābhyantarīkṛtā prabhā yasya sa tathoktaḥ / atra
rāhuṇā pītā dravadravyasyodakādeḥ svagalabilāntarbhāvanaṃ yattadvadātmābhyantarīkṛtā prabhā yasya ta tathoktaḥ /
atra rāhupītaprabhatvaviśiṣṭasyendostanurupamānaṃ, tapaḥkṛśā pārvatyupameyā, anayoḥ sādhāraṇo dharmaḥ svabhāvataḥ saundarye sati nimittavaśādvicchāyatvam / tacca svakaṇṭhenānupāttamapi padārthasvarūpaparyālocanayā labhyate / evamivādyabhāve 'pyupamānopameyabhāvasyātra sāmarthyātpratipattirjayantīmiti ca upamānādupameyasya viśeṣaḥ khyāpitaḥ / tasya ca viśeṣasya khyāpyamānasya nimittamatra na svakaṇṭhenopāttaṃ, arthasāmarthyāttu tadavagamyate / rāhurinduprabhāpāne tathā na samarthaḥ yathā tapaḥsātiśayatvātpārvatyāḥ kṣāmatve iti rāhuto 'pi tapaḥsātiśayatvamupamānādupameyasya viśeṣanimittamatrāvagamyate / evamayamanupāttanimitto vyatirekaḥ / upāttanimittastu-----
mukhamupameyam / padmaminduścopamānam / taccātra dvayaṃ svakaṇṭhaspṛṣṭam / tayostu sādhāraṇo dharmaḥ kāntimattādirupamānopameyabhāvaścetyatadubhayaṃ sāmarthyādavagamyate / na khalvatra vakṣyamāṇavyatirekavadupamānopameyabhāvasya dyotakā ivādaya upāttāḥ / adhaḥprakurvatīmiti copamānādupameyasya viśeṣaḥ khyāpitaḥ / tatra ca nimittamupāttamupamānopameyobhayādhāratvena / upamānayostāvatpadmacandrayorniśi divā ca yathākramaṃ niḥśrīkatvaniṣprabhatve, upameye tu rātrindivaṃ sphuracchāyatā / ato viśeṣe nimittadarśanenāyaṃ vyatirekaḥ /
tadevaṃ yatrevādinopamānopameyabhāvo nāvadyotitastatra dvividho vyatireko darśitaḥ / ivādyupāte tūpamānopameyabhāve yo vyatirekastamāha----
'yo vaidharmyeṇa dṛṣṭānta'iti 'viśeṣāpādanānvayāda'ti ca vyatirekalakṣaṇaṃ yojitam / vaidharmyaṃ hyupameyadharmasyopamāne vigamaḥ / yathevādisamanvita ityanena yathevādyavadyotitatvamupamānopameyabhāvasyāha / tasyodāharaṇam-----
śīrṇaparṇāmbuvātānāmāśo bhakṣaṇam / atrānyatapasvina upamānaṃ, bhagavatyupameyā, sādhāraṇaśca dharmaḥ kaṣṭe tapasyavasthitatvāccetasaḥ sollāsatā / vatiścātra garvodvahananibandhanaṃ yattaccetasaḥ sollāsatvaṃ tannibandhanamupamānopameyabhāvamavagamayati / garvaṃ na samudvahantīmityupamānādupameyasya viśeṣaḥ piratipāditaḥ / anye kila tapasvinaḥ sātiśayatapovaśātsamullasitacittāḥ santo garvaṃ samudvahanti, bhagavatī tvatyantamupaśāntacittatvānna tathā / evaṃ cātra garvopakramāvasthāpekṣamupamānopameyayoḥ sādṛśyaṃ, tadanirvāhāttūpamānādupameyasya vyatirekaḥ / anirvāhe ca nimittamatra svakaṇṭhenānupāttamapyarthasāmarthyādavagamyate atyantopaśāntacittatvaṃ nāma / evamayaṃ nimittādarśane batyupāttopamānopameyabhāvo vyatireka udāhṛtaḥ / nimittopādāne tu tasyodāharaṇamunneyam / evamete catvāro vyatirekāḥ pratipāditāḥ / nimittadarśanādarśanābhyāṃ yau vyatarekau tayoḥ
pratyekamupamānopameyabhāvasya ivādyupādānānupādānābhyāṃ dvibhedatvāt / eṣāmapi caturṇāṃ vyatirekāṇāṃ śliṣṭoktiyogyaśabdopādāne sati punarapare pūrvopakrāntenaiva rūpeṇa catvāro bhedā bhavanti / tadāha-----
'ekaprayatnoccāryāṇāmi'tyādivakṣyamāṇalakṣaṇaṃ śliṣṭam / śliṣṭālaṅkārasamucitaṃ yaduccāraṇaṃ tatsamucitasya śabdasya yadā tantreṇa sadṛśaśabdāntaropādānahetutayā vā prayogo na kriyate api tu pṛthak pṛthaguccāraṇaṃ, tadā viśeṣāpādane sati vyatareko bhavati / tasyodāharaṇam----
atra śiśiraśobhā upamānaṃ, bhagavatī upameyā, tayośca sādhāraṇo dharmastapoyuktatvaṃ nāma / ekatra tapā
māgho māsaḥ, aparatra tvabhyudayahetuḥ kṛcchrācaraṇam / ivādayaścātrānupāttā api sāmarthyādavagamyante / vyatirekastu dūrādvidadhatīmadha iti /
vibhāvanā-----
iha yatkiṃcijjñāyate tatsarvaṃ kriyāphalam / kriyāmukhena kāraṇebhyaḥ kāryotpatteḥ prātītikena rūpeṇa paridṛśyamānatvāt sarveṣāṃ phalabhūtānāṃ kriyaivāvyavahataṃ kāraṇam yatra ca kriyā pratiṣidhyate atha ca kriyāphalasyotpattirupadiśyate tatra vibhāvanākhyo 'laṃkāraḥ / kāraṇavigame kilakāryasya tatrotpattirupavarṇyate / ato viruddhābhāsā bhāvanā utpādanā, tena vibhāvanā / nanvevaṃ sati vyarthadoṣatvaprasaṅgaḥ 'viruddhārthaṃ mataṃ vyartham'iti ata āha---samādhau sulabhe satīti / samādhiḥ parihāraḥ / yatra virodhasya sulabhaḥ parahāra ityarthaḥ / tasyā udāharaṇam-----
aṅgalekhā śarīrayaṣṭiḥ / kāramīraṃ kuṅkumam / yeyaṃ pītacchāyatā śarīrasya sā nāyikānāṃ kuṅkumasamālambhanalakṣaṇakriyākāryā prāryaṇa paridṛśyate, bhagavatyāstu śarīre pītacchāyatvaṃ na kuṅkumasamālambhanenotpāditam / ataḥ kuṅkumasamālambhanalakṣaṇāyāḥ kriyāyā vigame phalasya pītacchāyatvasyātropadeśaḥ / parihāraścātra svābhāvikatayā tacchāyatvamiti /
samāsoktiḥ----
yatra prastutārthaniṣṭhaṃ vākyaṃ tatsamānairviśeṣaṇaistenāprakṛtenārthena tulyāni yāni viśeṣaṇāni taddvāreṇa sādṛśyavaśādaprastutamarthamupamānabhūtaṃ kathayati, sā saṃkṣepeṇopamānopameyalakṣaṇārthadvatayābhidhānātsamāsoktiḥ / tasyā udāharaṇam----
atra dantaprabhāpāṇijaṭā bhagavatīviśeṣaṇabhūtā yathākramaṃ latāgatasumanaḥpallavaṣaṭcaraṇarūpeṇa āropeṇa vyā(ptāḥ) (?) tadbhāvamāpadyante / tanutvaṃ tu bhagavatīlatayoḥ sādhāraṇo dharmaḥ / vanaśabdena ca rūpakapratibhotpattihetunā śleṣeṇa bhagavatītapaścaryādhārabhūtamudakaṃ latādhāreṇa kānanena rūpyate / ata etānyatra prakṛtāyā bhagavatyā aprakṛtayā latayā samānāni viśeṣaṇāni / tatsāmarthyena ca prakṛtayā bhagavatyā upameyabhūtayā latā upamānatvenākṣipyate / teneyaṃ samāsoktiḥ /
atiśayoktiḥ---
yadvacanaṃ kiṃcitkāraṇamāśritya lokātikrāntagocaramupanibadhyate sātiśayoktiḥ / tasyāśca catvāro bhedāḥ yatra bhede anyatve ananyatvamaikyaṃ sa ekaḥ / anyatrābhede aikye nānātvaṃ bhedo yatra sa dvitīyaḥ / tathā bahiravidyamānasyārthasya saṃbhāvanāmātreṇopanibandhe tṛtayaḥ / kāryakāraṇayostu kāryasya śīghramevotpādātpaurvāparyaviparyayeṇa caturtho bhedaḥ / tatrādyasaya bhedasyodāharaṇam----
atra yāsāvakārśyāvasthā bhagavatyāḥ pūrvamabhūttato bhinnamapi tapojanitaṃ kārśyaṃ tadabhedenopanibaddhamakṛśāmeveti / tatra ca nimittaṃ tapastejasā saviśeṣatvamāpāditaḥ saundaryasaṃbhāraḥ / ato nimittavaśena lokātikrānto gocaro 'sya vākyasya / teneyamataśayoktiḥ /
dvitīyasya tu bhedasyodāharaṇam----
atra bhagavatī kumārībhāve 'pi vartamānā taduttarakālabhāvinī yāsauyauvanāvasthā tadyuktatvenopanibaddhā kaumārādanyatvamiti / nimittaṃ cātra tapojanitā ramaṇīyatā / tenāyamabhede bhedopanibandhaḥ /
tṛtīyasya punarbhedasyodāharaṇam----
śaśidyotacchaṭā candraprakāśaprakāraḥ / asyāḥ kare muktāphalākṣamālāyāstadā upamā syāditi saṃbandhaḥ / atra rajanikarakarasaṃparke sati kamalasya saṃkocāvalokanādvikāśitvaṃ bahirasaṃbhavadapi kaviprajāpatinā pratibhopajanitena svavyāpāreṇa saṃbhavadrūpatayā pradarśitam / ato 'tra saṃbhāvyamānārthanibandhaḥ / tasya ca lokātikrāntagocarasyārthasya saṃbhāvanāyā nimittaṃ bhagavatīkarādhāratayā muktāphalākṣamālāvalokanam / tathāhi-ayaṃ tāvallokātikrānto 'paridṛṣṭapūrvo 'smābhiḥ gaurīkaramuktāphalākṣamālayorādhārādheyabhāvo 'valokitaḥ / tatsajātīyasya padmasya vikāśinaścandrakarāṇāṃ ca yadyādhārādheyabhāvaḥ syāttadātropamānopameyabhāvo bhavediti saṃbhāvanā pravṛttā / ato 'tra sajātīyapadārthadarśanādbaharasaṃbhavadapi vastu saṃbhavadrūpatayopavarṇyate /
ekasmin khalu padārthe paridṛṣṭe anyasminnanavalokite 'pi tatsajātīyasaṃbhāvanā pravartate / yathā dākṣiṇātyasyaikasminnuṣṭre paridṛṣṭe satyaparidṛṣṭoṣṭrāntarasaṃbhāvanā / ato 'tra saṃbhāvanā sanimittā / anena ca prakāreṇātropamānābhāvaḥ prakṛtasya vastunaḥ pradarśyate nāstyanyatkiṃcidasyopamānamiti / ata eva saṃbhāvyamānatayārthasyopanibaddhasya nirācikīrṣayā yadiśabdaḥ prayuktaḥ / yadiśabdena hyatrāśaṅkā dyotyate / āśaṅkā cāniścitasadbhāve vastuni bhavati / yaccāniścitasadbhāvaṃ kavivedhasā saṃbhavadrūpatayopadarśitaṃ vastu tasya purāṇaprajāpatinirmitapadārthaviṣayāyā tadviruddhayā lokapratītyā yānnirākriyamāṇatvaṃ tāvannirupamatvaṃ pratīyate / evamayaṃ tṛtīyo bhedaḥ /
caturthastu----
atra dikṣu kaṭākṣapātaḥ kāraṇam / smarabāṇaparamparāgamanaṃ tu kāryam / kāryakāraṇayostu kāraṇasya naisargikaṃ prāgbhāvitvaṃ kāryasya tu paścādbhāvitvam / iha tu viparyayaḥ /
iti mahāśrīpratīhārendurājaviracitāyāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahalaghuvṛttau dvitīyo vargaḥ //
atha tṛtīyo vargaḥ /
yathāsaṃkhyam----
