Kalpadrumāvadānamālāyāṃ 10 subhūtyavadānam* ||
athāśoko mahārājaḥ sarvaśokavinoditaḥ
upaguptaṃ guruṃ natvā kṛtāñjalipuṭo 'vadat* //
bhadanta śrotum icchāmi punar anyat subhāṣitam*
yad uktaṃ śākyasiṃhena tan me gaditum arhasi //
iti pṛṣṭo nṛpeṇāsāv upagupto yatīśvaraḥ
parṣadaṃ ca samālokya saṃbabhāṣa subhāṣitam* //
śṛṇu rājan mahābāho sarvalokahitārthataḥ
subhūter avadānaṃ yat tat pravakṣye yathāśrutam* //
purā śrībhagavān buddho dharmarājas tathāgataḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ sugato lokavijjinaḥ //
śāstā devamanuṣyāṇāṃ samyaksaṃbodhideśakaḥ
satkṛto mānitaḥ satvair gurukṛtaś ca pūjitaḥ //
rājabhī rājamātraiś ca dhanibhiḥ puravāsibhiḥ
śreṣṭhibhiḥ sārthavāhaiś ca nānādeśasamāgataiḥ //
devāsuramahānāgair yakṣagandharvakinnaraiḥ
guruḍaiś ca mahāsarpais tathānyasatvajātikaiḥ //
susaṃjñāto mahāpuṇyo lābhī cīvaravāsasām*
piṇḍapātāsanādīnāṃ śayyādīnāṃ tathaiva ca //
auṣadhādipariṣkāravastūnāṃ sarvataḥ sadā
sārdhaṃ saśrāvakaiḥ saṃghair bhikṣubhiś ca jitendriyaiḥ //
bhikṣuṇyupāsikābhiś ca celakopāsakais tathā
bodhisatvamahāsatvaiḥ satvārthabodhivāñchibhiḥ //
śrāvastyāṃ rājadhānyāṃ vai jetavane manorame
vihāre vyaharad dharmaṃ deśayañ chubhayas sadā //
tadā bhagavatā satvavinayānugrahārthinā
āmantrya bhikṣavaḥ sarve samyagājñāpitā iti //
gacchata bhikṣavo yūyaṃ satvānāṃ vinayārthataḥ
deśān pratyabhigacchantaḥ prakāśayata saṃvṛtim* //
tathety eva pratiśrutya śāstuḥ pādau praṇamya ca
śrāvakā bhikṣavaś caiva pratasthus te niyoginaḥ //
guro ājñāṃ vahantas te kecit prācīṃ diśaṃ gatāḥ
deśayanti sma saddharmaṃ pratideśānupāsthitāḥ //
dakṣiṇasyāṃ tathā kecit kecic ca paścimāṃ diśam*
tathottarāṃ diśaṃ gatvā vidikṣu cāpi sarvataḥ //
teṣāṃ dhyānaratā ye vai te viviktasukhaiṣiṇaḥ
meror upariṣaṇḍāyām adhyūṣur dhyānatatparāḥ //
tadābdher garuḍenaiko nāgapotaḥ samuddhṛtaḥ
tam āśramam upānīya bhakṣitum upacakrame //
tatrasthās tena nāgena bhikṣavo dhyānasaṃratāḥ
dṛṣṭvaiva suprasannena manasā praṇidhir dadhe //
dhanyās te bhikṣavo hy ete saddharmasukhacāriṇaḥ
aham api ca bhūyāsaṃ tādṛgdharmasamāhitaḥ //
iti praṇidhiṃ kurvāṇo jīvitād vyavaropitaḥ
tatraiva garuḍenaivaṃ bhakṣito 'bhūt sa nāgakaḥ //
tataḥ kālagatas tatra śrāvastyāṃ puri + + +
bhūtināmnā dvijasyāsau bhāryāyā garbham āviśat* //
tataś ca kramatas tasyā garbhaḥ samanuvardhitaḥ
tatas tatsamaye prāpte dārakaḥ samajāyata //
tataḥ pitā ca taṃ dṛṣṭā dārakaṃ saṃprasādikam*
darśanīyaṃ subhadrāṅgaṃ muhuḥ paśyann ananda saḥ //
tato jātimahaṃ kṛtvā jñānīnāhūya cādarāt*
bhavanto 'sya nu kiṃ nāma kriyatām iti so 'bravīt* //
jñātayo 'pi tathā śrutvā dṛṣṭvā cainaṃ ca bālakam*
sarve harṣasamāpannā bhūtiṃ tam abruvaṃs tathā //
yasmād bhūter ayaṃ putraṃ sujāto lakṣaṇānvitaḥ
tasmāt subhūtir ity eva nāmnā bhavatu viśrutaḥ //
tathā kramād vivṛddho 'sau subhūtir bālasundaraḥ
kumāratvaṃ kramāt prāpto rarāma sa vayonvitaḥ //
pūrvakarmabalādhānāt krodhanaḥ krūrabhāṣaṇaḥ
kiṃcin nimittasaṃruṣṭo vigrahe nirato 'bhavat //
paruṣībhūtacittatvān na tasya ko 'py abhūt suhṛt*
sarvajñātiviruddhatvāt pitṛbhyām apy upekṣitaḥ //
bandhubhiś ca parityakto naiva kasyāpy abhūt priyaḥ
viśrambhapraṇayaṃ tasmin naiva kaścid abhāṣata //
sthātuṃ gantuṃ tathā bhoktuṃ śayituṃ vābhilāpitum*
tenaiva krodhinā sārdhaṃ samutsehur na kecana //
tadā pitrā niyukto 'sau lipiśālām upāgamat*
subhūtiś ca guruṃ natvā lipim anvagrahīt kramāt* //
tato vyākaraṇādīni sarvaśāstrāṇy anukramāt*
so 'dhītyaiṣāṃ suśīghreṇa pāraṃ prāpa subuddhimān* //
tathā vedān adhītyaivaṃ sāṅgopāṅgān yathākramam*
atharvam apy adhītuṃ sa prārabhat tīkṣṇamānasaḥ //
tatra pitā dvijo bhūtir atharvādhītasaṃratam*
subhūtiṃ svātmajaṃ putraṃ dṛṣṭvaivaṃ samacintayat* //
subhūtir mama putro 'yam agnikalpaḥ sutīkṣṇadhīḥ
kadācit kupito roṣāl loke 'narthaṃ kariṣyati //
tad anvāharitavyo 'yam ātharvaṇāt prayatnataḥ
ṛṣiṣu preṣayitvainaṃ yojayiṣye ca saṃyame //
iti matvā pitā bhūtiḥ subhūtiṃ svātmajaṃ tathā
ātharvaṇād vinirhṛtya prabodhayaṃs tam abravīt* //
śṛṇu putra mayā proktaṃ hitārthaṃ tava saṃmatam*
tvaṃ hi vidvān mahāvijñaḥ sarvaśāstrāṅgapāragaḥ //
kiṃ tavātharvavedena māyākleśārthasādhinā
viramya tadadhiṣṭhānād ṛṣicaryāṃ samācara //
munīnām upadeśāni pratilabhya jitendriyaḥ
śāntātmā sukham āsthāya carasva vratam uttamam* //
dhanyās te vītarāgā ye gurubhaktāś ca nirmadāḥ
viviktāraṇyavāseṣu vasanti dhyāyinaḥ sadā //
ye 'pi parigrahāṃs tyaktvā bhavanti brahmacāriṇaḥ
devānām api te mānyā vandanīyāḥ sadā khalu //
ye pravrajyāṃ samāgṛhya śāntātmāno jitendriyāḥ
avasanti puṇyatīrtheṣu te 'pi hi paramarṣayaḥ //
kāmabhogyāni ye hitvā sādhayante tapovane
phalamūlodakais tuṣṭās te 'pi dhanyā dvijottamāḥ //
ye 'pi kleśān vinirjitya caturbrahmavihāriṇaḥ
bhikṣāśinaḥ samādhisthās te hi brahmavidāṃ varāḥ //
ye cāparigrahītāro nirlobhāḥ satyavādinaḥ
nirmadā nirahaṃkārās ta eva brāhmaṇottamāḥ //
yasya dātuṃ mano nāsti matsarākrāntacetasaḥ
vedaśāstrāgamais tasya kim eva svātmapoṣiṇaḥ //
yasya cittaṃ hy aviśuddhaṃ śīlasaṃvaravarjitam*
kiṃ bhāti muniveṣeṇa sa naṭarṣir ivonmadaḥ //
yasya loke dayā nāsti bālavṛddhādiduḥkhite
kiṃ tasya brahmavṛttena citte{na} parimohite //
yasya na kuśalotsāhaṃ citte lokārthaṃ sādhitum*
tasya kiṃ tapasā siddhe kevalaṃ pāpahetubhiḥ //
yasya cittaṃ pravikṣiptaṃ kleśād yair asamāhitam*
sa kiṃ guhāniviṣṭo 'pi na sādhur duṣṭajantuvat* //
yasya prajñā viśuddhā na saddharmaguṇasādhane
tasya kiṃ brahmacaryeṇa kevalaṃ duḥkhahetunā //
yaś ca dātā viśuddhātmā sarvasatvān upālakaḥ
nīco 'pi sa dvijakalpo yato dātā prajāpatiḥ //
yena saṃrakṣitaṃ nityaṃ śīlaṃ saṃyamasaṃvṛttam*
sa eva brāhmaṇaḥ śuddhaḥ śrotriyo vedanān yatiḥ //
yasya cittaṃ dayāśūlaṃ sarvasatvahiteṣitam*
caṇḍālo 'pi sa vipraḥ syāl lokeśo hi kṣamākaraḥ //
yenaiva duṣkaraṃ karma sādhitaṃ satvahetunā
sa eva brāhmaṇo dhīro viśvakarmā yato vidhiḥ //
yasya cittaṃ sadā satvahitārtheṣu samādhitam*
sa hi vipro mahābhijño brahmā jñānarato yataḥ Note: Speyer: dhyānarato //
yasya prajñā jagallokahitānuśāsanojjvalā
saiva dvijavaro vijño vedadharmāsthito dvijaḥ //
yenaiva nirjitāḥ kleśāś caturbrahmavihāriṇā
svacitte bhāvitaṃ brahma sa eva brāhmaṇottamaḥ //
tasmāt putra mayā proktaṃ śrutvā lokahitotsukaḥ
