manum ekāgram āsīnam abhigamya maharṣayaḥ

pratipūjya yathānyāyam idaṃ vacanam abruvan //

bhagavan sarvavarṇānāṃ yathāvad anupūrvaśaḥ

antaraprabhavānāṃ ca dharmān no vaktum arhasi //

tvam eko hy asya sarvasya vidhānasya svayaṃbhuvaḥ

acintyasyāprameyasya kāryatattvārthavit prabho //

sa taiḥ pṛṣṭas tathā samyag amitaujā mahātmabhiḥ

pratyuvācārcya tān sarvān maharṣīñ śrūyatām iti //

āsīd idaṃ tamobhūtam aprajñātam alakṣaṇam

apratarkyam avijñeyaṃ prasuptam iva sarvataḥ //

tataḥ svayaṃbhūr bhagavān avyakto vyañjayann idam

mahābhūtādi vṛttaujāḥ prādur āsīt tamonudaḥ //

yo 'sāv atīndriyagrāhyaḥ sūkṣmo 'vyaktaḥ sanātanaḥ

sarvabhūtamayo 'cintyaḥ sa eva¹ svayam udbabhau //

so 'bhidhyāya śarīrāt svāt sisṛkṣur vividhāḥ prajāḥ

apa eva sasarjādau tāsu vīryam avāsṛjat //

tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham

tasmiñ jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ //

āpo narā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ

tā yad asyāyanaṃ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ //

yat tat kāraṇam avyaktaṃ nityaṃ sadasadātmakaṃ

tadvisṛṣṭaḥ sa puruṣo loke brahmeti kīrtyate //

tasminn aṇḍe sa bhagavān uṣitvā parivatsaram

svayam evātmano dhyānāt tad aṇḍam akarod dvidhā //

tābhyāṃ sa śakalābhyāṃ ca divaṃ bhūmiṃ ca nirmame

madhye vyoma diśaś cāṣṭāv apāṃ sthānaṃ ca śāśvataṃ //

udbabarhātmanaś caiva manaḥ sadasadātmakam

manasaś cāpy ahaṃkāram abhimantāram īśvaram //

mahāntam eva cātmānaṃ sarvāṇi triguṇāni ca

viṣayāṇāṃ grahītṝṇi śanaiḥ pañcendriyāṇi ca //

teṣāṃ tv avayavān sūkṣmān ṣaṇṇām apy amitaujasām

saṃniveśyātmamātrāsu sarvabhūtāni nirmame //

yan mūrtyavayavāḥ sūkṣmās tānīmāny āśrayanti ṣaṭ

tasmāc charīram ity āhus tasya mūrtiṃ manīṣiṇaḥ //

tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmabhiḥ

manaś cāvayavaiḥ sūkṣmaiḥ sarvabhūtakṛd avyayam //

teṣām idaṃ tu saptānāṃ puruṣāṇāṃ mahaujasām

sūkṣmābhyo mūrtimātrābhyaḥ saṃbhavaty avyayād vyayam //

ādyādyasya guṇaṃ tv eṣām avāpnoti paraḥ paraḥ

yo yo yāvatithaś caiṣāṃ sa sa tāvad guṇaḥ smṛtaḥ //

sarveṣāṃ tu sa nāmāni karmāṇi ca pṛthak pṛthak

vedaśabdebhya evādau pṛthak saṃsthāś ca nirmame //

karmātmanāṃ ca devānāṃ so 'sṛjat prāṇināṃ prabhuḥ

sādhyānāṃ ca gaṇaṃ sūkṣmaṃ yajñaṃ caiva sanātanam //

agnivāyuravibhyas tu trayaṃ brahma sanātanam

dudoha yajñasiddhyartham ṛgyajuḥsāmalakṣaṇam //

kālaṃ kālavibhaktīś ca nakṣatrāṇi grahāṃs tathā

saritaḥ sāgarāñ śailān samāni viṣamāni ca //

tapo vācaṃ ratiṃ caiva kāmaṃ ca krodham eva ca

sṛṣṭiṃ sasarja caivemāṃ sraṣṭum icchann imāḥ prajāḥ //

karmaṇāṃ ca vivekārthaṃ³ dharmādharmau vyavecayat

dvandvair ayojayac cemāḥ sukhaduḥkhādibhiḥ prajāḥ //

aṇvyo mātrā vināśinyo daśārdhānāṃ tu yāḥ smṛtāḥ

tābhiḥ sārdham idaṃ sarvaṃ saṃbhavaty anupūrvaśaḥ //

yaṃ tu karmaṇi yasmin sa nyayuṅkta prathamaṃ prabhuḥ

sa tad eva svayaṃ bheje sṛjyamānaḥ punaḥ punaḥ //

hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharmāv ṛtānṛte

yad yasya so 'dadhāt sarge tat tasya svayam āviśat //

yathā rtuliṅgāny ṛtavaḥ svayam eva rtuparyaye

svāni svāny abhipadyante tathā karmāṇi dehinaḥ //

lokānāṃ tu vivṛddhyarthaṃ mukhabāhūrupādataḥ

brāhmaṇaṃ kṣatriyaṃ vaiśyaṃ śūdraṃ ca niravartayat //

dvidhā kṛtvātmano deham ardhena puruṣo 'bhavat

ardhena nārī tasyāṃ sa virājam asṛjat prabhuḥ //

tapas taptvāsṛjad yaṃ tu sa svayaṃ puruṣo virāṭ

taṃ māṃ vittāsya sarvasya sraṣṭāraṃ dvijasattamāḥ //

ahaṃ prajāḥ sisṛkṣus tu tapas taptvā suduścaram

patīn prajānām asṛjaṃ maharṣīn ādito daśa //

marīcim atryaṅgirasau pulastyaṃ pulahaṃ kratum

pracetasaṃ vasiṣṭhaṃ ca bhṛguṃ nāradam eva ca //

ete manūṃs tu saptān yān asṛjan bhūritejasaḥ

devān devanikāyāṃś ca maharṣīṃś cāmitaujasaḥ //

yakṣarakṣaḥpiśācāṃś ca gandharvāpsaraso 'surān

nāgān sarpān suparṇāṃś ca pitṝṇāṃś⁵ ca pṛthaggaṇam //

vidyuto 'śanimeghāṃś ca rohitendradhanūṃṣi ca

ulkānirghātaketūṃś ca jyotīṃṣy uccāvacāni ca //

kinnarān vānarān matsyān vividhāṃś ca vihaṅgamān

paśūn mṛgān manuṣyāṃś ca vyālāṃś cobhayatodataḥ //

kṛmikīṭapataṅgāṃś ca yūkāmakṣikamatkuṇam

sarvaṃ ca daṃśamaśakaṃ sthāvaraṃ ca pṛthagvidham //

evam etair idaṃ sarvaṃ manniyogān mahātmabhiḥ

yathākarma tapoyogāt sṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam //

yeṣāṃ tu yādṛṣaṃ karma bhūtānām iha kīrtitam

tat tathā vo 'bhidhāsyāmi kramayogaṃ ca janmani //

paśavaś ca mṛgāś caiva vyālāś cobhayatodataḥ

rakṣāṃsi ca piśācāś ca manuṣyāś ca⁷ jarāyujāḥ //

aṇḍājāḥ pakṣiṇaḥ sarpā nakrā matsyāś ca kacchapāḥ

yāni caivaM: prakārāṇi sthalajāny audakāni ca //

svedajaṃ daṃśamaśakaṃ yūkāmakṣikamatkuṇam

ūṣmaṇaś copajāyante yac cānyat kiṃ cid īdṛṣam //

udbhijjāḥ sthāvarāḥ sarve bījakāṇḍaprarohiṇaḥ

oṣadhyaḥ phalapākāntā bahupuṣpaphalopagāḥ //

apuṣpāḥ phalavanto ye te vanaspatayaḥ smṛtāḥ

puṣpiṇaḥ phalinaś caiva vṛkṣās tūbhayataḥ smṛtāḥ //

gucchagulmaṃ tu vividhaṃ tathaiva tṛṇajātayaḥ

bījakāṇḍaruhāṇy eva pratānā vallya eva ca //

tamasā bahurūpeṇa veṣṭitāḥ karmahetunā

antaḥsaṃjñā bhavanty ete sukhaduḥkhasamanvitāḥ //

etadantās tu gatayo brahmādyāḥ samudāhṛtāḥ

ghore 'smin bhūtasaṃsāre nityaṃ satatayāyini //

evaṃ sarvaṃ sa sṛṣṭvedaṃ māṃ cācintyaparākramaḥ

ātmany antardadhe bhūyaḥ kālaṃ kālena pīḍayan //

yadā sa devo jāgarti tad evaṃ ceṣṭate jagat

yadā svapiti śāntātmā tadā sarvaṃ nimīlati //

tasmin svapiti⁹ tu svasthe karmātmānaḥ śarīriṇaḥ

svakarmabhyo nivartante manaś ca glānim ṛcchati //

yugapat tu pralīyante yadā tasmin mahātmani

tadāyaṃ sarvabhūtātmā sukhaṃ svapiti nirvṛtaḥ //

tamo 'yaṃ tu samāśritya ciraṃ tiṣṭhati sendriyaḥ

na ca svaṃ kurute karma tadotkrāmati mūrtitaḥ //

yadāṇumātriko bhūtvā bījaṃ sthāsnu cariṣṇu ca

samāviśati saṃsṛṣṭas tadā mūrtiṃ vimuñcati //

evaṃ sa jāgratsvapnābhyām idaṃ sarvaṃ carācaram

saṃjīvayati cājasraṃ pramāpayati cāvyayaḥ //

idaṃ śāstraṃ tu kṛtvāsau mām eva svayam āditaḥ

vidhivad grāhayām āsa marīcyādīṃs tv ahaṃ munīn //

etad vo 'yaṃ bhṛguḥ śāstraṃ śrāvayiṣyaty aśesataḥ

etad dhi matto 'dhijage sarvam eṣo 'khilaṃ muniḥ //

tatas tathā sa tenokto maharṣimanunā bhṛguḥ

tān abravīd ṛṣīn sarvān prītātmā śrūyatām iti //

svāyaṃbhuvasyāsya manoḥ ṣaḍvaṃśyā manavo 'pare

sṛṣṭavantaḥ prajāḥ svāḥ svā mahātmāno mahaujasaḥ //

svārociṣaś cottamaś ca tāmaso raivatas tathā

cākṣuṣaś ca mahātejā vivasvatsuta eva ca //

svāyaṃbhuvādyāḥ saptaite manavo bhūritejasaḥ

sve sve 'ntare sarvam idam utpādyāpuś carācaram //

nimeṣā daśa cāṣṭau ca kāṣṭhā triṃśat tu tāḥ kalā

triṃśat kalā muhūrtaḥ syād ahorātraṃ tu tāvataḥ //

ahorātre vibhajate sūryo mānuṣadaivike

rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ //

pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tu pakṣayoḥ

karmaceṣṭāsv ahaḥ kṛṣṇaḥ śuklaḥ svapnāya śarvarī //

daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ

ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam //

brāhmasya tu kṣapāhasya yat pramāṇaṃ samāsataḥ

ekaikaśo yugānāṃ tu kramaśas tan nibodhata //

catvāry āhuḥ sahasrāṇi varsāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam

tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ //

itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu

ekāpāyena vartante sahasrāṇi śatāni ca //

yad etat parisaṃkhyātam ādāv eva caturyugam

etad dvādaśasāhasraṃ devānāṃ yugam ucyate //

daivikānāṃ yugānāṃ tu sahasraṃ parisaṃkhyayā

brāhmam ekam ahar jñeyaṃ tāvatīṃ rātrim eva ca¹¹ //

tad vai yugasahasrāntaṃ brāhmaṃ puṇyam ahar viduḥ

rātriṃ ca tāvatīm eva te 'horātravido janāḥ //

tasya so 'harniśasyānte prasuptaḥ pratibudhyate

pratibuddhaś ca sṛjati manaḥ sadasadātmakam //

manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā

ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdaṃ guṇaṃ viduḥ //

ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ

balavāñ jāyate vāyuḥ sa vai sparśaguṇo mataḥ //

vāyor api vikurvāṇād virociṣṇu tamonudam

jyotir utpadyate bhāsvat tad rūpaguṇam ucyate //

jyotiṣaś ca vikurvāṇād āpo rasaguṇāḥ smṛtāḥ

adbhyo gandhaguṇā bhūmir ity eṣā sṛṣṭir āditaḥ //

yad prāg dvādaśasāhasram uditaṃ daivikaṃ yugam

tad ekasaptatiguṇaṃ manvantaram ihocyate //

manvantarāṇy asaṃkhyāni sargaḥ saṃhāra eva ca

krīḍann ivaitat kurute parameṣṭhī punaḥ punaḥ //

catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge

nādharmeṇāgamaḥ kaś cin manuṣyān prati vartate¹³ //

itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropitaḥ

caurikānṛtamāyābhir dharmaś cāpaiti pādaśaḥ //

arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ

kṛte tretādiṣu hy eṣāṃ āyur hrasati¹⁵ pādaśaḥ //

vedoktam āyur martyānām āśiṣaś caiva karmaṇām

phalanty anuyugaṃ loke prabhāvaś ca śarīriṇām //

anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare¹⁷

anye kaliyuge nṝṇāṃ yugahrāsānurūpataḥ //

tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam ucyate

dvāpare yajñam evāhur dānam ekaṃ kalau yuge //

sarvasyāsya tu sargasya guptyarthaṃ sa mahādyutiḥ

mukhabāhūrupajjānāṃ pṛthakkarmāṇy akalpayat //

adhyāpanam adhyayanaṃ yajanaṃ yājanaṃ tathā

dānaṃ pratigrahaṃ caiva brāhmaṇānām akalpayat //

prajānāṃ rakṣaṇaṃ dānam ijyādhyayanam eva ca

viṣayeṣv aprasaktiś ca kṣatriyasya samāsataḥ¹⁹ //

paśūnāṃ rakṣaṇaṃ dānam ijyādhyayanam eva ca

vaṇikpathaṃ kusīdaṃ ca vaiśyasya kṛṣim eva ca //

ekam eva tu śūdrasya prabhuḥ karma samādiśat

eteṣām eva varṇānāṃ śuśrūṣām anasūyayā //

ūrdhvaṃ nābher medhyataraḥ puruṣaḥ parikīrtitaḥ

tasmān medhyatamaṃ tv asya mukham uktaṃ svayaṃbhuvā //

uttamāṅgodbhavāj jyeṣṭhyād²¹ brahmaṇaś caiva dhāraṇāt

sarvasyaivāsya sargasya dharmato brāhmaṇaḥ prabhuḥ //

taṃ hi svayaṃbhūḥ svād āsyāt tapas taptvādito 'sṛjat

havyakavyābhivāhyāya sarvasyāsya ca guptaye //

yasyāsyena sadāśnanti havyāni tridivaukasaḥ

kavyāni caiva pitaraḥ kiṃ bhūtam adhikaṃ tataḥ //

bhūtānāṃ prāṇinaḥ śreṣṭhāḥ prāṇināṃ buddhijīvinaḥ

buddhimatsu narāḥ śreṣṭhā nareṣu brāhmaṇāḥ smṛtāḥ //

brāhmaṇeṣu ca vidvāṃso vidvatsu kṛtabuddhayaḥ

kṛtabuddhiṣu kartāraḥ kartṛṣu brahmavedinaḥ //

utpattir eva viprasya mūrtir dharmasya śāśvatī

sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate //

brāhmaṇo jāyamāno hi pṛthivyām adhijāyate

īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye //

sarvaṃ svaṃ brāhmaṇasyedaṃ yat kiṃ cij jagatīgataṃ

śraiṣṭhyenābhijanenedaṃ sarvaṃ vai brāhmaṇo 'rhati //

svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca

ānṛśaṃsyād brāhmaṇasya bhuñjate hītare janāḥ //

tasya karmavivekārthaṃ śeṣāṇām anupūrvaśaḥ

svāyaṃbhuvo manur dhīmān idaṃ śāstram akalpayat //

viduṣā brāhmaṇenedam adhyetavyaṃ prayatnataḥ

śiśyebhyaś ca pravaktavyaṃ samyaṅ nānyena kena cit //

idaṃ śāstram adhīyāno brāhmaṇaḥ śaṃsitavrataḥ

manovāggehajair nityaṃ karmadoṣair na lipyate //

punāti paṅktiṃ vaṃśyāṃś ca saptasapta parāvarān

pṛthivīm api caivemāṃ kṛtsnām eko 'pi so 'rhati //

idaṃ svastyayanaṃ śreṣṭham idaṃ buddhivivardhanam

idaṃ yaśasyam āyuṣyam idaṃ²³ niḥśreyasaṃ param //

asmin dharmo 'khilenokto guṇadoṣau ca karmaṇām

caturṇām api varṇānām ācāraś caiva śāśvataḥ //

ācāraḥ paramo dharmaḥ śrutyuktaḥ smārta eva ca

tasmād asmin sadā yukto nityaṃ syād ātmavān dvijaḥ //

ācārād vicyuto vipro na vedaphalam aśnute

ācāreṇa tu saṃyuktaḥ sampūrṇaphalabhāj bhavet²⁵ //

evam ācārato dṛṣṭvā dharmasya munayo gatiṃ

sarvasya tapaso mūlam ācāraṃ jagṛhuḥ param //

jagataś ca samutpattiṃ saṃskāravidhim eva ca

vratacaryopacāraṃ ca snānasya ca paraṃ vidhim //

dārādhigamanaṃ caiva vivāhānāṃ ca lakṣaṇam

mahāyajñavidhānaṃ ca śrāddhakalpaṃ ca śāśvatam //

vṛttīnāṃ lakṣaṇaṃ caiva snātakasya vratāni ca

bhakṣyābhakṣyaṃ ca śaucaṃ ca dravyāṇāṃ śuddhim eva ca //

strīdharmayogaṃ tāpasyaṃ mokṣaṃ saṃnyāsam eva ca

rājñaś ca dharmam akhilaṃ kāryāṇāṃ ca vinirṇayam //

sākṣipraśnavidhānaṃ ca dharmaṃ strīpuṃsayor api

vibhāgadharmaṃ dyūtaṃ ca kaṇṭakānāṃ ca śodhanam //

vaiśyaśūdropacāraṃ ca saṃkīrṇānāṃ ca saṃbhavam

āpaddharmaṃ ca varṇānāṃ prāyaścittavidhiṃ tathā //

saṃsāragamanaṃ caiva trividhaṃ karmasaṃbhavam

niḥśreyasaṃ karmaṇāṃ ca guṇadoṣaparīkṣaṇam //

deśadharmāñ jātidharmān kuladharmāṃś ca śāśvatān

pāṣaṇḍagaṇadharmāṃś ca śāstre 'sminn uktavān manuḥ //

yathedam uktavāñ śāstraṃ purā pṛṣṭo manur mayā

tathedaṃ yūyam apy adya matsakāśān nibodhata //

vidvadbhiḥ sevitaḥ sadbhir nityam adveṣarāgibhiḥ

hṛdayenābhyanujñāto yo dharmas taṃ nibodhata //

kāmātmatā na praśastā na caivehāsty akāmatā

kāmyo hi vedādhigamaḥ karmayogaś ca vaidikaḥ //

saṃkalpamūlaḥ kāmo vai yajñāḥ saṃkalpasaṃbhavāḥ

vratāni yamadharmāś ca sarve saṃkalpajāḥ smṛtāḥ //

akāmasya kriyā kā cid dṛśyate neha karhi cit

yad yad dhi kurute kiṃ cit tat tat kāmasya ceṣṭitam //

teṣu samyag vartamāno gacchaty amaralokatām

yathā saṃkalpitāṃś ceha sarvān kāmān samaśnute //

vedo 'khilo dharmamūlaṃ smṛtiśīle ca tadvidām

ācāraś caiva sādhūnām ātmanas tuṣṭir eva ca //

yaḥ kaś cit kasya cid dharmo manunā parikīrtitaḥ

sa sarvo 'bhihito vede sarvajñānamayo hi saḥ //

sarvaṃ tu samavekṣyedaṃ nikhilaṃ jñānacakṣuṣā

śrutiprāmāṇyato vidvān svadharme niviśeta vai //

śrutismṛtyuditaṃ dharmam anutiṣṭhan hi mānavaḥ

iha kīrtim avāpnoti pretya cānuttamaṃ sukham //

śrutis tu vedo vijñeyo dharmaśāstraṃ tu vai smṛtiḥ

te sarvārtheṣv amīmāṃsye tābhyāṃ dharmo hi nirbabhau //

yo 'vamanyeta te mūle hetuśāstrāśrayād dvijaḥ

sa sādhubhir bahiṣkāryo nāstiko vedanindakaḥ //

vedaḥ smṛtiḥ sadācāraḥ svasya ca priyam ātmanaḥ

etac caturvidhaṃ prāhuḥ sākṣād dharmasya lakṣaṇam //

arthakāmeṣv asaktānāṃ dharmajñānaṃ vidhīyate

dharmaṃ jijñāsamānānāṃ pramāṇaṃ paramaṃ śrutiḥ //

śrutidvaidhaṃ tu yatra syāt tatra dharmāv ubhau smṛtau

ubhāv api hi tau dharmau samyag uktau manīṣibhiḥ //

udite 'nudite caiva samayādhyuṣite tathā

sarvathā vartate yajña itīyaṃ vaidikī śrutiḥ //

niṣekādiśmaśānānto mantrair yasyodito vidhiḥ

tasya śāstre 'dhikāro 'smiñ jñeyo nānyasya kasya cit //

sarasvatīdṛśadvatyor devanadyor yad antaram

taṃ devanirmitaṃ deśaṃ brahmāvartaṃ pracakṣate //

tasmin deśe ya ācāraḥ pāramparyakramāgataḥ

varṇānāṃ sāntarālānāṃ sa sadācāra ucyate //

kurukṣetraṃ ca matsyāś ca pañcālāḥ śūrasenakāḥ

eṣa brahmarṣideśo vai brahmāvartād anantaraḥ //

etad deśaprasūtasya sakāśād agrajanmanaḥ

svaṃ svaṃ caritraṃ śikṣeran pṛthivyāṃ sarvamānavāḥ //

himavadvindhyayor madhyaṃ yat prāg vinaśanād api

pratyag eva prayāgāc ca madhyadeśaḥ prakīrtitaḥ //

ā samudrāt tu vai pūrvād ā samudrāc ca paścimāt

tayor evāntaraṃ giryor āryāvartaṃ vidur budhāḥ //

kṛṣṇasāras tu carati mṛgo yatra svabhāvataḥ

sa jñeyo yajñiyo deśo mlecchadeśas tv ataḥ paraḥ //

etāṇ dvijātayo deśān saṃśrayeran prayatnataḥ

śūdras tu yasmin kasmin vā²⁷ nivased vṛttikarśitaḥ //