pūrvamuddiṣṭānāmarthānāṃ yadā krameṇārthāntarāṇyanunirdiśyante tadā yathāsaṃkhyākhyo 'laṅkāraḥ / tatra hi saṃkhyopalakṣitakramānatikrameṇa śabdenānupātto 'pi padārthānāmanvayaḥ samāśrīyate / ato yathākramaṃ padārthānāmanvayadhvananādetasyālaṅkārasya yathāsaṃkhyatā / sa cālaṅkāro bahūnāmalpaśo 'pyupanibadhyamāno yataḥ śobhābaddho bhavati ato bhūyasāmityuktam / dvayorhi tasyopanibadhyamānasya yāvaccaturguṇatvādirūpatayopanibandho na kṛtaḥ tāvacchobhopetatvaṃ na bhavati / bhūyasāṃ punararthānāṃ tadyathāsaṃkhyamalpenaiva prayāsenaramyaṃ bhavati / tatra hi tasya dviguṇasya triguṇasya vopanibandhe śobhātiśayo jāyate /
iti /
nanu "mṛṇālahaṃse"tyādāvupavarṇayiṣyamāṇe udāharaṇe mṛṇālādibhya upamānebhyo bāhvādīnāmupameyānāṃ viśeṣakhyāpanādyvatirekālaṅkāreṇa sahṛdayahṛdayāṇyāvarjyante, na tu yathāsaṃkhyena / tatkathaṃ yathāsaṃkhyamalaṅkāra ityāśaṅkyoktam--"asadharmaṇāmiti" / yatrāpi hi sādharmyabhāvādupamānopameyabhāvābhāvena vyatirekāderupanibandhābhāvastatrāpyayaṃ śobhātiśayamāvahatītyarthaḥ / yathā----
iti /
atra hi hariprabhṛtīnāṃ trayāṇāmuddiṣṭānāṃ kajjalaruktvasuparṇavāhanatvajalanidhisthatvādayo dharmāḥ krameṇānunirdiṣṭāḥ / na ca tatra parasparasādharmyaṃ vidyate / atha ca kramaparyālocanayā arthānāmānurūpyeṇa samanvayapratīteḥ śobhātiśayo vidyate / tenāsya sādharmyādyabhāve 'pi pṛthagalaṅkāratāpratilambhādyatra sādharmyādi vidyate tatrāpyalaṅkāratvaṃ durnivāram /
iti / ato yathāsaṃkhyaṃ pṛthagalaṅkāratvenopadeṣṭavyam / tasyodāharaṇam-----
utprekṣā---
yatrevādipadanibandhaḥ sāmyasya ca rūpaṃ na vivakṣyate tatrotprekṣākhyo 'laṅkāraḥ / nanvevaṃ satyasaṃbhavo nāma lakṣaṇadoṣaḥ prāptaḥ / dyotyasyopamānopameyabhāvasyābhāve sati ivādīnāmaprayogaprasaṅgādityāśaṅkyoktaṃ "atadguṇakriyāyogādi"ti / dravyadharmaḥ siddho guṇaḥ / sādhyasvabhāvastu kriyā / idaṃ khalu viśvaṃ
svatantraparatantrapadārthātmakatvāddvavidham / yaśca svatantraḥ padārthaḥ sa dharmītyabhidhīyate / tacca idaṃ taditi sarvanāmapratyavamarśayogyatvāddravyam / paratantrasya padārthasya dharmarūpatā / tasya ca dvaividhyam / siddhasādhyatābhedāt / tatra yaḥ siddho dharmaḥ sa guṇaḥ / yastu sādhyaḥ sā kriyā / etāvantaśca laukikāḥ padārthāḥ / sāmānyādīnāmatraiva pratītikena rūpeṇāntarbhūtatvāt / atra asauprakṛto yor'thastasya ye kriyāguṇā anantaroktalakṣaṇāstadyogātsāmyarūpāvivakṣāyāmapi ivādiśabdapravṛttiravaraddhā / yatra kilopamānopameyabhāvena sāmyaṃ tatropamānasādṛśyādupamānavartināṃ kriyāguṇānāṃ upameyapratītirbhavati / utprekṣāyāmapi ca yo 'sāvasaḥ aprakṛtastasya ye kriyāguṇāste tasminnaprakṛte vastunyupamānatayānulliṅgite 'pi prakṛte vastunyāsajyante / tenātadguṇakrayāyogādasyā ivādivācyatvam / ata evānyadharmāṇāṃ svadharmibhūtādvastuna utkalitānāṃ rasabhāvadyabhivyaktayanuguṇatayāvastvantarādhyastatvena labdhaprakarṣāṇāmīkṣaṇādiyamutprekṣā / nanvevamapi sutarāmasaṃbhavaḥ / na hi vastvantaradharmā vastvantare samāsaktuṃ śakyā ityāśaṅkyoktam---atiśayānviteti / purāṇaprajāpativahitarūpavaparyāsena kavivedhasā padārthasya guṇātiśayavivakṣayā rūpāntaramapyāsaktuṃ śakyata ityarthaḥ /
iyaṃ cotprekṣā bahirasaṃbhavataḥ padārthasya saṃbhavadrūpatayopavarṇanāllokātikrāntaviṣayā saṃbhāvanā / tasyāśca dvaividhyam, bhāvasyābhāvasya ca bahirasaṃbhavata upavarṇyamānatvāt / tadāha----
lokātikrāntaviṣayā bhāvābhāvābhimānataḥ / saṃbhāvaneyamutprekṣā
ityevamādāvivāderaprayogādutaprekṣātvābhāvaprasaṅga ityāśaṅkyāha-----
dvividhā khalūtprekṣā / kācidivādiprayoge sati bhavati, kācittvaprayujyamāneṣvapīvādīṣvarthasāmarthyādagamyamāneṣu / tatra yā vācyā svakaṇṭhenevādibhirvaktavyā sā ivādībhirucyate / yā tvarthasāmarthyakṣiptairivādibhiravagamte tatrevādīnāmaprayogaḥ / 'candanāsaktabhujaga'ityādau ca malayamārutasya yadetanmanmathāvirbhāvanibandhanatvātpathikamūrcchāhetutvaṃ tatra bhujaganiśvāsamūrcchitatve kāraṇatvenotprekṣyamāṇe ivādyarthor'thasāmarthyādavagamyate / tenevādīnāmaprayogaḥ / ivādiśabdasāmarthyāvaseyāyāmevotprekṣāyāmivādīnāṃ prayogāt / tatra bhāvābhimānenotprekṣāyāṃ tasyā guṇayogādhyāsena pravṛttāyā udāharaṇam---
asyā mukhe japairhetubhūtaiḥ śyāmikāṅkena patitamiti saṃbandhaḥ / atra japāsaktā bhagavatī arkamavalokayatīti tasyāḥ śaśāṅkasadṛse mukhe śyāmikā saṃjātā / taccātra tasyāḥ śyamikāyā janma atiśayoktyā pātarūpatayā pratipāditaṃ patitamiti / sā cātra śyāmika śaśilāñchanena śaśena tulyā / atastasyāḥ śaśilāñchanaśaśatulyatvādupasarjanopameyaṃrūpakaṃ śyāmikaivāṅka ityupanibaddham / tasya cāṅkasya śyāmikoparaktasya bhagavatīvadananipāte kāraṇatvenendubhrāntirutprekṣitā / yadetacchaśino lāñchanaṃ śyāmikārūpaṃ tadbhagavatīvadana indubhrāntyeva nipatitamiti / indubhrāntiśca guṇaḥ / siddharūpatve sati dravyadharmatvāt / evaṃ cātra śaśasadṛśī śyāmikā caitanyaśūnyatvena bhagavatīvadanamindubhrāntyā na gocarīkaroti / atha ca tasyāḥ śaśabhāvamāpāditāyā indubhramalakṣaṇena cetanadharmeṇa saṃbandho nibaddhaḥ / tenātra tasya vastvantarasya cetanasya yo 'sau guṇo bhramalakṣaṇastadyogādivādeḥ pravṛttiḥ / indubhramaśca bhāvarūpo guṇaḥ śaśīkṛtaśyamikākartṛkatayā kavinibaddhena vaktrā bhagavatābhimānenādhyavasitaḥ / teneyamatadguṇayogena bhāvābhimānena utprekṣā /
evaṃ kriyāyogādhyāsādbhāvābhimānena yotprekṣā tasyāmudāhāryam / abhāvaviṣayāyāḥ punaḥ kriyādhyāsena pravṛttāyāstasyā udāharaṇam----
atra kapolaphalakayostapovaśāt kṣāmatvamāpannayoḥ parasparādarśanamabhāvarūpaṃ sādhyatvāt kriyārūpakṣāmatāyāṃ kāraṇatayotprekṣitam / teneyamataktriyāyogādabhāvābhimānenotprekṣā / evamatadguṇayogādabhāvābhimānena yā utprekṣā tasyāmudāhāryam /
svabhāvoktiḥ----
bhṛgabālādeḥ svasamucite vyāpāre pravṛttasya ye hevākāḥ svajātyānurūpyeṇābhiniveśaviśeṣāstadupanibandhaḥ svabhāvoktiḥ / tasyāścālaṅkāratvamasādhāraṇapadārthasvarūpadhvananāt / tasyā udāharaṇam-----
iti śrīmahāpratīhārendurājaviracitāyāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahalaghuvivṛttau tṛtīyo vargaḥ //
atha caturtho vargaḥ /
preyorasavaditi samudāyānmatup / śliṣṭamiti / tathā udāttavaddvavidhaṃ śliṣṭamityarthaḥ / vipratipattinirāsārthaṃ cātra śliṣṭasya dvaividhyamuktam /
preyasvat tāvat----
eteṣāṃ pañcāśatsaṃkhyānāṃ bhāvānāṃ sūcakāścatvāro 'nubhāvādayaḥ / te cānubhāvo vibhāvo vyabhicārī svaśabdaśca /
tatrānubhāvaścaturvidhaḥ / āṅgiko vācikaḥ sāttvika āhāryaśca / āṅgiko hastābhinayādiḥ /
vibhāvastu dvividhaḥ / ālambanoddīpanarūpatvāt / tatrālamvanavibhāvo yadāśrayeṇa ratyādīnāmudayaḥ, yathā rāmādeḥ sītādiḥ / uddīpanavibhāvastu yadvaśena ratyādīnāṃ bhāvānāmatiśayena dīptatā bhavati, yathā ṛtumālyānulepanādiḥ / evameṣa dvividho vibhāvo ratyādīnāṃ kāraṇabhūtaḥ / sa ca kāraṇatvātkāryabhūtān ratyādīn
gamayati yathātibahalanīlajaladodayo vṛṣṭim / yathā hi kāryasya suvivecitasya kāraṇaṃ pratyavyabhicāritā evaṃ kāraṇasyāpi suvivecitasya kāryaṃ pratyavyabhicāritā vyavahāre bāhulyena dṛśyate / ato vibhāvaḥ kāraṇatvāt ratyādīnkāryabhūtān gamayati / vyabhicārī tu ratyādikānāṃ sthāyināṃ bhāvānāmavasthāviśeṣarūpo nirvedādiḥ / sa ca sahacāritvāt sthāyināṃ bhāvānāmavasthāviśeṣarūpo nirvedādiḥ / sa ca sahacāritvāt sthāyino bhāvānpratapādayati rathasyaikamiva cakraṃ cakrāntaram / svaśabdastu ratyādiḥ / sa ca vācakatvādbhāvān gamayati / ratyādīnāṃ ca śabdānāṃ yadyapyanubhāvaikagocarasvalakṣaṇasvabhāvaratyādyavagatinibandhanatvaṃ nopalabhyate, tathāpyaṃśena ratyādyavagatinibandhanatvamanubhāvādivadvidyata eva / yathā khalvanubhāvādayo na svalakṣaṇatayā bhāvānavagamayanti apitu sāmānyarūpatayā tadvatsvaśabdā apītyāstām /
evamete bhāvānāmavagatihetavaścātvāraḥ / yaduktaṃ bhaṭṭodbhaṭena "catūrūpā bhāvā"iti / tadeṣāṃ ratyādikānāṃ bhāvānāṃ pañcāśatsaṃkhyānāṃ yānyanubhāvādibhiścatuḥsaṃkhyaiḥ samastatvena vyastatvena ca yathāyogaṃ sūcanāni svalakṣaṇasvarūpāṇāṃ sāmānyāvasthāpāditānāṃ pratipādanāni taiḥ kāvyamupanibadhyamānaṃ preyasvat / preyaḥśabdavācyena priyatareṇa ratyālambanena vibhāvanena ratirupalakṣyate / tayā ca sāhacaryādratyādayo bhāvāḥ pañcāśadavagamyante / evaṃ ca bhāvakāvyasya preyasvaditi lakṣaṇayā vyapadeśaḥ / atra ca bhāvānāmalaṅkāratā, kāvyamalaṅkāryam / tasyodāharaṇam----
ātmanaḥ kroḍe kṛtveti saṃbandhaḥ / atrātmano vakṣasi nidhānamāṅgīko 'bhinayaḥ, ullāpanaṃ sāntvanaṃ vācikaḥ / imamiti idaṃśabdena parāmṛṣṭo yo mṛgārbhakaḥ sa ālambanavibhāvaḥ / vātsalyonmīlitaścautsukyātmā vyabhicārībhāvaḥ / sutavāllabhyanirviśeṣatvena hi spṛhāyā
raterautsukyabhedābhisaṃbandhaḥ pratīyate / svaśabdastu spṛheti / evamayaṃ ratyātmako bhāvo vātsalyasvabhāvaścaturbhiranubhāvādibhiratrāvagamitaḥ / anyeṣvapi bhāveṣvevamudāhāryam /
rasavat---