sarvakleśān vinirjitya saddharmābhirato bhava //
iti pitur vacaḥ śrutvā subhūtiḥ so 'numoditaḥ
kṛtāñjalis tathā natvā pitaram ity abhāṣata //
tathā satyaṃ manas tāta rocate tapase mama
tad ājñāṃ dehi me tāta cariṣye brahmasadvratam* //
tenaivaṃ prārthyamāno 'sau subhūtinā pitā tataḥ
pariṣvajyātmajaṃ putraṃ punar apy abravīn mudā //
evaṃ cet tava vāñchāsti putra brahmasusādhanaiḥ
cara brahmavrataṃ samyagdhīracittasamāhitaḥ //
ādau krodharipuṃ jitvā duṣṭabhārān vinirjaya Note: Speyer: duṣṭamārān
yāvat krodham anirjitya duṣṭāñjetuṃ na śaknuyāḥ //
yāvad duṣṭān anirjitya dharme sthātuṃ na śaknuyāḥ
asusaṃsthitadharmāṇaṃ hanyur mārā hi sarvathā //
tasmād vāñchati yo brahma tenādau cittakoṭarāt*
viniḥkṛṣya prayatnena hantavyaḥ krodhapannagaḥ //
krodho hi vasate yasya citte mānamadākule
tāvat sadguṇayukto 'pi sevyate naiva sajjanaiḥ //
tasmāt sarvaprayatnena krodhajiṣṇuḥ samāhitaḥ
pravrajyāṃ samupāsiśritya cara brāhmaṇyam ādarāt* //
tathety asau pratiśrutya subhūtiḥ saṃpramoditaḥ
sahasā pitarau natvā munīnām āśramaṃ yayau //
tatra prāpto munīn natvā kṛtāñjalipuṭo mudā
brāhmaṇyasaṃvaraṃ prāptuṃ pravrajyāṃ samayācata //
guro brahmavidāṃ śreṣṭha kalyāṇavartmadeśaka
pravrajyāṃ dehi me satyaṃ careyaṃ bhavamuktaye //
iti tasya vacaḥ śrutvā gurur brahmavidāṃ varaḥ
ehi vatsa cara brahmacaryaṃ jitvā ṣaḍ indriyam* //
ity ukto guruṇā so 'bhūt subhūtir muniveṣabhṛt*
brahmavihārasaṃpanno vinītaḥ śraddhayānvitaḥ //
tathāpi daivasāmarthyāt krodhasaṃraktamānasaḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi vigrahavān asaṃyataḥ //
vedasiddhāntaśāstreṣu vivādī krodhabāhulaḥ
atīva roṣasaṃkruṣṭo vicikṣepa yatīn api //
dharmārthakāmamokṣeṣu nirapekṣaḥ sutīkṣṇavāk*
sarvatra munibhiś cāpi vijagrāhāsamāhitaḥ //
ity enaṃ krodhasaṃraktaṃ vedasiddhāntamāninam*
subhūtiṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā guruś caivam acintayat* //
aho daivabalādhānāt subhūtir brāhmaṇo 'py ayam*
svasiddhāntasamāno 'dya krūravāgvigrahotsukaḥ //
agnikalpo mahātīkṣṇaḥ sarvaśāstrārthakovidaḥ
viśārado mahābhijño dharmasaṃyamatatparaḥ //
tapaś caraṇasaṃraktas tīkṣṇabuddhiḥ kṛtodyamaḥ
mahotsāho mahāvīraḥ siddhavidyo mahotkaṭaḥ //
sarvaśāstrakalābhijño mantrasiddhiprayogavit*
vedasiddhāntayogānāṃ pāragaś ca mahāsudhīḥ //
kiṃ tu krodhāviśuddhātmā vigrahī vādasaṃrataḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi vikruṣṭo 'tha ruṣāśayaḥ //
kadācit kupito ruṣṭeḥ saṃkleśādhīracetanaḥ
śāpāśaniprahāreṇa loke 'narthaṃ kariṣyati //
tad ahaṃ saṃprabodhyainaṃ subhūtiṃ dvijasattamam*
samādhidhyānavaryāsu yojayeyaṃ sa sarvathā //
iti matvā guruś cainaṃ subhūtiṃ samabodhayat*
śṛṇu vatsa hitaṃ vakṣye tatra bhava samāhitaḥ //
sarvavarṇāgrajo vipraḥ sarvajātivarottamaḥ
brāhmaṇo 'smīty ahaṃkāro na kartavyaḥ kadācana //
na jīvo brāhmaṇas tāvad yasmāt saṃskārato dvijaḥ
jīvaś ced brāhmaṇas tāvad vṛthā syād dharmasaṃskṛtaiḥ //
ādyante paśavo devā iti vede 'pi kathyate
tato dharmābhisaṃskāraiḥ sarve syur mānavā dvijāḥ //
śvapacā api dharmasthāḥ saṃskṛtāḥ syur dvijādhamāḥ
guṇadharmānusāraiś ca devā daityāś ca mānuṣāḥ //
satvadharmadharā devā rajodharmadharā narāḥ
tamodharmadharā daityā iti siddhāntasaṃmatam* //
iti dharmaguṇādhānāt traidhātukabhavālaye
caturyonisamudbhūtāḥ ṣaḍgatiṣu bhramanti te //
tatrāpi karmabhedena jātibhedā hy anekaśaḥ
jātiṣv api ca sarvāsu svakarmapariṇāmataḥ //
satvā naikavidhā jātā adhamottamam adhyamāḥ
ye satvās tāmasā raudrā hiṃsākarmānusaṃratāḥ
te 'dhobhuvanasaṃjātā vasanti kleśabhāginaḥ //
rajodharmaratā ye hi rāgacaryānusāriṇaḥ
te satvā bhūmisaṃjātā vasanti mānuṣādayaḥ //
satvadharmaratā ye tu sātvikāḥ śāntacāriṇaḥ
te devā nirmalānandā vasanti svargatiṃ gatāḥ //
tathaite sarvasatvāś ca guṇadharmānusārataḥ
svakṛtaṃ karma bhuñjanto bhrāmyanti tribhavālaye //
vṛddhiṃ prāpya guṇāś cettham ekaikaṃ guṇavṛddhitaḥ
+ + + + + + + + + + + + + + + + + //
ākāśasya guṇaś caikaḥ śabda eva na cāparaḥ
śabdasparśau ca vāyor vai dvau guṇau parikīrtitau //
agneḥ śabdaś ca sparśaś ca rūpam eva trayo guṇāḥ
śabdasparśarūparasāś catvāry eva samīraṇe //
sparśaḥ śabdo raso rūpaṃ gandhaś ca pṛthivīguṇāḥ
evaṃ militayogaiś ca brahmāṇotpattir ucyate //
sarve jīvā militvaiva brahmāṇāṃś ca samudbhavāḥ Note: Speyer:brahmāṇāṃśasamudbhavāḥ
caturaśīti lakṣāś ca proktā vai jīvajātayaḥ //
dharmataḥ sukhino bhūtāḥ pāpato duḥkhabhāginaḥ
miśrato miśrabhuktāra ity uktam avadānikaiḥ //
bhārate 'pi tathā proktam ṛṣibhiḥ karmavādibhiḥ
sapta vyādhā daśāraṇye mṛgāḥ kāliñjare girau //
cakravākau śaradvīpe haṃsāḥ sarasi mānase
te 'pi jātāḥ kurukṣetre brāhmaṇā vedapāragāḥ //
uktaṃ ca mānave dharme muninā muninā + +
mithyājīvena jīvan yaḥ patito brāhmaṇo hy asau //
vṛṣalīphenapītasya niḥśvāsopahatasya ca
tayaiva sahasuptasya niṣkṛtir nopalabhyate //
śūdrīhastena yo bhuñkte māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro mṛtaś ca sa prajāyate //
adhītya caturo vedān sāṅgopāṅgāṃś ca tatvataḥ
śūdrāt pratigrahagrāhī brāhmaṇo jāyate kharaḥ //
kharo dvādaśa janmāni ṣaṣṭi janmāni sūkaraḥ
śvānaḥ saptati janmāni ity evaṃ manur abravīt* //
tathoktam avadāne 'pi buddhenādvayavādinā
brāhmaṇo 'dattam ādāya babhūva vānarādhipaḥ //
tatra sa buddhanāthāya dadau ca paṇasaṃ mudā
tataś ca mānavo bhūtvā pāṃśudātā hy abhūc chiśuḥ //
tatkarmaphalato rājā sarvānando babhūva saḥ
tatrāpi buddhanāthāya piṇḍapātaṃ dadau mudā //
taddīpaṃkaraprasādena bodhisatvo 'bhavan nṛpaḥ Note: Speyer: bhaven
sarvapāramitāḥ pūrya buddho 'pi sa bhaviṣyati //
ity uktam avadāne 'pi jinenādvayavādinā
tasmāc caivaṃ vijānīyā na jīvo brāhmaṇaḥ khalu //
jātyāpi brāhmaṇo naiva saṃskṛtas tu dvijo bhavet*
jātyā ced brāhmaṇo bhūto vṛthā syāt saṃskṛter vidhiḥ //
smṛtau hi tat tathā proktaṃ nā jātyā dharmato dvijaḥ
+ + + + + + + + + + + + + + + + //
dharmasaṃskṛtivṛttisthaḥ śvapaco 'pi dvijo bhavet*
tathā hi mānave dharme manunābhihitaṃ khalu //
araṇīgarbhasaṃbhūtaḥ kaṭhinākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
kaivartigarbhasaṃbhūto vyāso nāma mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
urvaśīgarbhasaṃbhūto vasiṣṭhākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