eṣā dharmasya vo yoniḥ samāsena prakīrtitā

saṃbhavaś cāsya sarvasya varṇadharmān nibodhata //

vaidikaiḥ karmabhiḥ puṇyair niṣekādir dvijanmanām

kāryaḥ śarīrasaṃskāraḥ pāvanaḥ pretya ceha ca //

baijikaṃ gārbhikaṃ caino dvijānām apamṛjyate //

svādhyāyena vratair homais traividyenejyayā sutaiḥ

mahāyajñaiś ca yajñaiś ca brāhmīyaṃ kriyate tanuḥ //

prāṅ nābhivardhanāt puṃso jātakarma vidhīyate

mantravat prāśanaṃ cāsya hiraṇyamadhusarpiṣām //

nāmadheyaṃ daśamyāṃ tu dvādaśyāṃ vāsya kārayet

puṇye tithau muhūrte vā nakṣatre vā guṇānvite //

maṅgalyaṃ brāhmaṇasya syāt kṣatriyasya balānvitam

vaiśyasya dhanasaṃyuktaṃ śūdrasya tu jugupsitam //

śarmavad brāhmaṇasya syād rājño²⁹ rakṣāsamanvitam

vaiśyasya puṣṭisaṃyuktaṃ śūdrasya preṣyasaṃyutam //

strīṇāṃ sukhodyam akrūraṃ vispaṣṭārthaṃ manoharam

maṅgalyaṃ dīrghavarṇāntam āśīrvādābhidhānavat //

caturthe māsi kartavyaṃ śiśor niṣkramaṇaṃ gṛhāt

ṣaṣṭhe 'nnaprāśanaṃ māsi yad veṣṭaṃ maṅgalaṃ kule //

cūḍākarma dvijātīnāṃ sarveṣām eva dharmataḥ

prathame 'bde tṛtīye vā kartavyaṃ śruticodanāt³¹ //

garbhāṣṭame 'bde kurvīta brāhmaṇasyopanāyanam

garbhād ekādaśe rājño garbhāt tu dvādaśe viśaḥ //

brahmavarcasakāmasya kāryo viprasya pañcame

rājño balārthinaḥ ṣaṣṭhe vaiśyasyehārthino 'ṣṭame //

ā ṣodaśād brāhmaṇasya sāvitrī nātivartate

ā dvāviṃśāt kṣatrabandhor ā caturviṃśater viśaḥ //

ata ūrdhvaṃ trayo 'py ete yathākālam asaṃskṛtāḥ

sāvitrīpatitā vrātyā bhavanty āryavigarhitāḥ //

naitair apūtair vidhivad āpady api hi karhi cit

brāhmān yaunāṃś ca saṃbandhān nācared brāhmaṇaḥ saha³³ //

kārṣṇarauravabāstāni carmāṇi brahmacāriṇaḥ

vasīrann ānupūrvyeṇa śāṇakṣaumāvikāni ca //

mauñjī trivṛt samā ślakṣṇā kāryā viprasya mekhalā

kṣatriyasya tu maurvī jyā vaiśyasya śaṇatāntavī //

muñjālābhe tu kartavyāḥ kuśāśmantakabalvajaiḥ

trivṛtā granthinaikena tribhiḥ pañcabhir eva vā //

kārpāsam upavītaṃ syād viprasyordhvavṛtaṃ trivṛt

śaṇasūtramayaṃ rājño vaiśyasyāvikasautrikam //

brāhmaṇo bailvapālāśau kṣatriyo vāṭakhādirau

pailavāudumbarau vaiśyo daṇḍān arhanti dharmataḥ //

keśāntiko brāhmaṇasya daṇḍaḥ kāryaḥ pramāṇataḥ

lalāṭasammito rājñaḥ syāt tu nāsāntiko viśaḥ //

ṛjavas te tu sarve syur avraṇāḥ saumyadarśanāḥ

anudvegakarā nṝṇāṃ satvaco 'nagnidūṣitāḥ //

pratigṛhyepsitaṃ daṇḍam upasthāya ca bhāskaram

pradakṣiṇaṃ parītyāgniṃ cared bhaikṣaṃ yathāvidhi //

bhavatpūrvaṃ cared bhaikṣam upanīto dvijottamaḥ

bhavanmadhyaṃ tu rājanyo vaiśyas tu bhavaduttaram //

mātaraṃ vā svasāraṃ vā mātur vā bhaginīṃ nijām

bhikṣeta bhikṣāṃ prathamaṃ yā cainaṃ nāvamānayet //

samāhṛtya tu tad bhaikṣaṃ yāvadannam³⁵ amāyayā

nivedya gurave 'śnīyād ācamya prāṅmukhaḥ śuciḥ //

āyuṣyaṃ prāṅmukho bhuṅkte yaśasyaṃ dakṣiṇāmukhaḥ

śriyaṃ pratyaṅmukho bhuṅkte ṛtaṃ bhuṅkte hy udaṅmukhaḥ //

upaspṛśya dvijo nityam annam adyāt samāhitaḥ

bhuktvā copaspṛśet samyag adbhiḥ khāni ca saṃspṛśet //

pūjayed aśanaṃ nityam adyāc caitad akutsayan

dṛṣṭvā hṛṣyet prasīdec ca pratinandec ca sarvaśaḥ //

pūjitaṃ hy aśanaṃ nityaṃ balam ūrjaṃ ca yacchati

apūjitaṃ tu tad bhuktam ubhayaṃ nāśayed idam //

nocchiṣṭaṃ kasya cid dadyān nādyād etat tathāntarā

na caivātyaśanaṃ kuryān na cocchiṣṭaḥ kva cid vrajet //

anārogyam anāyuṣyam asvargyaṃ cātibhojanam

apuṇyaṃ lokavidviṣṭaṃ tasmāt tat parivarjayet //

brāhmeṇa vipras tīrthena nityakālam upaspṛśet

kāyatraidaśikābhyāṃ vā na pitryeṇa kadā cana //

aṅguṣṭhamūlasya tale brāhmaṃ tīrthaṃ pracakṣate

kāyam aṅgulimūle 'gre devaṃ pitryaṃ tayor adhaḥ //

trir ācāmed apaḥ pūrvaṃ dviḥ pramṛjyāt tato mukham

khāni caiva spṛśed adbhir ātmānaṃ śira eva ca //

anuṣṇābhir aphenābhir adbhis tīrthena dharmavit

śaucepsuḥ sarvadācāmed ekānte prāgudaṅmukhaḥ //

hṛdgābhiḥ pūyate vipraḥ kaṇṭhagābhis tu bhūmipaḥ

vaiśyo 'dbhiḥ prāśitābhis tu śūdraḥ spṛṣṭābhir antataḥ //

uddhṛte dakṣine pāṇāv upavīty ucyate dvijaḥ

savye prācīnāvītī nivītī kaṇṭhasajjane //

mekhalām ajinaṃ daṇḍam upavītaṃ kamaṇḍalum

apsu prāsya vinaṣṭāni gṛhṇītānyāni mantravat //

keśāntaḥ ṣoḍaśe varṣe brāhmaṇasya vidhīyate

rājanyabandhor dvāviṃśe vaiśyasya dvyadhike mataḥ //

amantrikā tu kāryeyaṃ strīṇām āvṛd aśeṣataḥ

saṃskārārthaṃ śarīrasya yathākālaṃ yathākramam //

vaivāhiko vidhiḥ strīṇāṃ saṃskāro vaidikaḥ smṛtaḥ

patisevā gurau vāso gṛhārtho 'gniparikriyā //

eṣa prokto dvijātīnām aupanāyaniko vidhiḥ

utpattivyañjakaḥ puṇyaḥ karmayogaṃ nibodhata //

upanīya guruḥ śiṣyaṃ śikṣayec chaucam āditaḥ

ācāram agnikāryaṃ ca saṃdhyopāsanam eva ca //

adhyeṣyamāṇas tv ācānto yathāśāstram udaṅmukhaḥ

brahmāñjalikṛto 'dhyāpyo laghuvāsā jitendriyaḥ //

brahmārambhe 'vasāne ca pādau grāhyau guroḥ sadā

saṃhatya hastāv adhyeyaṃ sa hi brahmāñjaliḥ smṛtaḥ //

vyatyastapāṇinā kāryam upasaṃgrahaṇaṃ guroḥ

savyena savyaḥ spraṣṭavyo dakṣiṇena ca dakṣiṇaḥ //

adhyeṣyamāṇaṃ tu gurur nityakālam atandritaḥ

adhīṣva bho iti brūyād virāmo 'stv iti cāramet //

brahmanaḥ praṇavaṃ kuryād ādāv ante ca sarvadā

sravaty anoṃkṛtaṃ pūrvaṃ parastāc ca viśīryati //

prākkūlān paryupāsīnaḥ pavitraiś caiva pāvitaḥ

prāṇāyāmais tribhiḥ pūtas tata oṃkāram arhati //

akāraṃ cāpy ukāraṃ ca makāraṃ ca prajāpatiḥ

vedatrayān niraduhad bhūr bhuvaḥ svar itīti ca //

tribhya eva tu vedebhyaḥ pādaṃ pādam adūduhat

tad ity ṛco 'syāḥ sāvitryāḥ parameṣṭhī prajāpatiḥ //

etad akṣaram etāṃ ca japan vyāhṛtipūrvikām

saṃdhyayor vedavid vipro vedapuṇyena yujyate //

sahasrakṛtvas tv abhyasya bahir etat trikaṃ dvijaḥ

mahato 'py enaso māsāt tvacevāhir vimucyate //

etayā rcā visaṃyuktaḥ kāle ca kriyayā svayā

brahmakṣatriyaviśyonir garhaṇāṃ yāti sādhuṣu //

oṃkārapūrvikās tisro mahāvyāhṛtayo 'vyayāḥ

tripadā caiva sāvitrī vijñeyaṃ brahmaṇo mukham //

yo 'dhīte 'hany ahany etāṃ trīṇi varṣāṇy atandritaḥ

sa brahma param abhyeti vāyubhūtaḥ khamūrtimān //

ekākṣaraṃ paraṃ brahma prāṇāyāmaḥ paraṃ tapaḥ

sāvitryās tu paraṃ nāsti maunāt satyaṃ viśiṣyate //

kṣaranti sarvā vaidikyo juhotiyajatikriyāḥ

akṣaraṃ duṣkaraṃ³⁷ jñeyaṃ brahma caiva prajāpatiḥ //

vidhiyajñāj japayajño viśiṣṭo daśabhir guṇaiḥ

upāṃśuḥ syāc chataguṇaḥ sāhasro mānasaḥ smṛtaḥ //

ye pākayajñās catvāro vidhiyajñasamanvitāḥ

sarve te japayajñasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm //

japyenaiva tu saṃsidhyed brāhmaṇo nātra saṃśayaḥ

kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate //

indriyāṇāṃ vicaratāṃ viṣayeṣv apahāriṣu

saṃyame yatnam ātiṣṭhed vidvān yanteva vājinām //

ekādaśendriyāṇy āhur yāni pūrve manīṣiṇaḥ

tāni samyak pravakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ //

śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī

pāyūpasthaṃ hastapādaṃ vāk caiva daśamī smṛtā //

buddhīndriyāṇi pañcaiṣāṃ śrotrādīny anupūrvaśaḥ

karmendriyāṇi pañcaiṣāṃ pāyvādīni pracakṣate //

ekādaśaṃ mano jñeyaṃ svaguṇenobhayātmakam

yasmin jite jitāv etau bhavataḥ pañcakau gaṇau //

indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam

saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhiṃ nigacchati //

na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati

haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate //

yaś caitān prāpnuyāt sarvān yaś caitān kevalāṃs tyajet

prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate //

na tathaitāni śakyante saṃniyantum asevayā

viṣayeṣu prajuṣṭāni yathā jñānena nityaśaḥ //

vedās tyāgaś ca yajñāś ca niyamāś ca tapāṃsi ca

na vipraduṣṭabhāvasya siddhiṃ gacchati karhi cit //

śrutvā spṛṣṭvā ca dṛṣṭvā ca bhuktvā ghrātvā ca yo naraḥ

na hṛṣyati glāyati vā sa vijñeyo jitendriyaḥ //

indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ yady ekaṃ kṣaratīndriyam