ete ca śṛṅgārādayo nava yathāyogaṃ caturvargaprāptyupāyatayā taditaraparihāranibandhanataya ca ratyādīnāṃ sthāyināṃ navānāṃ bhāvānāṃ yaḥ paripoṣastadātmakāḥ / atastathāvidhena rūpeṇāsvādyatvādāsvādabhedanibandhanena tāntrikeṇa rasaśabdenābhidhīyante /
tadāhuḥ----
iti
sa iti / caitanyabheda ityarthaḥ / tādṛśa ityanena āsvādaviśeṣanibandhanatvaṃ śṛṅgarādiṣu tāntrikasya rasaśabdasyoktam / eṣāṃ ca śṛṅgārādīnāṃ navānāṃ rasānāṃ svaśabdādibhiḥ pañcabhiravagatirbhavati / yaduktaṃ bhaṭṭodbhaṭena--"pañcarūpā rasā"iti / tatra svaśabdāḥ śṛṅgārādervācakāḥ śṛṅgārādayaḥ śabdāḥ / sthāyino rasānāmupādānakāraṇaprakhyā ratyādayo nava bhāvāḥ / saṃcāriṇastu nirvedādayo rasānāmavasthāviśeṣarūpāḥ / vibhāvāstu teṣāṃ nimittakāraṇabhūtā yoṣidādayaḥ ṛtumālyānulepanādayaśca / āṅgikādayastu catvāro rasānāṃ kāryabhūtā abhinayāḥ / eteṣāṃ ca svaśabdādīnāṃ pañcānāṃ samastavyastatayā āspadatvādyena kāvyena sphuṭarūpatayā śṛṅgārādirasāvirbhāvo darśyate tatkāvyaṃ rasavat / rasāḥ khalu tasyālaṅkārāḥ / tasyodāharaṇam----
kadambakalikākośaḥ kadambakalikābhyantaram / atra bhagavata ābhilāṣikavipralambhaśṛṅgāro nibaddhaḥ / tasya svaśabdaḥ 'kandarpaḥ prabala'iti / sthāyī tatraiva svaśabdenonmīlitaḥ kandarpa iti / ratiparipoṣātmako hi śṛṅgāro rasaḥ / ratiśca yūnāṃ manmathātmikā / ato rativiśeṣasya vācakatvātkandarpaśabdaḥ sthāyino 'tra svaśabdaḥ / saṃcāriṇaścautsukyacintāharṣāḥ svaśabdenonmīlitāḥ. svedaromāñcau ca sātvikau svaśabdopāttau / tayorapi ca saṃcāritvam / sātvikānāṃ sthāyibhāvāvasthāviśeṣatvena nirvedādivatsaṃcāritvāt / vibhāvastu 'iti bhāvayatastasya'iti nirdiṣṭaḥ / bhagavatī hi tattadguṇopetatvena vibhāvyamānā vibhāvaḥ / abhinayastvatrāpāṅgābhinayo nirdiṣṭo 'dṛśā'iti / ato 'trābhilāṣikaḥ śṛṅgārarasaḥ svaśabdādibhiḥ pañcabhirabhivyajyate / evamanye 'pi rasā udāhāryāḥ / rasānāṃ bhāvānāṃ ca kāvyaśobhātiśayahetutvāt kiṃ kāvyālaṅkāratvamuta kāvyajīvitatvamiti na
ūrjasvi-----
kvacitkhalu rasabhāvānāṃ śāstrasaṃvidaviruddhena rūpeṇopanibandhaḥ kriyate, kvacittu tadviruddhena / tatra yatra śāstrasaṃvidaviruddhena rūpeṇa teṣāmupanibandhastatra preyo 'laṅkāro rasavadalaṅkāraścābhihitaḥ / yatra tu tadviruddhatvaṃ tanmūlakalokavyavahāraviruddhatvaṃ ca tadviṣayāṇāṃ rasabhāvanāmupanibandhe satyūrjasvikāvyaṃ bhavati / tatra hi rāgadveṣamohakāraṇakā anaucityena rasabhāvā upanibadhyante / ata eva tatra svakalpanāparikalpitatvena ūrjaso balasya vidyāmānatvādūrjakhivyapadeśaḥ / 'jyotsnātamisre'tyatra urjasviśabdaḥ (pā. a. 5 / 2 / 114) //
tasyodāharaṇam /
atra sakalalokātiśāyino bhagavato 'kṛtavivāhakamārīviṣayatayā haṭhasaṃgrahaḥ śāstrasaṃvidviruddhaḥ pravṛddharāgakāraṇaku upanibaddhaḥ / tena ūrjastitā / tatra kāmo vavṛdhe ityayaṃ śṛṅgārasya svaśabdaḥ / tasya ratiparipoṣātmakatvena kāmavṛddhisvabhāvatvāt kāmaśabdastvetadantargataḥ / śṛṅgārasya yāsau sthāyibhūtā ratistasyāḥ svaśabdaḥ himagireḥ sutāmityālambanavibhāvaḥ / haṭhenetyanenāvegalakṣaṇo vyabhicārībhāvaḥ pratipāditaḥ / apāsya satpathamiti tu mogaḥ, saṃgrahītuṃ pravṛtta iti āṅgako 'nubhāvaḥ / evamayamatra pañcabhiḥ svaśabdādibhirurjasvilakṣaṇaḥ śṛṅgāraḥ sūcitaḥ / evamanyeṣvapi rasabhāveṣūrjasvi udāhāryam /
paryāyoktam----
vācakasyābhidhāyakasya svaśabdasya vṛttirvyāpāro vācyārthapratyāyanam / vācyasya tvabhidheyasya vyāpāro vācyāntareṇa sahākāṅkṣāsaṃnidhiyogyatāmāhātmyātsaṃsargagamanam / evaṃvidhaśca yo vācyavācakayorvyāpārastamantareṇāpi prakārāntareṇārthasāmarthyātmanāvagamasvabhāvena yadavagamyate tatparyāyeṇa svakaṇṭhānabhihitamapi sāntareṇa śabdavyāpāreṇāvagamyamānatvāt paryāyoktaṃ vastu / tena ca svasaṃśleṣavaśena kāvyārtho 'laṅkiyate / tasyodāharaṇam----
samāhitam-----
iha rasabhāvānāṃ śāstrasamayāviruddhena tadviruddhena ca rūpeṇa dvaividhyamuktam / tatra ye śāstrasamayāviruddhā rasabhāvāḥ te rasabhāvaśabdenātra
vivakṣitāḥ / tadviruddhāstu tadābhāsāḥ / teṣāṃ rasabhāvānāṃ tadābhāsānāṃ ca yā vṛttiḥ svāśrayasaṃbandhātmikā tasyāḥ praśame nibadhyamāne samāhitālaṅkāro bhavati / tatra hi teṣāṃ rasabhāvānāṃ samādhānaṃ samādhiḥ parihāro bhavati / samāhitamiti bhāve ktaḥ /
nanu yadi tasminkāvye rasādīnāṃ vṛttiḥ parihniyate, evaṃ sati pūrvarasādinivṛttyā rasādyantaropanibandhādrasavadādyalaṅkārānupraveśaḥ prasakta ityāśaṅkyoktaṃ---anyānubhāvaniḥśūnyarūpamiti / anyasya rasādyantarasya ye 'nubhāvādayaḥ tairniḥśeṣeṇa śūnyaṃ rūpaṃ yasya tattathoktam / yatra pūrveṣāṃ rasādīnāṃ vāsanāyā dārḍhyena teṣūpaśānteṣvapi rasādyantarāṇāṃ na svarūpamāvirbhavati, āvirbhavadapi vā kāryavaśena kenacittirodhīyate, tatra samāhitālaṅkāro bhavati / tasyodāharaṇam----
samādadhannije rūpe 'vasthāpayan / samādadhadityabhyastatvānnumo 'pravṛttiḥ / atra bhagavatā śṛṅgārasya ye 'nubhāvāḥ kāntadṛṣṭyādayasteṣāmavahitthena ākārapracchādanātmakena bhāvena tirodhānaṃ vihitam / yaduktaṃ---svastipūrvakamiti / anena hyākāratirodhānamupadarśitam /
udāttam---
ṛddhiḥ suvarṇādidhanasaṃpattiḥ / tadyuktaṃ vastūdāttam / tena ca kāvyārtho 'laṃkriyate / tasyodāharaṇam----
yasya evaṃvidharūpatā himārdrerbhavatī suteti saṃbandhaḥ / kroḍaḥ sūkaraḥ / puṣṭyo maṇiviśeṣaḥ / gandhamādanaṃ parvataviśeṣaḥ / upatyakāḥ parvatādhāravartino bhūmibhāgāḥ / pradhānaṃ svarṇaṃ kārtasvarādi / arvindhraḥ parvataḥ / saṃkṣayaḥ
kalpāntaḥ / bhūmeradhogamanādbhūmyāśliṣṭasya pradeśasya bhūmiviviktatvāddhimavataḥ kalpānte āyāmaḥ prakaṭībhūtaḥ / atra ratnādisaṃbhāro nibaddhaḥ / tenedamudāttam / tasya cālaṅkāratvaṃ lokātiśāyiratnādikāryadhvananāt / evametadṛddhimadvastunibandhanenaikamudāttamuktam /
na kevalamṛddhimadvastūdāttaṃ yāvadarthaprāptāvanarthaparihāre codyatānāṃ vipulāśayānāṃ ceṣṭitamapi, taduktam---- caritaṃ ca mahātmanāmiti / na ca vipulāśayaceṣṭite upanibadhyamāne tasya śṛṅgārādirasapratipattihetutvādrasavadalaṅkārānupraveśo 'tra subhaṇaḥ / vipulāśayaceṣṭatasyātra vastvantaropalakṣaṇatvenāvāntaravākyārthībhūtatvāt / na khalpatra mahāpuruṣaceṣṭitaṃ vākyatātparyagocaratāmanubhavati / arathāntaropalakṣaṇaparatvāt / yatra ca rasāstātprayeṇāva gamyante tatra teṣāṃ vākyaviśrāntisthānatvena caturvargataditaraprāptiparihāropāyabhūtasthāyibhāvaparipoṣātmanāsvādyamānatvādrasavadalaṅkāro
bhavati / tena kuto 'tra rasavadalaṅkāragandho 'pi / taduktam---upalakṣaṇatāṃ prāptaṃ netivṛttatvamāgatamiti / tasyodāharaṇam-----
śliṣṭam-----
iha khalu śabdānāmanekārthānāṃ yugapadanekārthavivakṣāyāṃ dvayī gatiḥ arthabhedena tāvacchabdā bhidyante iti bhaṭṭodbhaṭasya siddhāntaḥ / tatrārthabhedena bhidyamānāḥ śabdāḥ kecittantreṇa prayoktuṃ śakyāḥ kecinna / yeṣāṃ halasvarasthānaprayatnādīnāṃ sāmyaṃ te tantreṇa prayoktuṃ śakyante / yatra tu halāmekatvānekatvarūpatvātsvarāṇāṃ codāttatvānudāttatvādinā sthānānāṃ cauṣṭhyadantyauṣṭhatvādinā prayatnānāṃ ca laghutvālaghutvādinā bhedasteṣāṃ tantreṇa prayogaḥ kartumaśakyaḥ / sādhāraṇarūpatvāttantrasya / taduktam---- 'sādhāraṇaṃ bhavettantram'iti / evaṃ cāvasthite ye tantreṇoccārayituṃ śakyante te ekaprayatnoccāryāḥ / tadbande satyarthaśleṣo bhavati / taduktam---- ekaprayatnoccāryāṇāmiti / tathā ye teṣāmevaikaprayatnoccāryāṇāṃ śabdānāṃ chāyāṃ sādṛśyaṃ bibhrati tadupanibandhe ca śabdaśliṣṭam / śabdāntare uccāryamāṇe sādṛśyavaśenānuccāritasyāpi śabdāntarasya śliṣṭatvāt / taduktam---tacchāyāṃ caiva bibhratām / svaritādiguṇairbhinnairbandhaḥ śliṣṭamiti / tathā---śabdoktiviśiṣṭaṃ tatpratīyatāmiti / etacca śliṣṭaṃ dvividhamapyupamādyalaṅkārapratibhotpādanadvāreṇālaṅkāratāṃ pratipadyate / ato 'nenānavakāśatvāt svaviṣaye 'laṅkārāntarāṇyapodyante, teṣāṃ viṣayāntare sāvakāśatvāt / taduktam---- alaṅkārāntaragatāṃ pratibhāṃ janayatpadaiḥ / dvividhairiti / alaṅkārāntarāṇāmatra pratibhāmātraṃ na tu padabandha ityarthaḥ / tadevaṃ śabdaśliṣṭamarthaśliṣṭaṃ ca lakṣitam / tasyodāharaṇam---
na kevalaṃ tvaṃ himādrerevaṃvidhasya sutā yāvatsvayaṃ caivaṃprakāreti ca śabdaḥ / atra bhagavatī kisalayavadātāmrau
bhāsvantau dīptimantau yau karau hastau tābhyāṃ virājate / prabhātasandhyā tu pallavavadātāmrairbhāsvata ādityasya karairmayūkhairvirājate / atra cobhayatrāpi halādanāṃ sāmyam / atastantreṇoccāraṇasaṃbhavādayamarthaśleṣaḥ / asvāpaphalalubdhe hitapradetyatra tu bhagavatīpakṣe asvāpaṃ sukhenāptuṃ yanna śakyate phalaṃ tatra ye lubdhāstebhya īhitamīpsitaṃ pradadātītyarthaḥ / prabhātasandhyāpakṣe tu svāpasya nidrānubhavasya yatphalaṃ śramanivṛttilakṣaṇaṃ tatra yo na lubdhaḥ sandhyopāsanapravṛttatvāttadviṣayaṃ hitamadṛṣṭaṃ samarpayatītyevaṃvidhetyarthaḥ / atra ca pūrvasminpakṣe aikapadyāt (pā. a. 6 / 2 / 144) thāthādisvareṇāntodāttatvam / uttaratra punarasvāpaphalalubdhe iti hitapradeti ca anayorbhinnapadatvānnānāsvaratvam / asvāpaphalalubdha ityasya "tatpuruṣe tulyārtheti"(pā. a. 6 / 2 / 2)