hariṇīgarbhasaṃbhūto ṛṣyaśṛṅgo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
caṇḍālīgarbhasaṃbhūto viśvāmitro mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
taṇḍulīgarbhasaṃbhūto nāradākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* //
evam anye 'pi sarve ca ṛṣayo brahmacāriṇaḥ
tapasā brāhmaṇā bhūtā brāhmaṇīgarbhasaṃbhavāḥ //
dharmasaṃskārataḥ sarve mānavā brāhmaṇāḥ khalu
dharmavṛttipramāṇena sarve syur brāhmaṇā narāḥ //
ekavarṇam idaṃ sarvaṃ brahmasṛṣṭisamudbhavam*
dharmakalpavikalpena cāturvarṇyaṃ prakalpitam* //
sarve vai yonijā martyāḥ sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ //
śūdro 'pi śīlasaṃpanno guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ śūdrāt pratyavaro bhavet* //
guṇair dharmais tathā śīlair varṇā hy anekajātayaḥ
brahmajeṣu hi sarveṣu nareṣu kiṃ viśeṣatā //
yathā bhasmani sauvarṇe viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā na viśeṣo 'sti vai tathā //
yathā prakāśatamasor viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā viśeṣo naiṣa vidyate //
na hi brāhmaṇa ākāśān maruto vā samudbhavaḥ
bhitvā vā pṛthivīṃ jāto jātavedā yathāraṇeḥ //
brāhmaṇā yonito jātāś caṇḍālā api yonitaḥ
śreṣṭhatve vṛṣalatve ca kiṃ vāsti bhedakāraṇam* //
brāhmaṇo 'pi mṛtotsṛṣṭo jugupsyo 'śucir ucyate
varṇās sathava cāpy anye kā nu tatra viśeṣatā //
yathā siṃhādijantūnāṃ padādibhedalakṣaṇam*
dehasaṃsthānaliṅgaiś ca narāṇāṃ kiṃ viśeṣatā //
yathā haṃsamayūrādipakṣiṇāṃ ca viśeṣatā
mukhādivarṇaśabdaiś ca narāṇāṃ nāsti bhedatā //
yathā ca kṛmikīṭānāṃ kāyasaṃsthānabhedatā
tathaiva narajātīnāṃ naivāsti bhedalakṣaṇam* //
yathā bhūruhavṛkṣāṇāṃ patrādyākārabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇām ākṛter bhedalakṣaṇam* //
tṛṇauṣadhādiśasyānāṃ yathākṛtiviśeṣatā
mānavānāṃ tathā nāsti saṃsthānaṃ bhinnalakṣaṇam* Note: Speyer:saṃsthānabhinnaŚ //
dhānyādivrīhijātīnāṃ varṇākārādilakṣaṇam*
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ varṇākāraviśeṣatā //
jātikundādipuṣpāṇāṃ yathā varṇādibhedatā
mānavānāṃ tathā nāsti varṇagandhādibhedatā //
jalajānāṃ ca puṣpāṇāṃ padmādīnāṃ viśeṣatā
varṇasaṃsthānagandhāś ca narāṇāṃ tu tathā na hi //
yathāmrādiphalānāṃ ca svādādiguṇabhedatā
manujānāṃ tathā nāsti māṃsāsthiguṇabhedatā //
yathā ṣaḍrasajātīnāṃ guṇāsvādādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ ṣaḍindriyaviśeṣatā //
yathā hemādidhātūnāṃ dravyavarṇādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ saṃsthānavarṇabhedatā //
yathā vajrādiratnānāṃ saṃsthānavarṇabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ śarīrākārabhedatā //
samamāṃsādibhedāś ca ṣaḍindriyasamās tathā
ekāṃśato viśeṣo na kuto deheṣu bhedatā //
yathā hi bālakā bālā krīḍamānā mahāpathe
pāṃśupuñjāni saṃpiṇḍya svayaṃ nāmāni kurvate //
idaṃ kṣīram idaṃ māṃsam idaṃ ghṛtam idaṃ dadhi
na ca bālasya vacanāt pāṃśavo 'nnā bhavanti hi //
varṇās tathaiva catvāraḥ subhūta iti kalpitāḥ
pāṃśupuñjābhidhānena yogo 'py eṣa na vidyate //
na keśena na kaṛṇena na śīrṣeṇa na cakṣuṣā
na mukhena na nāsāyā na grīvayā na bāhunā //
norasā na ca pārśvena na pṛṣṭhenodareṇa vā
norubhyām atha jaṅgābhyāṃ pāṇipādanakhair na ca //
na svareṇa na varnena na sarvāṃśair na maithunaiḥ
naikā viśeṣatā vāpi manuṣyeṣu na vidyate //
tathā nāsti yathānyāsu jāter liṅgaṃ pṛthak pṛthak*
sāmāny akāraṇaṃ manye kiṃcin na bhedalakṣaṇam* //
saṃjñāmātreṇa kalpyante brāhmaṇāḥ kṣatriyās tathā
vaiśyāḥ śūdrās tathānye 'pi saṃjñāmātre hi kīrtitāḥ //
yathaikavṛkṣajātānāṃ phalānāṃ nāsti bhedatā
tathaikam anujātānāṃ kiṃ viśeṣatvalakṣaṇam* //
guṇadharmānucāreṇa jātibhedā bhavanti hi
cāturvarṇyam idaṃ loke sarvaṃ hi manusaṃbhavam* //
guṇadharmapramāṇena jāter naiva pramāṇatā
tathā ca procyate bauddhair avadānārthakovidaiḥ //
mānavā ye praśāntāsthā satyadharmavratānvitāḥ
brāhmaṇās te mahāśuddhāś caturbrahmavihāriṇaḥ //
parigrahān parityajya vanaprasthanivāsinaḥ
ye bhajanti sadā brahma vānaprasthā hi te dvijāḥ //
ṣaṭkarmaniratā ye tu śrotriyā gṛhavāsinaḥ
mahāyajñasamācārā upādhyāyā hi te dvijāḥ //
nirapekṣāḥ svadehe 'pi tyaktamārābhigocarāḥ
bhikṣāśino vratasthās te bhikṣavo brahmavādinaḥ //
ye ca mārān vinirjitya niḥsaṅgā dhīramānasāḥ
tapanti puṇyakṣetreṣu mānavās te tapasvinaḥ //
daśākuśalanirbhuktā daśākuśalasaṃratāḥ
satyavāco vratasthā ye ṛṣayas te dvijottamāḥ //
ye ca lokapracāreṣu viratā dharmamānasāḥ
vācaṃyamāś ca te bhadrā munayaḥ satyavādinaḥ //
ye ca jitendriyagrāmā nirmuktabhavacārakāḥ
nirmamā nirahaṃkārā yatayo yogino 'pi te //
ye ca sthaṇḍilam āśritya caranti vratam ādarāt*
te 'pi ca mānavā dhīrāḥ sthaṇḍilā jaṭilās tathā Note: Speyer: sthāṇḍilā //
ye ca bhasmaviliptāṅgā hārābharaṇabhūṣitāḥ
kāpālikāś ca te vīrāḥ śmaśānavratacāriṇaḥ //
ye samiddhavyadravyāṇi juhvatyagnau samāhitāḥ
te hotāraś ca yajvāno vedadharmārthasādhakāḥ //
ye ca kṣatrāṇi rakṣantaḥ pālayanti sadā prajāḥ
satvarakṣāvratācārāḥ kṣatriyās te nṛpā narāḥ //
ye rañjayanti dharmārthe lokān nītiprayojakāḥ
rājānas te mahāvīrāḥ sarvadharmābhipālakāḥ //
ye ca satvahitādhāne vividhārthānukāriṇaḥ
veśayanti prajā dharme vaiśyās te hi narottamāḥ //
vratācāravihīnā ye satvarakṣārthacāriṇaḥ
manyante sevayā śuddhiṃ śūdrās te śreṣṭhinas tathā //
ye ca kṣetrāṇi karṣanti dhānyādivrīhisādhakāḥ
kṛṣikās te narā dhānyaiḥ satvajīvānupoṣakāḥ //
sādhayanti mahatkāryaṃ dhanādivastusaṃgrahaiḥ
vaṇikkarmābhisaṃyuktā vaṇijas te mahodyamāḥ //
ye ca sārthān samāhṛtya ratnākarasamāgatāḥ
sādhayanti ca ratnāni sārthavāhāś ca te narāḥ //
tathānye śilpavidyādīn ye ca kurvanti mānavāḥ
śilpinas te tathānye 'pi svarṇakārādayo narāḥ //
jyotir vidyāvido ye ca gaṇayanti divāniśam*
yugāntakālavijñātā gaṇakās te 'pi mānavāḥ //
dhātudoṣāny abhijñāya lokānāṃ paricārakāḥ
bhaiṣajyaṃ ye dadanty eva bhiṣajas te hi vaidyakāḥ //
bhūtadoṣāṇy abhijñāya balipūjāvidhānataḥ
śamayanti ca ye bhūtān bhautikās te 'pi mānavāḥ //
evaṃ cānye 'pi ye satvā yad yat karmānucāriṇaḥ
tat tat karmānuśīlena jātidharmapravṛttikāḥ //
tato ye mānavāḥ krūrā nirdayāḥ satvahiṃsakāḥ
caṇḍavṛttipracārāś ca caṇḍālā iti te smṛtāḥ //
ye bhajanti śivaṃ nityaṃ śivabhaktiparāyaṇāḥ
te śaivā manujā jñeyāḥ śivadharmānucārataḥ //
ye bhajanti viṣṇuṃ nityaṃ viṣṇubhaktiparāyaṇāḥ