tenāsya kṣarati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam //

vaśe kṛtvendriyagrāmaṃ saṃyamya ca manas tathā

sarvān saṃsādhayed arthān akṣiṇvan yogatas tanum //

pūrvāṃ saṃdhyāṃ japāṃs tiṣṭhet sāvitrīm ārkadarśanāt

paścimāṃ tu samāsīnaḥ³⁹ samyag ṛkṣavibhāvanāt //

pūrvāṃ saṃdhyāṃ japaṃs tiṣṭhan naiśam eno vyapohati

paścimāṃ tu samāsīno malaṃ hanti divākṛtam //

na tiṣṭhati tu yaḥ pūrvāṃ nopāste yaś ca paścimām

sa śūdravad bahiṣkāryaḥ sarvasmād dvijakarmaṇaḥ //

apāṃ samīpe niyato naityakaṃ vidhim āsthitaḥ

sāvitrīm apy adhīyīta gatvāraṇyaṃ samāhitaḥ //

vedopakaraṇe caiva svādhyāye caiva naityake

nānurodho 'sty anadhyāye homamantreṣu caiva hi //

naityake nāsty anadhyāyo brahmasattraṃ hi tat smṛtam

brahmāhutihutaṃ puṇyam anadhyāyavaṣaṭkṛtam //

yaḥ svādhyāyam adhīte 'bdaṃ vidhinā niyataḥ śuciḥ

tasya nityaṃ kṣaraty eṣa payo dadhi ghṛtaṃ madhu //

agnīndhanaṃ bhaikṣacaryām adhaḥśayyāṃ guror hitam

ā samāvartanāt kuryāt kṛtopanayano dvijaḥ //

ācāryaputraḥ śuśrūṣur jñānado dhārmikaḥ śuciḥ

āptaḥ śakto 'rthadaḥ sādhuḥ svo 'dhyāpyā daśa dharmataḥ //

nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ

jānann api hi medhāvī jaḍaval loka ācaret //

adharmeṇa ca yaḥ prāha yaś cādharmeṇa pṛcchati

tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati //

dharmārthau yatra na syātāṃ śuśrūṣā vāpi tadvidhā

tatra vidyā na vaptavyā śubhaṃ bījam ivoṣare //

vidyayaiva samaṃ kāmaṃ martavyaṃ brahmavādinā

āpady api hi ghorāyāṃ na tv enām iriṇe vapet //

vidyā brāhmaṇam etyāha śevadhis te⁴¹ 'smi rakṣa mām

asūyakāya māṃ mādās tathā syāṃ vīryavattamā //

yam eva tu śuciṃ vidyān⁴³ niyatabrahmacāriṇam⁴⁴

tasmai māṃ brūhi viprāya nidhipāyāpramādine //

brahma yas tv ananujñātam adhīyānād avāpnuyāt

sa brahmasteyasaṃyukto narakaṃ pratipadyate //

laukikaṃ vaidikaṃ vāpi tathādhyātmikam eva vā

ādadīta yato jñānaṃ taṃ pūrvam abhivādayet //

sāvitrīmātrasāro 'pi varaṃ vipraḥ suyantritaḥ

nāyantritas trivedo 'pi sarvāśī sarvavikrayī //

śayyāsane 'dhyācarite śreyasā na samāviśet

śayyāsanasthaś caivainaṃ pratyutthāyābhivādayet //

ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati

pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate //

abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ

catvāri tasya vardhante⁴⁷ āyur dharmo yaśo balam //

abhivādāt paraṃ vipro jyāyāṃsam abhivādayan

asau nāmāham asmīti svaṃ nāma parikīrtayet //

nāmadheyasya ye ke cid abhivādaṃ na jānate

tān prājño 'ham iti brūyāt striyaḥ sarvās tathaiva ca //

bhoḥśabdaṃ kīrtayed ante svasya nāmno 'bhivādane

nāmnāṃ svarūpabhāvo hi bhobhāva ṛṣibhiḥ smṛtaḥ //

āyuṣmān bhava saumyeti vācyo vipro 'bhivādane

akāraś cāsya nāmno 'nte vācyaḥ pūrvākṣaraḥ plutaḥ //

yo na vetty abhivādasya vipraḥ pratyabhivādanam

nābhivādyaḥ sa viduṣā yathā śūdras tathaiva saḥ //

brāhmaṇaṃ kuśalaṃ pṛcchet kṣatrabandhum anāmayam

vaiśyaṃ kṣemaṃ samāgamya śūdram ārogyam eva ca //

avācyo dīkṣito nāmnā yavīyān api yo bhavet

bhobhavatpūrvakaṃ tv enam abhibhāṣeta dharmavit //

parapatnī tu yā strī syād asaṃbandhā ca yonitaḥ

tāṃ brūyād bhavatīty evaṃ subhage bhaginīti ca //

mātulāṃś ca pitṛvyāṃś ca śvaśurān ṛtvijo gurūn

asāv aham iti brūyāt pratyutthāya yavīyasaḥ //

mātṛśvasā mātulānī śvaśrūr atha pitṛśvasā

saṃpūjyā gurupatnīvat samās tā gurubhāryayā //

bhrātur bhāryopasaṃgrāhyā savarṇāhany ahany api

viproṣya tūpasaṃgrāhyā jñātisaṃbandhiyoṣitaḥ //

pitur bhaginyāṃ mātuś ca jyāyasyāṃ ca svasary api

mātṛvad vṛttim ātiṣṭhen mātā tābhyo garīyasī //

daśābdākhyaṃ paurasakhyaṃ pañcābdākhyaṃ kalābhṛtām

tryabdapūrvaṃ śrotriyāṇāṃ svalpenāpi svayoniṣu //

brāhmaṇaṃ daśavarṣaṃ tu śatavarṣaṃ tu bhūmipam

pitāputrau vijānīyād brāhmaṇas tu tayoḥ pitā //

vittaṃ bandhur vayaḥ karma vidyā bhavati pañcamī

etāni mānya⁴⁹sthānāni garīyo yad yad uttaram //

pañcānāṃ triṣu varṇeṣu bhūyāṃsi guṇavanti ca

yatra syuḥ so 'tra mānārhaḥ śūdro 'pi daśamīṃ gataḥ //

cakriṇo daśamīsthasya rogiṇo bhāriṇaḥ striyāḥ

snātakasya ca rājñaś ca panthā deyo varasya ca //

teṣāṃ tu samāvetānāṃ mānyau snātakapārthivau

rājasnātakayoś caiva snātako nṛpamānabhāk //

upanīya tu yaḥ śiṣyaṃ vedam adhyāpayed dvijaḥ

sakalpaṃ sarahasyaṃ ca tam ācāryaṃ pracakṣate //

ekadeśaṃ tu vedasya vedāṅgāny api vā punaḥ

yo 'dhyāpayati vṛttyartham upādhyāyaḥ sa ucyate //

niṣekādīni karmāṇi yaḥ karoti yathāvidhi

saṃbhāvayati cānnena sa vipro gurur ucyate //

agnyādheyaṃ pākayajñān agniṣṭomādikān makhān

yaḥ karoti vṛto yasya sa tasya rtvig ihocyate //

ya āvṛṇoty avitathaṃ brahmaṇā śravaṇāv ubhau

sa mātā sa pitā jñeyas taṃ na druhyet kadā cana //

upādhyāyān daśācārya ācāryāṇāṃ śataṃ pitā

sahasraṃ tu pitṝn mātā gauraveṇātiricyate //

utpādakabrahmadātror garīyān brahmadaḥ pitā

brahmajanma hi viprasya pretya ceha ca śāśvatam //

kāmān mātā pitā cainaṃ yad utpādayato mithaḥ

saṃbhūtiṃ tasya tāṃ vidyād yad yonāv abhijāyate //

ācāryas tv asya yāṃ jātiṃ vidhivad vedapāragaḥ

utpādayati sāvitryā sā satyā sājarāmarā //

alpaṃ vā bahu vā yasya śrutasyopakaroti yaḥ

tam apīha guruṃ vidyāc chrutopakriyayā tayā //

brāhmasya janmanaḥ kartā svadharmasya ca śāsitā

bālo 'pi vipro vṛddhasya pitā bhavati dharmataḥ //

adhyāpayām āsa pitṝn śiśur āṅgirasaḥ kaviḥ

putrakā iti hovāca jñānena parigṛhya tān //

te tam artham apṛcchanta devān āgatamanyavaḥ

devāś caitān sametyocur nyāyyaṃ vaḥ śiśur uktavān //

ajño bhavati vai bālaḥ pitā bhavati mantradaḥ

ajñaṃ hi bālam ity āhuḥ pitety eva tu mantradam //

na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ

ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān //

viprāṇāṃ jñānato jyaiṣṭhyaṃ kṣatriyāṇāṃ tu vīryataḥ

vaiśyānāṃ dhānyadhanataḥ śūdrāṇām eva janmataḥ //