pūrvapadaprakṛtisvareṇādyutāttatvāt / hitapradetyasya tu (pā. a. 6 / 2 / 144) yathādisvareṇāntodāttatvāt / tenātra svarabhedaḥ / asvāpeti akārasya phalalubdhe iti ca ekārasya ubhayoḥ pakṣayoryathāyogaṃ lāghavālāghavābhyāṃ prayatnabhedo 'pi / atastantreṇoccārayitumaśakyatā / ekasmiṃstvatra śabde samuccarite śabdāntarasya tatsādṛśyātpratipattiḥ / ato 'yaṃ śabdaśleṣaḥ /
etayośca dvayorapyarthaśleṣaśabdaśleṣayorupamāpratibhotpattihetutvam / prabhātasandhyā hyatropamānam / bhagavatī upameyā / ivaśabdaścopamānopameyabhāvaṃ dyotayati / śabdavyatirekeṇa tu sādhāraṇo dharmor'thādhikaraṇo 'tra na vidyate / tena neyamupamā apitu śleṣa upamāpratibhotpattihetuḥ /
indukāntamukhītyatra bhagavatī candravatsundaraṃ mukhaṃ yasyāḥ sā tathāvidhā / tathā snigdhadīrghakṛṣṇakeśī / muktā parityaktā aśrīraśobhā yayā sā tathāvidhā / trailokyotkṛṣṭā ca / tathā padmavat kamalavat rāgo lauhityaṃ yayostathāvidhau pādapallavau yasyāsatadrūpā / yadā tvasau bhagavatī rūpakapratibhotpattinibandhanena śleṣeṇa trailokyodaravartimāṇikyasaṃbhārarūpatayā rūpyate tadā prakṛtor'thaścandrakāntendranīlamauktikaśobhāpadmarāgairavacchāditarūpatayā pratīyate, sākṣādevaṃvidharatnamayāvayavayogitvāt tribhuvanodarāntargataratnasamṛddhirūpeti / atra ca muktāśrīrityatra svarabhedo vidyate / bahuvrīhipakṣe"bahuvrīhau prakṛtyeti"pūrvapadaprakṛtisvaratvāt / tatpuruṣe tu samāsāntodāttatvāt / śiṣṭānāṃ tu śabdānāṃ svarabhedo nāsti / prayatnagurutvāgurutve tu trijagadratnaśabdavyatirikteṣu tattadvarṇaviṣayatayā vidyete / tena tatra śabdaśleṣatā / trijagadratnaśabdasya tūbhayatrāpi kasyacidviśeṣasyāvidyamānatvādarthaśleṣatvam / apārijātavārtāpītyatra bhagavatyajātaśatrutvādapagataśatrusamūhavārtā tadīyā ca śobhā sarvasya cittamāvarjayatītyato nandanā śrīryasyāstathāvidhā / udakamadhyavartitayā ca yo 'sau apsu udake pratabimbita industadvatsundarī / nityaṃ ca galallāvaṇyapravāhā / yadā tvasau bhagavatī nandanaśrīśabdasya devodyānaśobhālakṣaṇārthāntarābhidhāyatvādrūpakapritibhotpattinibandhanena śleṣeṇaitadbhāvamāpadyate tadā tatsamāśrayatvena apārijātavārtāpītyādipadaparyālocanayā virodhapratibhāhetoraparasyāpi śleṣasyāvirbhāvo bhavati / na khalu devodyānaśobhā avidyamānapārijātākhyavṛkṣaviśeṣavṛttāntā bhavati / na cāsau bhūmau tiṣṭhati / abindusundarītyatra tu bindubhiryasyāḥ saundaryaṃ nāsti tasyāḥ kathaṃ lāvaṇyabindavaḥ prasareyuriti virodhapratapattihetuḥ śleṣaḥ / apārijātavārtāpītyatrāpyapagatā arijātavārteti bahuvrīhau prakṛtyeti pūrvapadaprakṛtisvaratvam / tatpuruṣapakṣetvantodāttatvam / abindusundarītyatra abinduvatsandarītyupamānatvā "tatpuruṣe tulyārtho"tyabinduśabdasya prakṛtisvaraḥ /
iti mahāśrīpratīhārendurājaviracitāyāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahalaghuvṛttau caturtho vargaḥ //
atha pañcamo vargaḥ /
apahnutiḥ-----
yatra bhūtaṃ vidyamānamupameyalakṣaṇamarthamapahnutyopamānarūpāropeṇopamānopameyabhāvo.......................... tiralaṅkāraḥ / atra ca prākaraṇikasya
vidyamānasyārthasya ...............................yadvidyamāno 'sphuṭena rūpeṇopamānopameyabhāvaścakāstītyuktam---- kiñcidantargatopameti / tasyā udaharaṇam-----
atra prākaraṇikasya tapasaḥ svarūpamapahnutya hālāhalaviṣaviśeṣarūpatādhyāropeṇa tatsādṛśyamavagamitam / taccātra hālāhalaviṣasādṛśyamupameyasyāpahnutatvānna sphuṭarūpam / hālāhalākhyo viṣabhedo yaḥ śīghraṃ vyāpādayati /
viśeṣoktiḥ-----
śaktīnāṃ kārakāṇāṃ sāmagrye 'pi avikalatve yaḥ kriyāphalasya kiñcidviśeṣamavagamayitumanutpatterupanibandhaḥ sā viśeṣoktiḥ / tasyāśca dvaubhedau / kvacitkhalu kāraṇasāmagrye 'pi yatkāryaṃ notpadyate tasyānutpattau svakaṇṭhena nimittamupādīyate, kvacittvarthasāmarthyādavagamyate tadāha---
adarśanamanupādānam / tatra dvitīyasya bhedasyodāharaṇam-----
atra dhanasaṃbhārayogaḥ surūpatvaṃ yauvanaṃ ceti yānyetāni sukhaprāptau kāraṇānyavikalāni tatsadbhāve 'pi kriyāphalabhūtāyāḥ sukhaprāpteranutpattirupanibaddhā / pūrvoktānāṃ sukhahetūnāṃ vismayavibhāvanātmakaviśeṣakhyāpanāya / atra ca nimittaṃ khakaṇṭhenānupāttamapyarthasāmarthyādavagamyate / vidhivaidhuryādirūpaśabdo 'tra śarīrasya rūpamātrāvyabhicāritvādrūpaprakarṣatātparyeṇopāttaḥ / smarasuhṛdvayo yauvanam / yauvane hi manmathābhimukhībhavati / ādyabhedodāharaṇaṃ tu----
virodhaḥ-----
yatra kavinā guṇasya vā kriyāyā vā athavā dvirvāśabdasyopāttatvāt dravyasya viruddho 'nyaḥ padārthaḥ sajātīyo vijātīyo vā vacasā svapratibhāprasūtena varṇanikātmanā kriyate kañcidviśeṣamavagamayituṃ sa virodhākhyo 'laṅkāraḥ / guṇakriyādravyāṇāmutprekṣālaṅkāralakṣaṇavyākhyānasamaye svūrūpamuktam / kriyā kāraṇamutpādanaṃ, ttpradhānaṃ vacaḥ kriyāvacaḥ / kavipratibhayā khalu purāṇaprajāpatinirmitaśuṣkaparuṣapadārthavilakṣaṇāḥ sarasāḥ padārthāḥ abhinavā eva nirmīyante / ataḥ kriyāvaca ityuktam / tasyodāharaṇam----
atra yadetatpūrvamupakrāntaṃ vaco me nodetīti tasyākṣepo yadvetikṛtaḥ / kiṃvā karomi vismayavācālitaḥ san bravīmi bhavatyāḥ kvate / eṣa vismayo māṃ vācālayatīti saṃbandhaḥ / atrākṛteḥ sukumārāyāḥ pāṭavasya ca kaṭhinakāyasādhyasya virodho bhagavatīniṣṭhatvenopanibaddhaḥ /
tulyayogitā-----
aprastutānāmeva vā yatra sāmyamabhidhīyate sā tulyayogitā / ata eva prākaraṇikāprākaraṇikobhayārthaniṣṭhatvābhāvāttatropamānopameyoktiśūnyatvaṃ prastāvabhāgbhiḥ prastutaiḥ sāmyābhidhāyi vaca iti saṃbandhaḥ / tasyāḥ pūrvabhedasyodāharaṇam-----
tvaccharīrasaukumāryadarśinaḥ kasyeva cetasi mālatyādīnāṃ kāṭhinyaṃ na bhāsata ityarthaḥ / atra mālatyādīnāmaprākaraṇikānāmevārthānāṃ kaṭhoratvalakṣaṇaṃ sāmyamupanibaddham / draṣṭuriti tṛn / tadyoge ca tvadaṅgamārdavamiti "na lokāvyayaniṣṭhe'ti ṣaṣṭhīniṣedhaḥ /
dvitīyabhedasyodāharaṇam----
atra prākaraṇikānamapi yogapaṭṭādīnāṃ bhagavatīśarīre saṃsparśanaucityalakṣaṇaḥ samāno dharmo nibaddhaḥ / tāravītvak valkalam / aṅgasya śarīrasya /
aprastutapraśaṃsā----
adhikārādupavarṇanāvasarādapagatasya prākaraṇikādaparasya vastuno yatropanibandhaḥ sā aprastutapraśaṃsā / na caivamapi tasyā unmattapralāpaprakhyatā, yataḥ sā kenacitsvājanyena prastutamarthamanubadhnati / taduktam---prastutārthānubandhinīti / tasyā udāharaṇam-----
vyājastutiḥ----
yatra śabdānāmabhidhāyakānāṃ yā śaktirarthapratyāyanautsukyaṃ tasyā yaḥ svabhāvo niyatārthaniṣṭhatvātmakastena nindā gamyate iva natvasau nindaiva /
padārthaparyālocanasāmarthyotthāyāṃ stutau vākyārthībhūtāyāmavāntaravākyārthatvāt / ata evāha---- vastutastu stutiśceṣṭeti / vastuta ityarthasāmarthyādityarthaḥ / tatra vyājastutirnāmālaṅkāro bhavati /
nindāvyājena hi sā stutiḥ / ato vyājastutiḥ / tasyā udāharaṇam-----
atra yadetaddhigvādopahatatvaṃ rūpasaṃpadaḥ sākṣācchabdavyāpāreṇa spṛṣṭaṃ na tatsvātmaparyavasitaṃ, arthasāmarthyotthalokottarabhagavatīrūpotkarṣapratipādanaparyavasitatvāt /
vidarśanā----
yatra padārthānāṃ saṃbandhaḥ svayamanupapadyamānaḥ sannupamānopameyabhāve paryavasyati athavā upamānopameyabhāvakalpanayā svātmānamupapādayati tatra vidarśanā, viśiṣṭasyārthasya upamānopameyabhāvātmakasyopadarśanāt / tasyā udāharaṇam----
vidhuścandraḥ / vibhāvarī rātriḥ / atra rajanikararahitavibhāvarīviśobhatvasya yadetatkarmatvaṃ tatkāminīkartṛkāyāṃ bharaṇakriyāyāṃ na samanvayaṃ gacchati / na hyanyasya saṃbandhinīṃ viśobhāmanyo bibharti / ataḥ padārthasamanvayasyātrānupapattiḥ / upamānopameyabhāvastvatra vākyārthaviśrāntisthānaṃ kṛṣṇarātrivadviśobhatāṃ bibhartiti / evametadbhavati vastvasaṃbandhe upamānopameyabhāvakalpanāyāmudāharaṇam / yatra tu padārthasamankya upamānopameyabhāvakalpanayā svātmānamupapādayati tasya vidarśanābhedasyodāharaṇamudbhaṭapustake na dṛśyate / tasya tu bhāmahodatamidamudāharaṇam---
iti
tatra prathamodayasamayavijṛmbhamāṇasvakāntirahitasaya bhāsvato yadetadastamayaunmukhyaṃ tadupetasya śrīmataḥ prayojyakartṝn prati pātāvasānodayakarmake 'vabodhe tatsamarthācaraṇalakṣaṇaṃ hetukartṛtvamupanibaddham / tathāvidhaṃ khalu bhāsvantaṃ paśyantaḥ śrīmanto budhyante bhāsvata iva sarvasyodayaḥ pātāvasāna iti /
saṃkaraḥ----
sa ca caturvidhaḥ saṃdehaśabdārthavartyalaṅkāraikaśabdābhidhānānugrāhyānugrāhakabhedena / tatra saṃdehasaṃkarastāvat---