viṣṇudharmasamācārād vaiṣṇavās te 'pi mānavāḥ //
brahmāṇaṃ ye bhajayanty eva brahmabhaktiparāyaṇāḥ
brahmadharmasamācārād brāhmaṇās te 'pi mānavāḥ //
ye bhajanti mahāraudraṃ bhairavabhaktimānasāḥ
mahāraudrāś ca te khyātā bhairavikāś ca mānavāḥ //
ye ca māheśvarīṃ devīṃ bhajanti kuladharmiṇaḥ
māheśvarīvratādhārāḥ kālikās te 'pi mānavāḥ //
yee bhajanti sadā buddhaṃ bauddhadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca mānavā bauddhāḥ saṃbodhipadasādhinaḥ //
ye bhajanti jinaṃ caiva jainadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca manujā jainā jainadharmānucāraṇāt* //
evaṃ cānye 'pi ye satvā vratacaryānuliṅginaḥ
te 'pi ca mānavāḥ sarve dharmacaryānuvarṇinaḥ //
yādṛśaṃ sādhyate karma tādṛśī jātitā bhavet*
prajāpatir hi caikatve nirviśeṣo 'bhavad yataḥ //
na cendriyeṣu nānātvaṃ kriyāvādena dṛśyate
brāhmaṇe cānyajātau vā naiṣāṃ kiṃcid viśiṣyate //
na hy ātmanaḥ samutkarṣāc chreṣṭhatvam iha yujyate
śukraśoṇitasaṃbhūtaṃ yonijaṃ sarvam eva hi //
cāturvarṇyam idaṃ lokam iti tīrthyair vikalpitam*
brahmajā brāhmaṇā naivaṃ dharmasaṃskārajāḥ khalu //
yadi vā brahmajā viprā brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api tathā caiva brahmajā yadi sāṃpratam* //
brāhmaṇasya ca sā bhāryā syāc caivedaṃ na yuktitaḥ
na bhāryā bhaginī yuktā brahmaṇāṃ brahmajā yadi //
na satvā brahmaṇo jātāḥ karmasaṃskārajās tvamī
nihīnotkṛṣṭamadhyāś ca satvā nānāśrayāḥ pṛthak* //
teṣāṃ hi jātisāmānyād brāhmaṇe kṣatriye tathā
vaiśyaśūdre tathānyeṣu samaṃ jñānaṃ pravartate //
śīlaṃ pradhānaṃ na kulaṃ pradhānaṃ kulena kiṃ śīlavivarjitena
bahavo narā nīcakulaprasūtāḥ svargaṃ gatāḥ śīlam upetya dhīrāḥ //
na jātir dṛśyate devaiḥ śīlaḥ kalyāṇakārakaḥ
caṇḍālo 'pi hi śīlasthas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ //
satyaṃ brahma tapo brahma śīlaś cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā brahma etad brāhmaṇalakṣaṇam* //
satyaṃ nāsti tapo nāsti nāsti cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā nāsti etac caṇḍālalakṣaṇam* //
devamanuṣyanārīṇāṃ tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ nādhigacchanti te narā brāhmaṇāḥ khalu //
śūdrīhastena yo bhuṅkte māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro mṛtaḥ sa śvā prajāyate //
śūdrīparivṛto vipraḥ śūdrī ca gṛhamedhinī
varjitaḥ pitṛdevaiś ca rauravaṃ so 'dhigacchati //
tasmād dharmatapaḥśīlasaṃyamajñānato dvijaḥ
na tv etair hi vinā vipraḥ kiṃ syāt saṃskāramātrataḥ //
tan na śarīrasaṃskāramātreṇa brāhmaṇo bhavet*
saṃskṛtena dvijo vā cec chūdro 'pi saṃskṛto dvijaḥ //
yadi vipraḥ śarīraḥ syāt pāvako brahmahā bhavet*
brahmahatyā ca bandhūnāṃ śarīradahanād bhavet* //
brāhmaṇabījasaṃbhūtaḥ śūdro 'pi na kathaṃ dvijaḥ
tasmād dhi brāhmaṇo naiva dehasaṃskāramātrataḥ //
sadyaḥ patati māṃsena dhātvannakṣiravikrayī
brāhmaṇo 'pi bhavec chūdraḥ surayā lavaṇena ca //
ākāśagāmino priyāḥ patitā māṃsabhakṣaṇāt*
viprāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā tato māṃsāni varjayet //
bhakṣyante yena māṃsāni bhakṣyate tena kiṃ na hi
abhakṣyabhakṣaṇāc caiva brāhmaṇaḥ patito bhavet* //
patito brāhmaṇaś caivaṃ saṃskāraṃ nārhati punaḥ
tasmāj jñānaṃ vinā naiva śarīro brāhmaṇo bhavet* //
jñānavān hi bhavet pūjyo brāhmaṇā api mānavāḥ
samāneṣu ca deheṣu kutrāpy asti viśeṣatā //
tasmāj jñānapramāṇena na śarīrapramāṇatā
yathā karoti bhāṇdāni mṛttikayaiva bhārgavaḥ //
mṛttikāyā na bhedo 'sti tatkṛtabhājaneṣv api
kiṃ tu prakṣiptavastūnāṃ saṃjñayākhyāyate khalu //
prakṣiptaṃ yatra yad dravyaṃ tad bhāṇḍaṃ tena lakṣyate
jñānadharmaguṇācārair lakṣyate mānavas tathā //
jñānadharmaguṇācārair vihīno mānavaḥ paśuḥ
jñānavijñānabhedena vartate guṇabhedatā //
guṇabhedād bhaved dharmabhedā ca saṃprajāyate
dharmabhedāt tataḥ karmabhedatā saṃpravartate //
karmabhedāt tathācārabhedatā ca pravartate
tathācāraviśeṣeṇa jātibhedāḥ pravartitāḥ //
mahābhūtasamudbhūtaskandheṣv āyataneṣu ca
sarvajantuśarīreṣu sameṣu kā viśeṣatā //
jñānavijñānamātreṇa bhidyante khalu mānavāḥ
jñānavijñānapātratvāt pūjyante nīcajā api //
jñānavijñānahīnatvān mānavo 'pi na pūjyate
paśuvatsa narākāraḥ tataḥ pūjā na cākṛteḥ //
jñānenāpi dvijo naiva karmācārapramāṇataḥ
jñānena yadi vā vipraḥ śūdro 'pi brāhmaṇo bhavet* //
anye 'pi bahavaḥ santi sakaivartādinīcajāḥ
jñānavantaś ca ye dhīrās te 'pi syur brāhmaṇāḥ khalu //
tamāc ca jñānamātreṇa brāhmaṇo na bhavet khalu
karmācārapramāṇena na jñānasya pramāṇatā //
karmaṇāpi dvijo naiva śuddhācārapramāṇataḥ
karmaṇā vai dvijāś caivaṃ sarve syur brāhmaṇāḥ khalu //
santi hi bahavo loke mahāyajñādikarmiṇaḥ
kṣatriyavaiśyaśūdrāś ca kathaṃ na brāhmaṇā nu te //
tasmān na karmamātreṇa brāhmaṇāḥ syur narāḥ khalu
nāpi svācāramātreṇa brāhmaṇāḥ syus tathā narāḥ //
yadi svācārato vipraḥ sarve syur brāhmaṇāḥ khalu
ye ye svācāravantaś ca te te syur brāhmaṇāḥ kila //
santi ca bahavaḥ śūdrāḥ śuddhācārasamanvitāḥ
vratopavāsadharmiṣṭā nīcajā api santi ca //
te 'pi syur brāhmaṇāś caivaṃ yady ācārapramāṇatā
tasmād ācāramātreṇa brāhmaṇā naiva mānuṣāḥ //
vedenāpi tathā naiva brāhmaṇāḥ syur narottamāḥ
yadi vedair bhaved vipro rākṣaso 'pi dvijaḥ khalu //
tathābhūd rāvaṇo nāma rākṣaso vedapāragaḥ
sarve 'pi rākṣasāś caivaṃ vedakarmānucārakāḥ //
kathaṃ te brāhmaṇā naiva yadi vedād dvijo bhavet*
tasmāc ca vedamātreṇa naiva syur brāhmaṇāḥ khalu //
satyadharmapramāṇena sarvam ekaṃ jagad dhruvam*
cāturvarṇyam idaṃ lokaṃ tīrthikair iti kalpitam* //
tathā ca kalpyate lokabodhārtham iti tīrthikaiḥ
svayaṃbhūdehasaṃbhūtaṃ cāturvarṇyam idaṃ khalu //
mukhato brāhmaṇo jāto bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ smṛtaḥ
ūrubhyāṃ saṃbhavo vaiśyaḥ padbhyāṃ śūdraḥ samudbhavaḥ //
tathā ced dhi bhaved doṣo dharmeṣu varṇavādinām*
agamyagamanāc caivaṃ kathaṃ dharmaviśuddhitā //
yadi vipro mukhāj jāto brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api mukhāj jātā svasā bhāryā kathaṃ nanu //
tathā ca kṣatriyā jātā bāhubhyām eva cet tathā
kṣatriyasya bhaved bhāryā kṣatriyā bhaginī khalu //
vaiśyāpi hi tathā caivam ūrubhyām eva saṃbhavā
vaiśyasyāpi bhaved bhāryā vaiśyā tu bhaginī viśaḥ //
padbhyāṃ jāto yathā śūdraḥ śūdrī cāpi tathodbhavā
śūdrasyāpi bhaved bhāryā śūdrī hi bhaginī khalu //