na tena vṛddho bhavati yenāsya palitaṃ śiraḥ

yo vai yuvāpy adhīyānas taṃ devāḥ sthaviraṃ viduḥ //

yathā kāṣṭhamayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ

yaś ca vipro 'nadhīyānas trayas te nāma bibhrati //

yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā

yathā cājñe 'phalaṃ dānaṃ tathā vipro 'nṛco 'phalaḥ //

ahiṃsayaiva bhūtānāṃ kāryaṃ śreyo 'nuśāsanam

vāk caiva madhurā ślakṣṇā prayojyā dharmam icchatā //

yasya vāṅganasī śuddhe samyaggupte ca sarvadā

sa vai sarvam avāpnoti vedāntopagataṃ phalam //

nāruṃtudaḥ syād ārto 'pi na paradrohakarmadhīḥ

yayāsyodvijate vācā nālokyāṃ tām udīrayet //

sammānād brāhmaṇo nityam udvijeta viṣād iva

amṛtasyeva cākāṅkṣed avamānasya sarvadā //

sukhaṃ hy avamataḥ śete sukhaṃ ca pratibudhyate

sukhaṃ carati loke 'sminn avamantā vinaśyati //

anena kramayogena saṃskṛtātmā dvijaḥ śanaiḥ

gurau vasan sañcinuyād brahmādhigamikaṃ tapaḥ //

tapoviśeṣair vividhair vrataiś ca vidhicoditaiḥ

vedaḥ kṛtsno 'dhigantavyaḥ sarahasyo dvijanmanā //

vedam eva sadābhyasyet tapas tapsyan dvijottamaḥ

vedābhyāso hi viprasya tapaḥ param ihocyate //

ā haiva sa nakhāgrebhyaḥ paramaṃ tapyate tapaḥ

yaḥ sragvy api dvijo 'dhīte svādhyāyaṃ śaktito 'nvaham //

yo 'nadhītya dvijo vedam anyatra kurute śramam

sa jīvann eva śūdratvam āśu gacchati sānvayaḥ //

mātur agre 'dhijananaṃ dvitīyaṃ mauñjibandhane

tṛtīyaṃ yajñadīkṣāyāṃ dvijasya śruticodanāt //

tatra yad brahmajanmāsya mauñjībandhanacihnitam

tatrāsya mātā sāvitrī pitā tv ācārya ucyate //

vedapradānād ācāryaṃ pitaraṃ paricakṣate

na hy asmin yujyate karma kiñ cid ā mauñjibandhanāt //

nābhivyāhārayed brahma svadhāninayanād ṛte

śūdreṇa hi samas tāvad yāvad vede na jāyate //

kṛtopanayanasyāsya vratādeśanam iṣyate

brahmaṇo grahaṇaṃ caiva krameṇa vidhipūrvakam //

yady asya vihitaṃ carma yat sūtraṃ yā ca mekhalā

yo daṇḍo yac ca vasanaṃ tat tad asya vrateṣv api //

sevetemāṃs tu niyamān brahmacārī gurau vasan

sanniyamyendriyagrāmaṃ tapovṛddhyartham ātmanaḥ //

nityaṃ snātvā śuciḥ kuryād devarṣipitṛtarpaṇam

devatābhyarcanaṃ caiva samidādhānam eva ca //

varjayen madhu māṃsaṃ ca gandhaṃ mālyaṃ rasān striyaḥ

śuktāni yāni sarvāṇi prāṇināṃ caiva hiṃsanam //

abhyaṅgam añjanaṃ cākṣṇor upānacchatradhāraṇam

kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca nartanaṃ gītavādanam //

dyūtaṃ ca janavādaṃ ca parivādaṃ tathānṛtam

strīṇāṃ ca prekṣaṇālambham upaghātaṃ parasya ca (M: ālambhāav //

ekaḥ śayīta sarvatra na retaḥ skandayet kva cit

kāmād dhi skandayan reto hinasti vratam ātmanaḥ //

svapne siktvā brahmacārī dvijaḥ śukram akāmataḥ

snātvārkam arcayitvā triḥ punar mām ity ṛcaṃ japet //

udakumbhaṃ sumanaso gośakṛnmṛttikākuśān

āhared yāvad arthāni bhaikṣaṃ cāharahaś caret //

vedayajñair ahīnānāṃ praśastānāṃ svakarmasu

brahmacāry āhared bhaikṣaṃ gṛhebhyaḥ prayato 'nvaham //

guroḥ kule na bhikṣeta na jñātikulabandhuṣu

alābhe tv anyagehānāṃ pūrvaṃ pūrvaṃ vivarjayet //

sarvaṃ vāpi cared grāmaṃ pūrvoktānām asaṃbhave

niyamya prayato vācam abhiśastāṃs tu varjayet //

dūrād āhṛtya samidhaḥ sannidadhyād vihāyasi

sāyaM: prātaś ca juhuyāt tābhir agnim atandritaḥ //

akṛtvā bhaikṣacaraṇam asamidhya ca pāvakaṃ

anāturaḥ saptarātram avakīrṇivrataṃ caret //

bhaikṣeṇa vartayen nityaṃ naikānnādī bhaved vratī

bhaikṣeṇa vratino vṛttir upavāsasamā smṛtā //

vratavad devadaivatye pitrye karmaṇy atha rṣivat

kāmam abhyarthito 'śnīyād vratam asya na lupyate //

brāhmaṇasyaiva karmaitad upadiṣṭaṃ manīṣibhiḥ

rājanyavaiśyayos tv evaṃ naitat karma vidhīyate //

codito guruṇā nityam apracodita eva vā

kuryād adhyayane yatnam⁵¹ ācāryasya hiteṣu ca //

śarīraṃ caiva vācaṃ ca buddhīndriyamanāṃsi ca

niyamya prāñjalis tiṣṭhed vīkṣamāṇo guror mukham //

nityam uddhṛtapāṇiḥ syāt sādhvācāraḥ susaṃvṛtaḥ

āsyatām iti coktaḥ sann āsītābhimukhaṃ guroḥ //

hīnānnavastraveṣaḥ syāt sarvadā gurusannidhau

uttiṣṭhet prathamaṃ cāsya caramaṃ caiva saṃviśet //

pratiśrāvaṇasaṃbhāṣe śayāno na samācaret

nāsīno na ca bhuñjāno na tiṣṭhan na parāṅmukhaḥ //

āsīnasya sthitaḥ kuryād abhigacchaṃs tu tiṣṭhataḥ

pratyudgamya tv āvrajataḥ paścād dhāvaṃs tu dhāvataḥ //

parāṅmukhasyābhimukho dūrasthasyaitya cāntikam

praṇamya tu śayānasya nideśe caiva tiṣṭhataḥ //

nīcaṃ śayyāsanaṃ cāsya nityaṃ syād gurusannidhau

guros tu cakṣurviṣaye na yatheṣṭāsano bhavet //

nodāhared asya nāma parokṣam api kevalam

na caivāsyānukurvīta gatibhāṣitaceṣṭitam //

guror yatra parivādo nindā vāpi pravartate

karṇau tatra pidhātavyau gantavyaṃ vā tato 'nyataḥ //

parīvādāt kharo bhavati śvā vai bhavati nindakaḥ

paribhoktā kṛmir bhavati kīṭo bhavati matsarī //

dūrastho nārcayed enaṃ na kruddho nāntike striyāḥ

yānāsanasthaś caivainam avaruhyābhivādayet //

prativāte 'nuvāte⁵³ ca nāsīta guruṇā saha

asaṃśrave caiva guror na kiṃ cid api kīrtayet //

āsīta guruṇā sārdhaṃ śilāphalakanauṣu ca //

guror gurau sannihite guruvad vṛttim ācaret

na cānisṛṣṭo guruṇā svān gurūn abhivādayet //

vidyāguruṣv evam eva nityā vṛttiḥ svayoniṣu

pratiṣedhatsu cādharmād dhitaṃ copadiśatsv api //

śreyaḥsu guruvad vṛttiṃ nityam eva samācaret

guruputreṣu cāryeṣu⁵⁵ guroś caiva svabandhuṣu //

bālaḥ samānajanmā vā śiṣyo vā yajñakarmaṇi

adhyāpayan gurusuto guruvan mānam arhati //

utsādanaṃ ca gātrāṇāṃ snāpanocchiṣṭabhojane

na kuryād guruputrasya pādayoś cāvanejanam //

guruvat pratipūjyāḥ syuḥ savarṇā guruyoṣitaḥ

asavarṇās tu sampūjyāḥ pratyutthānābhivādanaiḥ //

abhyañjanaṃ snāpanaṃ ca gātrotsādanam eva ca

gurupatnyā na kāryāṇi keśānāṃ ca prasādhanam //

gurupatnī tu yuvatir nābhivādyeha pādayoḥ

pūrṇaviṃśativarṣeṇa guṇadoṣau vijānatā //

svabhāva eṣa nārīṇāṃ narāṇām iha dūṣaṇam

ato 'rthān na pramādyanti pramadāsu vipaścitaḥ //