anekasyālaṅkārasyollekhe cetasyupārohe saṃdehasaṃkaro bhavati, na tvekaśabdābhidhānasaṃkarādāvapi anekālaṅkārollekhaḥ saṃbhavati / yathā---
atra hyupamānopameyabhāvastatpratibhāhetuśca śleṣo 'nekālaṅkāra ullikhyate / upamānopameyabhāve tāvat
gaṅgopamānam / cakradhārā upameyā / murārinirgatatvaṃ sādhāraṇo dharmaḥ / śleṣastvatra narakapratipanthiśabdādātmānaṃ labhate / ekatra hi narako dānavaḥ / aparatra tvavīcyādiḥ / etau ca dvāvalaṅkārāvekasminnivaśabde 'nupraviśataḥ / na hyupamānopameyabhāvastatpratibhāheturvā śleṣaḥ samāsādyabhāve ivaśabdādimantareṇa svarūpaṃ pratilabhate / tenātra dvāvalaṅkārā vekasminvācake iva śabde 'nupraviṣau / yadi cānekālaṅkārollekhe sati saṃdehasaṃkarastata evamādāvapyanekālaṅkārollekhasya saṃbhavātsaṃdehasaṃkaraprasaṅga ityāśaṅkyoktam---samaṃ tadvṛttyasaṃbhava iti / tasyānekasyālaṅkārasya samaṃ yugapadyadi vṛttirvyāpāro 'laṅkāryālaṅkaraṇātmako na saṃbhavatītyarthaḥ / pūrvokte tūdāharaṇe murārinirgateti sādhāraṇadharmopādānānnarakapratipanthinīti ca śleṣapadopadarśanānnānekasyālaṅkārasya yugapadvṛtterasaṃbhavaḥ / tena tatra na saṃdehasaṃkaratā /
nanu yadyanekālaṅkārolleke yugapadvṛttyasaṃbhave ca saṃdehasaṃkaratvam / eva sati yatra pratibhāmātreṇānekasminnalaṅkāre ullikhyamāne yasya sādhakaṃ pramāṇamasti sa upādīyate / yasya tu bādhakaṃ pramāṇaṃ vidyate sa tyajyate / tatrāṣyanekālaṅkārollekhasya samaṃ tadvṛttyasaṃbhavasya ca saṃbhavātsaṃdehasaṃkaratvaṃ prasajjatītyāśaṅkyoktam---ekasya ca grahe nyāyadoṣābhāve ceti / nyāyaḥ sādhakaṃ pramāṇam / doṣo bādhakaṃ pramāṇam / yatrānekālaṅkārollekhe yugapadvṛttyasaṃbhave ca ekatarasya grahaṇe sādhakabādhake pramāṇe samastavyastatayā na vidyete tatra saṃdehasaṃkaraḥ / tena nāniṣṭaprasaṅgaḥ / tathāhi---yatra sādhakabādhake pramāṇe sāmastyena vidyate tatra yasya sādhakaṃ pramāṇamasti tasyopādānādbādhakasya pramāṇopetasya ca tyāgādekasya grahaṇaṃ bhavati / yatrāpi sādhakabādhakapramāṇayorvaiyastyenānyatarasya vidyamānatā tatrāpi pratibhollikhyamānānekālaṅkāramadhyātsādhakapramāṇopetasyopādānātpramāṇaśūnyasya copekṣyatvāt, tathā bādhakapramāṇopetasya parityāgāttditarasya ca pūrvollikhitasya pāriśeṣyeṇopādānādekasya graho bhavati / yatra tu sādhakabādhakapramāṇābhāvastatra saṃdeha eva / evamayaṃ saṃdehasaṃkaro lakṣitaḥ / tasyodāharaṇam----
atra varenduriti vara eva induḥ, vara induriveti rūpakasamāsopamayordvayoralaṅkārayorullekhaḥ / na ca tasyānekasyālaṅkārasya yugapadvṛttiḥ saṃbhavati / ekālaṅkārasaṃśrayeṇaivālaṅkārasya kṛtakṛtyātvāt / na cātra dvayormadhyādekatarasya grahaṇāya sādhakabādhakapramāṇayogaḥ. sādhakaṃ hi pramāṇaṃ vidyamānaṃ vidhimukhenālaṅkāraṃ jñāpayet / tathā bādhakamapi prahātavyālaṅkāraniṣedhamukhenopādeyamalaṅkāraṃ pūrvollikhitaṃ pāriśeṣyādupādeyatayā pratipādayati / atra tu dvayoḥ sādhakabādhakapramāṇayorabhāvātsaṃdehaḥ / tena saṃkaro 'laṅkāraḥ /
śabdārthavartyalaṅkārastu-----
saṃkaro vā
yatraikasminvākye śabdavartinor'thavartinaścālaṅkārāḥ saṃsargamupayānti sa śabdārthālaṅkāraḥ / tasyodāharaṇam----
varārthā bhartrarthā / kiṅkaro dāsaḥ / atra thakāropanibaddho 'nuprāsātmakaḥ śabdālaṅkāraḥ / arthālaṅkāraścārthāntaranyāso vidyate / tathāhi---atra mākṛthā vyarthamarthitāmityupāditsiter'the 'rthitvasyākaraṇaṃ yadupanibaddhaṃ tadanupapadyamānatayā saṃbhāvya tatsamarthanāyoktaṃ 'rūpeṇa te yuvā sarvaḥ pādabaddho hi kiṅkara'iti / yo guṇotkarṣaśālī sa nārthayate, apitvarthyate yathā ratnādi / tvaṃ ca rūpavattvādguṇotkarṣaśālinī / tasmādupāditsiter'the
ekaśabdābhidhānasaṃkarastu /
ekasminvākyāṃśe vākyaikadeśe yatrānekasyālaṅkārasyānupraveśaḥ sa ekaśabdābhidhānasaṃkaraḥ / tasyodāharaṇam----
atropamālaṅkāra upamāpratibhotpattihetubhūtaśca śleṣa ityetau dvāvalaṅkārāvekasminvākyāṃśe ivaśabde 'nupraviṣṭau / tathāhi---ambhojinī upamānam, gaurī upameyā, dṛṣṭimātrasukhapradatvaṃ sādhāraṇo dharmaḥ ityupamā / sacchāyavarṇikā cārukarṇiketi śleṣaḥ / ambhojinyāṃ hi varṇā rājavartādayaḥ gauryāṃ tu gauratvam / ambhojinyāṃ karṇikā kamalamadhvarttibījakośaḥ / gauryāṃ tu cārū karṇau /
anugrāhyānugrāhakasaṃkarastu----
yatrobhayorupamānopameyayoḥ parasparamupamānopameyabhāvastatropameyopamā / upameyenopamānasyopamānāt / nanu ca prākaraṇikaṃ sāmyābhidhānasaṃbandhi upameyaṃ / aprākaraṇikaṃ upamānaṃ / yadi cātropameyasyopamānatvamabhidhīyate, evaṃ
sati tasya prākaraṇikatvaṃ vyāhanyate ityāśaṅkyoktam---pakṣāntarahānigāmiti / nātropamānopameyabhāve tātparyaṃ kintu etadeva dvayamevaṃvidhaṃ vidyate, na tvanyadetayoḥ sadṛśaṃ vastvantaraṃ vidyate iti / ataśca etatpakṣadvitayavyatiriktasya pakṣāntarasyātra hānervivakṣitatvāt parasparamupamānopameyabhāvo na duṣyatīti tasya pakṣāntarahānau pratapādyāyāmavāntaravākyārthatvenāvasthānāt, varaṃ viṣaṃ bhakṣaya mā cārasya gṛhe bhuṅkthāḥ itivat / atra hi viṣabhakṣaṇaṃ na vidhīyate / durjanagṛhe bhojanaparivarjanatātparyāt / evamihāpyupamānopameyabhāvasyāvivakṣāpakṣāntarahānau tātparyāt / tasyā udāharaṇam---
atra dhārṣṭyādi na muñcatīti yāsāvutprekṣā sā hareṇeva smaravyādhastvayānaṅgīkṛto 'pi sannityupamāpratibhotpattihetuśleṣavaśena svarūpaṃ pratilabhate / anaṅgīkṛto hi anaṅgatvamaśarīratvamāpāditaḥ anūrīkṛtaśca / yaścānūrīkṛtaḥ kṣaṇamapi na muñcati tatra dhārṣṭyaṃ hetutayotprekṣituṃ śakyate / tena śleṣavaśenātrotpreksā āsāditasvabhāvā / atoyamanugrāhyānugrāhakasaṃkaraḥ /
evamayaṃ caturvidhaḥ saṃkaro nānālaṃkāragatavikalpavyavasthāsamuccayāṅgāṅgibhāvasamāśrayaṇenābhihitaḥ / tatrānekālaṃkāravikalpātsaṃdehasaṃkaraḥ / nibhinnādhāratvena śabdārthavartinolaṃkārayoravasthānādvyavasthāsamāśrayaḥ śabdārthavartyalaṃkārasaṃkaraḥ / ekaśabdābhidhānasaṃkare tu samuccayenānekolaṃkāra ekasminvākyāṃśe ivādāvanupraviśati / anugrāhyānugrāhakasaṃkare tvanakasyālaṃkārasyāṅgāṅgibhāvaḥ / ato vikalpa-vyavasthā-samuccayāṅgāṅgibhāvasaṃśrayā ete catvāraḥ saṃkarabhedāḥ /
upameyopamā---
yatrobhayorupamānopameyayoḥ parasparamupamānopameyabhāvas tatropameyopamā / upameyenopamānasyopamānāt / nanu ca prākaraṇikaṃ sāmyābhidhānasaṃbandhi upameyam aprakaraṇikamupamānam / yadi cātropameyasyopamānatvam abhidhīyate evaṃ sati tasya prākaraṇikatvam vyāhanyate ityāśaṅkyoktam -- pakṣāntarahānigāmiti / nātropamānopameyabhāve tātparyaṃ kiṃtu etadeva dvayamevaṃvidhaṃ vidyate na tvanyadetayoḥ sadṛśaṃ vastvantaraṃ vidyata iti / ataśca etat pakṣadvitayavyatiriktasya pakṣāntarasyātra hānervivakṣitatvāt parasparamupamānopameyabhāvo na duṣyatīti / tasya pakṣāntarahānau pratipādyāyāmavāntaravākyārthatvenāvasthānāt -- varaṃ viṣaṃ bhakṣaya mā cāsya gṛhe bhuktvā -- itivat / atra hi viṣabhakṣaṇaṃ na vidhīyate durjanagṛhe bhojanaparivarjanatātparyāt / evamihāpyupamānopameyabhāvasyāvivakṣā pakṣāntarahānau tātparyāt /
atra yasyetyupāttsya tvatkṛte so 'pi vaikuṇṭha ityatra tacchabdasamanvayenā kāṅkṣāvicchedo bhaviṣyate / uttareṣvapi ca ślekeṣu tenaiva yacchabdārtho nirākāṅkṣī kāryaḥ /
sahoktiḥ---
yatra vastudvayasamavete dve kriye padenaikena tantravṛttyā kathyete tatra sahoktirnāmālaṅkāro bhavati / nanu 'saṃjahāra śaratkālaḥ'ityādāvapi dīpake padenaikena vastudvayasamavete dve kriye kathyete / ataśca tatrāpi sahoktitvaṃ prāpnotīti āsaṅkyoktam---tulyakāle iti / yatra sahādinā padena tulyakālatāmavagamya vastudvitayasamāśrite dve kriye kathyete tatra sahoktitvam / na caivaṃ dīpaka iti nātivyāptiḥ / sahādinā ca śabdena yugapatkālatāyāmavadyotyamānāyāṃ dvaya gatiḥ / kadācitkhalu yayoḥ kriyayostulyakālatā te kriye tulyakakṣatayā svāśrayaviśrāntatvenābhidhīyete, yatā devadattyajñadattau saha bhuñjāte iti kadācittvekāśrayaviśrāntāyāṃ kriyāyāmabhihitāyāṃ sahādyarthaparyālocanāsāmarthyādaparasyāśrayasya kriyāsaṃbandho 'vagamyate, yathā devadatto yajñadattena saha bhūṅkta iti / tatreha dvitīyā gatirāśrīyate / śābdena rūpeṇaikatra kriyāsaṃbandhasya pratītasyāparatrārthena rūpeṇonnīyamānatvena vakrabhaṇite sadbhāvāt / evaṃvidhasya yatraiva śobhātiśayavidhāyitvaṃ tatraiva sahokteralaṅkāratā na sarvatreti draṣṭavyam / tasyā udāharaṇam----
yasya praiṣyeṇa iti saṃbandhaḥ / atra mṛtyordyujanasya ca manorathāvāptikaraṇalakṣaṇe dve kriye padenaikenokte cakre 'vāptamanoratha iti / yadyapyavāptamanoratha iti cakra iti ca suptiḍantatvabhedena padadvitvaṃ tathāpi kriyāpadadvitayopādānavyāvṛttervavakṣitatvātpadenaikeneti na virudhyate / athavā cakre iti karoti kriyā sāmānyabhūtā viśeṣamantareṇāparyavasyantī manorathāvāptilakṣaṇaṃ viśeṣaṃ garbhīkaroti / ataścātra satyapyanekapadatve ekapadībhāva iva prakāśate /