na yuktā bhaginī bhāryā tathā dharmaḥ kathaṃ bhavet*
agamyagamanāc caivam adharma eva saṃbhavet* //
tato 'tyantaviruddhaṃ syād brahmajā brāhmaṇā yadi
dharmakriyāviśeṣāt tu varṇāvasthāḥ pratiṣṭhitāḥ //
bhārate 'pi tathā caivaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
vaiśampāyanam āgamya prāñjaliḥ paryapṛcchata //
ke te ye brāhmaṇāḥ proktāḥ kiṃ vā brāhmaṇalakṣaṇam*
etad icchāmi bho jñātuṃ tadbhavān vyākarotu me //
iti śrutvā mahāvijño vaiśampāyana ādarāt*
pratyuvāceti kaunteya śṛṇu tat kathyate mayā //
kṣāntyādibhir guṇair yuktas tyaktadaṇḍo nirāmiṣaḥ
na hanti sarvabhūtāni prathamaṃ brāhmalakṣaṇam* //
yadā sarvaparadravyaṃ pathi vā yadi vā gṛhe
adattaṃ naiva gṛhṇāti dvitīyaṃ brāhmalakṣaṇam* //
tyaktakrūrasvabhāvas tu nirmamo niḥparigrahaḥ
muktaś carati yo nityaṃ tṛtīyaṃ brāhmalakṣaṇam* //
devamanuṣyanārīṇāṃ tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ hi sadā tyaktaṃ caturthaṃ brāhmalakṣaṇam* //
satyaṃ śaucaṃ dayā śaucaṃ śaucam indriyanigrahaḥ
sarvabhūtadayā śaucaṃ tapaḥ śaucaṃ ca pañcamam* //
pañcalakṣaṇasaṃpanna īdṛśo yo bhaved dvijaḥ
tam ahaṃ brāhmaṇaṃ brūyāṃ śeṣāḥ śudrā yudhiṣṭhira //
na kulena na jātyā ca kriyābhir brāhmaṇo na ca
cāṇḍālo 'pi hi vṛttastho brāhmaṇaḥ sa yudhiṣṭhira //
ahiṃsā brahmacaryaṃ ca viśuddhātmāparigrahaḥ
phaleṣv anabhilipsātha brāhmaṇaḥ syād yudhiṣṭhira //
ekavarṇam idaṃ viśvaṃ pūrvam āsīd yudhiṣṭhira
karmakriyāviśeṣeṇa cāturvarṇyaṃ pratiṣṭhitam* //
sarve vai yonijā martyāḥ sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ //
śūdro 'pi śīlasaṃpanno guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ śūdrāt pratyavaro bhavet* //
pañcendriyārṇavaṃ ghoraṃ yadi śūdro 'pi tīrṇavān*
tasmai dānaṃ pradātavyam aprameyaṃ yudhiṣṭhira //
na jātir dṛśyate rājan guṇāḥ kalyāṇakārakāḥ
guṇavidyānidhir vidvān brāhmaṇo brahmacārāṇāt* //
jīvitaṃ yasya lokārthe dharmārthe yasya jīvitam*
ahorātraṃ caren muktas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ //
parityajya gṛhāvāsaṃ ye sthitā mokṣakāṅkṣiṇaḥ
kāmeṣv asaktāḥ kaunteya brāhmaṇās te yudhiṣṭhira //
ahiṃsā nirmamatvaṃ vā satkṛtyasya vivarjanam*
rāgadveṣanivṛttiś ca etad brāhmaṇalakṣaṇam* //
kṣamā dayā damo dānaṃ satyaṃ śaucaṃ smṛtir ghṛṇā
vidyā vidyānamādhītyam etad brāhmaṇalakṣaṇam* //
gāyatrīmātrasāro 'pi varaṃ vipraḥ suyantritaḥ
nādhitya caturo vedān sarvāśī sarvavikrayī //
ekarātroṣitasyāpi yā gatir brahmacāriṇaḥ
na tāṃ kratusahasreṇa prāpnuvanti yudhiṣṭhira //
pāragaḥ sarvavedānāṃ sarvatīrthābhiṣiñcanaiḥ
yuktaś carati dharmaṃ yo taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ //
yadā na kurute pāpaṃ sarvabhūteṣu dāruṇam*
kāyena manasā vācā brahma saṃpadyate tadā //
yasya lokahite cittaṃ maitrīyuktam ivātmaje
tena saṃpadyate brahma tasmān maitrīṃ vibhāvaya //
yasya lokeṣu kāruṇyaṃ svātmaje iva duḥkhite
tena saṃpadyate brahma tasmāt kāruṇiko bhava //
yac cittaṃ muditaṃ loke sukhībhūte ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma tal loke modavāṃś cara //
yasyopekṣāyutaṃ cittaṃ sarvalokeṣv ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma tad upekṣāyutaś cara //
etad dhi paramaṃ brahmavihāraṃ brahmasādhanam*
jñātvā lokahitārthena cara brahmavihāriṇam* Note: Speyer: brahmavihāraṇam* //
tataḥ kleśān vinirjitvā svātmacittasamāhitaḥ
brahmapraṇidhim ālambya sthirībhava samādhiṣu //
tathā brahmaguṇādhānād brahmarṣis tvaṃ bhaveḥ kila
pañcābhijñapadaprāpto brahmalokam avāpnuyāḥ //
iti śrutvā guror vākya sa subhūtir guṇotsukaḥ
tatheti pratisaṃśrutya dhyānacaryām upāśrayat* //
tato 'nyad vanam āśritya guror ājñāsamādhṛtaḥ
sarvendriyavinirgatyā vyaharaddhyānatatparaḥ //
tatrādhivasato 'syāpi krodhāgniḥ samudīritaḥ
karmādhānabalābhyāsān naiva śāntim upāyayau //
tatra ca vanaṣaṇḍe yā vasantī vanadevatā
sā subhūtiṃ mahākrodhaṃ dṛṣṭvaivaṃ samacintayat* //
subhūtir brāhmaṇo hy eṣa sarvavedārthapāragaḥ
sarvamantravidhānajñaḥ sutīkṣṇakrodhabāhulaḥ //
kadācit kupitaś cāyaṃ krodhataḥ śāpavahninā
dhakṣyati parvatāṃś cāpi sapakṣijantumānavān* //
samādhidhyānayukto 'pi naiva cittasamāhitaḥ
jñānavijñānadharmeṣu viśeṣaṃ nādhigacchati //
yadi bauddheṣu dharmeṣu niyukto 'yaṃ dvijottamaḥ
kṣipraṃ kleśān vinirjitya bodhicittaṃ ca lapsyati //
bodhicitte pralabdhe tu tadā lokahite caret*
bodhisatvo mahāvijño bhaviṣyati na saṃśayaḥ //
iti niścitya sā devī kāruṇyahitamānasā
taṃ subhūtiṃ samāgamya jagādaivaṃ puraḥ sthitā //
śṛṇu vatsa mahābhāga yan mayā hitam ucyate
dhanyo 'si tvaṃ mahādhīra maharṣir dvijasattama //
kimarthaṃ vasase caivam ekākī nirjane vane
niścittaḥ pratisaṃlīnaḥ kāṣṭhapāṣāṇavadvṛthā //
dharmārthakāmamokṣeṣu yadi vāñchāsti te yate
buddhasya vacanaṃ śrutvā cara saṃbodhisatpathe //
buddho hi bhagavān nāthaḥ sarvajño lokanāyakaḥ
munīndraḥ śrīdhanaḥ śāstā sarvadharmānupālakaḥ //
tasyaiva dharmatā śuddhā daśakuśalasaṃmatā
ṣaṭ ca pāramitāḥ khyātāḥ paratreha śivaṃkarāḥ //
dhanyās te bhikṣavaś caiva buddhasyopāsakāś ca ye
sarvasatvahitārthena saṃbodhiguṇasādhakāḥ //
tvaṃ cāpi hi tathā matvā svaparātmahitārthataḥ
triratnaśaraṇaṃ gatvā cara brahman vratottamam* //
tataḥ kleśagaṇān hitvā brahmacāriñ jinendravat*
sākṣād arhatpadaṃ prāpya nirvṛtisukham āpnuyāḥ //
iti śrutvā subhūtiḥ sa triratnaguṇavarṇanām*
tathānumoditaḥ prāha tāṃ devatāṃ puraḥ sthitām* //
tathāhaṃ devate yāmi saṃbuddhadarśanaṃ prati
triratnasamayaṃ prāptum iccāmi tvatprasādataḥ //
yadi te 'sti kṛpā devi mayi mokṣārthasādhini
saṃbuddhaṃ darśaya kṣipraṃ taddharmeṣu niveśaya //
triratnaśaraṇaṃ gatvā cariṣye tad vratottamam*
tathāśu kṛpayā nītvā māṃ vihāre praveśaya //
iti śrutvā vacas tasya subhūter vanadevatā
vijñāya bodhimārgeṣu cittaṃ tathānumoditam* //
tata eva samāgṛhya subhūtiṃ brahmacāriṇam*
ṛddhyā sākāśamārgeṇa nināya jinamandiram* //
subhūtis tatra saṃprāpto dadarśa jinabhāskaram*
bhagavantaṃ mahāsaumyaṃ lakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam* //
vyañjanaiś ca virājantaṃ vyāmaprabhāmahojjvalam*
sahasrakiraṇādhikyaṃ ratnāṅgam iva jaṅgamam* //
samantato mahābhadraṃ jagannāthaṃ munīśvaram*
sarvadevādhipaṃ samyaksaṃbodhiguṇasāgaram* //
dṛṣṭvaiva sahasā cātha subhūtes tasya sarvathā
ādhāto yaś ca satveṣu sa prativigato 'py abhūt* //