avidvāṃsam alaṃ loke vidvāṃsam api vā punaḥ

pramadā hy utpathaṃ netuṃ kāmakrodhavaśānugam //

mātrā svasrā duhitrā vā na viviktāsano bhavet

balavān indriyagrāmo vidvāṃsam api karṣati //

kāmaṃ tu gurupatnīnāṃ yuvatīnāṃ yuvā bhuvi

vidhivad vandanaṃ kuryād asāv aham iti bruvan //

viproṣya pādagrahaṇam anvahaṃ cābhivādanam

gurudāreṣu kurvīta satāṃ dharmam anusmaran //

yathā khanan khanitreṇa naro vāry adhigacchati

tathā gurugatāṃ vidyāṃ śuśrūṣur adhigacchati //

muṇḍo vā jaṭilo vā syād atha vā syāc chikhājaṭaḥ

nainaṃ grāme 'bhinimlocet sūryo nābhyudiyāt kva cit //

taṃ ced abhyudiyāt sūryaḥ śayānaṃ kāmacārataḥ

nimloced vāpy avijñānāj japann upavased dinam //

sūryeṇa hy abhinirmuktaḥ⁵⁷ śayāno 'bhyuditaś ca yaḥ

prāyaścittam akurvāṇo yuktaḥ syān mahatainasā //

ācamya prayato nityam ubhe saṃdhye samāhitaḥ

śucau deśe japañ japyam upāsīta yathāvidhi //

yadi strī yady avarajaḥ śreyaḥ kiṃ cit samācaret

tat sarvam ācared yukto yatra cāsya ramen manaḥ //

dharmārthāv ucyate śreyaḥ kāmārthau dharma eva ca

artha eveha vā śreyas trivarga iti tu sthitiḥ //

ācāryaś ca pitā caiva mātā bhrātā ca pūrvajaḥ

nārtenāpy avamantavyā brāhmaṇena viśeṣataḥ //

ācāryo brahmaṇo mūrtiḥ pitā mūrtiḥ prajāpateḥ

mātā pṛthivyā mūrtis tu bhrātā svo mūrtir ātmanaḥ //

yaṃ mātāpitarau kleśaṃ sahete saṃbhave nṛṇām

na tasya niṣkṛtiḥ śakyā kartuṃ varṣaśatair api //

tayor nityaṃ priyaṃ kuryād ācāryasya ca sarvadā

teṣv eva triṣu tuṣṭeṣu tapaḥ sarvaṃ samāpyate //

teṣāṃ trayāṇāṃ śuśrūṣā paramaṃ tapa ucyate

na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ samācaret //

ta eva hi trayo lokās ta eva traya āśramāḥ

ta eva hi trayo vedās ta evoktās trayo 'gnayaḥ //

pitā vai gārhapatyo 'gnir mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ

gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī //

triṣv apramādyann eteṣu trīn lokān vijayed gṛhī

dīpyamānaḥ svavapuṣā devavad divi modate //

imaṃ lokaṃ mātṛbhaktyā pitṛbhaktyā tu madhyamam

guruśuśrūṣayā tv evaṃ brahmalokaṃ samaśnute //

sarve tasyādṛtā dharmā yasyaite traya ādṛtāḥ

anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ //

yāvat trayas te jīveyus tāvan nānyaṃ samācaret

teṣv eva nityaṃ śuśrūṣāṃ kuryāt priyahite rataḥ //

teṣām anuparodhena pāratryaṃ yad yad ācaret

tat tan nivedayet tebhyo manovacanakarmabhiḥ //

triṣv eteṣv itikṛtyaṃ hi puruṣasya samāpyate

eṣa dharmaḥ paraḥ sākṣād upadharmo 'nya ucyate //

śraddadhānaḥ śubhāṃ vidyām ādadītāvarād api

anyād api paraṃ dharmaṃ strīratnaṃ duṣkulād api //

viṣād apy amṛtaṃ grāhyaṃ bālād api subhāṣitam

amitrād api sadvṛttam amedhyād api kāñcanam //

striyo ratnāny atho vidyā dharmaḥ śaucaṃ subhāṣitam

vividhāni ca śīlpāni samādeyāni sarvataḥ //

abrāhmaṇād adhyāyanam āpatkāle vidhīyate

anuvrajyā ca śuśrūṣā yāvad adhyāyanaṃ guroḥ //

nābrāhmaṇe gurau śiṣyo vāsam ātyantikaṃ vaset

brāhmaṇe vānanūcāne kāṅkṣan gatim anuttamām //

yadi tv ātyantikaṃ vāsaṃ rocayeta guroḥ kule

yuktaḥ paricared enam ā śarīravimokṣaṇāt //

ā samāpteḥ śarīrasya yas tu śuśrūṣate gurum

sa gacchaty añjasā vipro brahmaṇaḥ sadma śāśvatam //

na pūrvaṃ gurave kiṃ cid upakurvīta dharmavit

snāsyaṃs tu guruṇājñaptaḥ śaktyā gurvartham āharet //

kṣetraṃ hiraṇyaṃ gām aśvaṃ chatropānaham āsanam⁵⁹

dhānyaṃ śākaṃ ca vāsāṃsi⁶⁰ gurave prītim āvahet⁶¹ //

ācārye tu khalu prete guruputre guṇānvite

gurudāre sapiṇḍe vā guruvad vṛttim ācaret //

eteṣv avidyamāneṣu sthānāsanavihāravān

prayuñjāno 'gniśuśrūṣāṃ sādhayed deham ātmanaḥ //

evaṃ carati yo vipro brahmacaryam aviplutaḥ

sa gacchaty uttamasthānaṃ na ceha jāyate punaḥ //

ṣaṭtriṃśadābdikaṃ caryaṃ gurau traivedikaṃ vratam

tadardhikaṃ pādikaṃ vā grahaṇāntikam eva vā //

vedān adhītya vedau vā vedaṃ vāpi yathākramam

aviplutabrahmacaryo gṛhasthāśramam āvaset //

taṃ pratītaṃ svadharmeṇa brahmadāyaharaṃ pituḥ

sragviṇaṃ talpa āsīnam arhayet prathamaṃ gavā //

guruṇānumataḥ snātvā samāvṛtto yathāvidhi

udvaheta dvijo bhāryāṃ savarṇāṃ lakṣaṇānvitām //

asapiṇḍā ca yā mātur asagotrā ca yā pituḥ

sā praśastā dvijātīnāṃ dārakarmaṇi maithune⁶⁵ //

mahānty api samṛddhāni go'jāvidhanadhānyataḥ

strīsaṃbandhe daśaitāni kulāni parivarjayet //

hīnakriyaṃ niṣpuruṣaṃ niśchando romaśārśasam

kṣayāmayāvyapasmāriśvitrikuṣṭhikulāni ca //

nodvahet kapilāṃ kanyāṃ nādhikāṅgīṃ na rogiṇīm

nālomikāṃ nātilomāṃ na vācāṭāṃ⁶⁷ na piṅgalām //

na rkṣavṛkṣanadīnāmnīṃ nāntyaparvatanāmikām

na pakṣyahipreṣyanāmnīṃ na ca bhīṣananāmikām //

avyaṅgāṅgīṃ saumyanāmnīṃ haṃsavāraṇagāminīm

tanulomakeśadaśanāṃ mṛdvaṅgīm udvahet striyam //

yasyās tu na bhaved bhrātā na vijñāyeta vā⁶⁹ pitā

nopayaccheta tāṃ prājñaḥ putrikādharmaśaṅkayā //

savarṇāgre dvijātīnāṃ praśastā dārakarmaṇi

kāmatas tu pravṛttānām imāḥ syuḥ kramaśo 'varāḥ //

śūdraiva bhāryā śūdrasya sā ca svā ca viśaḥ smṛte

te ca svā caiva rājñaś ca tāś ca svā cāgrajanmanaḥ //

na brāhmaṇakṣatriyayor āpady api hi tiṣṭhatoḥ

kasmiṃś cid api vṛttānte śūdrā bhāryopadiśyate //

hīnajātistriyaṃ mohād udvahanto dvijātayaḥ

kulāny eva nayanty āśu sasantānāni śūdratām //

śūdrāvedī pataty atrer utathyatanayasya ca

śaunakasya sutotpattyā tadapatyatayā bhṛgoḥ //

śūdrāṃ śayanam āropya brāhmaṇo yāty adhogatim

janayitvā sutaṃ tasyāṃ brāhmaṇyād eva hīyate //

daivapitryātitheyāni tatpradhānāni yasya tu

nāśnanti pitṛdevās tan na ca svargaṃ sa gacchati //

vṛṣalīphenapītasya niḥśvāsopahatasya ca

tasyāṃ caiva prasūtasya niṣkṛtir na vidhīyate //

caturṇām api varṇānaṃ pretya ceha hitāhitān

aṣṭāv imān samāsena strīvivāhān nibodhata //

brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyas tathāsuraḥ

gāndharvo rākṣasaś caiva paiśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ //

yo yasya dharmyo varṇasya guṇadoṣau ca yasya yau

tad vaḥ sarvaṃ pravakṣyāmi prasave ca guṇāguṇān //

ṣaḍ ānupūrvyā viprasya kṣatrasya caturo 'varān

viṭśūdrayos tu tān eva vidyād dharmyān arākṣasān⁷¹ //

caturo brāhmaṇasyādyān praśastān kavayo viduḥ

rākṣasaṃ kṣatriyasyaikam āsuraṃ vaiśyaśūdrayoḥ //

pañcānāṃ tu trayo dharmyā dvāv adharmyau smṛtāv iha

paiśācaś cāsuraś caiva na kartavyau kadā cana //

pṛthak pṛthag vā miśrau vā vivāhau pūrvacoditau

gāndharvo rākṣasaś caiva dharmyau kṣatrasya tau smṛtau //

ācchādya cārcayitvā ca śrutaśīlavate svayam

āhūya dānaṃ kanyāyā brāhmo dharmaḥ prakīrtitaḥ //

yajñe tu vitate samyag ṛtvije karma kurvate

alaṅkṛtya sutādānaṃ daivaṃ dharmaṃ pracakṣate //

ekaṃ gomithunaṃ dve vā varād ādāya dharmataḥ

kanyāpradānaṃ vidhivad ārṣo dharmaḥ sa ucyate //

sahobhau caratāṃ dharmam iti vācānubhāṣya ca

kanyāpradānam abhyarcya prājāpatyo vidhiḥ smṛtaḥ //

jñātibhyo draviṇaṃ dattvā kanyāyai caiva śaktitaḥ

kanyāpradānaṃ svācchandyād āsuro dharma ucyate //

icchayānyonyasaṃyogaḥ kanyāyāś ca varasya ca

gāndharvaḥ sa tu vijñeyo maithunyaḥ kāmasaṃbhavaḥ //

hatvā chittvā ca bhittvā ca krośantīṃ rudantīṃ gṛhāt

prasahya kanyāharaṇaṃ rākṣaso vidhir ucyate //

suptāṃ mattāṃ pramattāṃ vā raho yatropagacchati

sa pāpiṣṭho vivāhānāṃ paiśācaś cāṣṭamo⁷³ 'dhamaḥ //

adbhir eva dvijāgryāṇāṃ kanyādānaṃ viśiṣyate

itareṣāṃ tu varṇānām itaretarakāmyayā //

yo yasyaiṣāṃ vivāhānāṃ manunā kīrtito guṇaḥ

sarvaṃ śṛṇuta taṃ viprāḥ sarvaṃ⁷⁵ kīrtayato mama //

daśa pūrvān parān vaṃśyān ātmānaṃ caikaviṃśakam

brāhmīputraḥ sukṛtakṛn mocayaty enasaḥ pitṝn //

daivoḍhājaḥ sutaś caiva sapta sapta parāvarān

ārṣoḍhājaḥ sutas trīṃs trīn ṣaṭ ṣaṭ kāyoḍhajaḥ sutaḥ //

brāhmādiṣu vivāheṣu caturṣv evānupūrvaśaḥ

brahmavarcasvinaḥ⁷⁷ putrā jāyante śiṣṭasammatāḥ //

rūpasattvaguṇopetā dhanavanto yaśasvinaḥ

paryāptabhogā dharmiṣṭhā jīvanti ca śataṃ samāḥ //

itareṣu tu śiṣṭeṣu nṛśaṃsānṛtavādinaḥ

jāyante durvivāheṣu brahmadharmadviṣaḥ sutāḥ //

aninditaiḥ strīvivāhair anindyā bhavati prajā

ninditair ninditā nṝṇāṃ tasmān nindyān vivarjayet //

pāṇigrahaṇasaṃskāraḥ savarṇāsūpadiśyate

asavarṇāsv ayaṃ jñeyo vidhir udvāhakarmaṇi //

śaraḥ kṣatriyayā grāhyaḥ pratodo vaiśyakanyayā

vasanasya daśā grāhyā śūdrayotkṛṣṭavedane //

ṛtukālābhigāmī syāt svadāranirataḥ sadā

parvavarjaṃ vrajec caināṃ tadvrato ratikāmyayā //

ṛtuḥ svābhāvikaḥ strīṇāṃ rātrayaḥ ṣoḍaśa smṛtāḥ

caturbhir itaraiḥ sārdham ahobhiḥ sadvigarhitaiḥ //

tāsām ādyāś catasras tu ninditaikādaśī ca yā

trayodaśī ca śeṣās tu praśastā daśarātrayaḥ //

yugmāsu putrā jāyante striyo 'yugmāsu rātriṣu

tasmād yugmāsu putrārthī saṃviśed ārtave striyam //

pumān puṃso 'dhike śukre strī bhavaty adhike striyāḥ

same 'pumān puṃ striyau vā kṣīṇe 'lpe ca viparyayaḥ //

nindyāsv aṣṭāsu cānyāsu striyo rātriṣu varjayan

brahmacāry eva bhavati yatra tatrāśrame vasan //

na kanyāyāḥ pitā vidvān gṛhṇīyāc chulkam aṇv api

gṛhṇañ śulkaṃ hi lobhena syān naro 'patyavikrayī //

strīdhanāni tu ye mohād upajīvanti bāndhavāḥ

nārī yānāni vastraṃ vā te pāpā yānty adhogatim //

ārṣe gomithunaṃ śulkaṃ ke cid āhur mṛṣaiva tat

alpo 'py evaṃ mahān vāpi vikrayas tāvad eva saḥ⁷⁹ //

yāsāṃ nādadate śulkaṃ jñātayo na sa vikrayaḥ

arhaṇaṃ tat kumārīṇām ānṛśaṃsyaṃ ca⁸¹ kevalam //

pitṛbhir bhrātṛbhiś caitāḥ patibhir devarais tathā

pūjyā bhūṣayitavyāś ca bahukalyāṇam īpsubhiḥ //

yatra nāryas tu pūjyante ramante tatra devatāḥ

yatraitās tu na pūjyante sarvās tatrāphalāḥ kriyāḥ //

śocanti jāmayo yatra vinaśyaty āśu tat kulam

na śocanti tu yatraitā vardhate tad dhi sarvadā //

jāmayo yāni gehāni śapanty apratipūjitāḥ

tāni kṛtyāhatānīva vinaśyanti samantataḥ //

tasmād etāḥ sadā pūjyā bhūṣaṇācchādanāśanaiḥ

bhūtikāmair narair nityaṃ satkareṣūtsaveṣu ca //

saṃtuṣṭo bhāryayā bhartā bhartrā bhāryā tathaiva ca

yasminn eva kule nityaṃ kalyāṇaṃ tatra vai dhruvam //

yadi hi strī na roceta pumāṃsaṃ na pramodayet

apramodāt punaḥ puṃsaḥ prajanaṃ na pravartate //

striyāṃ tu rocamānāyāṃ sarvaṃ tad rocate kulaṃ

tasyāṃ tv arocamānāyāṃ sarvam eva na rocate //

kuvivāhaiḥ kriyālopair vedānadhyayanena ca

kulāny akulatāṃ yānti brāhmaṇātikrameṇa ca //

śilpena vyavahāreṇa śūdrāpatyaiś ca kevalaiḥ

gobhir aśvaiś ca yānaiś ca kṛṣyā rājopasevayā //

ayājyayājanaiś caiva nāstikyena ca karmaṇām

kulāny āśu vinaśyanti yāni hīnāni mantrataḥ //

mantratas tu samṛddhāni kulāny alpadhanāny api

kulasaṃkhyāṃ ca gacchanti karṣanti ca mahad yaśaḥ //

vaivāhike 'gnau kurvīta gṛhyaṃ karma yathāvidhi

pañcayajñavidhānaṃ ca paktiṃ cānvāhikīṃ gṛhī //

pañca sūnā gṛhasthasya cullī peṣaṇy upaskaraḥ

kaṇḍanī codakumbhaś ca badhyate⁸³ yās tu vāhayan //

tāsāṃ krameṇa sarvāsāṃ niṣkṛtyarthaṃ maharṣibhiḥ

pañca kḷptā mahāyajñāḥ pratyahaṃ gṛhamedhinām //

adhyāpanaṃ brahmayajñaḥ pitṛyajñas tu tarpaṇam

homo daivo balir bhauto nṛyajño 'tithipūjanam //

pañcaitān yo mahāayajñān na hāpayati śaktitaḥ