parivṛttiḥ-----
kasyacidvastuno vastvantareṇa parivartanaṃ parivṛttiḥ / sā ca trividhā / parivartanakārakāṇāṃ parivartanīyena saha samatvānnyūnatvādadhikatvācca / tadidamuktam--samanyūnaviśiṣṭairiti / tatra yasyāḥ samor'thaḥ parivartyate tasyā anarthasvabhāvatā / arthaśabdena hi upādeyo 'ptho 'bhidhīyater,'thyate 'sāviti kṛtvā / yatra ca sāmyaṃ tabhārthanīyatvaṃ nāsti / tenārthyatvābhāvānugamāttatrānarthatvamabhidhīyate / atastatrānarthasvabhāvaṃ parivartanam / yatrāpa ca nikṛṣṭaparigraheṇotkṛṣṭaparityāgaḥ kriyate, tatrāpyanarthasvabhāvatā / upādeyaviparītasyopādānāt / arthapratipakṣo hyatrānarthaḥ / adharmānṛtavat / yatā hyadharmānṛtaśabdābhyāṃ nottarapadārthrābhāvamātramabhidhīyate, nāpyuttarapadārthatulyor'thaḥ, kiṃ tarhi etatpratipakṣasyaivābhidhānaṃ, evamihāpyanarthaśabdena arthapratipakṣasyaivābhidhanam / yathā anartho vairiṇāmāpatita ityevamādau / tena yatrotkṛṣṭena nikṛṣṭaḥ parigṛhyate tatra duḥkhahetutvādarahthapratipakṣatvenānarthakhabhāvatā / yatra tu nikṛṣṭenotkṛṣṭaḥ parigṛhyate tatrotkṛṣṭasya sukhahetutvenopādeyatvādarthasvabhāvatā / tadidamuktam---arthānarthasvabhāvamiti / tatra samaparivṛtterudāharaṇam---
atra urodānena utsāho lakṣyate yaścātra lakṣyamāṇāsyārthasyotsāhasyopāyatayā pratīyate / abhidheyor'tho vakṣaso dānaṃ nāma yo hi yatra vakṣa udyamayati sa tatrotsahata iti tatpratibhāvacchāditasyotasāhasya pratitiḥ tadapekṣayā samena samasya parivartanam / uroyaśasoḥ samatvāt /
nyūnaparivṛttestūdāharaṇam----
netrabhūta urago vāsukiḥ / atra--kaustubhasyotkṛṣṭasya nikṛṣṭaratnaparatyāgena grahaṇānnikṛṣṭenotkṛṣṭasya parivartanam /
viśeṣṭaparivṛttestūdāharaṇam----
bhūsīmā pṛthivyā avadhiḥ / makho yajñaḥ / atra abhayenotkṛṣṭena nikṛṣṭasya kharvatvasya hrasvatvasya parivartanaṃ abhidheyāpekṣayā
pūrvatarodāharaṇavatpratibhāti / tātparyārthāpekṣayā tu neyaṃ parivṛttiḥ / cattaddevebhyaḥ abhayaṃ pratijñātaṃ tadupāyabhūtāyā vāmanaveṣeṇa svarvatāyāḥ parigṛhītatvāt /
iti māhaśrīpratīhārendurājaviracitāyāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahaladhuvṛttau pañcamo vargaḥ //
atha ṣaṣṭho vargaḥ /
atra itiśabdasya vakṣyamāṇaṃ yadananvayādilakṣaṇaṃ tadupakṣepārthatvena prayogānnānanvayādisvarūpaparāmarśārthatvam / ityevaṃ vakṣyamāṇalakṣaṇakatvenānanvayādīnalaṅkārānvidurityarthaḥ / ityevaṃ vakṣyamāṇalakṣaṇakatvenānanvayādīnalaṅkārānvidurityarthaḥ / ato vedanakriyākarmatvādananvayamityādau dvitīyā / kāvyadṛṣṭāntahetū cetyatra dṛṣṭāntahetuśabdābhyāṃ kāvyaśabdaḥ pratyekamabhisaṃbadhyate / dṛṣṭāntaśabdasya cātra pūrvanipāto 'bhyarhitatvāt / abhyarhitatvaṃ dṛṣṭāntasya dṛṣṭāntapratibimbitavyāptimukhena hetoḥ prāyeṇa gamakatā saṃpratyayāt /
sasaṃdehaḥ---
upamānabhedapūrvaṃ bhedamabhidadhataḥ kaveḥ kavinibaddhasya vā vakturvaca iti saṃbandhaḥ / saṃdehopetavacanavyājena upamānena tattvaṃ tadbhāvamabhedamupameyasyābhidhāyottarakālaṃ yadā tasmādupamānāttasyopameyasya bhedo 'bhidhīyate tadā sasaṃdeho 'laṅkāraḥ / nanu upamānena saha pūrvamabhede 'bhihite sati punaryadi tasmāddhedasyābhidhānaṃ kriyate / evaṃ sati gajasnānaṃ prāpnotītyāśaṅkyoktam----stutyai iti / stutyarthatvena evaṃvidhā abhidhā samāśrīyata ityarthaḥ / tasyodāharaṇam----
ārjavo mūrkhaḥ / ṛjutvayogāt / atra śaṅkha upameyaḥ / yaśaḥsaṃcayo haṃsaścopamānam / tayośca pūrvamabhedasaṃdehavyājenābhihitaḥ kimeṣa yaśaḥsaṃcayaḥ syāditi, tathā kiṃ haṃsa iti punaścātropamānādupameyasya bhedo varṇitaḥ / yaśaḥsaṃcayāttāvadbhedopavarṇanaṃ piṇḍībhāvo 'sya kiṃkṛta ita / yaśaḥsaṃcayaḥ khalu prasaraṇaśīlaḥ / asya tu tadviruddhaḥ piṇḍībhāvo dṛśyate / tena nāyaṃ yaśaḥsaṃcaya iti /
sasaṃdehasya bhedāntaramāha----
chāyā śobhā / yatra saṃdehābhāve 'pi saṃdehasyopanibandhe sati na pūrvavadupamānādupameyasya bheda upanibadhyate kiṃtarhyabheda eva saṃśayacchāyayā / tathāvidhasya copanibandhasya phalamalaṅkārāntaropajanitā saundaryapratipattiḥ / yadāha---dhīṣvalaṅkārāntaracchāyāṃ kṛtvā iti / tatrāpi saṃdehālaṅkāraḥ /
tasyodāharaṇam----
atra meroruparivartī nīlo balāhakaḥ kalpāntavahnyāścayaśca dhūmaḥ ityetadubhayamupamānam / garuḍārūḍhastu bhagavān kṛṣṇavapurupameyaḥ / tena ca upamānadvayena saṃdehavyājena bhagavānāpāditābheda upanibaddhaḥ kimayamevaṃvidhaḥ athaivaṃvidhaḥ iti / tābhyāṃ copamānābhyāmupameyasya pūrvavadbhedanibandhanaṃ nātra kiṃcidabhihitam / phalaṃ caivamabhidhānasyopamālaṅkāradhvananam / evaṃvidhopamānadvitayasadṛśo bhagavānvainateyārūḍha iti /
ananvayaḥ---
yatra tenaiva na tu vastvantareṇa tasyaiva vastvantarasyopamānopameyabhāvo bhavettatra vastvantarānugamābhāvādananvayākhyo 'laṅkāraḥ / nanu ca sādṛśyasaṃbandhe sati prākaraṇikamupameyamaprākaraṇikaṃ tūpamānamityupamānopameyayorlakṣitatvātkathamekasyaivopamitikriyāyāṃ karmatvaṃ karaṇatvaṃ ca saṃbhavatītyāśaṅkyoktam---asādṛśyavivakṣāta iti / nātromapānopameyabhāve tātparyaṃ kintūpameyopamāvadupamānāntaravyāvṛttāvityarthaḥ / itiśabde 'tra vakṣyamāṇodāharaṇopakṣepārthatvādananvayaśabdena nābhisaṃbadhyate / tena ananvayamiti dvitīyā /
tasyodāharaṇam----
atra vāṇīkriyārūpāṇāṃ trayāṇāmanupamatayā lokottaratvaṃ pratipādayitumātmanaivopamānopameyabhāvo nibaddhaḥ /
saṃsṛṣṭiḥ----
bahūnāmalaṅkārāṇāṃ parasparanirapekṣāṇāṃ dvayorvā tathāvidhayorekatra śabda eva artha eva vā upanibandhe sati saṃsṛṣṭiralaṅkāraḥ / yatra tu parasparasāpekṣatvaṃ tatra sandehaikaśabdābhidhānānugrāhyānugrāhakasaṅkarāstrayaḥ pūrvamabhihitāḥ / yatra ca śabdārthalakṣaṇāśrayadvitayaniṣṭhatayā anekālaṅkāropanibandhastatrāpi śabdārthavartyanekālaṅkārasaṃkara uktaḥ / etadvailakṣaṇyena tu saṃsṛṣṭiḥ / tasyā udāharaṇam-----
nirviśantī upabhuñjānā / atra śaśī uṣasi candrikāmiva vaikuṇṭhaḥ tvatkṛte śriyaṃ tyajati ityupamā / adhārāṃ sudhāvṛṣṭimiti rūpakam /
bhāvikam-----
sāṃpratikena pradhvaṃsābhāvenopalakṣyamāṇāḥ padārthāḥ bhūtāḥ, yathā idānīṃ yudhiṣṭhirādayaḥ / ye tu sāpratikena prāgabhāvena upalakṣyante te bhāvinaḥ, yathā idānīṃ bhagavadavatāraḥ kalkī bhaviṣṇuyaśāḥ / evamanantaropalakṣitāḥ bhūtā bhāvinaśca yer'thāste sāṃpratikapradhvaṃsābhāvaprāgabhāvaviviktatayā vartamānāyamānāḥ pratyakṣā iva yatra dṛśyante tadbhāvikaṃ nāmālaṅkāro bhavet / atra heturvācāmanākulatā arthānāṃ cātyadbhutatvam / taduktam---vācāmanākulyeneti / atyadbhutā iti ca / tatra vācāmanākulatā vyastasaṃbandharahitalokaprasiddhaśabdopanibandhājjhagityarthapratītikāritā / tasyāṃ hi satyāṃ kaveḥ saṃbandhī yo bhāvaḥ
āśrayaḥ śṛṅgārādirasasaṃvalitacaturvargopāyabhūtaviśiṣṭārthollekhī sa kavinaiva sahṛdayaiḥ śrotṛbhiḥ svābhiprāye 'bhedena tattatkāvyapratibimbitarūpatayā sākṣātkriyate / śrotṛṇāmapi hi tathāvidhasvacchaśabdānubhavadrāvitāntarātmanāṃ sahṛdayānāṃ svābhiprāyapratimudrā tatra saṃkrāmati /
svabhinītatetyabhinayādidvāreṇa śṛṅgārādirasasaṃvalitatvaṃ caturvargopāyasyoktam / tadevamevaṃvidhahetunibandhanaṃ kaviśrotṛbhāvadvitayasaṃmīlanātmakaṃ bhāvikaṃ draṣṭavyam /
ata eva cātra kavisaṃbandhino bhāvasya śrotṛbhāvābhedādhyavasitasya puraḥ--sphuradrūpasya vidyamānatvādbhāvikavyapadeśaḥ bhāvo 'smin vidyate iti bhāvikam / tadāhuḥ---"rasollāsī kaverātmā svacche śabdārthadarpaṇo / mādhuryaujoyutaprauḍhe prativindya prakāśate / saṃpītasvacchaśabdārthadrāvitābhyantarastataḥ / śrotā tatsāmyataḥ puṣṭiṃ caturvarge parāṃ vrajet"iti / svaccha iti prasādaguṇo 'bhihitaḥ / prauḍha caturvarge parāṃ vrajet"iti / svaccha iti prasādaguṇo 'bhihitaḥ / prauḍha iti tu sālaṅkāratā / saṃpītau samyagāsvāditau / tatsāmyata iti svabhiprāyābhedena kavigatasyābhiprāyasyādhyavasānādityarthaḥ / tasyodāharaṇam----
atrābharaṇocitamūrtitve 'pi nirañjanavilocanatvopalakṣitādābharaṇatyāgātpīḍā / sahajasaundaryanirbharatvena tu ābharaṇasaṃpādyāyāḥ śobhāyāḥ paridṛśyamānatvātprītiḥ / tenātra sāṃpratikapradhvaṃsābhāvopalakṣitatvādbhūṣaṇasaṃbandho vyatito 'pyadbhuto yo 'sau vapuḥprakarṣastadvaśena pratyatra iva kavinopanibaddhaḥ / tathaiva cāsau sahṛdayānāṃ camatkāramāvahati / saṃtatamutkṛṣṭatayā vaicitryeṇa īkṣaṇīyā ābharaṇaśobhā yasyāmiti bahuvrīhiḥ /
kāvyehetuḥ----