tataḥ prasādajāto 'sau subhūtir dvijasattamaḥ
natvā pādau muner dharmaṃ śrotuṃ tasthau mudāḥ puraḥ //
tato 'sau bhagavāṃs tasya subhūteś cittaśuddhatām*
jñātvāryasatyadharmāṇi dideśaivaṃ savistaram //
śṛṇu vipra mahābhāga sarvasatvahitārthataḥ
yadi te dharmavāñchāsti saṃbodhipadasādhane //
bhāvanīyā sadā maitrī satveṣ evaṃ yathātmaje
dharmamātā yato maitrī tan na tyājyā kadācana //
karuṇā ca tathā kāryā satveṣ api yathātmaje
kāruṇyād vardhate dharmas ta kāruṇyaṃ sadā kuru //
muditāpi sadā sādhyā satveṣu ca yathātmaje
muditāṃ hi samālambya bodhipadam avāpnuyāḥ //
upekṣāpi sadā dhāryā satveṣv api yathātmaje
upekṣāto labhet saukhyaṃ tadupekṣāṃ sadā bhaja //
ime dharmā hi catvāraś caturvargaphalāptaye
tatprāptyai sādhyatāṃ yatnāc caturbrahmavihāratā //
iti śrutvāryadharmāṇi sa subhūtiḥ pramoditaḥ
kleśasaṃghān vinirjitya buddhadharmaṃ samaikṣata //
satkāyadṛṣṭiśailaṃ ca viṃśatiśikharodgatam*
vidārya jñānavajreṇa saṃsāraratiniḥspṛhaḥ //
srotāpattiphalaṃ sākṣāt kṛtvā śiṣyo 'bhavan muneḥ Note: Speyer: śikṣo
dṛṣṭasatyo 'tha saṃbuddhaṃ natvā caiva kṛtāñjaliḥ //
pravrajyāprārthanāṃ cakre svākhyātadharmasādhane
namas te bhagavan nātha sarvasatvānupālaka //
adyāgreṇa jagadbandho yāmi te śaraṇaṃ sadā
tathā dharme ca saṃgheṣu saṃbodhiguṇaprāptaye //
pravrajyāṃ dehi me nātha saddharmeṣu niveśaya
brahmacaryaṃ cariṣye 'haṃ tvadājñāṃ śirasā vahan* //
ity ukte bhagavān dṛṣṭvā hastena tacchiraḥ spṛśan*
ehi bhikṣo carasveti pravadaṃs taṃ samagrahīt* //
ehīti proktaḥ sa jinena muṇḍo pātrī susaṃghāṭiparītadehaḥ
sadyaḥ praśāntendriya eva tasthau bhikṣuḥ subhūtiḥ sugataprabhāvāt* //
saccittalabdhaḥ sa muneḥ prasādāt prayujyamāno vyaharat samādhau
vyāyacchamānaḥ khalu bodhimārge saṃbuddhadharme ghaṭamāna eva //
sarvaṃ ca saṃsāram anityatāhataṃ matvā ca saṃsāragatiṃ vibhaṅginīm*
kleśāṃś ca sarvān pravihāya saṃyataḥ sākṣāc ca so 'rhann abhavan maharddhikaḥ //
suvītarāgaḥ samaloṣṭahemā ākāśacitto dhanasāravāsī
bhindann avidyādrim ivāṇḍakośaṃ prāpadabhijñāḥ pratisaṃvidaś ca //
satkāralābheṣu parāṅmukatvāt saśakradevāsuramānuṣāṇām*
pūjyaś ca mānyo abhivādanīyo babhūva sa brahmavihāracārī //
atha subhūtir āyuṣmān samanvāharad ātmavān*
kutaś cyuto 'ham āyātaḥ kutra kena ca karmaṇā //
apaśyat sa tataś ceti pañcajanmaśatāni ca
nāgayonisamutpannas tataś cyutvāham āgataḥ //
yad dveṣābhyāsataś cāsaṃ krūro lokopaghātakaḥ
tenaiva hetunā cāhaṃ mahadvyasanam āptavān+ //
idānīṃ tu tathā caitaṃ krodhaṃ prahātum ācare
yasyaiva hetunā lokā bhramanti narakeṣu te //
tasmād ahaṃ cariṣyāmi niḥsaṅgo nirahaṃkṛtiḥ
saṅgād dhi jāyate māyā māyāyāṃ jāyate ratiḥ //
ratau rāgo 'bhijāyeta rāge mohaḥ pravardhate
mūḍhasya drūyate cittaṃ sveṣṭakāryopaghātataḥ //
upaghātāhate citte krodhāgniḥ paridīpyate
krodhānalasamuddīpto dahate sa parān api Note: Speyer: svaparān api //
yāvat krodhānaloddīptaṃ svacittaṃ kleśavāyubhiḥ
tāvat kiṃ tapasāpy etan nirarthaṃ duḥkhahetave //
dharmaṃ sucaritaṃ puṇyaṃ dānaśīlādisādhanam* Note: Speyer: dharmasucaritaṃ
kṛtaṃ kalpasahasrair yad dahet krodhānalaḥ kṣaṇāt* //
tasmāt krodhāgniśāntyarthaṃ kṛtvendriyavinigraham*
ekānte hi vaseyaṃ ca viviktāraṇyagocare //
yadā ca garuḍenāhaṃ balād ākṛṣya bhakṣitaḥ
yatīn dṛṣṭvānumodaṃ ca kurvan mṛtyum avāptavān* //
tenaiva hetunā cādya dvijātikulasaṃbhavaḥ
sarvakleśān vinirjitya brahmacārī bhavāmy aham* //
adyāpi cet tathā cātra vaseyaṃ janapadāśrameNote: ?
kenacit kleśitaś cāhaṃ bhraṣṭim evam avāpnuyām* //
iti niścitya cittena subhūtir nirahaṃkṛtiḥ
vivikte 'raṇyavāse sa niḥsaṅgo nyavasat sudhīḥ //
tathaikākī vasaṃs tatra caturthadhyānasaṃyutaḥ
phalamūlāmbusaṃtuṣṭo brahmacārī mumoda saḥ //
atha saṅge 'pi grāmeṣu deśe janapadeṣu ca
bhikṣāhetor vihartuṃ vā sa sakāmo 'bhavad yadā //
tadā pūrvam asau dṛṣṭvā gocaram abhyalakṣayat*
aho deśeṣu sarvatra bhavanti nirguṇā janāḥ //
mānino madamohāndhā duṣṭā matsariṇaḥ śaṭhāḥ
tat kathaṃ saṃcariṣye 'tra bhikṣāhetoḥ kule kule //
dūṣayiṣyanti cittāni kecid dṛṣṭvaiva māṃ yatim*
yad dhetor janāś caivaṃNote: ? bhramanti durgatiṣv api //
kalpakoṭisahasrāṇi naiva muktāś ca durgateḥ
tad ahaṃ sarvasatveṣu kuntapipīlikādiṣu //
dayācittaṃ samālambya vaseyaṃ dhyānasaṃrataḥ
yenaivaṃ sarvasatānāṃ bhavec cittaṃ prasāditam*
tam eva dharmam ādhyāya yatir mokṣam avāpnuyāt* //
iti saṃnahya cittena sa subhūtiḥ subuddhimān*
vivikte 'raṇyadeśe 'pi nyavasad dhyānasaṃrataḥ //
atha so 'rhaṃs trimāsānām atyayād bodhimānasaḥ
ity evaṃ cintayāmāsa lokānugrahakāraṇāt* //
kim atra dhyānasaṃlīnaḥ karomi lokabodhanam*
kiyat kālaṃ ca jīveyaṃ kāṣṭhapāṣāṇavat sthitaḥ //
kevalaṃ svamanas tuṣṭyai dhyānaṃ saukhyārthasādhanam*
sukhaṃ labdhvāpi kiṃ sāraṃ satvānugrahaṇaṃ vinā //
tasmād dhyānāt samutthāya satvānugrahakāraṇāt*
ṛddhiṃ pradarśya saṃbodhau sthāpayiṣye mahajjanān* //
iti niścitya cittena sa subhūtiḥ samṛddhimān*
satvānāṃ vinayārthena prātihāryam adarśayat* //
tadṛddhinirmitāny eva garuḍānāṃ mahaujasām*
pañca kulaśatāny atra prasasrire samantataḥ //
etāṃś ca garudān dṛṣṭvā nāgāḥ saṃtrasitās tataḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ //
atha svarddhibalenaiva samāśvāsya subhūtinā
sarve nāgāḥ suparṇebhyaḥ paritrātāś ca sarvataḥ //
punas tena suparṇānāṃ vinayārthaṃ subhūtinā
svarddhivalaprabhāveṇa mahān nāgo vinirmitaḥ //
tenāpy evaṃ suparṇānāṃ pañca kulaśatāni ca
abhidrutāni nāgena samantata itas tataḥ //
tenaivābhidrutāḥ sarve garuḍās trāsam āgatāḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ //
subhūtinā tathā caivaṃ sarve te garuḍā api
svarddhibalaprabhāveṇa samāśvāsya surakṣitāḥ //
evam ṛddhiprabhāvāṇi subhūtes tasya sadyateḥ
dṛṣṭvā sarve janaughās te saharṣādbhutam āyayuḥ //
dhanyo 'yam ṛddhimān bhikṣur arhan saṃbuddhasevakaḥ
yenaite rakṣitāḥ sarve nāgāś ca garuḍā api //
iti so 'rhan subhūtis tān sarvān dṛṣṭvā prasannitān*
saddharme vinayārthena maitrīdharmam upādiśat* //
śṛṇudhvaṃ madvacaḥ sarve nāgāś ca garuḍās tathā
yadi me śaraṇaṃ yātha ramadhvaṃ maitramānasāḥ //
ye ete sukhino loke sarve te maitracāriṇaḥ
ye ete duḥkhino loke sarve te krodhino narāḥ //
tasmāt krodhaprahāṇāya kriyatāṃ yatnam ādarāt*
yāvac citte sthitaṃ krodhaṃ tāvan maitrī na bhāvyate //
na ca dveṣasamaṃ pāpaṃ na ca maitrīsamaṃ tapaḥ