sa gṛhe 'pi vasan nityaṃ sūnādoṣair na lipyate //

devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇām ātmanaś ca yaḥ

na nirvapati pañcānām ucchvasan na sa jīvati //

ahutaṃ ca hutaṃ caiva tathā prahutam eva ca

brāhmyaṃ hutaṃ prāśitaṃ ca pañcayajñān pracakṣate //

japo 'huto huto homaḥ prahuto bhautiko baliḥ

brāhmyaṃ hutaṃ dvijāgryārcā prāśitaṃ pitṛtarpaṇam //

svādhyāye nityayuktaḥ syād daive caiveha karmaṇi

daivakarmaṇi yukto hi bibhartīdaṃ carācaram //

agnau prāstāhutiḥ samyag ādityam upatiṣṭhate

ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ //

yathā vāyuṃ samāśritya vartante sarvajantavaḥ⁸⁵

tathā gṛhastham āśritya vartante sarva āśramāḥ⁸⁶ //

yasmāt trayo 'py āśramiṇo jñānenānnena cānvaham

gṛhasthenaiva dhāryante tasmāj jyeṣṭhāśramo gṛhī⁸⁹ //

sa saṃdhāryaḥ prayatnena svargam akṣayam icchatā

sukhaṃ cehecchatātyantaṃ yo 'dhāryo durbalendriyaiḥ //

ṛṣayaḥ pitaro devā bhūtāny atithayas tathā

āśāsate kuṭumbibhyas tebhyaḥ kāryaṃ vijānatā //

svādhyāyenārcayeta rṣīn homair devān yathāvidhi

pitṝñ śrāddhaiś ca nṝn annair bhūtāni balikarmaṇā //

kuryād⁹¹ aharahaḥ śrāddham annādyenodakena vā

payomūlaphalair vāpi pitṛbhyaḥ prītim āvahan //

ekam apy āśayed vipraṃ pitrarthe⁹³ pāñcayajñike

na caivātrāśayet kiṃ cid vaiśvadevaṃ prati dvijam //

vaiśvadevasya siddhasya gṛhye 'gnau vidhipūrvakam

ābhyaḥ kuryād devatābhyo brāhmaṇo homam anvaham //

agneḥ somasya caivādau tayoś caiva samastayoḥ

viśvebhyaś caiva devebhyo dhanvantaraya eva ca //

kuhvai caivānumatyai ca prajāpataya eva ca

saha dyāvāpṛthivyoś ca tathā sviṣṭakṛte 'ntataḥ //

evaṃ samyagg havir hutvā sarvadikṣu pradakṣiṇam

indrāntakāppatīndubhyaḥ sānugebhyo baliṃ haret //

marudbhya iti tu dvāri kṣiped apsv adbhya ity api

vanaspatibhya ity evaṃ musalolūkhale haret //

ucchīrṣake śriyai kuryād bhadrakālyai ca pādataḥ

brahmavāstoṣpatibhyāṃ tu vāstumadhye baliṃ haret //

viśvebhyaś caiva devebhyo balim ākāśa utkṣipet

divācarebhyo bhūtebhyo naktaṃcāribhya eva ca //

pṛṣṭhavāstuni kurvīta baliṃ sarvātmabhūtaye⁹⁵

pitṛbhyo baliśeṣaṃ tu sarvaṃ dakṣiṇato haret //

śūnāṃ ca patitānāṃ ca śvapacāṃ pāparogiṇām

vayasānāṃ⁹⁷ kṛmīṇāṃ ca śanakair nirvaped bhuvi //

evaṃ yaḥ sarvabhūtāni brāhmaṇo nityam arcati

sa gacchati paraṃ sthānaṃ tejomūrtiḥ pathā rjunā //

kṛtvaitad balikarmaivam atithiṃ pūrvam āśayet

bhikṣāṃ ca bhikṣave dadyād vidhivad brahmacāriṇe //

yat puṇyaphalam āpnoti gāṃ dattvā vidhivad guroḥ

tat puṇyaphalam āpnoti bhikṣāṃ dattvā dvijo gṛhī //

bhikṣām apy udapātraṃ vā satkṛtya vidhipūrvakam

vedatattvārthaviduṣe brāhmaṇāyopapādayet //

naśyanti havyakavyāni narāṇām avijānatām

bhasmī⁹⁹bhūteṣu vipreṣu mohād dattāni dātṛbhiḥ //

vidyātapaḥsamṛddheṣu hutaṃ vipramukhāgniṣu

nistārayati durgāc ca mahataś caiva kilbiṣāt //

saṃprāptāya tv atithaye pradadyād āsanodake

annaṃ caiva yathāśakti satkṛtya¹⁰¹ vidhipūrvakam //

śilān apy uñchato nityaṃ pañcāgnīn api juhvataḥ

sarvaṃ sukṛtam ādatte brāhmaṇo 'narcito vasan //

tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā

etāny api satāṃ gehe nocchidyante kadā cana //

ekarātraṃ tu nivasann atithir brāhmaṇaḥ smṛtaḥ

anityaṃ hi sthito yasmāt tasmād atithir ucyate //

naikagrāmīṇam atithiṃ vipraṃ sāṅgatikaṃ tathā

upasthitaṃ gṛhe vidyād bhāryā yatrāgnayo 'pi vā //

upāsate ye gṛhasthāḥ parapākam abuddhayaḥ

tena te pretya paśutāṃ vrajanty annādidāyinaḥ //

apraṇodyo 'tithiḥ sāyaṃ sūryoḍho gṛhamedhinā

kāle prāptas tv akāle vā nāsyānaśnan gṛhe vaset //

na vai svayaṃ tad aśnīyād atithiṃ yan na bhojayet

dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ vātithipūjanam //

āsanāvasathau śayyām anuvrajyām upāsanām

uttameṣūttamaṃ kuryād dhīne hīnaṃ same samam //

vaiśvadeve tu nirvṛtte yady anyo 'tithir āvrajet

tasyāpy annaṃ yathāśakti pradadyān na baliṃ haret //

na bhojanārthaṃ sve vipraḥ kulagotre nivedayet

bhojanārthaṃ hi te śaṃsan vāntāśīty ucyate budhaiḥ //

na brāhmaṇasya tv atithir gṛhe rājanya ucyate

vaiśyaśūdrau sakhā caiva jñātayo gurur eva ca //

yadi tv atithidharmeṇa kṣatriyo gṛham āvrajet

bhuktavatsu ca vipreṣu kāmaṃ tam api bhojayet //

vaiśyaśūdrāv api prāptau kuṭumbe 'tithidharmiṇau

bhojayet saha bhṛtyais tāv ānṛśaṃsyaṃ prayojayan //

itarān api sakhyādīn samprītyā gṛham āgatān

prakṛtyānnaṃ yathāśakti bhojayet saha bhāryayā //

suvāsinīḥ kumārīś ca rogiṇo garbhiṇīḥ striyaḥ

atithibhyo 'gra¹⁰³ evaitān bhojayed avicārayan //

adattvā tu ya etebhyaḥ pūrvaṃ bhuṅkte 'vicakṣaṇaḥ

sa bhuñjāno na jānāti śvagṛdhrair jagdhim ātmanaḥ //

bhuktavatsv atha vipreṣu sveṣu bhṛtyeṣu caiva hi

bhuñjīyātāṃ tataḥ paścād avaśiṣṭaṃ tu dampatī //

devān ṛṣīn manuṣyāṃś ca pitṝn gṛhyāś ca devatāḥ

pūjayitvā tataḥ paścād gṛhasthaḥ śeṣabhug bhavet //

aghaṃ sa kevalaṃ bhuṅkte yaḥ pacaty ātmakāraṇāt

yajñaśiṣṭāśanaṃ hy etat satām annaṃ vidhīyate //

rājartviksnātakagurūn priyaśvaśuramātulān

arhayen madhuparkeṇa parisaṃvatsarāt punaḥ //