yatra ekaṃ vastu śrutaṃ sadvastvantaraṃ smārayati anubhāvayati vā tatra kāvyaliṅgaṃ nāmālaṅkāraḥ / pakṣadharmatvānvayavyatirekānusaraṇagarbhatayā yathā tārkikaprasiddhā hetavo lokaprasiddhavastuviṣayatvenopanibadhyamānā vairasyamāvahanti na tathā kāvyehetuḥ atiśayena sarveṣāṃ janānāṃ yosau hṛdayasaṃvādīsarasaḥ padārthastanniṣṭhatayā upanibadhyamānatvāt / ataḥ kāvyaliṅgamiti kāvyagrahaṇamupāttam / na khalu tacchāstraliṅgaṃ kiṃ tarhi kāvyaliṅgamiti kāvyagrahaṇena pratipādyate /
nanu kāvyagrahaṇena kathaṃ kāvyasya sarasapadārthaniṣṭhatopadarśyate / kāvyasya sarasatvāt / kāvyaṃ khalu guṇasaṃskṛtaśabdārthaśarīratvāt sarasameva bhavati, na tu nīrasam / tathāhi---guṇāḥ kāvyasya mādhuryaujaḥprasādalakṣaṇāḥ / tatra mādhuryamāhlādakatvam, ojo gāḍhatā, prasādastvavyavadhānena
rasābhivyaktyanuguṇatā / tadeteṣāṃ trayāṇāṃ guṇānāṃ madhyātprasādasya prādhānyam / mādhuryaujasostu tattadrasābhivyaktyānuguṇyena tāratamyenāvasthitayoḥ prasāda eva sopayogatā / evaṃ ca tatra tadrasānuguṇyena mādhuryaujobhyāṃ tāratamyenāvasthitābhyāṃ upakṛto yo 'sau prasādātmā rasānāmavyavadhānena pratītiheturguṇastadupetaśabdārthaśarīratvena kāvyasyāvasthānātsarasataiva bhavati, na tu nīrasatā / yadyevamidānīṃ guṇaireva kṛtakṛtyatvātkāvyasyālaṅkārāṇāṃ tatra nirupayogatā prāpnoti / naivaṃ guṇāhitaśobhe kāvye alaṅkārāṇāṃ śobhātaśayavidhāyitvāllaukikālaṅkāravat / yathāhi laukikānāmalaṅkārāṇāṃ guṇasaṃskṛte yuvativapuṣi nibadhyamānānāmalaṅkāratā evaṃ kāvyālaṅkārāṇāmapi draṣṭavyam /
nanu nirguṇe 'pi kāvye alaṅkārāṇāṃ guṇavacchobhāvidhāyitvaṃ kasmānneṣyate / aparadṛṣṭatvāt / na khalu nirguṇe kāvye nibadhyamānānāmalaṅkārāṇāṃ jaradyoṣidalaṅkāravacchobhāvidhāyitvaṃ dṛśyate /
tathāhi---- jaradyoṣityalaṅkārāṃ nibadhyamānā na tasyāḥ śobhāṃ hīyate /
"iti / aṅgaśabda iṣṭāmantraṇe / śuddhaguṇatvātsvadamānaṃ sadalaṅkāravikalpakalpanābhirvihitaparicayamatiśayena svadate iti saṃbandhaḥ / ata evālaṅkārāṇaāmanityatā / guṇarahitaṃ hi kāvyamakāvyameva bhavati, na tvalaṅkārarahitam / alaṅkārāṇāṃ guṇorahitaṃ hi kāvyamakāvyameva bhavati, na tavalaṅkārarahitam / alaṅkārāṇāṃ guṇopajanitaśobhe kāvye śobhātiśayavidhāyitvāt / taduktam---- "kāvyaśobhāyāḥ kartāro dharmā guṇāḥ / tadatiśayahetavastvalaṅkārāḥ / pūrve nityāḥ /
"iti / na khalvatrārthalaṅkāraḥ kaścitparidṛśyate / atha mādhuryaujobhyāṃ paribṛṃhatasya prasādasya vidyamānatvātkāvyarūpatā /
nanu cātrāpi īrṣyāvipralambhavirahavipralambhaśṛṅgārābhyāṃ svatirodhānenopakṛtaḥ saṃbhogaśṛṅgāro nāyikāniṣṭho nibaddhastadyogācca rasavattvamalaṃ bhaviṣyati / tathāhi 'kathamapi kṛtapratyāpattau priye'ityatra bhāge virahavipralambhapūrvakaḥ priyatamacittasāṃmukhyātmā saṃbhogaśṛṅgāraḥ sūcitaḥ / ssvalitottara iti tu saṃjātagotraskhalitatvātpreyaso nāyikāyā īrṣyāvipralambhaśṛṃgāro nibaddhaḥ / punaśca virahakṛśayetyādibhistribhiḥ pādairavahitthena bhāvena nāyikādhāramīrṣyā vipralambhaśṛṅgāraṃ pracchādya saṃbhogaśṛṅgāreṇa cittollāsasūcitena vākyārthasamāptiḥ kṛtā / tathā hi---virahakṛśetyādinā pādena nāyikāgato manyuravacchādyopadarśitaḥ / asahanasakhītyādinā tu gotraskhalitasya sakhīśrotraprāptiṃ virahavipralambhakāraṇatvenāśaṅkya dṛṣṭiparāvṛttyā sakhījanaśūnye gṛhe paridṛṣṭe yattannayakayā samullasitaṃ tadupanibandhātsaṃbhogaśṛṅgāreṇa vākyārtho nirvāhitaḥ / tadevamatra saṃbhogasya vapralambhavādhena labdhapadabandhasyopanibandhādrasavattvamalaṅkāraḥ / tatkathamatra niralaṅkāratoktā / ucyate / na khalu kāvyasya rasānāṃ vālaṅkāryālaṅkārabhāvaḥ, kintu ātmaśarīrabhāvaḥ / rasā hi kāvayasyātmatvena avasthitāḥ, śabdārthau ca śarīrarūpatayā / yathā hyātmādhiṣṭhitaṃ śarīraṃ jīvatīti vyapadiśyate tathā rasādhiṣṭhitasya kāvyasya jīvadrūpatayā vyapadeśaḥ kriyate / tasmādrasānāṃ kāvyaśarīrabhūtaśabdārthaviṣayatayātmatvenāvasthānaṃ, natvalaṅkāratayā / rasābhivyaktiśca yathāyogaṃ mādhuryaujobhyāṃ tāratamyenāvasthitābhyāmupabṛṃhito yo 'sau prasādātmā guṇastena kriyate /
"iti /
yattu rasādīnāṃ pūrvamalaṅkāratvamuktaṃ tadevaṃvidhabhedāvivakṣayā / tadevaṃ guṇasaṃskṛtaśabdārthaśarīratvātsarasameva kāvyam / yadyevaṃ guṇaśūnyatvānnīrase
"iti bhāmahoditaṃ virudhyate, atra hi kalāśrayaśabdena bharatādyabhihitam / śāstrāśrayaśabdena ca vyākaraṇādi / ato vaktavyametatkathaṃ tatra kāvyavyapadeśaḥ iti / ucyate / mukhyayā tāvadvṛttyā guṇasaṃskṛtaśabdārthaśarīrameva kāvyam / guṇarahitaśabdārthaśarīre tu kvāyamātre kāvyaśabdasya kāvyasādṛśyādupacārātprayogo bhaviṣyati / uktaṃ ca---"kāvyaśabdo 'yaṃ guṇālaṅkārasaṃskṛtayoḥ śabdārthayorvarte, bhaktyā tu śabdārthamātravacano 'tra gṛhte"iti / bhaktyeti upacāreṇetyarthaḥ / tadevaṃ guṇasaṃskṛtaśabdārthaśarīratvātkāvyasya sarasatvamiti / tadviśiṣṭaṃ kāvyaliṅgaṃ
sarasapadārthaniṣṭhameva bhavatiṣa na tu nīrasavastumātraniṣṭhaṃ śāstraliṅgavadityupapannam / tārkikāṇāṃ ca hetuvyāpāre dvaividhyam / kecitkhalu tārkakā vyāptigrahaṇakāle yadanubhūtaṃ vyāpakaṃ vahnyādivastu dhūmādervyāpyasya tatsmaraṇamātre dhūmādihetudarśanaprabuddhasaṃskārāṇāṃ puruṣāṇāṃ hetuvyāpāraṃ manyante / apare tu vahnyādīnāṃ parvatādidharmaviśeṣasaṃbandhasya pūrvamagṛhītasya dhūmādihetuvyāpārasāmarthyena idānīmeva avaseyatvālliṅgasāmarthyālliṅgyanubhavasyaiva utpattimāhuḥ / tadidamuktaṃ smṛteranubhavasya veti / tasyodāharaṇam----
kāvyadṛṣṭāntaḥ---
iṣṭasya prākaraṇikatayā pratipādayitumabhimatasyārthasya yatra vispaṣṭatayā pratibimbaṃ sadṛśa vastu nidarśyate tatra kāvyadṛṣṭānto nāmālaṅkāraḥ /
nanu "kopādekatarāghātanipatanmattadantinaḥ / harerhariṇayuddheṣu kiyānvyākṣepavistaraḥ"ityevamādāvapi aprastutapraśaṃsāyāmiṣṭārthapratibimbanidarśanaṃ vidyate / tathāhi---atra rāmadevasya mārīcavadhe vyāpāro nirāyāso hariṇahananodyogikasarikiśorapratibimbitatvena nidarśitaḥ / ato 'trāpi dṛṣṭāntatāprasaṅgaḥ / naitat / yata etadarthameva vispaṣṭagrahaṇamupāttam / atra hi pratibambādeva bimbasyonnayanādvispaṣṭarūpatayā iṣṭasyārthasya pratibimbanidarśanaṃ nāsti / yatra tu iṣṭamarthaṃ svakaṇṭhenopādāya tasya pratibimbamupadarśyate tatra dṛṣṭāntatvam / ato nātavyāptiḥ / upamādāvapyetvaṃvidhasya rūpasya saṃbhava iti tannirākaraṇārthamuktam---yathevādipadaiḥ śūnyamiti / ādigrahaṇenātra sādhāraṇadharmasyāpi parigrahaḥ / tasyodāharaṇam----
atra bhagavatīkartṛkāyā varaprāptermahānadīkartṛkā udanvatprārvispaṣṭatayā pratibimbatvenopanibaddhā / ato dṛṣṭāntaḥ /
evamete 'ṣṭakaṣaṭkatrikasaptakaikādaśakaṣaṭkaiḥ ṣaṅbhirvargairekacatvāriṃśadalaṅkārāḥ pratipāditāḥ /
nanu yatra kāvye sahṛdayahṛdayāhlādinaḥ pradhānabhūtasya svaśabvyāpārāspṛṣṭatvena pratīyamānaikarūpasyārthasya sadbhavastatra tathāvidhārthābhivyaktihetuḥ kāvyajīvatabhūtaḥ kaiścatsahṛdayairdhvanirnāma vyañjakatvabhedātmā kāvyadharmo 'bhihitaḥ / sa kasmādiha nopadiṣṭaḥ / ucyate / eṣvevālaṅkāreṣvantarbhāvāt / tathāhi---pratīyamānaikarūpasya vastutraividhyaṃ tairuktaṃ vastumātrālaṅkārarasādibhedena / tatra vastumātraṃ tāvatpratīyate yathā---
iti /
atra hi rāhuvadhūratotsavasya yā cumbanamātreśeṣatā tatkarmakā cakrābhighātaprasabhājñākaraṇikā cakāreti karaṇalakṣaṇā kriyābhidhīyate / sā
caivaṃvidhā kāryabhūtatvātkāraṇamantareṇānupapadyamānā tathāvidhavairasyakāri rāhuśiraśchedalakṣaṇaṃ kāraṇaṃ nālaṅkārarūpaṃ, nāpi rasādirūpaṃ, api tu vastumātrarūpaṃ kalpayati / ato 'tra vastumātrasyaivaṃvidhasya śabdavyāpārāspṛṣṭasya pratīyamānatā, tadviṣayasya ca kāvyadharmasya dhvananābhidhānasya vācyavācakavyāpāraśūnyāvagamanasvabhāvatvātparyāyoktālaṅkārasparś itvaṃ, taduktam---- "paryāyoktaṃ yadanyena"ityādi /
nanu paryāyoktaśabdena prakārāntareṇa ucyamāntvātpratīyamānaṃ vastu abhidhīyate / tacceha pratīyamānaṃ
pradhānatvādalaṅkāryatayā vaktuṃ yuktam, na tvalaṅkṛtikāraṇatayā / ataḥ kathaṃ tasyālaṅkāravyapadeśaḥ / ucyate / pradhānamapi guṇānāṃ saundaryahetutvādalaṅkṛtau sādhanatvaṃ bhajati / dṛśyate hi loke vyapadeśaḥ svāmyalaṅkaraṇakā bhṛtyā iti / ato 'trāpi pratīyamānasya satyapi pradhānatve svaguṇabhūtavācyasaundaryasādhakatamatvādalaṅkāravyapadeśo na virudhyate / yadi vā bhagavadvāsudevavartitayā yo 'sau vīraraso 'vagamyate tadapekṣayā tasya mukhyayaiva vṛttyā guṇabhūtatvādalaṅkāratā / evamuttaratrāpi yathāsaṃbhavaṃ yojyam /
ityevamādāvapi rāmādīnāṃ śabdānāmasādhāraṇarūpatayā rājyabhraṃśavanavāsasītāharaṇapitṛmaraṇādayo duḥkhaikahetavaḥ svārthasahacāriṇo vastumātrarūpā vyaṅgyadharmāstatpariṇatarūpatayā svārthasya pratītistadvetubhūtatvātparyāyoktālaṅkārasaṃsparśitaiva / na khalu pade paryāyoktena bhavitavyamitīyaṃ rājñāmājñā sūtrakāravacanaṃ vā / lakṣaṇayogādvi vibhaktarūpatāvasthāpyate / atra ca paryāyoktalakṣaṇaṃ vidyate /
alaṅkārāṇāṃ tu yadyapi---