tasmān maitrī prayatnena bhāvanīyā sadādarāt* //
manaḥ śamaṃ na gṛhṇāti na prītisukham aśnute
na nidrāṃ na dhṛtiṃ yāti dveṣaśalye hṛdi sthite //
na dviṣantaḥ kṣayaṃ yānti yāvajjīvam api ghnataḥ
krodham ekaṃ tu yo hanyāt tena sarve dviṣo hatāḥ //
vikalpen dhanadīptena jantuḥ krodhahavir bhujā
dahaty ātmānam evādau parān dhakṣyati vā na vā //
jarā rūpavatāṃ krodhas tamaś cakṣuṣmatām api
bandho dharmārthakāmānāṃ tasmāt krodho nivāryatām* //
divyabhogānubhoktā ca prāsāde maṇimaṇḍite
supto 'pi na labhen nidrāṃ krodhaparyākulo naraḥ //
ṛṣibhir yogibhiś cāmbuphalamūlāditoṣitaiḥ
dagdhā janapadāś cāpi krodhāc chāpahutāśanaiḥ //
yac chāṃkaro mahāraudro nirghṛṇo dṛkprabhānalaiḥ
dadāha brahmajaṃ kāmaṃ tac ca krodhaprabhāvataḥ //
yad rājāno viruddhāś ca yuddhaṃ kṛtvā parasparam*
mṛtyuṃ yānti janaiḥ sārdhaṃ tac cāpi krodhabhāvataḥ //
suhṛdo yat sahāyāṃś ca snehaviśrambhacāriṇaḥ
satyadharmāv anādṛtya ghnanti krodhād anāryakāḥ //
sādhavo ye mahātmānaḥ saṃvṛttidharmacāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ ghnanti durvāgbāṇai ruṣā khalāḥ //
mātaraṃ janmadātrīṃ ca dhātrīr vā snehapālinīḥ
svātmajān nirdayā ghnanti tac ca krodhaprabhāvataḥ //
svātmajāḥ pitaraṃ yac ca snehasatkārapālakam*
avigaṇayya pāpāni ghnanti krodhaprabhāvataḥ //
gurūn saddharmaśāstṝṃś ca kalyāṇādhvāvatārakān*
anādṛtya bhayaṃ pāpā ghnanti krodhoddhatā narāḥ //
yat pitā svātmajaṃ putraṃ putrīṃ vā bālakām api
nirdayas tāḍayan hanti tasmāt krodho mahāripuḥ //
bhrātaraḥ sahajāś cāpi roṣitā bheditāśayāḥ
vigṛhṇanti mahākruddhās tasmāt krodho mahāripuḥ //
yat svayaṃ pariṇītāpi bhāryā dharmānucāriṇī
tāḍitā tyajyate bhartrā krodhāt tato mahad bhayaṃ* //
pramadāpi ca bhartāraṃ svāminaṃ snehakāriṇam*
kuladharmam anādṛtya jahāti krodhatas tathā //
ye śāntā yatayo dhīrāś caturbrahmavihāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ duṣṭās tāḍayanti ruṣānvitāḥ //
śāntātmā hitakṛdyogī kṣāntivādī vane vasan*
so 'pi śakalito rājñā svayam evāsinā ruṣā //
dānavā ghnanti devāṃś ca devāś ca ghnanti dānavān*
anyonyaṃ vigrahaṃ kṛtvā pramathnanti ruṣākulāḥ //
ātmānam ātmanā hatvā viṣaśastrānalādibhiḥ
vasanti narake ghore te 'pi sarve ruṣānvitāḥ //
ye ye duṣṭāśayāḥ krūrāḥ svaparārthābhighātakāḥ
patanti narake ghore te 'pi sarve ruṣāśrayāt* //
krodhena bhidyate lokaḥ krodhena paribhāṣyate
krodhena hiṃsyate jantus tasmāt krodho mahāripuḥ //
krodhenaiva mahārudraś cic cheda brahmaṇaḥ śiraḥ
tenaiva pātakenaiva bhrāntacitto 'bhavac chivaḥ //
krodhenaiva tathā rudraḥ surajyeṣṭhātmajasya ca
śvaśurasyāpi dakṣasya cchedayāmāsa mastakam*
tatpāpakarmaṇā hy eva śivo 'py abhūd digambaraḥ //
krodhena dhvaṃsyate dharmaḥ krodhena vilayaṃ gataḥ
krodhena tyajyate satyaṃ tasmāt krodho mahāripuḥ //
yāni mahānti pāpāni mahāduḥkhabhayāni ca
tāni sarvāṇi duṣṭāni krodhacittodbhavāni ca //
tatkrodhād aparo vairaḥ pātako 'nyo na vidyate
tasmāt krodhavināśāya prayatadhvaṃ samāhitāḥ //
yena krodho jito vairo jñānavajreṇa sādhunā
tena sarve jitā duṣṭā śatravo duḥkhadāyakāḥ //
yasya citte dayā nāsti krodhānalavidāhini
sa sādhupuruṣaś cāpi naiva viśvasyate janaiḥ //
krodhakalaṅkito yo hi sadguṇālaṃkṛto yadi
sa vidvān api nāsevyo yathā vṛkṣo 'hiveṣṭitaḥ //
dānaśīlādisaddharmavṛttaiś ca yadi bhūṣitaḥ
krodhavān na vibhāty eva ahipūrṇo yathā hradaḥ //
sarvavidyākalājño 'pi samṛddhaḥ śilpavān api
astramantrādyabhijño 'pi krodhavān naiva sevyatām* //
krodhavān hasyate lokaiḥ krodhavān vadhyate janaiḥ
krodhavān hīyate mitraiḥ krodhavān paribhūyate //
krodho dharmaviruddhatvāc caturvargavināśakṛt*
tasmāt krodhavināśāya prayatadhvaṃ samāhitāḥ //
krodhena bhidyate cittaṃ bhinnacitto vikīryate
vikīrṇaḥ kliśyate māraiḥ kleśito 'dhairyatāṃ vrajet //
adhairyatvād bhaven mūḍho mūḍho duṣṭavaśaṃ vrajet*
duṣṭamitropadeśena kupathe carate kudhīḥ //
asan mārgo samārūḍho viparītaṃ samācaret*
viparītānubodhena bhaved āryāpavādakaḥ //
saddharmādīn pratikṣipya pratimādīn vighātayet*
ityādipātakaṃ kṛtvā pañcānantaryam āpnuyāt* //
tataś ca narakān yāyād rauravādīn samantataḥ
narakān narakaṃ gatvā mahāduḥkham avāpnuyāt* //
itthaṃ duḥkhānuvedī sa narakeṣu sadā vaset*
narakebhyas tam uddhartuṃ jino 'pi naiva śaknuyāt* //
yāvanti pāpaduḥkhāni durvṛttiprabhavāni hi
tāni sarvāṇi jānīdhvaṃ krodhacittodbhavāni hi //
sarveṣāṃ pātakānāṃ tat krodhaṃ mūlaṃ jagur jināḥ
dharmāṇāṃ tu kṣamā mūlaṃ yataḥ saukhyaṃ pravartate //
iti krodhaṃ vinirjitya kṣamaiva sādhyatāṃ sadā
maitrīcittaṃ samālambya viharadhvaṃ yathāsukhaṃ //
ātmanīva dayā syāc cet svajane vā yathā jane
kasya nāma bhavec cittam adharmapraṇayāśivam* //
dayāviyogato lokaḥ paramāmeti vikriyām*
manovākkāyavispandaiḥ svajane 'pi yathā jane //
dharmārthī na tyajed asmād dayām iṣṭaphalodayām*
suvṛṣṭir iva śasyāni guṇān sā hi prasūyate //
dayākrāntaṃ cittaṃ na bhavati paradroharabhasaṃ śucau tasmin vāṇī vrajati vikṛtaṃ naiva ca tanuḥ
vivṛddhā tasyaivaṃ parahitarucir maitryanugatā pradānakṣāntyādīñ janayati guṇān kīrtyanusṛtān* //
dayālur nodvegaṃ janayati pareṣām upaśamād dayālur viśvāsyo bhavati jagatāṃ bāndhava iva
na saṃrambhakṣobhaḥ prabhavati dayādhīr ahṛdaye na kopāgniś citte jvalayati hi dayātoyaśiśire //
saṃkṣepeṇa dayāmataḥ sthiratayā paśyanti dharmaṃ budhāḥ ko nāmāsti guṇaḥ sa sādhudayito yo nānuyāto dayām*
tasmāt putra ivātmanīva ca dayāṃ nītvā prakarṣaṃ jane sanmaitryā viharanta eva muditāṃ prodbhāvayadhvaṃ sadā //
dayālor hṛdaye jātā maitrī saddharmasādhanī
tasmād dayāṃ hṛdi sthāpya maitrī loke prasāryatām* //
maitrīmān puruṣaḥ sādhur devair api praśasyate
viśvasyate sadā sadbhir bāndhavaiḥ svajanair janaiḥ //
maitrīmān sajjano loke nirguṇo 'pi praśobhate
maitrīmān sanmatir bandhur lokānāṃ jagatām api //
maitrīmāñ jagatām iṣṭo maitrīmāñ jagatāṃ suhṛt*
maitrīmāñ jagatāṃ mitro maitrīmāñ jagatāṃ sakhā //
maitrīmān puruṣaḥ śrīmān yatra yatra pragacchati
tatra tatraiva sarvatra pūjyate svajanair yathā //
buddho hi jagatāṃ bandhus trailokyādhipanāyakaḥ
so 'pi śāstā vibhāty evaṃ maitryā saṃskārayañ jagat* //
ye ye satvā mahābhijñāḥ sarvalokānukampakāḥ
pūjyante satvalokaiś ca te 'pi maitryāḥ prabhāvataḥ //
bodhisatvā mahāsatvā bodhisaṃbhārasādhakāḥ