ityādau pratīyamānaikarūpatā, tathāpyanantaroktalakṣaṇeṣvalaṅkāreṣu anupraveśo bhaviṣyati paryāyokte vā / tathā hyatra śloke mukhyasya lāvaṇyakāntiparipūritadiṅbhukhasya vikasitahāsajyotsnasya saṃbodhanasāmarthyāvasitataralāyatākṣitvasya ca saṃnidhānājjalanidheḥ kṣobhamupapattimattvena saṃbhāvya tadbhāvo jāḍyasamūhāvacchāditasvabhāvatvādabhihitaḥ / tathāvidhārthaparyālocanayā cātra mukhasya candreṇa rūpaṇā pratīyate / candrasaṃnidhānājjalanidheḥ kṣobhasyotpādadarśanāt / na ca yasyālaṅkārasya pratīyamānarūpatā tasyehālaṅkāratvaṃ kenacinnivāritamiti pratīyamānarūpatayā rūpakākhyo 'laṅkāro bhaviṣyati / athavā paryāyoktyā rūpakasyātrāvasatatvātparyayoktamalaṅkāraḥ /
ityādau tu śūrādibhiḥ saha suvarṇapuṣpapṛthivīkarmakasya cayanasyānupapadyamānānvayatvātsādṛśyasyānvayenopameyabhūtasya bahulābhatvasya tatsadṛśasya yā lakṣaṇā taddvāreṇa garbhīkṛtopamānopameyabhāvā asaṃbhavadvācyārthā nidarśanā draṣṭavyā / yaduktam---"abhavanvastusaṃbandha"ityādi / bhaṭṭavāmanena cātra vaktoktivyavahāraḥ pravartitaḥ / yadavocat---"sādṛśyāllakṣaṇā vaktoktiri"ti /
ityādāvapi śleṣaḥ / tathā hyatra sarvaikaśaraṇamakṣayamityādīnāṃ śabdānāmarthabhedena bhinnatve sati yathāyogamekaprayatnoccāryāṇāmekapratayatnoccāryaśabdasadṛśānāṃ voccāraṇam / ato virodhālaṅkārapratibhotpattiheturatra śleṣaḥ / yaduktam---"ekaprayatnoccāryāṇām"ityādi /
evamalaṅkārāntareṣvapi pratīyamāneṣu vācyam / tenālaṅkāraniṣṭhasyāpi abhivyañjakatvasyokteṣvalaṅkāreṣvantarbhāvādavyāptyabhāvaḥ / rasabhāvatadābhāsatatpraśamānāṃ tu
pratīyamānatāyāmudāharaṇam----
iti /
tathā hi--atra gotraskhalitasya śrutipathaprāpterīrṣyāvipralambhaśṛṅgāro nāyikāyāḥ saṃmukhībhūto 'pi saṃbhogaśṛṅgāreṇa svahetusāmagryapratilabdhaprakarṣeṇa tirodhāya pradarśitaḥ / nirdhyātaṃ parivartanamityādinā hi yathākramamīrṣyāvipralambhaśṛṅgārānubhāvasya parivartanasya darśanaprārthanādhyavasāyānuṣṭhānātmikāścatasro 'vasthāḥ saṃbhogaśṛṅgāramantharīkṛtasvasvabhāvatvenopavarṇitāḥ / punaśca saṃbhogaśṛṅgāreṇa vākyārtho nirvāhito 'na tu pāritaḥ'ityādinā / ato 'tra saṃbhogaśṛṅgārasyerṣyāvipralambhaśṛṅgāratirodhānahetoḥ pratīyamānatā / tatra ca pūrvaṃ rasavattvalakṣaṇo 'laṅkāraḥ pratipādito 'rasavaddarśita'ityādinā / evaṃ rasāntareṣvapi vācyam /
yatrāpi bhāvastathā rasabhāvābhāsā rasabhāvatadābhāsapraśamāśca pratīyamānāstatrāpi yathākramaṃ preyasvadūrjasvitsamāhitalakṣaṇālaṅkārayogo vācyaḥ / evametatpradhānabhūteṣu rasādiṣūktam / guṇabhūteṣvapi ca raseṣūdāttālaṅkāraḥ pratipāditaḥ 'caritaṃ ca mahātmanām'ityādinā / ataśca rasādiṣvabhivyañjakatvasya nārthāntaratā / evaṃ ca trividhe 'pi pratīyamāner'the yacchaṣṭhānāṃ vyañjakatvamanantaropavarṇiteṣūdāharaṇeṣu ṣaṭūprakāratayopadarśitaṃ tasyokteṣvevālaṅkāreṣvantarbhāvādyvāptiḥ /
ṣaṭprakāratā cātra trividhapratīyamānārthaniṣṭhasyāpi vyañjakatvasya vācyasya vivakṣitatvāvivakṣitatvābhyāmukta / tathā hi---dvividhaṃ vyañjakatvaṃ, vācakaśaktyāśrayaṃ vācyaśaktyāśrayaṃ ca / tatra vācakaśaktyāśrayamalaṅkārāṇāmeva vyaṅgyatvādekaprakāram /
iti / vācyaśaktyāśrayaṃ tu rasādivastumātrālaṅkārābhivyaktihetutvātrrividham / tatra yattāvadvācakaśaktyā śrayaṃ vyaṅgyabhūtālaṅkāraikaniyataṃ śabdaśaktimūlānuraṇanarūpavyaṅgayatayā sahṛdayairvyañjakatvāmuktaṃ "sarvaikaśaraṇamakṣayam"ityādau, tatra śabdaśaktyā ye pratīyante virodhādayo 'laṅkārāstatsaṃskṛtasvabhāvaṃ vācyamavagamyete / ataścatra vācyasya vivakṣaiva /
yattu vācyaśaktyāśrayaṃ "yāte gotraviparyaye śrutipatham"ityādāvasaṃlakṣyakramarasādivyaṅgyaniṣṭhaṃ vyañjakatvamuktaṃ tatrāpi vācyasya vivakṣitatvameva / vācyabhūtānubhāvādivivakṣayaiva vyaṅgyarasādipratīterutpādāt / tadevaṃ vācakaśaktyāśrayavyaṅgyabhūtālaṅakāraikaniyate vācyaśaktyāśraye cāsaṃlakṣyakramarasādivyaṅgyaniṣṭhe vyañjakatve vācyasya vivakṣitatvameva / vastumātrālaṅkāraviṣayasya tu vācyaśaktyāśrayasya vyañjakatvasya pratyekaṃ vācyasya vivakṣitatvāvivakṣitatvābhyāṃ dvaividhyam / tathāhi 'cakrābhighātaprasabhājñaye'tyādau vastuviṣaye vyañjakatve vācyasya vivakṣitatvaṃ kāryavivakṣāpūrvakatvena kāraṇapratītiprasavāt / 'snigdhaśyāmalakāntī'tyādau tu rāmādiśabdānāmarthāntarasaṃkramitavācyānāṃ vācyamavivakṣitam / vyaṅgyadharmāntarapariṇatatvāt / eva vastumātraviṣaye vyañjakatve vācyasya vivakṣāvivakṣe,'laṅkāraviṣaye 'pi vācyaśaktyāśraye vyañjakatve /
'lāvaṇyakāntī'tyādau ekasminmanye ityetasminśabde yo viśeṣoktyutprekṣayoranupraveśastadvaśena samāsāditasvabhāvo yo 'sāvekaśabdābhidhānasaṃkarastatpratabhotpattihetuśleṣaprauḍhīkṛtaṃ vācyaṃ vivakṣitam / tanmūlakatvena rūpakapratīterutpādāt /
"suvarṇapuṣpāṃ pṛthivī'mityādau tu vācyasyāvivakṣā / upameyasya bahulābhatvasya tatsadṛśasya yā lakṣaṇā tasyā atyantatiraskṛtavācyamūlatvāt / yadi tvatra na tiḍantenopamānamastīti dṛṣṭyāta tadbhāvādhyavasānātsuvarṇapuṣpapṛthivīcayanalakṣaṇopamānāvacchāditarūpatvena śūrādiviṣayasya bahūlābhatvasyopameyasya prauḍhoktyā pratipattiḥ, tato 'tra prauḍhoktimātraniṣpannaśarīrasya vācyasyārthasya prādhānyā "dbhede 'nanyatvami"tyevamātmakatayopavarṇitamatiśayoktibhedatvaṃ vācyam / vyaṅgyā hyupamā tadānīmatra guṇībhavati /
evamalaṅkāraniṣṭhasyāpi vyañjakatvasya vācyavivakṣitatvāvivakṣitatvābhyāṃ dvaividhyam / yatra cāvivakṣā vācyasya vastuniṣṭhe 'laṅkāraniṣṭhe vā vyañjakatve tatra vyaṅgyarasāderjhagityavagamyamānatvādasaṃlakṣyakramatā draṣṭavyā / yaduktaṃ bhaṭṭavāmanena---"lakṣaṇāyāṃ hi jhagityarthapratipattakṣamatvaṃ rahasyamācakṣate"iti / ata eva ca sahṛdayairyatra vācyasya vivakṣitatvaṃ tatraiva vastvalaṅkārayoḥ pratīyamānayorvācyena saha kramavyavahāraḥ pravartitor'thaśaktimūlānuraṇanarūpavyaṅgyo dhvanirityuktaṃ, na tu vācyavivakṣāyāmapi / yatra ca vācyasyāvavakṣā pūrvamuktā "rāmo 'smī'ti 'suvarṇapuṣpā'miti ca tatra vayamadhikāropetaprastutārthānubandhivastūpanibandhādaprastutapraśaṃsābhedatvameva nyāyyaṃ manyāmahe / yaduktaṃ 'adhikārādapetasye'tyādi /
yattu pūrvaparyāyoktabhedatvaṃ 'snigdhaśyāmalakāntī'tyādau rāmādīnāṃ śabdānāmabhihitaṃ tadupakramamātrarūpatayā draṣṭavyam / vivakṣitavācyasya paryāyoktabhedatvāt / yatra khalu vācyavivakṣāpūrvakatvena arthāntaraṃ pratīyate 'cakrābhighāte'tyādāvudāharaṇacatuṣṭaye tatra paryāyoktabhedatā / paryāyoktalakṣaṇasyāprastutapraśaṃsālakṣaṇavicāravaśena tadyvatiriktaviṣayāvagāhitvāt / yatra tvavivakṣite vācyer'thāntarasaya pratītistatrāprastutapraśaṃsā / ataśca paryāyoktāprastutapraśaṃsayoreva yathākramaṃ vivakṣitāvivakṣitavācyayoḥ sarvadhvanibhedasāmānyabhūtayordhvanibhedayorantargatirvācyā / 'suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīm'ityādau tu vidarśanābhedatvaṃ yatpūrvamuktaṃ tadadhikāropetaprastutārthānubandhivastūpanibandhātmatvenāsaṃbhavadvācyāyā vidarśanāyā aprastutapraśaṃsābhedatvādupapadyata eva / etacca vidvadbhirvicārya gṛhītavyaṃ na tvavamṛśyaivāsūyitavyamityalamativacālatayā /
tadevaṃ vācakaśaktamūle 'laṅkāraikaniyate vācyaśaktimūle ca rasādiviṣaye vyañjakatve vācyasya vivakṣitatvaikarūpatvam / vastvalaṅkāraviṣaye tu vācyaśaktimūle vyañjakatve pratyekaṃ vācyasya vivakṣitatvāvivakṣitatvābhyāṃ dvibhedatā / atastatsamāśrayaṇena trividhapratīyamānārthaniṣṭhasyāpi vyañjakatvasya ṣaṭprakāratā bhavati / eteṣāṃ ca ṣaṇṇāṃ bhedānāṃ madhyāddvayorbhedayorvācyasyāvivakṣoktā / caturṣu vivakṣitatvam / yatra ca vivakṣitatvaṃ tatra vācyasya svataḥsaṃbhavitvātprauḍhoktimātraniṣpāditaśarīratvācca dvaividhyam / atastatra tasyāṣṭau bhedā bhavanti / ete cāṣṭau bhedā vācyasya yatrāvivakṣā tadviṣayābhyāṃ pūrvoditābhyāṃ dvābhyāṃ bhe dābhyāṃ saṃkalitāḥ santo daśa saṃpadyante / eta eva tu padavākyaprakāśyatayā dvaiguṇyaṃ bhajamānā viṃśatirbhavti / varṇasaṃghaṭanāprabandhādhārasya vyañjakatvasya kṛttaddhitādigatasaya ca padavākyānupraveśenaivāvirbhāvāt / padaprakāśyatve yathā 'rāmo 'smīti'; / 'cakrābhidhāte'tyādau tu vākyaprakāśyatā / yathā ca pradhānabhūte vyaṅgye eṣā vyañjakatā rviśatividhā bhavati, tathā guṇībhūte 'pi yathāsaṃbhavaṃ yojyeti / tadāhuḥ-----
iti /
vastvalaṅkāravācye dhvanau pratyekaṃ vācyaṃ vivakṣyamavivakṣyaṃ ceti saṃbandhaḥ / vivakṣyamiti vivakṣārhamityarthaḥ / śabdaśaktirasāspada iti vācyakaśaktasamāśrayaṃ rasādivyaṅgyaniṣṭhaṃ ca vyañjakatvamuktam / tadviśiṣṭaśaktiṃ vyañjakabhūtāṃ rasādīṃśca vyaṅgyabhūtānāspadīkaroti / evametadyvañjakatvaṃ
iti mahāśrīpratīhārendurājaviracitayāmudbhaṭālaṅkārasārasaṃgrahalaghuvṛttau ṣaṣṭo vargaḥ //