sarvasatvahitārthasthās te 'pi maitrīpracāriṇaḥ //
yan mātā duḥkhitāpy evam ā garbhād bālakaṃ sutam*
pāti snehopacāreṇa tac ca maitrīprabhāvataḥ //
yat pitā bālakaṃ putram abhuñjānaḥ svayaṃ sukham*
pāti snehopacāreṇa tac ca maitrīprabhāvataḥ //
yac ca rājā prajāḥ pāti svayaṃ vīravrataṃ dadhat*
durjanān mardayan sarvān tac ca maitrīprabhāvataḥ //
yac ca vidvān guruḥ śiṣyān saddharmārthopadarśayan*
prabodhya bālakāñ chāsti tac ca maitrīprabhāvataḥ //
yac ca vīrā raṇe sthitvā sahantyarīn prahāriṇaḥ
prarakṣanti svapakṣāṃś ca tac ca maitrīprabhāvataḥ //
sārthavāho 'mbudhiṃ gatvā yatnai ratnāni sādhayan*
satvān pāti dadad dānaṃ tac ca maitrīprabhāvataḥ //
yac ca bhāryānuyāty eva mṛtena svāminā saha
anapekṣya svajīve 'pi tac ca maitrīprabhāvataḥ //
pitṛbhyo mṛtakebhyo 'pi dadāti piṇḍam ādarāt*
anuśocan muhuś cāpi tac ca maitrīprabhāvataḥ //
tiryagyonyudbhavāś cāpi paśavaḥ krūramānasāḥ
svasutān snehataḥ pānti tac ca maitrīprabhāvataḥ //
kṛmyādhikīṭayaś cāpi krūrā gṛdhrādipakṣiṇaḥ
svabandhūn snehataḥ pānti tad dhi maitrīprabhāvataḥ //
caṇḍālā nirghṛṇā raudrāḥ satvahiṃsāratāḥ khalāḥ
bāndhavāṃs te 'pi rakṣanti tad dhi maitrīprabhāvataḥ //
yad dadanti mahāsatvāḥ svadehe 'py anapekṣitāḥ
arthibhyaḥ prārthitaṃ vastu tad dhi maitrīprabhāvataḥ //
evam anye 'pi ye lokā bhojayantaḥ parasparam*
pālayanti mahāsnehāt tac ca maitrīprabhāvataḥ //
maitrī hi jagatāṃ mātā pitā śāstā guruḥ prabhuḥ
patir mitraḥ suhṛd bandhus tasmān maitrī prasādhyatām+ //
maitrīṃ vinā na jāyeta karuṇā svātmaje 'pi ca
na muditā na copekṣā tasmān maitrī pradhīyatām* //
etā brahmavihārākhyāḥ saṃbodhipadasādhakāḥ
trailokyabhartṛkā nāthāḥ sarvasatvānupālakāḥ //
etā vinā na śobhanti mahābhijñās tapasvinaḥ
kalpakoṭisahasrāṇi taptvāpi duṣkaraṃ tapaḥ //
etā hi paramācāryāḥ saddharmaguṇadāyakāḥ
etā vinā na sidhyanti sarvapāramitāratāḥ //
yāvanti sukhabhogyāni puṇyasiddhāni sarvathā
tāni sarvāṇi jānīta maitrīmūlodbhavāni hi //
tasmāt sarvaprayatnena krodhaṃ jitvāṃvarair api
maitrīṃ citte samādhāya kurudhvaṃ prāṇiṣu kṣamām* //
tato dharmaprabhāveṇa yūyaṃ sarve 'numoditāḥ
yāvajjīvaṃ sukhaṃ bhuktvā saukhāvatīṃ gamiṣyatha //
iti śrutvā vacas tasya nāgāś ca garuḍā yateḥ
vairānuśayatāṃ tyaktvā babhūvur maitricāriṇaḥ //
iti dṛṣṭvā ca te satvā vismayaharṣasaṃyutāḥ
dharmānumodanaṃ kṛtvā babhūvur maitricāriṇaḥ //
evaṃ subhūtinā tena nāgāś ca garuḍāś ca te
maitrīdharmopadeśena vinītā dharmasatpathe //
atha śrībhagavān buddhaḥ sarvadarśī vināyakaḥ
bhikṣūn āmantrayāmāsa saṃvṛticārakān api //
paśyadhvaṃ bhikṣavo yūyaṃ subhūtiṃ brahmacāriṇam*
yenaite garuḍā nāgā vinītā dharmasatpathe //
eṣa me śrāvakāṇāṃ ca bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām*
subhūtiḥ kulaputro 'yam agro 'raṇāvihāriṇām* //
iti tena munīndreṇa subhūtir eva sadyatiḥ
nirdiṣṭaḥ sarvabhikṣūṇām agro 'raṇāvihāriṇām* //
atha te bhikṣavaḥ sarve saṃśayoddhatamānasāḥ
cchetāraṃ saṃśayānāṃ taṃ papracchur evam īśvaram* //
kāni bhadanta karmāṇi kṛtāny api subhūtinā
nirdiṣṭo bhavatā yena jyeṣṭho 'raṇāvihāriṇām* //
iti tair bhikṣubhiḥ pṛṣṭo bhagavān ity udāharat*
śṛṇudhvaṃ bhikṣavaḥ sarve tat kṛtaṃ yat subhūtinā //
subhūtinā kṛtaṃ karma tat ko 'nyaḥ paribhokṣyate
yenaiva yat kṛtaṃ karma tenaiva tat prabhujyate //
bhūtapūrvam atīte 'dhvany asmin* kalpe ca bhadrake
varṣasahasram āyuṣ ca viṃśatiguṇitaṃ yadā //
tasmiṃś ca samaye buddhaḥ kāśyapo nāma nāyakaḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ sugato lokavij jinaḥ //
śāstā devamanuṣyāṇāṃ puruṣadamyasārathiḥ
sarvajño bhagavān nāthaḥ ṣaḍabhijño munīśvaraḥ //
vārāṇasīm upāśritya mṛgadāve jināśrame
vyaharat sarvasatvānām saddharmaṃ samupādiśan* //
tasyaiva śāsane śuddhe svākhyāte dharmavainaye
ayaṃ pravrajito bhūtvā mahādātāpy abhūt tadā //
daśa varṣasahasrāṇi brahmacaryam apālayat*
praṇidhānaṃ tathā cāyam akarod brahmavittamaḥ //
anena kuśalenāhaṃ bhaveyaṃ bauddhasadyatiḥ
yo 'sau bhagavatānena kāśyapena sutāyinā //
māṇava uttaro nāma vyākṛta iti bodhaye
māṇava tvaṃ prajānāṃ tu yadā varṣaśatāyuṣi //
śākyamunir mahābuddhaḥ sarvajño lokanāyakaḥ
saṃbuddho bhagāvan nāthas tathāgato bhaviṣyasi //
asyaiva śasane cāhaṃ bhaveyaṃ śrāvakottamaḥ
arhatām agrasaṃprāpto bhūtvāraṇāvihāriṇām* //
tenaiva karmaṇā cādya praviṣṭo mama śāsane
arhatāṃ jyeṣṭhatāṃ prāptas tathāraṇāvihāriṇām* //
kāni punar anenaiva karmāṇi prakṛtāny api
yenaiva nāgayonau ca samutpanno babhūva saḥ //
yat taḥ kleśāprahīṇatvād udbhrāntendriyacetasā Note: Speyer: yataḥ kleśāŚ
śaikṣāśaikṣagāṇānāṃ ca bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām* //
anena ruṣṭacittena paruṣābaddhacetasā
cittāni saṃpradūṣyaiva vikalāni kṛtāny api //
sadāśīviṣavādena vikruśyābhāṇi sāṃghike
tenaiva pātakenaivaṃ pañca janmaśatāny api //
nāgayonisamutpanno babhūvāyaṃ mahāviṣaḥ
yac cānena punas tatra pravrajya buddhaśāsane //
sadā dānāni saṃdatvā brahmacaryaṃ ca pālitam*
tenedānīṃ tathārhatvaṃ prāpya sākṣātkṛtaṃ mudā //
araṇāvihāriṇāṃ cāgro nirdiṣṭo 'yaṃ mayā khalu
iti hi bhikṣavo yūyaṃ jānīdhvaṃ karmatāphalam* //
yenaiva yat kṛtaṃ karma tasyaiva tat phalaṃ dhruvam*
na naśyanti hi karmāṇi kalpakoṭiśatair api
sāmagrīṃ prāpya kālaṃ ca phalanti khalu dehināṃ //
abhuktaṃ kṣīyate naiva karma kvāpi kathaṃcana
nāgnibhir dahyate karma vāyubhir nāpi śuṣyati
udakaiḥ klidyate naiva bhūmiṣv api na naśyati //
anyathāpi ca no bhūtā sarvathā karmaṇāṃ gatiḥ
śuklānāṃ śuklatā nityaṃ kṛṣṇānāṃ kṛṣṇatā khalu
miśrataiva tu miśrāṇāṃ ṣaḍgatau bhujyate dhruvam* //
tasmād apāsya kṛṣṇāni karmāṇi miśritāni ca
yatitavyaṃ śubheṣv eva karmasu sukhavāñchibhiḥ //
tatheti bhikṣavaḥ śrutvā te ca lokāḥ prabhāṣitāḥ
buddhavacomṛtaṃ pītvā nanandur anumoditāḥ //
evam etan mahārāja śrutaṃ me gurubhāṣitam*
iti matvā tvayā rājan parātmaśubhavāñchinā //
krodhāriṃ yatnato jitvā kṣamādharmapuraskṛtaḥ
maitrīṃ bhāvaya satveṣu svātmajeṣu yathā sadā //
iti subhāṣitaṃ śrutvā upaguptasya sadguroḥ
tatheti nṛparājaḥ sa nananda sasabhājanaḥ //
ye maitrībhāvadharmaṃ kalimatiharaṇaṃ tat subhūteś caritraṃ śṛṇvanti śrāvayanti tribhuvanasukhadaṃ saṃnipātya janaughān*
te lokā maitracittās tribhuvanasukhadāḥ kṣāntisaurabhyayuktāḥ yātāḥ saukhāvatīṃ te 'py amitarucimuner dharmam ārādhayanti //